Download - Leerlijn Waddenzeeschool Voortgezet onderwijs...3 e en 4 klas 4 • Leerlijn HAVO/VWO 1e en 2e klas 6 3e en 4e klas 9 5e en 6e klas 12 2 Eerste en tweede klas VMBO Algemene didactiek;

1

Algemene doelen Waddenzeeschool

• Zoveel mogelijk scholieren in aanraking brengen met het Waddengebied, zowel op school als op het wad, om zo het draagvlak voor het behoud van de Waddenzee te vergroten. • De toekomstige generatie bewustmaken van de Waddenzee als international natuurgebied dat de moeite waard is om te beschermen.• Leerlingen leren over het ontstaan van het waddengebied, de bijzondere natuurwaarden, ontwikkeling van het landschap en de rol van de mens daarin. • Bij het veldwerk staan actieve werkvormen centraal, het gaat er niet om dat de educatief medewerker zijn/haar kennis overbrengt, maar dat de leerlingen het wad beleven en geprikkeld worden om er meer over te leren, dan pas kan de educatief medewerker gericht kennis aanbieden. Daarbij verschilt de aanpak per doelgroep. • Er komt een doorlopende leerlijn voor de Waddenzeeschool waarbij er gekeken wordt naar een inhoudelijke én didactische leerlijn opbouw. Bij de jongste groepen in het basisonderwijs zal het accent meer liggen op ontdekking en verwondering, bij de bovenbouw van het voortgezet onderwijs zal meer nadruk liggen op ecologische principes en eigen onderzoek.

Algemene uitgangspunten waddenzeeschool

• Voor elke doelgroep binnen het onderwijs wordt een passend educatief programma ontwikkeld, bestaand uit lesmateriaal dat op de scholen zelf gebruikt kan worden en een bijbehorend veldwerkaanbod dat op een van de waddeneilanden kan worden uitgevoerd. De educatieve programma’s sluiten aan bij de ontwikkelingsfase van kinderen.• De leerlingen maken in hun eigen klas kennis met de Waddenzeeschool en bereiden zich met de docent voor op het veldwerkdeel op een van de eilanden.• De leerstof moet gemakkelijk in te passen zijn in de gewone schoolpraktijk, met keuzemogelijkheden in de activiteiten. In de activiteiten zijn er verbanden met andere vakken.• Voor de intermediairen (de docenten) worden trainingen aangeboden, zodat ze vertrouwd raken met de Waddenzeeschool en de mogelijkheden voor lessen op school en veldwerkprogramma’s op een van de waddeneilanden.

Leerlijn Waddenzeeschool Voortgezet onderwijs

INHOUDSOPGAVE• Leerlijn VMBO

1e en 2e klas 2

3e en 4e klas 4

• Leerlijn HAVO/VWO

1e en 2e klas 6

3e en 4e klas 9

5e en 6e klas 12

2

Eerste en tweede klas VMBO

Algemene didactiek; vaardigheden & houdingenVaardigheden:• vragen stellen• Motorische ontwikkeling is belangrijk

Houding:• alles is met elkaar verbonden• nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten• eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken • dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden• bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving.• speelse natuurbeleving, natuur helpen• verband leggen met beroepskeuze

Algemene inhoudenEenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en eigen invloed op:

Planten• Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding• Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese.

Dieren• Aanpassingen• Biodiversiteit• Ordening

Uitgewerkte ‘wadinhouden’

• StrandAanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten.• DuinDoor wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van “jonge” vegetatie naar “oude” vegetatie.• Wad De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes.Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. • KwelderZouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel).

• StrandAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechstreeks via de huid. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet- Kwallen: voeding, voortbeweging; voortplanting.Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc.

Eerste en tweede klas VMBO

3

Niet-levende natuur• Vervuiling• Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk.• Getij• Werken met zoekkaarten, determineren.• Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide.

Ecologie• Voedselketen, voedselweb• Ophoping van gif• Effecten veranderend klimaat

Mensen• Gebruiksfunctie natuur• Verstoring van de natuur• Maakbaarheid van de natuur• Eigen handelen van de leerlingen• Beleving van de natuur• Natuurbeheer

• Duin Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving.• WadAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet- Wormen: voedingssysteem; leefwijze • KwelderGele weidemier, steurgarnaal, vogels.

• StrandHerkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid.VloedlijnWat maakt de zee zout. Waterkringloop.• DuinNoord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien.Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie.• WadSlikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud.• KwelderZout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur.

• StrandVoedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krabOphoging strand en duin. Effecten van suppletieNieuwe soorten in zee. Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen.• DuinPrimaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. • WadVoedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel.• KwelderEffect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie.

• StrandRecreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding.• DuinDuin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats.• WadEffecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning.• KwelderMaakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet.

4

Derde en vierde klas VMBO

Algemene didactiek; vaardigheden & houdingenVaardigheden:• vragen stellen• Motorische ontwikkeling is belangrijk

Houding:• alles is met elkaar verbonden• nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten• eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken • dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden• bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving.• speelse natuurbeleving, natuur helpen• verband leggen met beroepskeuze

Algemene inhoudenOorzakelijke verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op:

Planten• Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding. Zelfregulatie.• Osmose• Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese.• Begrippen: benthos, fytoplankton.

Dieren• Aanpassingen/ zelfregulatie• Biodiversiteit• Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting• Ordening• Begrip: zooplankton


• StrandAanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten.• DuinDoor wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van “jonge” vegetatie naar “oude” vegetatie.• Wad De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes.Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. • KwelderZouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel).Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden.

• StrandAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet- Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting.Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc.

Derde en vierde klas VMBO

5

Niet-levende natuur• Vervuiling• Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom.• Getij• Werken met zoekkaarten, determineren.• Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide.

Ecologie• Voedselketen, voedselweb• Ophoping van gif• Effecten veranderend klimaat • Evenwicht in een systeem• Dynamiek in een systeem


• DuinVogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving.• WadAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet- Wormen: voedingssysteem; leefwijze • KwelderGele weidemier, steurgarnaal, vogels.

• StrandHerkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. VloedlijnWat maakt de zee zout. Waterkringloop.• DuinNoord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien.Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie.• WadSlikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud.• KwelderZout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap.

• StrandVoedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krabOphoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee.Accumulatie/ophoping va gif in voedselketen.• DuinPrimaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. • WadVoedselketen van alg naar vis/vogel. Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. • KwelderEffect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie.

• StrandRecreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding.• DuinDuin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats.• WadEffecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als ontspanningsgebied.• KwelderMaakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet.• AndersAgrarisch; recreatie, bewoning.

6

Eerste en tweede klas HAVO/VWO

Eerste en tweede klas HAVO/VWO

Algemene didactiek; vaardigheden & houdingenVaardigheden:• vragen stellen• informatie opzoeken• resultaten noteren en verwerken begin van abstracter denken• Motorische ontwikkeling is belangrijkHouding:• alles is met elkaar verbonden• nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten• eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken • dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden• Bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving.• Speelse natuurbeleving, natuur helpen• Duurzaamheid

Algemene inhoudenEenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en eigen invloed op:

Planten• Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding• Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese.

Dieren• Aanpassingen• Ordening en ordeningscriteria: symmetrie, skelet, aantal poten,• Biodiversiteit


• StrandAanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten.• DuinDoor wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van “jonge” vegetatie naar “oude” vegetatie.• WadDe viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes.Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. • KwelderZouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel).

• StrandAanpassingen van dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet- Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting. - Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels);

7

Niet-levende natuur• Vervuiling• Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk.• Getij• Werken met zoekkaarten, determineren.• Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide.

Ecologie• Voedselketen, voedselweb• Ophoping van gif• Energiestroom• Effecten veranderend klimaat


holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc.• DuinVogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving.• WadAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet- Wormen: voedingssysteem; leefwijze • KwelderGele weidemier, steurgarnaal, vogels.

• StrandHerkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn.Wat maakt de zee zout. Waterkringloop.• DuinNoord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien.Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie.• WadSlikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud.• KwelderZout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur.

• StrandVoedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krabOphoging strand en duin. Effecten van suppletieNieuwe soorten in zee. Energiestroom door de voedselketen.Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen.• DuinPrimaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. • WadVoedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel.Energiestroom door de voedsleketen.• KwelderEffect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie.

• StrandRecreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding.• DuinDuin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats.• WadEffecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als ontspanningsgebied.• KwelderMaakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet.• AndersAgrarisch; recreatie, bewoning.

8

Derde en vierde klas HAVO/VWO

Algemene didactiek; vaardigheden & houdingenVaardigheden:• abstracter denken• eenvoudige onderzoeksvragen stellen• zelf antwoorden bedenken• abstracte verbanden begrijpen en • verbanden leggen oorzaak-gevolg

Houding:• kunnen inleven in ideeën van anderen uit de peergroup en daarvover kunnen uitwisselen.• bewust worden van invloed van anderen uit de directe omgeving op de natuur.• natuur als ontspanplek (rust en activiteit (survival)).• onderwerpen uit leefwereld, beroepswereld en (toepassings) wetenschappelijke contexten. • Verschil in leerstijlen wordt duidelijker.• Sterk rechtvaardigheidsgevoel.• Op zoek naar grenzen.

Algemene inhoudenEenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op:

Planten• Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding.• Osmose• Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese.• Begrippen: benthos, fytoplankton.

Dieren• Aanpassingen• Biodiversiteit• Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting• Ordening• Begrip: zooplankton


• StrandAanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten.• DuinDoor wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van “jonge” vegetatie naar “oude” vegetatie.• Wad De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes.Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. • KwelderZouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel).Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden.

• StrandAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet

Derde en vierde klas HAVO/VWO

9

- Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting.Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc.• DuinVogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving.• WadAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet- Wormen: voedingssysteem; leefwijze • KwelderGele weidemier, steurgarnaal, vogels.


• StrandVoedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krabOphoging strand en duin. Effecten van suppletieNieuwe soorten in zee.Onderscheid tussen bodembewoners, pelagische soorten en oppervlakte soorten. Al het organisch materiaal regent uiteindelijk op de bodem.Accumulatie/ophoping va gif in voedselketen.• DuinPrimaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Successie in de duinen.Microklimaten in de duinen. • WadVoedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel.Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. Niches in het wadsysteem.

Niet-levende natuur• Vervuiling• Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom.• Getij• Werken met zoekkaarten, determineren.• Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide.

Ecologie• Voedselketen, voedselweb• Ophoping van gif• Effecten veranderend klimaat • Begrippen: microklimaat; nis/niche; biotoop; dynamiek; successie, competitie • Gelaagde systemen in de zee.

10

• StrandRecreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding.• DuinDuin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats.• WadEffecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning.Wad als gebied om tot rust te komen.• KwelderMaakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet.• AndersAgrarisch; recreatie, bewoning.

• KwelderEffect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie.Niches als zones in de vegetatie te herkennen.


11

Vijfde en Zesde klas HAVO/VWO

Algemene didactiek; vaardigheden & houdingenVaardigheden:• Complexe, gerichte, onderzoeksvragen stellen• Eigen antwoorden vergelijken met theorieën• Eigen theorieën van anderen verwoorden.• Complexe abstracte verbanden bedenken• Reflecteren

Houding:• Inleven in ideeën en belevingen van andere groepen.• Bewust worden van de invloed van andere groepen op de natuur.• Bewust worden van de eigen invloed op anderen.• Bewust worden van de esthetische en intrinsieke waarde van de natuur• Natuur als langdurige recreatieplek: sport, vakantie.• Zingeving mens en natuur• Interesse voor eigen omgeving, beroepsomgeving en (toepassings en fundamentele) wetenschappelijke contexten.

Algemene inhoudenOorzakelijke verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op:

Planten• Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding.• Osmose• Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese.• Begrippen: benthos, fytoplankton.

Dieren• Aanpassingen/zelfregulatie• Biodiversiteit• Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting• Ordening• Begrip: zooplankton


• StrandAanpassing door drijfblazen, oppervlaktevergroting en beweging. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. • DuinDoor wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van “jonge” vegetatie naar “oude” vegetatie.• Wad De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes.Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. • KwelderZouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel).Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden.

• Strand:Aanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - geleedpotigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet

Vijfde en Zesde klas HAVO/VWO

12

Niet-levende natuur• Vervuiling• Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom.• Getij• Werken met zoekkaarten, determineren.• Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Stikstof?

Ecologie• Voedselketen, voedselweb, voedselpiramide• Accumulatie/ Ophoping van gif• Effecten veranderend klimaat • Begrippen: microklimaat; nis/niche; biotoop; dynamiek; successie, competitie • Gelaagde systemen in de zee.

- holtedieren: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting.Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc.• DuinVogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving.• WadAanpassingen van planten en dieren aan het mariene milieu:- weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet- Wormen: voedingssysteem; leefwijze • KwelderGele weidemier, steurgarnaal, vogels.


• StrandVoedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krabOphoging strand en duin. Effecten van suppletieNieuwe soorten in zee.Onderscheid tussen bodembewoners, pelagische soorten en oppervlakte soorten. Al het organisch materiaal regent uiteindelijk op de bodem.Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen.• DuinPrimaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Successie in de duinen.Microklimaten en niches in de duinen. • WadVoedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel.Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. Microklimaten en niches in het wadsysteem.

13

• KwelderEffect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie.Niches als zones in de vegetatie te herkennen.

• StrandRecreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding.• DuinDuin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats.• WadEffecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning.Wad als gebied om tot rust te komen.• KwelderMaakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet.• AndersAgrarisch; recreatie, bewoning.

Mensen• Gebruiksfunctie natuur• Verstoring van de natuur• Maakbaarheid van de natuur• Eigen handelen van de leerlingen• Beleving van de natuur• Complexere ecologische beheersvragen