Talen
Pages
Wettelijk
FACULTEIT WETENSCHAPPEN
Opleiding Geografie en Geomatica Master in de Geografie
Landschapsecologische en ruimtelijke analyse van poelen in de Vlaamse Ardennen
Tom Van Assche
Aantal woorden in tekst: 21 244 Aantal figuren: 24 Aantal tabellen: 11
Prof. dr. Veerle Van Eetvelde Vakgroep Geografie
Masterproef 2e Master Geografie
Academiejaar 2012 – 2013
2
WOORD VOORAF
Het einde van de masterproef is in zicht met het schrijven van dit laatste deel, dat wel als
eerste wordt gelezen. Dit deel stelt me in staat om een aantal personen te bedanken met de
verwezenlijking van deze masterproef.
Mijn eerste dankwoord is gericht aan prof. dr Veerle Van Eetvelde voor de hulp en opvolging
bij het schrijven van deze masterproef. De heer Bart De Wit ben ik ook zeer dankbaar want
dankzij zijn hulp heb ik de classificatie kunnen uitvoeren.
Het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen en in het bijzonder de heer Paul Haustraete voor
het vertrouwen dat mij werd gegeven i.v.m. de GIS databank. Bovendien wil ik alle mensen
die ik heb bezocht tijdens mijn terreinwerk bedanken om mij de poel te tonen. Dankzij jullie
was mijn onderzoek nooit geslaagd.
Tot slot wil ik ook mijn familie bedanken. Mijn ouders die mij de kans gaven om verder te
studeren na de lerarenopleiding, mijn zus om verschillende taken na te lezen en Joke Batsleer
voor de steun en mij te motiveren om steeds te werken aan de masterproef.
Tom Van Assche
Mei 2013
3
INHOUDSOPGAVE
Woord vooraf ............................................................................................................................. 2
Inhoudsopgave ........................................................................................................................... 3
Lijst van figuren ......................................................................................................................... 7
Lijst van tabellen ........................................................................................................................ 8
Lijst van Bijlagen ....................................................................................................................... 8
1. Inleiding .............................................................................................................................. 9
1.1. Aanleiding en context .................................................................................................. 9
1.2. Onderzoeksvragen en doelstellingen ......................................................................... 11
1.3. Structuur van de masterproef ..................................................................................... 12
2. Studiegebied Vlaamse Ardennen ...................................................................................... 13
2.1. Toponiem Vlaamse Ardennen ................................................................................... 13
2.1.1. De Vlaamse Ardennen volgens Omer Wattez .................................................... 13
2.1.2. Het traditioneel landschap Vlaamse Ardennen .................................................. 14
2.1.3. Het regionaal landschap Vlaamse Ardennen...................................................... 14
2.2. Afbakening van het studiegebied .............................................................................. 15
2.3. Het fysisch ontstaan van de Vlaamse Ardennen ....................................................... 17
2.3.1. Vorming van het geologisch substraat ............................................................... 17
2.3.2. Vorming van het reliëf ....................................................................................... 18
2.3.2.1. Scheldevallei en aangrenzende valleien ...................................................... 19
2.3.2.2. Hoge heuvelkam Kluisberg-Livierenbos .................................................... 21
2.3.2.3. Schelde-Leie interfluvium .......................................................................... 22
2.3.3. Hydrografie ........................................................................................................ 22
2.4. Traditionele landschappen die tot het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen
behoren ................................................................................................................................. 23
2.4.1. Vlaamse Ardennen ............................................................................................. 23
2.4.2. Stedelijke agglomeraties .................................................................................... 23
4
2.4.3. Zwalmstreek ....................................................................................................... 24
2.4.4. Zandig Leie-Schelde interfluvium ..................................................................... 24
2.4.5. Oostelijk deel van lemig Leie-Schelde interfluvium .......................................... 24
2.4.6. Scheldevallei van Gent tot Doornik ................................................................... 24
2.4.7. Land van Zottegem ............................................................................................. 25
2.4.8. Dendervallei en Markvallei ................................................................................ 25
2.4.9. Pajottenland en Bever-Akrenbosgebied ............................................................. 25
2.4.10. Land van Wetteren-Lede .................................................................................... 25
3. Poelen ................................................................................................................................ 27
3.1. Wat is een poel? ......................................................................................................... 27
3.2. Functie van een poel .................................................................................................. 29
3.3. Eigenschappen van een poel ...................................................................................... 29
3.3.1. Abiotische factoren ............................................................................................ 30
3.3.1.1. Licht ............................................................................................................ 30
3.3.1.2. Watersamenstelling ..................................................................................... 30
3.3.1.3. Bodem ......................................................................................................... 31
3.3.1.4. Ouderdom ................................................................................................... 31
3.3.2. Biotische factoren ............................................................................................... 32
3.3.2.1. Flora ............................................................................................................ 32
3.3.2.2. Fauna ........................................................................................................... 34
3.4. Het aanleggen van een poel ....................................................................................... 36
3.4.1. Misvattingen bij het creëren van een poel .......................................................... 36
3.4.2. De aanleg ............................................................................................................ 38
3.4.2.1. Vergunning ................................................................................................. 38
3.4.2.2. Waterbevoorrading...................................................................................... 39
3.4.2.3. Locatie ......................................................................................................... 40
3.4.2.4. Ontwerp ....................................................................................................... 41
5
3.5. Conclusie ................................................................................................................... 44
4. Bepalen van kwaliteit en beheer van een poel .................................................................. 46
4.1. Kwaliteit bepalen ....................................................................................................... 46
4.1.1. National Pond Survey ......................................................................................... 46
4.1.2. Predictive System for Multimetrics .................................................................... 47
4.2. Biologische kwaliteit als determinerende typologie factor ....................................... 49
4.3. Beheer ........................................................................................................................ 50
4.4. Conclusie ................................................................................................................... 52
5. Methode & materiaal ........................................................................................................ 54
5.1. Inventarisatie poelen RLVA ...................................................................................... 54
5.2. Lokalisatie van de poelen op luchtfoto’s ................................................................... 54
5.3. Analyse van het ruimtelijk patroon a.d.h.v. landschapsmetrieken ............................ 59
5.3.1. Algemene ruimtelijke kenmerken ...................................................................... 61
5.3.2. Temporele ruimtelijke kenmerken ..................................................................... 61
5.4. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen ............................................. 61
5.5. Typologie van de poelen opstellen ............................................................................ 63
6. Resultaten .......................................................................................................................... 65
6.1. Lokalisatie van poelen op luchtfoto’s ........................................................................ 65
6.2. Landschappelijke patronen ........................................................................................ 65
6.2.1. Algemene ruimtelijke kenmerken ...................................................................... 65
6.2.2. Temporele ruimtelijke kenmerken bij aanleg ..................................................... 73
6.3. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen ............................................. 75
6.4. Typologie van de poelen ............................................................................................ 77
7. Discussie ........................................................................................................................... 84
7.1. Landschappelijke patronen ........................................................................................ 84
7.2. Temporele ruimtelijke kenmerken bij de aanleg ....................................................... 85
7.3. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen ............................................. 85
6
7.4. Typologie van de poelen ............................................................................................ 86
8. Conclusie ........................................................................................................................... 88
9. Referenties ........................................................................................................................ 90
9.1. Artikels en boeken ..................................................................................................... 90
9.2. Internetbronnen .......................................................................................................... 93
9.3. Kaarten ....................................................................................................................... 94
7
LIJST VAN FIGUREN
Figuur 1: Traditionele landschappen in het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen........... 16
Figuur 2: Dwarsdoorsnede door het reliëf en de geologie van de Vlaamse Ardennen ............ 18
Figuur 3: Bodemkaart en reliëfeenheden ................................................................................. 20
Figuur 4: Reliëf Scheldevallei .................................................................................................. 21
Figuur 5: Beken- en rivierstelsels in de Vlaamse Ardennen .................................................... 22
Figuur 6: Natuurlijke successie in en rond een poel ................................................................ 33
Figuur 7: Een enkele poel ten opzichte van poelencomplex .................................................... 42
Figuur 8: Signature file ............................................................................................................ 55
Figuur 9: Kleur-infrarood luchtfoto ......................................................................................... 56
Figuur 10: Pixels geclassificeerd als poel na de gesuperviseerde classificatie ........................ 57
Figuur 11: Manuele controle van de aangeduide pixels ........................................................... 57
Figuur 12: Manuele verwijdering van niet-poelen ................................................................... 58
Figuur 13: Exacte digitalisatie van oppervlakte op de kleur orthofoto's .................................. 58
Figuur 14: Inventarisatie poelen in de Vlaamse Ardennen ...................................................... 66
Figuur 15: Histogram van de oppervlakte van de poelen (1-1000 m²) .................................... 67
Figuur 16: Histogram van de oppervlakte van de poelen (1000-19000 m²) ............................ 67
Figuur 17: Ruimtelijke spreiding van de oppervlakte van alle poelen in de Vlaamse Ardennen
.................................................................................................................................................. 68
Figuur 18: Histogram van de CPA van de poelen .................................................................... 69
Figuur 19: Ruimtelijke spreiding van de CPA van de poelen in de Vlaamse Ardennen ........ 70
Figuur 20: Histogram afstand tot de dichtstbijzijnde buur ....................................................... 71
Figuur 21: Average nearest neighbour distance ...................................................................... 71
Figuur 22: Histogram van de ecologische nabijheid ................................................................ 72
Figuur 23: Poeltypologie .......................................................................................................... 82
Figuur 24: Ruimtelijke spreiding van de typologie in de Vlaamse Ardennen ......................... 83
8
LIJST VAN TABELLEN
Tabel 1: Lithostratigrafie .......................................................................................................... 19
Tabel 2: Overzicht kenmerken van de poelen .......................................................................... 59
Tabel 3: Pearson correlatietabel ............................................................................................... 73
Tabel 4: Oppervlakte, dichtheids-, vorm en isolatie metrieken ............................................... 74
Tabel 5: Geobserveerde waarden ............................................................................................. 76
Tabel 6: Te verwachten waarden ............................................................................................. 77
Tabel 7: Indeling poelen volgens complexiteit ........................................................................ 78
Tabel 8: Indeling poelen volgens verbondenheid..................................................................... 79
Tabel 9: Indeling poelen volgens waterstand ........................................................................... 80
Tabel 10: Indeling poelen volgens waterbevoorrading ............................................................ 80
Tabel 11: Poeltypologie ........................................................................................................... 81
LIJST VAN BIJLAGEN
Zie inhoudsopgave aparte bijlage
9
1. INLEIDING
1.1. Aanleiding en context
Het landschap wordt in de landschapsecologie opgevat als een ecosysteem dat gekoppeld
wordt aan de schaalniveaus die kenmerkend zijn voor deze hiërarchische structuur
(Zonneveld, 1985; Naveh & Lieberman, 1994). Concreet houdt dit in dat het landschap een
open holistisch systeem is dat zich op een bepaalde schaal of niveau situeert in het Total
Human Ecosystem (THE). Het THE is opgebouwd uit deelsystemen die autonoom
functioneren, maar die ook passen in een deelsysteem van een hoger niveau of kleinere
deelsystemen bevatten en controleren (Naveh & Lieberman, 1994; Antrop, 2007). Die
autonome deelsystemen worden holons genoemd en meerdere holons vormen een
hiërarchische structuur. Het landschap vormt in deze hiërarchie het niveau boven het
ecosysteem en wordt gedefinieerd in functie van het te onderzoeken organisme (Antrop,
2007). In deze hiërarchie zijn er twee belangrijke aspecten: schaal en context. Discrete
verschijnselen zoals objecten die duidelijk materieel begrensd zijn, worden elementen
genoemd. Die grenzen zijn scherp en kunnen een administratieve betekenis hebben. Kleine
landschapselementen (KLE) zijn een voorbeeld van landschapselementen. KLE bestaan onder
meer uit alleenstaande bomen, cultuurtaluds, holle wegen, bronnen en poelen (Antrop, 2007).
Poelen kunnen ook als een holon worden beschouwd. Ze bevatten kleinere deelsystemen zoals
organismen en populaties, maar vormen zelf ook een deel van een groter geheel, een perceel
of de grens tussen twee percelen eventueel met een verschillend landgebruik. De KLE en de
cultuur historische elementen vormen samen het landschap. In het THE worden poelen
ingedeeld als ecosysteem. Poelen werden vroeger voornamelijk voor hun sociaal economisch
potentieel gebruikt. Drinkpoelen werden gegraven in weiden om het vee van drinkwater te
voorzien (Hanekamp, 2004). Andere poelen werden dan gegraven om vis te kweken zodat er
vis voorradig was tijdens de winter (Nash, 2011). Indien er geen ander wateroppervlak
aanwezig was, werd het roten van vlas uitgevoerd in poelen (Biggs et al, 2000; EPCN, 2008).
Later krijgen de poelen een sier- of prestigefunctie en verwijzen naar de vaardigheid om
natuurelementen te beheersen (Biggs et al., 2000; Antrop, 2007; EPCN, 2008). Door
technologische vooruitgang en schaalvergroting in de landbouw en industrie zijn poelen in
onbruik geraakt (Hanekamp, 2004). De afgelopen vijftien jaar worden poelen terug
aangelegd. Ditmaal met een ecologische functie zoals het beschermen van amfibieën en
10
invertebraten (Biggs et al., 1994, 2000, 2005; EPCN, 2008). De reden voor deze (her)aanleg
van poelen heeft in Vlaanderen te maken met het decreet betreffende het natuurbehoud en het
natuurlijk milieu (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1997). Via dit decreet worden
poelen, als onderdeel van KLE, beschermd en in stand gehouden door de Vlaamse regering.
Niet enkel de bescherming wordt aangekaart, het creëren van nieuwe KLE is ook een
belangrijk punt in het decreet. De bescherming, instandhouding en creatie van nieuwe poelen
wordt op verschillende manieren gerealiseerd. De poelen worden in stand gehouden,
beschermd en gecreëerd als onderdeel van natuurlijke of deels natuurlijke habitats of
ecosystemen en van natuurlijke of halfnatuurlijke vegetaties (Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, 1997).
Poelen mogen dan een socio-economisch en ecologisch potentieel vertegenwoordigen, toch
zijn deze systemen minder onderzocht dan grotere systemen zoals meren, rivieren en
moerasgebieden (Biggs et al., 2005; De Meester et al., 2005; Declerck et al., 2006, 2007).
Een eerste aspect dat werd bestudeerd is de aanleg van een poel. Biggs et al. (1994) definiëren
enkele algemene misvattingen, die vandaag de dag nog steeds bestaan. Vervolgens werden
enkele manieren om een poel te creëren en te beheren gespecificeerd in Williams et al.
(2000), Biggs et al. (2000), EPCN (2008) en Oertli et al. (2009). Om een goed beheer toe te
passen is het nodig om de kwaliteit van een poel te bepalen, waarvoor er verschillende
methoden werden opgesteld. Sommige methoden zijn enkel gebaseerd op de aanwezige
planten zoals in Palmer et al. (1992). Anderen baseren zich dan weer enkel op diersoorten
zoals Maitland (1977). De recentste methoden combineren beide aspecten en voegen nog
enkele extra zaken toe zoals de chemische samenstelling (Biggs et al., 1998; Pond Action,
1994, 1998, 2002; Céréghino et al., 2008). De kwaliteit van een poel is een indicator voor het
beheer. Pas wanneer de kwaliteit wordt gemonitord, is het effect van het beheer zichtbaar. Er
zijn twee soorten van monitoring. Een eerste monitoring bestaat eruit om jaarlijks de totale
kwaliteit van de poel te controleren volgens een bepaalde methode (Pond Action, 2002). De
tweede monitoring bekijkt de toestand van de terrestrische biodiversiteit waarin de poel is
gelegen (Antrop et al., 2000).
11
1.2. Onderzoeksvragen en doelstellingen
Het doel van het onderzoek is een actueel beeld te verkrijgen van de stand van zaken van de
poelen in de Vlaamse Ardennen. Om dit actueel beeld te verkrijgen zijn er vier
deeldoelstellingen.
1. Het volledige verloop van een poel, van het graven tot de bescherming, mag dan door
verschillende auteurs behandelt zijn. Toch zijn er nog veel onduidelijkheden of zelfs
tegenstrijdigheden tussen de verschillende auteurs. Zo is de definitie van een poel een
groot geschilpunt tussen de verschillende auteurs. De eerste deeldoelstelling geeft een
overzicht van de literatuur rond poelen. Twee belangrijke aspecten worden hierbij
onderstreept. Eerst worden de kenmerken die belangrijk zijn voor een poel besproken.
Daarna worden die kenmerken gebruikt om de kwaliteit van een poel te bepalen.
2. Poelen zijn een oud gekend fenomeen en waren overal te vinden in het landschap
(Hanekamp, 2004). Om deze uitspraak te bevestigen, moet het voorkomen van de
poelen geanalyseerd worden. Hiervoor moeten de poelen gelokaliseerd worden op
luchtfoto’s. Om deze lokalisatie uit te voeren, wordt gestart met een basisinventaris,
verkregen van het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen (RLVA), die alle
gegraven poelen van het RLVA weergeeft. Vervolgens wordt die data gebruikt om een
gesuperviseerde classificatie uit te voeren op basis van orthofoto’s zodat alle
detecteerbare poelen geïnventariseerd zijn.
3. Bij de derde deeldoelstelling wordt er op de inventarisatie van alle poelen een
ruimtelijke analyse uitgevoerd. Zijn er bepaalde trends in het voorkomen, de vorm, de
oppervlakte en de spreiding van de poelen? Eerdere bronnen beschouwen poelen als
een rond wateroppervlak (Maitland, 1977; Palmer et al., 1992; Biggs et al., 1994;
Hanekamp, 1997). Om deze opvatting en de trends te bestuderen worden
landschapsmetrieken gebruikt om de poelen en hun verspreidingspatroon te
analyseren.
4. Bij de laatste deeldoelstelling wordt een sleutel opgesteld om de poelen in een
typologie op te delen. Deze sleutel combineert de bevindingen van de bovenstaande
12
doelstellingen om een typologie te vormen. Deze typologie is een algemene typologie
die ook toepasbaar is buiten de Vlaamse Ardennen.
1.3. Structuur van de masterproef
Om het onderzoek naar poelen in de Vlaamse Ardennen goed uit te voeren is het nodig om te
weten wat de Vlaamse Ardennen zijn. In hoofdstuk twee worden de Vlaamse Ardennen
besproken. Hierin wordt zowel de verschillende gebruiken van de naam als de
ontstaansgeschiedenis behandeld. Hoofdstuk drie behandelt de aspecten van een poel.
Bovendien bestaan er veel misvattingen van een poel en daarom wordt eerst de definitie
besproken. Vervolgens wordt het eerder onderzoek naar poelen kort toegelicht. Daarna
worden de kenmerken van een poel besproken en aansluitend volgt de manier om een poel te
creëren. Na het creëren van poelen is het belangrijk om een goed beheer toe te passen zodat
de poelen lang leven. Hoofdstuk vier bespreekt de verschillende mogelijkheden om de
kwaliteit van de poel te bepalen om zo een gepast beheer te vinden. Hoofdstuk vijf beschrijft
de gebruikte methoden waarvan de resultaten in hoofdstuk zes worden besproken. In
hoofdstuk zeven worden sommige resultaten kort besproken. Tot slot geeft hoofdstuk acht de
conclusie van het gehele onderzoek en hoofdstuk negen maakt een oplijsting van de gebruikte
bronnen.
Iedere poel werd tijdens het terreinwerk gefotografeerd en er werd een karteringstabel
ingevuld. Alle foto’s alsook de ingevulde karteringstabel bevinden zich in de aparte
bijlagebundel.
13
2. STUDIEGEBIED VLAAMSE ARDENNEN
De Vlaamse Ardennen is de streek in het zuiden van de provincie Oost-Vlaanderen. De streek
is gekend om het groene karakter en de aanwezige topografie (www.rlva.be, 10/05/12). De
naam Vlaamse Ardennen wordt echter op verschillende manieren gebruikt. Afhankelijk van
de context waarin de naam wordt gebruikt, variëren de grenzen van het landschap. In het
eerste deel worden de verschillende namen besproken en de verschillende grenzen
vergeleken. Daarna wordt de ontstaansgeschiedenis van het reliëf besproken. Tot slot worden
de traditionele landschappen besproken die samengaan met de Vlaamse Ardennen.
2.1. Toponiem Vlaamse Ardennen
De naam Vlaamse Ardennen wordt op meerdere manieren gebruikt. Enerzijds werd deze
naam door Omer Wattez geïntroduceerd eind 18de eeuw om het uitzicht van de streek te
beschrijven. Anderzijds wordt de naam voor de aanduiding van het traditioneel landschap
gebruikt (Antrop et al., 1995). Tot slot wordt de naam ook voor het regionaal landschap
gebruikt.
2.1.1. De Vlaamse Ardennen volgens Omer Wattez
Omer Wattez is een schrijver uit de regio die voor het eerst de streek benoemde als de
Vlaamse Ardennen in 1926 (Delombaerde et al., 1981; Vanmaercke-Gottigny, 2005). Hij
beschreef de steek als:
“mijn land van Oudenaarde, heuvels en valleien, en welig woudland aan den groenen
Scheldeboord[…] op verre heuvelruggen lange bomenrijen Langs ’s Heeren wegen in het
schilderachtig oord[…] met veel kronkelende beekjes en veel kromme wegen.” (Wattez,
1926).
Hierbij wordt de Vlaamse Ardennen voornamelijk visueel besproken, zonder een echte
duidelijke afbakening van de grenzen.
14
2.1.2. Het traditioneel landschap Vlaamse Ardennen
Traditionele landschappen zijn idealistische voorstelling van landschappen die ontstaan door
kleine opeenvolgende, overlappende ingrepen van de mens voor de grote veranderingen
(Antrop, 2007). Die ingrepen zijn afhankelijk van de beschikbare technologie en het fysisch
milieu (Antrop & Van Damme, 1995). De traditionele landschappen bezitten een sterke eigen
identiteit (Antrop, 1992). Die sterke eigen identiteit is te danken aan de verticale en
horizontale relaties tussen het natuurlijk milieu en het landgebruik. De indeling van de
traditionele landschappen steunt op zowel fysische en natuurlijke kenmerken zoals reliëf en
bodemgesteldheid, als op cultuurlandschappelijke kenmerken zoals bewoningsvormen en –
patronen, landgebruik, percelering en landschapstype (Antrop, 2007).
Het traditioneel landschap Vlaamse Ardennen wordt beschreven als een rij beboste
getuigenheuvels met op de top limonietzanden en zandsteen. De getuigenheuvels situeren zich
tussen de Schelde en Geraardsbergen en sluiten geologisch en morfologisch aan bij de West-
Vlaamse heuvels en het Hageland. De zichtbare open ruimtes als ook de bebouwingspatronen
worden sterk bepaald door de topografie. De topografie bestaat uit een sterk versneden reliëf
met veel micro-elementen zoals holle wegen, taluds, zandgroeven,… De KLE bestaan uit
talrijke ecologische, geologische en geomorfologische micro-elementen. Het landschap
ondervindt ook enkele problemen zoals een grote recreatieve druk, verlaten groeven die
gebruikt worden als stortplaats, bodemerosie en betredingsdruk (Antrop & Van Damme,
1995; Antrop et al., 2002).
In deze omschrijving komen een aantal elementen terug zoals beboste heuvels, versneden
reliëf,... die Omer Wattez ook al aanhaalde in zijn definitie van de Vlaamse Ardennen. Het
traditioneel landschap Vlaamse Ardennen is, in tegenstelling tot de omschreven streek
volgens Omer Wattez, afgebakend door morfologische grenzen, zoals de Zwalm. Bijlage 1
situeert het traditioneel landschap Vlaamse Ardennen in Vlaanderen. De Vlaamse Ardennen
behoren tot de zandleemstreek.
2.1.3. Het regionaal landschap Vlaamse Ardennen
Een regionaal landschap is een samenwerking tussen verschillende gemeenten, een
administratieve afbakening, met als doel een streek met een eigen identiteit en met belangrijke
15
natuur- en landschapswaarden te creëren. Bovendien worden er activiteiten rond duurzame
streekontwikkeling op basis van de actuele en potentiële kwaliteiten van de natuur, het
landschap en de streekidentiteit ontwikkeld (http://www.regionalelandschappen.be/,
10/05/12). Vlaanderen telt momenteel zeventien erkende regionale landschappen, maar een
achttiende, het Stadlandschap ’t West-Vlaamse Hart, wordt opgericht
(http://www.regionalelandschappen.be/, 10/05/12; http://www.natuurenbos.be, 08/11/12).
Bijlage 2 geeft de ligging van de zeventien regionale landschappen in Vlaanderen weer.
Het RLVA wordt gekenmerkt door een uitgesproken groen karakter met een landschappelijke
en ecologische waarde. De grenzen van het RLVA zijn administratieve grenzen gevormd door
zestien gemeenten. Brakel, Gavere, Geraardsbergen, Herzele, Horebeke, Kluisbergen,
Kruishoutem, Lierde, Maarkedal, Oudenaarde, Ronse, Sint-Lievens-Houtem, Wortegem-
Petegem, Zingem, Zottegem en Zwalm vormen het RLVA (www.rlva.be, 10/05/12). Door
administratieve wijzigingen kan de grootte van het RLVA veranderen. Zo bestond het RLVA
vroeger uit tien gemeenten (Diriken, 2001).
Figuur 1 vergelijkt de afbakening van het RLVA en het traditioneel landschap. Hieruit blijkt
dat er meerdere traditionele landschappen in het RLVA voorkomen namelijk het zandig Leie-
Schelde-interfluvium, de Scheldevallei van Gent tot Doornik, de Zwalmstreek, het land van
Zottegem en de Dendervallei.
2.2. Afbakening van het studiegebied
De afbakening van het studiegebied komt overeen met de afbakening van het RLVA en omvat
dus de aangrenzende traditionele landschappen. De landschapsecologische en ruimtelijke
analyse zal in het volledige gebied van het RLVA gebeuren.
16
Figuur 1: Traditionele landschappen in het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen
17
2.3. Het fysisch ontstaan van de Vlaamse Ardennen
2.3.1. Vorming van het geologisch substraat
De vorming van de Vlaamse Ardennen (figuur 2) startte bij de aanvang van het Eoceen, 54,8
tot 33,6 miljoen jaar geleden, toen Vlaanderen volledig werd overspoeld door een
opeenvolging van zeeën. (Diriken, 2001; Vanmaercke-Gottigny, 2005). Op deze zeebodem
vormde zich een compacte kleilaag van verschillende tientallen meters dik. Deze grijsgroene
kleilaag behoort tot de Formatie van Kortrijk, er wordt gesproken van de Klei van Kortrijk.
De klei wordt naar de top van de afzetting toe zandiger en wordt daar het Zand van Tielt
genoemd (Diriken, 2001). Volgens Vanmaercke-Gottigny (2005) bevat dit zand glauconiet.
Het ijzermineraal glauconiet is een groen, waterhoudend fylosilicaat dat op de zeebodem
neerslaat. Dit gebeurt enkel in een warm en marien milieu met een trage en rustige
sedimentatie. Bovendien vertoont dit mineraal zwellende eigenschappen indien het in contact
komt met water (Diriken, 2001). Het zandiger worden van de laag wijst er volgens Diriken
(2001) op dat de toenmalige zee geleidelijk minder diep werd. Het afwisselend voorkomen
van zand- en kleilagen wijst op fluctuaties van het zeeniveau. 49 miljoen jaar geleden werd
het gebied terug volledig overspoeld. Hierbij werden opnieuw zand- en kleilagen alternerend
afgezet. Deze lagen zijn echter minder dik dan de Klei van Kortrijk en het Zand van Tielt
(Diriken, 2001). De onderste laag bestaat uit de Klei van Merelbeke en is de eerste laag die
het landschap van de Vlaamse Ardennen mee vorm geeft (Vanmaercke-Gottigny, 2005). De
bovenste laag is het Zand van Vlierzele en bepaalt voor het grootste deel de heuvels in de
streek. Deze laag is soms kleiig en bevat heel veel glauconiet. Op andere plaatsen bevat deze
laag zandsteenbanken waarbij soms fossielen aanwezig zijn (Vanmaercke-Gottigny, 2005).
Van 47,8 tot 41,3 miljoen jaar geleden werd het gebied nogmaals overspoeld door een zee. De
sedimenten hebben een zanderige oorsprong doordat de zeeën minder diep waren of dat de
streek minder ver in zee lag (Diriken, 2001). Dit wordt het zand van Lede genoemd. Nadien
werd het gebied opnieuw overspoeld door een nieuwe zee. Hierbij werd de jongste en hoogste
afzetting uit het Eoceen afgezet. Deze afzetting, de Klei van Maldegem, is donker gekleurd
door het aanwezige glauconiet (Vanmaercke-Gottigny, 2005).
Afzettingen uit het Oligoceen, 33,6 tot 23,8 miljoen jaar geleden, ontbreken in de Vlaamse
Ardennen. Dit wijst erop dat de streek toen vasteland was en dat de eerder gevormde lagen
onderhevig waren aan rivier- en hellingerosie (Diriken, 2001; Vanmaercke-Gottigny, 2005).
18
Tijdens het Mioceen, 23,8 tot 5,4 miljoen jaar geleden, werd de regio voor de laatste maal
overspoeld. Het Zand van Diest is de laatste en hoogste afzetting in de Vlaamse Ardennen.
Het reliëf van het traditioneel landschap wordt hier gevormd in de toenmalige kust- en
strandzone. (Diriken, 2001) Deze zone bestaat uit zand- en grindbanken met rolkeien
afkomstig uit Artesië, de Boulonnais en Weald. In het bovenste deel van deze banken komt er
ijzerzandsteen voor en door het terugtrekken van de toenmalige zee, kon het ijzer oxideren
waardoor er limoniet ontstond (Vanmaercke-Gottigny, 2005). De streek werd nadien nooit
meer overspoeld door een zee, maar de oxidatie van ijzerzandsteen bleef doorgaan. Vanaf dan
is het reliëflandschap dat we vandaag de dag kennen gevormd onder invloed van erosie
(Vanmaercke-Gottigny, 2005). Deze erosie is nog steeds bepalend voor het huidige
landschap.
Figuur 2: Dwarsdoorsnede door het reliëf en de geologie van de Vlaamse Ardennen
Bron: Vanmaercke-Gottigny (2005)
2.3.2. Vorming van het reliëf
Delombaerde et al.(1983) onderscheiden drie belangrijke reliëfeenheden in de Vlaamse
Ardennen: de Scheldevallei en aangrenzende valleien, het heuvelland en het Leie-Schelde-
interfluvium.
19
Tabel 1: Lithostratigrafie
Naam van de laag Voornaamste kenmerken Tijdvak Tijdsperiode
(miljoen jaar geleden)
Zand van Diest Glauconiethoudend zand met
plaatselijk ijzerzandsteen
Mioceen 26 tot 8
Klei van Maldegem Kalkhoudende klei Eoceen 37 tot 41,2
Zand van Lede Matig fijn tot fijn zand Eoceen 47,8 tot 41,2
Zand van Vlierzele Glauconiethoudend zand Eoceen 54,8 tot 49
Klei van Merelbeke Grijze, schistoïde klei Eoceen
Zand van Tielt Matig doorlatend zand Eoceen
Klei van Kortrijk Homogene, blauwe zware
klei
Bron: Jacobs et al. (1999), Vanmaercke-Gottigny (2005)
2.3.2.1. Scheldevallei en aangrenzende valleien
De vorming van deze brede vlakte start na de terugtrekking van de tertiaire zeeën. Door deze
terugtrekking begonnen de rivieren zich in te snijden in de lagen, waardoor het oppervlak
geleidelijk werd verlaagd. Dit was niet alleen het geval voor de Schelde maar ook voor andere
rivieren zoals de Leie en de Maarkebeek. Deze rivieren vormden een grote vertakte vallei die
de Vlaamse Vallei wordt genoemd. Na het Saaliaan (238 000 tot 128 000 jaar geleden) werd
de vallei opgevuld door fluviatiel en eolisch sediment (Delombaerde et al., 1983). Door deze
opvullingen versmalde het rivierbed van de Schelde en de Schelde sneed zich opnieuw in het
landschap in.
Het actuele reliëf van de Scheldevallei bestaat uit twee niveaus: de huidige alluviale vlakte en
het laagterras (figuur 4). De grens tussen beide wordt gevormd door een steilrand. De
alluviale vlakte bestaat uit meersen en meanders (Diriken, 2001). De meanders zijn ontstaan
door het natuurlijk verloop van de Schelde en zijn vanaf de twintigste eeuw afgesneden door
het rechttrekken en indijken van de Schelde (Diriken, 2001). De bodem in de Scheldevallei
wordt gedomineerd door natte en zware klei (figuur 3).
20
Figuur 3: Bodemkaart en reliëfeenheden
21
Figuur 4: Reliëf Scheldevallei
Bron: Vanmaercke-Gottigny (2005)
De Maarkebeek en zijn dal zijn heel belangrijk bij de vorming van het reliëf van het
traditioneel landschap Vlaamse Ardennen. Dit stroombekken bestaat uit drie parallelle
beekstelsels, de Molenbeek, de Pauwelsbeek en de Holbeek. Deze drie beekstelsels tasten de
hoge heuvelkam Kluisberg-Levierenbos aan door regressieve erosie (Diriken, 2001).
De waterscheidingslijn tussen het Zwalmbekken en het Maarkebeekbekken vormt de
scheidingslijn tussen het traditioneel landschap Vlaamse Ardennen en de Zwalmstreek. De
bodem in beide gebieden bestaat voornamelijk uit leem, waarbij natte en droge leem
domineren (figuur 3).
2.3.2.2. Hoge heuvelkam Kluisberg-Livierenbos
Deze heuvelkam geeft de Vlaamse Ardennen gestalte door zijn west-oost georiënteerde
geologische en landschappelijke ruggengraat. De kamlijn bestaat uit de opeenvolging van
heuvels en zadeldalen. De heuvels worden getuigeheuvels genoemd omdat deze zijn
opgebouwd uit de verschillende tertiaire lagen en dus als het ware getuigen van een eerdere
toestand (Delombaerde et al., 1983). Het grillig verloop is te verklaren door de intense erosie.
22
De heuvels bestaan hoofdzakelijk uit resistente ijzerzandsteen dat wordt bedekt door droge
zandleem of zand (figuur 3).
2.3.2.3. Schelde-Leie interfluvium
Ten westen van de Schelde zijn de hellingen veel zachter en de dalen minder diep ingesneden.
Alle sporen van het Zand van Lede, de Klei van Maldegem en het Zand van Diest zijn
verdwenen door erosie. Enkel roestige silexen of brokken ijzerzandsteen zijn nog getuigen
van de verdwenen sedimenten. Dit landschap toont een verder gevorderd stadium van de
Vlaamse Ardennen (Diriken, 2001) Uit figuur 3 blijkt dat de bodem hoofdzakelijk uit droog
en vochtig zand bestaat.
2.3.3. Hydrografie
Figuur 5 geeft een overzicht van de oriëntatie van de belangrijkste rivieren en beken in het
RLVA. Opvallend zijn de weinige, korte oostelijke zijbeken en de vele zuidwest-noordoost
georiënteerde beken. Delombaerde et al. (1983) en Diriken (2001) beschouwen de zwakke
afhelling van de geologische lagen naar het noordoosten toe, als oorzaak van dit fenomeen.
Daarenboven stellen Delombaerde et al. (1983) dat de beken die ten westen of ten zuiden van
een dal gelegen zijn, een groter debiet hebben omdat deze met de stroomrichting van het
grondwater mee liggen. Beken ten noorden of ten oosten van een dal hebben een lager debiet
en minder de neiging zich in te snijden en te ontwikkelen omdat ze minder gevoed worden
door grondwater (Delombaerde et al., 1983).
Figuur 5: Beken- en rivierstelsels in de Vlaamse Ardennen
Bron: Vanmaercke-Gottigny (2005)
23
De opeenvolging van zand- en kleilagen zorgt voor het ontstaan van bronnen. Het regenwater
infiltreert snel in leem- en in zandlagen, maar een kleilaag houdt het water tegen, waardoor
het water zal afstromen. Waar de topografie de kleilagen doorsnijdt, zal het grondwater
uitvloeien en er zal zich een bron vormen (Diriken, 2001).
Er bestaan verschillende soorten bronnen:
Dagzoombronnen: hierbij doorsnijdt de topografie de kleilagen zodat het grondwater
kan uitvloeien (Diriken, 2001).
Uitsijpelingsbronnen: dit zijn de meest voorkomende bronnen in de Vlaamse
Ardennen. De Tertiaire lagen zijn bedekt met een leem- of zandleemlaag, waarbij het
bronwater via een diffuse wijze aan het oppervlak komt. Het grondwater komt
verspreid over een gebied aan het oppervlak en zal veel verder een beek vormen
(Delombaerde et al., 1983; Diriken, 2001). Diriken (2001) noemt deze bronnen ook
kwelbronnen. Deze bronnen bevatten een typische vegetatie met voornamelijk zwarte
els, hangende zegge en heksenkruid (Vanmaercke-Gottigny, 2005).
2.4. Traditionele landschappen die tot het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen
behoren
2.4.1. Vlaamse Ardennen
Zie 2.3
2.4.2. Stedelijke agglomeraties
Stedelijke woongebieden worden apart aangeduid omdat dit nieuwe landschappen zijn, die
bovendien de traditionele landschappen doen verdwijnen of verkleinen. Er ontstaan urbane
landschappen die kunnen worden gelinkt met stadsgewesten en de specifieke effecten in de
stedelijke randzones (Antrop & Van Damme, 1995). Geraardsbergen, Oudenaarde, Ronse en
Zottegem vormen de vier grote stedelijke agglomeraties in het gebied.
24
2.4.3. Zwalmstreek
Het traditioneel landschap van de Zwalmstreek wordt gekenmerkt door een golvende
topografie met asymmetrische valleien. De bewoning bestaat uit kleine kern- en rijdorpen met
daarlangs versnipperde ruimtes. Bovendien zijn er talrijke beelddragers zoals torens, bosjes en
molens aanwezig maar deze zijn vaak geïsoleerd. De bossen hebben soms een lineaire vorm
in de valleien en versterken zo de algemene structuur (Antrop & Van Damme, 1995).
2.4.4. Zandig Leie-Schelde interfluvium
Het zandig Leie-Schelde interfluvium is een relatief vlak interfluvium met een uitgesproken
microreliëf, voornamelijk rivierduinen, langs de valleiranden. De bebouwing en infrastructuur
vormen een sterk verstedelijkt weefsel en zijn samen met het aanwezige groen
ruimtebegrenzend. De KLE bestaan uit geïsoleerde elementen of grotere eenheden met een
monumentale- of recreatieve waarde zoals kastelen, parken en (restaurant)hoeves (Antrop &
Van Damme, 1995).
2.4.5. Oostelijk deel van lemig Leie-Schelde interfluvium
Dit traditioneel landschap bestaat uit een golvende topografie die het zicht beperkt in de
valleien. Het lineaire groen dat aanwezig is in de valleien werkt structuurversterkend. De
kernnederzettingen vormen structurerende beelddragers van de open ruimte, maar de
lintbebouwing en veldverkavelingen zijn echter ruimtebegrenzend. De KLE bestaan uit
geïsoleerde beelddragers die soms een monumentale waarde hebben (Antrop & Van Damme,
1995).
2.4.6. Scheldevallei van Gent tot Doornik
Het traditioneel landschap van de Scheldevallei van Gent tot Doornik is een vallei met een
gekanaliseerde rivier, de Schelde. Het reliëf bestaat uit sterk uitgesproken valleiranden die
bepalend zijn voor het uitzicht en de ruimtelijke begrenzing. De aanwezige bebouwing komt
zowel verspreid als gegroepeerd voor en kan plaatselijk ruimtebegrenzend werken. De
afgesneden meanders zijn samen met het lineair groen structurerend. De KLE bestaan uit
talrijke geïsoleerde elementen met een monumentwaarde (Antrop & Van Damme, 1995).
25
2.4.7. Land van Zottegem
In het land van Zottegem zijn de KLE geïsoleerd en weinig herkenbaar. De topografie is
voornamelijk golvend waardoor de gerichte vergezichten topografisch bepaald zijn. Een
verstedelijkt weefsel zorgt voor een sterk versnipperde en onregelmatige open ruimte van
verschillende omvang. De bebouwing is vaak ruimtebegrenzend en is complex verweven met
de open ruimten (Antrop & Van Damme, 1995).
2.4.8. Dendervallei en Markvallei
De Dendervallei en Markvallei zijn beide een landschappelijke subeenheid van het
traditionele landschap Dendervallei en hebben dezelfde kenmerken. De valleien zijn
asymmetrische valleien met een meanderende rivier. Bovendien zijn de valleiranden
structuurversterkend en zijn er oeverwallen aanwezig. De open ruimten worden begrensd door
de vegetatie en de topografie waardoor deze een sterk wisselende omvang hebben. De
dorpskernen situeren zich aan de rand van de vallei, terwijl de vallei stroomafwaarts wordt
ingenomen door een industrieterrein. De KLE bestaan uit verschillende monumenten met
lineair groen (Antrop & Van Damme, 1995).
2.4.9. Pajottenland en Bever-Akrenbosgebied
Het Pajottenland en het Bever-Akrenbosgebied vormen samen met het land van Edingen het
Pajottenland. Dit traditioneel landschap komt maar beperkt voor in het RLVA. Kenmerkend
voor dit traditioneel landschap is de golvende topografie met asymmetrische valleien. De
kerndorpen zijn structurerende beelddragers van de open ruimte terwijl de lintbebouwing
wijst op een versnelde degradatie van een gaaf landelijk gebied. De KLE bestaan uit talrijke
geïsoleerde beelddragers waarbij het microreliëf en het lineair groen in de valleien
contrasteren met het omliggende land (Antrop & Van Damme, 1995).
2.4.10. Land van Wetteren-Lede
Het laatste traditionele landschap in het studiegebied, het land van Wetteren-Lede, heeft een
golvende topografie die samen met de bebouwing en vegetatie ruimtebegrenzend zijn. De
26
bebouwing bestaat uit duidelijk begrensde kerndorpen en lintbebouwing. Bronniveaus zijn
structurerende beelddragers van de open ruimte en behoren met andere geïsoleerde
beelddragers tot de KLE. Dit traditioneel landschap komt, net zoals het Pajottenland, beperkt
voor in het RLVA (Antrop & Van Damme, 1995).
27
3. POELEN
In dit deel worden enkele algemene kenmerken besproken. Eerst zal een definitie opgesteld
worden. Een eenduidige definitie is niet te vinden in de literatuur, daarom wordt hier getracht
een algemene definitie op te stellen. Bij de creatie van een poel zijn er veel elementen en
kenmerken die een rol spelen om een goede poel te creëren. Die kenmerken worden
opgesplitst in abiotische en biotische factoren en worden kort toegelicht. Nadat er bepaald is
welke factoren belangrijk zijn om een goede poel te creëren, wordt de procedure om een poel
aan te leggen besproken. Hierbij wordt er eerst enkele misvattingen, die de dag van vandaag
nog bestaan, besproken. Nadat er uitgelegd is hoe het niet moet, wordt de eigenlijke aanpak
uit de doeken gedaan. Hierbij wordt het volledige proces vanaf de vergunning tot de locatie en
het ontwerp kort besproken. Het laatste deel vat de belangrijkste elementen samen en die
elementen worden meegenomen in het verder onderzoek.
3.1. Wat is een poel?
Een eenduidige definitie van een poel bestaat niet in de literatuur. Afhankelijk van het
gevoerde onderzoek wordt een poel anders gedefinieerd. Hanekamp (1997, 2004) spreekt over
stilstaand oppervlaktewater dat wordt gevoed door regen, grondwater, afstromend water,
kwelwater,… De poel heeft een oppervlakte tussen de 25 en 500 m² en heeft een variërende
diepte, maar is wel voldoende diep om tijdens de zomermaanden ook water te bevatten. Biggs
et al. (1994, 2000, 2005) en De Meester et al. (2005) definiëren een poel als een door de mens
gemaakt of natuurlijk gevormd zoetwateroppervlak tussen één m² en twee hectare groot, dat
gedurende het volledige jaar of een gedeelte ervan water bevat. Afhankelijk van auteur wordt
de bovenste grens tussen twee en vijf hectare gelegd. De Meester et al. (2005) zeggen dat
deze grens artificieel is, maar dat er ergens een limiet moet worden gelegd. Zo kan er een
verschil gemaakt worden tussen een poel en een meer (De Meester et al., 2005). Oertli et al.,
(2002) stellen de vraag of het wel nodig is om een bovengrens te definiëren en stellen voor
om zowel poelen als meren in eenzelfde onderzoek te bestuderen. Op Europees niveau wordt
een poel heel ruim gedefinieerd door de European Pond Conservation Network (EPCN). De
EPCN (2008) definieert een poel als een zoetwateroppervlak tussen één m² tot enkele hectare
groot. De diepte varieert tussen enkele centimeter tot enkele meter waarbij de poel voor een
deel van het jaar water bevat. De definitie wordt heel breed en vaag gehouden omdat er geen
28
universele overeenkomst is over een definitie en zodat alle poelen voldoen aan deze definitie
(EPCN, 2008).
Onder al deze definities kunnen zowel poelen, vijvers en meren geplaatst worden. Een meer
verschilt van beide door zijn grootte. Het verschil tussen een poel en een vijver wordt zelden
besproken of beide wateroppervlakken worden samen bestudeerd. De Meester et al. (2005)
definiëren een vijver als een wateroppervlak dat het hele jaar door water bevat terwijl een poel
voor een bepaalde periode droogvalt. Sommige landen gebruiken nog andere termen
afhankelijk van de functie of het ontstaan van de poel. In het Engels wordt er van een pool
gesproken, maar dit verwijst meer naar een regenplas. De meest gebruikte Engelstalige
benaming is pond. Een pond wordt vertaald als een vijver, hierdoor blijkt dat het verschil
tussen een poel en een vijver slecht een kwestie van benaming is (Biggs et al., 1997). Poelen
die op graslandgebieden liggen en gebruikt worden om het vee te drinken te geven worden
benoemd als (vee)drinkpoelen. Vaak zijn deze poelen gegraven in gebieden waar het
regenwater snel in de bodem infiltreert (Declercq et al., 2006, 2007; Hanekamp, 1997, 2004).
Vennen zijn volledig natuurlijk gevormde wateroppervlakken op pleistocene zandgronden
(Hanekamp, 1997, 2004).
Het laatste aspect dat in sommige definities besproken wordt, is de diepte van de poel.
Hanekamp (1997, 2004) stelt dat de poel voldoende diep moet zijn zodat de poel ook in de
zomer water bevat. Bovendien is de diepte afhankelijk van de bodem en de voeding van de
poel. In doorlatende bodems, zoals zanderige bodems, wordt een diepte van een halve meter
onder de laagste zomergrondwaterstand aangeraden. Bij ondoorlatende bodems, zoals klei
bodems, wordt een diepte tussen één meter en anderhalve meter aangeraden. Nog diepere
poelen hebben een grotere kans om bevolkt te worden met vissen, die in de meeste poelen
ongewenst zijn. De meeste poelen zijn gericht om amfibiepopulaties zo groot mogelijk te
maken want bepaalde vissoorten voeden zich met amfibieën. Hierdoor is het onwenselijk om
vissen te hebben in de poel (Hanekamp, 1997, 2004). Volgens Biggs et al. (2000) biedt diep
water, dieper dan anderhalve meter, maar voor een beperkt aantal soorten planten en dieren
een meerwaarde. Dieper water is enkel gewenst indien het beheerproject zich daartoe leent
zoals projecten speciaal gericht op vissen, moerasvogels en ondergedompelde planten (Biggs
et al., 2000).
29
Vanaf dit punt wordt een poel gedefinieerd als een wateroppervlak waarbij de grootte varieert
tussen één m² en twee hectare met een variërende bodem (Pond Conservation Group, 1993;
Biggs et al., 1994, 2000, 2005; Hanekamp, 1997, 2004; Oertli et al., 2002, 2009; De Meester
et al., 2005; Céréghino et al., 2008; EPCN, 2008).
3.2. Functie van een poel
Poelen werden voornamelijk vanuit agrarisch en industrieel standpunt gegraven. Zo werden
drinkpoelen gegraven om het vee van water te voorzien op de wei (Hanekamp, 2007).
Visvijvers worden aangelegd om bepaalde soorten vis te kweken. Het gebruik van deze
vijvers gaat terug tot in de Middeleeuwen. De visvijvers werden aangelegd nabij abdijen en
landgoederen om de bewoners van vis te voorzien tijdens de winter (Nash, 2011). Het roten
van vlas werd uitgevoerd in poelen indien er geen ander wateroppervlak aanwezig was (Biggs
et al., 2000; EPCN, 2008). Een andere functie van een poel is een sier- of prestigefunctie. Zo
worden siervijvers aangelegd om te verwijzen naar de vaardigheid om natuurelementen te
beheersen (Biggs et al., 2000; Antrop, 2007; EPCN, 2008). Poelen hebben vaak ook een
ecologische functie zoals het beschermen van amfibieën en invertebraten (Biggs et al., 1994,
2000, 2005; EPCN, 2008).
De poel kan gegraven zijn om één bepaalde functie te bekomen, maar vaak heeft een poel
meerdere functies, die kunnen worden gecombineerd. Zo kan een visvijver zowel in voedsel
voorzien als in water. Vaak is de ecologische functie bijkomstig (Biggs et al., 1994; 2000).
3.3. Eigenschappen van een poel
Poelen hebben een sterk variërende morfologie en ecologische eigenschappen. Eenzelfde poel
kan een geheel andere soortensamenstelling kennen in het ene seizoen t.o.v. het andere. Deze
variatie ontstaat door een wisselende samenwerking tussen abiotische en biotische factoren
(Hermy et al., 1997).
30
3.3.1. Abiotische factoren
3.3.1.1. Licht
Licht is van heel groot belang in een poel want het is de primaire bron van al het leven in de
poel. De planten hebben immers licht nodig om koolstofdioxide (CO2) om te zetten naar
glucose en zuurstof (O2). Bij een volledige beschaduwing kan de fotosynthese niet doorgaan
en zal de poel een mindere biodiversiteit hebben (Hermy et al., 1997). Het zonlicht beïnvloedt
via de zuurstofgraad ook de afbraak van dood organisch materiaal. Bij te weinig zonlicht
wordt er veel minder zuurstof aangemaakt en dan kan het afbraakproces zoveel zuurstof
opeisen totdat er een zuurstoftekort optreedt. Dit zuurstoftekort kan leiden tot sterfte van
vissen of andere waterdieren (Hanekamp, 2004). Biggs et al. (2005) stellen dan weer dat het
beschaduwde poelen een even grote biodiversiteit hadden als niet beschaduwde poelen. Enkel
de waargenomen soorten zullen verschillen.
3.3.1.2. Watersamenstelling
Niet enkel de zuurstofgraad is van belang in een poel, ook de algemene watersamenstelling
speelt een hele grote rol bij het uitzicht van een poel (Pond Action, 1998). Zo hebben de
hoeveelheid CO2, stikstof, fosfor en de saliniteit een invloed op de biodiversiteit (Hermy et
al., 1997; Hanekamp, 2004).
CO2 wordt verbruikt tijdens de fotosynthese en speelt ook een rol bij de afbraak van organisch
materiaal. De zuurtegraad (pH) wordt voornamelijk bepaald door koolzuur ( ). De pH
beïnvloedt de chemische processen en zo ook de biologische processen. Zeer zure poelen
zullen maar een beperkt aantal soorten huisvesten, terwijl neutrale poelen meer soorten
bevatten (Hermy et al., 1997; Biggs et al., 2005).
Stikstof is een tweede belangrijke component. In niet vervuilde poelen komt dit slechts in
kleine hoeveelheden voor. Toch is deze component heel belangrijk want alle levende
organismen hebben stikstof nodig voor eiwitvorming (Pond Action, 1998; Hanekamp, 2004).
Door de instroom van meststoffen en regen met stikstofverbindingen zoals nitraten of
ammoniak, kampen poelen met een teveel aan stikstof. De oorspronkelijke planten worden
verdreven door stikstofminnende planten waardoor de biodiversiteit daalt (Hermy et al.,
1997).
31
Fosfor is ook een belangrijke component die, net als stikstof, normaal in kleine hoeveelheden
voorkomt. Door het gebruik van kunstmest en de instroom van afvalwater stijgt de
concentratie van fosfor waardoor algen een massale groei kennen. Wanneer er overvloedig
stikstof en fosfor aanwezig is, kan dit leiden tot zuurstofgebrek dat helemaal nefast is voor de
poel en de biodiversiteit (Hermy et al., 1997; Hanekamp, 2004).
De saliniteit is de laatste belangrijkste component van de watersamenstelling. Deze
samenstelling hangt nauw samen met het bodemtype en de instroom van water. Poelen
gelegen aan de kust kunnen tijdens stormen gevoed worden met zeewater. Regen en
verdamping zorgen dan weer voor een schommelend zoutgehalte. Poelen gelegen langs
wegen kunnen tijdens de winter een hoog zoutgehalte bevatten door het afspoelen van
strooizout. Naarmate de saliniteit stijgt, daalt de biodiversiteit. Daarnaast kan een plotselinge
schommeling in zoutgehalte nefast zijn voor de aanwezige gemeenschap (Hermy et al., 1997;
Pond Action, 1998).
3.3.1.3. Bodem
De bodem is een essentieel onderdeel van de poel. Zoals hierboven beschreven bepaalt de
bodem voor een deel de saliniteit, maar voor wortelende waterplanten is de bodem ook heel
belangrijk. De beschikbare voedingstoffen in de bodem zijn afhankelijk van de samenstelling.
Voornamelijk het kleigehalte in de bodem speelt een rol. Kleideeltjes hebben een groot
absorptievermogen voor verschillende voedingstoffen. Kleibodems zijn veel rijker aan
voedingstoffen dan andere bodems (Hermy et al., 1997; Hanekamp, 1997, 2004).
3.3.1.4. Ouderdom
De laatste abiotische factor die een invloed heeft op een poel is de ouderdom. Bijlage 7 tot 9
tonen een pas gegraven poel en de verdere successie. Zoals te zien is op de foto, bevat een pas
gegraven poel weinig of geen planten en dieren. De kolonisatie gebeurt echter wel snel, maar
volgens een vast patroon. Eerst zullen de meest beweeglijke organismen de poel ontdekken.
Dit zijn sporen of zaden die meegevoerd worden door de wind en vliegende insecten.
Vervolgens volgen de amfibieën die zich vrij snel over het land kunnen verplaatsen. Dit kan
heel snel gebeuren indien er een oudere poel aanwezig is binnen de 100 en 1000 m. Andere
dieren en planten bereiken de poel al liftend op dieren zoals amfibieën en vogels (Hermy et
al., 1997).
32
Naarmate een poel veroudert en er geen beheer wordt uitgevoerd, verandert de aanwezige
biodiversiteit in en rond de poel. De ontbinding van dood plantmateriaal vormt een dikke laag
organisch materiaal op de bodem. Hierdoor wordt de poel steeds ondieper en zullen de
moerasplanten zich uitbreiden ten koste van de waterplanten. De oorspronkelijke moeraszone
wordt steeds droger waardoor terrestrische planten zich kunnen handhaven. Dit proces,
natuurlijke successie genaamd, schrijdt langzaam voort tot de volledige poel is dichtgegroeid
(Biggs et al., 1994, 2000; Hermy et al., 1997; Williams et al., 1998). Het volledige proces van
natuurlijke successie wordt schematisch voorgesteld in figuur 6. Dit proces manifesteert zich
pas na vele jaren.
3.3.2. Biotische factoren
De biotische component van poelen bestaat uit de flora en fauna. Hierbij worden de
verschillende zones in een poel besproken en worden enkele voorbeelden gegeven van
voorkomende planten en dieren.
3.3.2.1. Flora
Hermy et al. (1997) onderscheiden vier verschillende zones in een poel. Een eerste zone is die
van de vrij drijvende planten. Deze planten wortelen niet maar drijven op of vlak onder het
wateroppervlak. De planten die in deze zone voorkomen zijn puntkroos, watervorkje, kleine
kroos en kroosvaren (Hermy et al., 1997; Williams et al., 1998).
De tweede zone bevat de wortelende, ondergedoken planten zoals brede en smalle waterpest,
glanzig fonteinkruid en kranswieren. Deze planten zijn het best aangepast aan het watermilieu
want dankzij de lange en dunne bladeren verloopt de absorptie van licht en de uitwisseling
van gassen met het omringende water efficiënter (Hermy et al., 1997).
De zone van wortelende planten met drijfbladeren bevat planten die in ondiep water in de
modderige bodem geworteld zijn. Een deel van de bladeren drijven op het water en een ander
deel steekt boven het water uit. Fonteinkruiden, witte waterlelie, gele plomp en veenwortel
zijn planten die in deze zone voorkomen (Hermy et al., 1997). Williams et al. (1998)
combineren bovenstaande zones tot de zone van de wortelende planten.
33
Figuur 6: Natuurlijke successie in en rond een poel
Bron: Hermy et al. (1997)
34
De laatste zone is de drassige zone die fluctueert door het waterpeil. De voorkomende
plantensoorten zoals grote lisdodde, gele lis, oeverzegge en grote kattestaart bemoeilijken de
stroming, maar bevorderen de slibvorming (Hermy et al., 1997). Deze slibvorming is, samen
met de slechte ontbinding van afgestorven bladeren en de toevoer van organisch materiaal, de
oorzaak voor het verlanden van de poel.
3.3.2.2. Fauna
Net zoals bij de flora is het voorkomen van de fauna gebonden aan bepaalde zones in en
rondom de poel. De verscheidenheid is heel divers van eencellige protozoa tot vissen, vogels,
amfibieën en zoogdieren. De twee belangrijkste groepen, de ongewervelden en de amfibieën,
zullen hieronder besproken worden. Deze twee groepen zijn heel belangrijk omdat bepaalde
dieren indicators zijn voor de kwaliteit van een poel.
De eerste groep ongewervelden wordt aangetroffen aan het wateroppervlak. Deze dieren zoals
schaatsenrijders, vijverlopers en bepaalde keversoorten leven niet echt in het water. Hierdoor
zijn ze veel minder afhankelijk van de abiotische factoren van het water (Balfour-Browne,
1962). Wanneer de verontreiniging door detergenten te groot is, zullen er geen
schaatsenrijders en vijverlopers aanwezig zijn omdat de oppervlaktespanning van het water te
laag is, met als gevolg dat deze dieren in het water zakken (Hermy et al., 1997).
De plantenzone is de volgende zone met een verscheidenheid aan ongewervelden. De
vegetatie is namelijk een rijke voedselbron voor herbivoren. De soortenrijkdom is in deze
zone dan ook het grootst. Poelslakken en larven van vlinders, eendagsvliegen en kokerjuffers
zijn de meest voorkomende herbivoren in de plantenzone. De kokerjuffers zijn een
indicatorsoort voor het zuurstofgehalte van een poel. Wanneer de zuurstofconcentratie onder
een bepaald niveau zakt (lager dan 6 mg/l) verdwijnen de waterjuffers uit de poel. Naast
herbivoren leven er ook carnivore ongewervelden in de plantenzone. De meest voorkomende
soort zijn de libellen. Deze dieren zijn ook een indicatorsoort voor de kwaliteit van het water
en het voedselaanbod. Bovendien vereisen libellen dat er steeds water aanwezig is in de poel.
Abiotische factoren zoals pH en zoutgehalte bepalen welke soorten libellen voorkomen. De
blauwe breedscheenjuffer (Platicnemes pennipes) kan zich voorplanten in zoet, maar ook in
brak water. De platbuik (Libellula depressa) is een libel die in zure poelen, pH lager dan vijf,
voorkomt. Waterkevers en –wantsen zijn twee soorten die in alle poelen voorkomen indien er
voldoende voedsel aanwezig is. Bovendien hebben deze soorten weinig last van
35
waterverontreiniging. Deze twee diersoorten spelen een belangrijke rol bij het koloniseren van
nieuwe poelen omdat de volwassenen goede vliegers zijn (Hermy et al., 1997).
Het open water bevat zowel de kleinste als de grootste waterdieren. De grootste waterdieren
zijn de vissen, voornamelijk drie- en tiendoornige stekelbaarsjes. De kleinste waterdieren zijn
het zoöplankton met voornamelijk watervlooien, roeipootkreeftjes en mosselkreeftjes. De
nakomelingen van deze dieren zijn allemaal vrouwtjes, pas bij ongunstige omstandigheden
komen mannetjes tevoorschijn die de vrouwtjes dan bevruchten. Dankzij deze bevruchting
worden dikwandige eieren geproduceerd die pas uitkomen indien de omstandigheden terug
gunstig zijn. Zo kan een uitgedroogde poel snel bevolkt geraken met zoöplankton (Hermy et
al., 1997).
De laatste zone met ongewervelde dieren is de bodem van de poel. De dieren die in deze zone
voorkomen zijn wormvormige dieren zoals slingerwormen, snoerwormen en borstelwormen.
Deze organismen eten het organisch materiaal en spelen een heel belangrijke rol bij de
nutriëntencyclus. Bovendien zijn deze organismen daarna voedsel voor andere
ongewervelden, vissen en amfibieën (Hermy et al., 1997).
De amfibieën zijn de meest opvallende diergroep die in en rond een poel voorkomen.
Salamanders (vuursalamander, alpensalamander, kamsalamander), kikkers (boomkikker,
groene kikker, heikikker) en padden (gewone pad, rugstreeppad, vroedmeesterpad) hebben het
grootste belang bij een kwalitatieve poel en een onverstoorde omgeving (Swan, 1989; Hermy
et al., 1997). De vuursalamander is een zeer zeldzame salamander die in Vlaanderen
voornamelijk in de Vlaamse Ardennen voorkomt (www.waarnemingen.be, 30/01/13). Deze
dieren gebruiken de poel als paarplaats en na de voortplantingsperiode vertrekken deze dieren
terug naar hun landbiotoop. De populatie van deze dieren gaat wereldwijd achteruit. De
oorzaken hiervan zijn eutrofiering, verzuring, demping of andere verontreiniging van de poel.
Het verdwijnen of veranderen van hun landbiotoop zorgt voor een tweede grote impact op de
populatie. De wegen en het verkeer zijn voor derde oorzaak. De wegen versnipperen het
gebied rond de poelen waardoor de dieren het slachtoffer worden van het verkeer. Deze dieren
kunnen ook als indicatorsoort voor de kwaliteit van een poel dienen (Hermy et al., 1997).
36
3.4. Het aanleggen van een poel
Bovenstaande factoren zijn cruciaal om een poel met een goede kwaliteit te creëren. Die
factoren kunnen zelden rechtstreeks door menselijke invloed worden gecreëerd of beïnvloed.
Bovendien is dit niet altijd wenselijk. Het bewust aanplanten van de vegetatie is hier een
voorbeeld van. Via het aanplanten kunnen bepaalde exoten in de poel terecht komen die het
gehele ecosysteem vernietigen (Biggs et al., 2000; Hanekamp, 2004). Sommige factoren
kunnen wel indirect worden aangepast door de poel op een goede manier te construeren. Eerst
worden enkele misvattingen bij het graven van een poel besproken. Daarna wordt de
eigenlijke aanleg met de administratieve procedures, waterbevoorrading, locatie en ontwerp
besproken.
3.4.1. Misvattingen bij het creëren van een poel
Er bestaan veel misvattingen rond het aanleggen en beheren van poelen. De oorzaak hiervan
is het ontbreken van gedetailleerde wetenschappelijke studies. Ondanks het stijgend aantal
wetenschappelijke studies, blijven die misvattingen bestaan en worden deze soms nog
toegepast tijdens het ontwikkelen van een poel (Biggs et al., 1994). De meest voorkomende
misvattingen worden kort besproken omdat deze nog steeds een invloed hebben op het
aanleggen van een poel (Biggs et al., 1994; Williams et al., 1999).
Volgens een eerste misvatting is het uitdrogen van een poel heel schadelijk voor de fauna en
flora rond de poel. Hermy et al. (1997) stellen dat het (tijdelijk) droogvallen van een poel, in
hoge mate afbreuk doet aan de biodiversiteit van een poel. Williams et al. (1999) en Biggs et
al. (2000) zeggen dat het uitdrogen onvermijdelijk nefast is voor enkele dier- en plantsoorten,
maar dat een groot deel van de watersoorten een droogte kunnen tolereren. Het uitdrogen is
een natuurlijk fenomeen en de aanwezige soorten hebben zich daaraan aangepast (Biggs et al.,
1994). Sommige soorten hebben zelfs een droogte nodig om zich te ontwikkelen (Biggs et al.,
2000). In het bos t’ Ename is een volledig uitgedroogde poel goed geschikt voor de
ontwikkeling van de zeldzame vlieg Phytomyza petoei (Blondé, persoonlijke mededeling,
11/05/2012).
Een volgend verkeerd beeld stelt dat grotere poelen beter zijn omdat er grotere biodiversiteit
aanwezig (Williams et al., 1999). Bovendien moet de diepte altijd variëren van heel diep tot
37
heel ondiep. Het aspect rond de diepte werd al besproken in 3.1 Wat is een poel? Biggs et al.
(2000) vinden dat het beter is om een mozaïek van verschillende poelen met verschillende
dieptes te hebben. De grootte van een poel speelt enkel een rol voor de populatie van de
soorten. Een grotere poel biedt niet altijd een grotere biodiversiteit aan (Oertli et al., 2002).
Volgens Oertli et al. (2002) bevatten verschillende kleine poelen, die dichtbij elkaar gelegen
zijn, een grotere biodiversiteit dan één grote poel. In een grote poel zijn er wel andere soorten
aanwezig waardoor zowel verschillende kleine als één grote poel belangrijk zijn om te
bewaren of aan te leggen (Biggs et al., 2000; Oertli et al., 2002).
Volgens Hermy et al. (1997) zijn bomen dicht bij een poel onwenselijke en die bomen dienen
op een voldoende afstand van de poel te staan zodat er geen eutrofiëring kan ontstaan door
bladval. Williams et al. (1999) vinden dat bomen rond een poel voor een sombere schaduw
zorgen waardoor deze geassocieerd worden met een mindere biodiversiteit. Pond Action
(1994) stelt dat het aantal waterplanten en invertebraten daalt bij meer beschaduwde poelen.
Beschaduwde poelen bevatten evenveel zeldzame soorten als niet-beschaduwde poelen. De
afgevallen takken en bladeren bieden bovendien voedsel en bescherming aan invertebraten
waardoor deze zich beter ontwikkelen en andere soorten worden aangetrokken (Biggs et al.,
1994). Toch zijn bomen bevorderlijk voor de aantrekking van dieren en planten die
geassocieerd worden met bomen (Biggs et al., 2000). Naaldbomen en canadapopulieren
moeten ten allen tijde vermeden worden omdat deze bomen voor verzuring en ontwatering
zorgen (Hermy et al., 1997).
De grootste misvatting bestaat rond het ruimen van poelen. Het ruimen van poelen zou
dikwijls moeten gebeuren om de verlanding tegen te houden (Biggs et al., 2000). Biggs et al.
(2000) verklaren dit door de opvatting dat teveel vegetatie destructief werkt. Alle stages van
vegetatie, van heel weinig tot heel veel, zijn een waardevol habitat voor verschillende soorten
(Williams et al., 1999; Biggs et al., 2000). Het ruimen van poelen dient dus aangepast te
worden aan de gewenste biodiversiteit.
Indien een poel, met een ecologische functie, wordt aangelegd in een grasland is het wenselijk
om runderen weg te houden van deze poel (Williams et al., 1999). Deze misvatting steunt op
het feit dat de vertrappeling, die veroorzaakt wordt door een hele kudde, heel schadelijk is
voor de flora. Bovendien wordt de kleinere fauna ook bedreigd door een kudde. De
uitwerpselen van deze dieren bevatten chemische sporen van vaccinaties en die sporen zijn
38
vaak schadelijk voor invertebraten. Biggs et al. (2000) stellen dat een lichte begrazing een
positievere invloed heeft dan geen begrazing. Het grootste deel van de poel kan beschermd
worden door een omheining om de poel gedeeltelijk te beschermen (Biggs et al., 2000). Om
de poel te beschermen kan er gekozen worden voor een minimaal aantal vaccins of voor een
ander soort vaccin. Een andere optie is om voor dieren te kiezen die een latrine vormen zoals
paarden. Dan blijft het hopen dat deze latrine ver genoeg van de poel ligt (Hermy et al.,
2004).
3.4.2. De aanleg
Poelen worden om verschillende redenen aangelegd: als vis- of eendenvijver, om ecologische
redenen, als zwemvijver en om verschillende economische redenen zoals veedrinkpoel,
irrigatie, opslag van runoff; … (Biggs et al., 2000). Afhankelijk van hun functie zijn er een
aantal aspecten en factoren die anders dienen aangepakt te worden. De aanleg die hieronder
wordt besproken is van toepassing op poelen die een ecologische functie hebben.
Een poel kan en mag niet om het even waar gegraven worden, maar er moet grondig
nagedacht worden over de locatie, de waterbevoorrading en het design van de poel. Volgens
Biggs et al. (2000) zijn deze drie aspecten de belangrijkste om een hoge biodiversiteit te
bekomen. Voordat een poel wordt gegraven is het nodig om na te gaan of een vergunning
nodig is en die aan te vragen.
3.4.2.1. Vergunning
Voor het graven van een poel is er soms een stedenbouwkundige vergunning nodig. Het is
immers decretaal vastgelegd dat er voor het aanmerkelijk wijzigen van het bodemreliëf er een
stedenbouwkundige vergunning dient te worden aangevraagd. Onder aanmerkelijk wijzigen
wordt iedere aanvulling, ophoging, uitgraving of uitdieping verstaan die de aard of functie van
het terrein wijzigt (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1998). Wanneer er aan bepaalde
voorwaarden, die afhankelijk zijn van de gemeente, is voldaan en de oppervlakte maximaal 80
m² bedraagt, dan moet er geen stedenbouwkundige vergunning worden aangevraagd.
Afhankelijk van de gemeente kan er een meldingsplicht zijn, zo niet dan is men vrijgesteld
om dit aan te geven (http://www.ruimtelijkeordening.be, 7/04/2013). Om het onderhoud uit te
voeren is er geen stedenbouwkundige vergunning nodig (Verbelen & Jooris, s.d.).
39
Wanneer er een poel groter dan 500 m² gegraven wordt, dient een openbaar onderzoek te
worden gevoerd (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2000). Dit onderzoek wordt
georganiseerd door de gemeente. De aangelanden moeten gewaarschuwd worden en de
aanvraag moet geafficheerd worden op het perceel. Volgens Verbelen en Jooris (s.d.) is het
moeilijk om een vergunning te krijgen voor poelen die groter zijn dan 500 m² en is het dus
aangeraden om kleinere poelen te graven.
3.4.2.2. Waterbevoorrading
Om een waardevolle biodiversiteit te verkrijgen, moet een poel over onvervuild water
beschikken. Een vervuilde poel zal op lange termijn voor beheerproblemen zorgen. Een
eigenschap van poelen is dat de vervuiling toeneemt naarmate de poel ouder wordt. De
hoeveelheid niet-afbreekbare stoffen zoals fosfaten, zware metalen en biociden stijgt naarmate
de poel ouder wordt. Dit leidt tot een achteruitgang van de waterkwaliteit waardoor de
biodiversiteit daalt. Door de aanwezigheid van fosfaten kunnen algen en eendenkroos zich
uitbreiden ten koste van andere planten waardoor de biodiversiteit sterk daalt (Williams et al.,
1999).
Daarom is het van groot belang om bij de creatie van nieuwe poelen een goede waterkwaliteit
te garanderen. De belangrijkste bevoorradingsbronnen zijn regen, afstromend
oppervlaktewater, grondwater en instromend water van een beek of andere poel (Biggs et al.,
2000). Bij de aanleg van een poel kan er geen verbetering worden aangebracht aan het
regenwater, daarom zal deze bevoorradingsbron niet verder worden besproken.
Afstromend oppervlaktewater kan zowel de beste als de slechtste kwaliteit bevatten. Dit hangt
nauw samen met de kwaliteit van het stroomgebied. In agrarische en stedelijke gebieden is het
stroomgebied van een lagere kwaliteit omdat dit gebied bevuild is met niet-afbreekbare
stoffen. De beste kwaliteit wordt verkregen in een natuurlijk landschap waar de niet-
afbreekbare stoffen niet of minimaal aanwezig zijn (http://www.pondconservation.org.uk,
16/12/2012). In andere gebieden, waar de vervuilende stoffen in beperkte mate aanwezig zijn,
kan de kwaliteit aanzienlijk stijgen indien er een buffer wordt aangelegd. Een ideale breedte
kan niet bepaald worden voor deze buffer. Er wordt algemeen aangenomen dat een buffer van
30 m een grote bescherming biedt. Kleinere buffers bieden minder bescherming, maar een
kleinere bescherming is nog steeds beter dan geen bescherming (Biggs et al., 2000).
40
Poelen die worden gevoed door grondwater zijn vaak veel minder vervuild dan andere poelen.
Dit komt omdat het water wordt gefilterd tijdens het infiltreren in de grond
(http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013). Daarnaast zorgt het grondwater voor een
langzame verwijdering van vervuilende stoffen door de langzame beweging van het
grondwater. Deze twee redenen zijn een verklaring voor de hogere biodiversiteit die wordt
gevonden bij grondwater poelen (Biggs et al., 2000).
De laatste manier om een poel van water te voorzien is via de instroom van water van een
beek of van een andere poel. Deze watervoorziening wordt afgeraden omdat er veel meer
nadelen dan voordelen zijn. Beken zijn vaak vervuild door nutriënten en biociden waardoor er
een lagere biodiversiteit wordt bekomen (Biggs et al., 2000;
http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013). Bovendien ontstaan er nog andere
problemen die grote kosten meebrengen zoals het aanleggen van vistrappen om de migratie
van vissen niet tegen te houden. Bovendien zullen deze poelen veel sneller dichtslibben
waardoor er frequenter een slibruiming moet worden uitgevoerd. Deze slibruiming kan dan
resulteren in een vervuiling stroomafwaarts indien er ook een uitstroom aanwezig is in de
poel(Biggs et al., 2000). Indien de instroom niet vermeden kan worden, door het graven van
een kanaal rond de poel, dan kan een sedimentval bescherming bieden tegen sediment en een
deel tegen vervuiling (http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013). Hierbij wordt een
rechthoekig bassin gecreëerd waarin de stroomsnelheid afneemt en het sediment kan
bezinken. Indien er vegetatie aanwezig is wordt het vasthouden van sediment bevorderd. Het
sediment in het bassin dient regelmatig te worden verwijderd omdat het effect anders zou
verdwijnen (Biggs et al., 2000).
3.4.2.3. Locatie
Niet iedere locatie is een geschikte plaats om een poel te graven. Een goede
waterbevoorrading is een aspect van een geschikte locatie, maar er zijn nog een aantal criteria
voor een geschikte plaats.
De connectiviteit met andere poelen en waterrijke gebieden is een heel belangrijke factor.
Goed geconnecteerde poelen bevatten een hogere diversiteit dan geïsoleerde poelen (Biggs et
al., 2000). Geconnecteerde poelen worden ook sneller gekoloniseerd vanuit de omgeving na
een natuurlijke extinctie (http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013). Nieuwe poelen
41
die geconnecteerd worden met bestaande poelen waar zeldzame soorten voorkomen zorgen
voor een stabilisatie van die soorten in die regio (Biggs et al., 2000).
Daarnaast moeten enkele plaatsen zeker worden gemeden om een nieuwe poel te graven. Zo
is het niet aangeraden om in turfrijke gebieden poelen te graven omdat deze poelen een
slechte waterkwaliteit en een arme biodiversiteit hebben
(http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013).
Het graven van een grote poel wordt machinaal uitgevoerd. De machines hebben een grote
impact op de bodem en de omliggende omgeving (Hermy et al., 2004). Daarom is het
afgeraden om nieuwe poelen in waterrijke gebieden of in gebieden met belangrijke soorten te
graven. De mogelijke schade kan onherstelbaar zijn. Om deze twee redenen is het beter om de
poelen in de omgeving te graven zodat de hierboven beschreven connectiviteit verkregen kan
worden (Biggs et al., 2000; http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013).
3.4.2.4. Ontwerp
Een poel met goede eigenschappen of met een goede waterbevoorrading zorgt voor een hoge
diversiteit. Een goed ontwerp zorgt samen met goede eigenschappen en een goede
waterbevoorrading voor poelen met de grootste diversiteit, die bovendien een lange
levensduur hebben (http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013).
De diepte, grootte en de waterhuishouding van een poel bepalen voor een groot deel de
biodiversiteit. Door te variëren in deze eigenschappen zal er een mozaïek ontstaan van
permanente, semipermanente of temporele en seizoenale poelen. Dit wordt een
poelencomplex (figuur 7) genoemd. Hierdoor ontstaan habitats met meer gevarieerde
diversiteit dan een enkele poel (Biggs et al., 2000). Bovendien biedt een poelencomplex een
beschermend netwerk om effecten van klimaatsverandering te overleven. Wanneer een poel
uit het complex niet meer geschikt is voor een bepaalde soort, kan deze soort migreren naar
een andere, geschiktere poel in het poelencomplex (http://www.pondconservation.org.uk,
03/02/2013).
42
Figuur 7: Een enkele poel ten opzichte van poelencomplex
Bron: http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013
Een poelencomplex bevat veel meer drassige en ondiepe waterzones dan een enkele poel.
Deze overgangen tussen land en water zijn de gebieden met de hoogste biodiversiteit. De
zones moeten niet direct overgaan in dieper water, variaties van enkele centimeter zijn al
voldoende. Diep water, 1 m tot 2 m, vormt een gespecialiseerd habitat voor een beperkt aantal
soorten en wordt daarom in het ontwerp afgeraden (Biggs et al., 2000;
http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013). Poelen met diep water zullen minder vlug
volledig dichtslibben dan andere poelen (http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013).
Een manier om deze overgang te creëren is het aanleggen van eilanden in de poel. Het
aanleggen van eilanden heeft allerlei voordelen. De eilanden vormen een nieuw habitat bij
poelen waarvan de rand wordt overschaduwd, begraasd of vertrappeld (Biggs et al., 2000;
http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013). De eilanden hebben voor de avifauna nog
een bijkomend voordeel. Ze bieden een veilige voeder-, slaap- en nestplaats (Biggs et al.,
43
2000). Wanneer de eilanden bevolkt worden met wilde ganzen of meeuwen is dit nefast voor
de poel en de omgeving. De vegetatie wordt beschadigd en de waterkwaliteit degradeert
(http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013). Het grootste probleem met de eilanden is
de ideale hoogte bepalen. Te hoge eilanden worden te snel omgevormd naar struwelen en
hebben dan een beheer nodig. Te lage eilanden vormen een minder groot probleem, alleen
hebben ze niet het gewenste effect aangezien ze worden begroeid door wortelende planten
met drijfbladeren. Deze flora is dan minder geschikt voor de avifauna. De ideale hoogte is
afhankelijk van de waterstand in de winter en in de zomer. Eilanden die in de winter en in de
lente nog onderwater staan, maar in de zomer droog staan, zullen niet uitgroeien tot struwelen.
Deze eilanden zullen de ideale voeder-, slaap- en nestplaatsen zijn
(http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013).
Een ander aspect waarmee rekening dient te worden gehouden, is de erosie die ontstaat door
golven bij grote poelen (vanaf 1 ha). Door deze erosie ontstaan er steile oevers die mogelijks
onoverbrugbaar zijn voor bepaalde soorten. Toch heeft de erosie enkele voordelen. Zo worden
de geërodeerde gebieden vrijgehouden van organisch materiaal en kunnen wortelende planten
met drijfbladeren op deze plaatsen groeien. Het organisch materiaal wordt door de stroming
afgevoerd naar dieper water (http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013). De wind die
voor deze golven zorgt, zorgt ook voor een verspreidend effect van diasporen en diereneitjes.
Hierdoor wordt de wijde omgeving van de poel een verrijkt habitat Biggs et al., 2000;
http://www.pondconservation.org.uk, 03/02/2013).
Het voorlaatste aspect waarmee rekening kan worden gehouden bij het ontwerpen van een
poel is het open laten van een modderige plek aan de poel. Deze plaats mag dan wel levenloos
lijken, maar het is een geschikte plaats voor wadvogels en semi-terrestrische invertebraten. De
eenvoudigste manier om deze plaats te creëren is door begrazing en betreding van runderen en
mensen. Indien dit niet mogelijk of gewenst is, wordt deze plek best net onder de watergrens
aangelegd zodat deze ondergelopen blijft tot de late zomer. Hierdoor wordt het
kiemingsproces verstoord zodanig dat er geen planten kunnen groeien (Biggs et al., 2000).
Het laatste aspect dat een invloed heeft op het ontwerp van de poel is de structuur van de
bodem. Poelen die op een ondoorlatende laag zijn gelegen, zijn veel eenvoudiger en
goedkoper om te onderhouden (Biggs et al., 2000). Om een poel te creëren in permeabele
bodems zijn er een aantal oplossingen, elk met voor- en nadelen. De grootte van de poel is
44
echter beperkt in deze gronden. Poelen groter dan 100 m² zijn moeilijk te installeren en de
levensduur is vaak kleiner dan vijf jaar (Biggs et al., 2000). Een eerste manier om een
ondoorlatende laag te creëren is door het aanbrengen van plastic met leem of klei. Deze
manier heeft verschillende nadelen. Buiten de milieutechnische bezwaren kan plastic kapot
getrapt worden door vee of lekken na onderhoudswerk. Bij een te steile helling zakt de leem
van de helling af en blijft de plastic zichtbaar. Een tweede manier om een impermeabele laag
te creëren is door het aanbrengen van bentonietklei. Dit is een natuurproduct dat ontstaat door
verwering van tufsteen. De beste manier om dit product te gebruiken is door twee poreuze
weefsels te vullen met bentonietpoeder. Indien dit poeder, vermengd met grond, in contact
komt met water, zal een waterdichte laag verkregen worden. De gezwollen kleideeltjes
drukken de poriën in de grond dicht. Een laatste methode om poelen te creëren is door het
aanbrengen van een betonnen bodem of betonbak waarbij de rand niet boven het maaiveld
uitkomt (Biggs et al., 2000; Hanekamp, 2004).
3.5. Conclusie
Een wetenschappelijk aanvaarde definitie over een poel bestaat er niet. Het grote twistpunt is
de grens waarmee een poel wordt afgebakend. In deze masterproef wordt een poel
gedefinieerd als een wateroppervlak waarbij de grootte varieert tussen één m² en twee hectare
met een variërende bodem (Pond Conservation Group, 1993; Biggs et al., 1994, 2000, 2005;
Hanekamp, 1997, 2004; Oertli et al., 2002, 2009; De Meester et al., 2005; Céréghino et al.,
2008; EPCN, 2008).
Poelen hebben een variërende functie. Vroeger werden deze gebruikt vanuit een agrarisch en
industrieel standpunt (Biggs et al., 2000; Nash, 2011). Vandaag de dag worden poelen nog
steeds in een agrarische context, als veedrinkpoelen, gebruikt. De industriële functie is echter
verdwenen en is vervangen door een prestige of een ecologische functie (Biggs et al., 1994,
2000, 2005; Antrop, 2007).
De variërende morfologie en ecologische kenmerken van poelen zijn te verklaren door de
wisselwerking tussen abiotische en biotische factoren. De abiotische factoren zijn het
zonlicht, de watersamenstelling, de bodem en de ouderdom (Hermy et al., 1997; Biggs et al.,
2005). De flora en fauna vormen de biotische factoren. De flora worden opgedeeld in drie of
vier zones. De zone van de vrij drijvende planten, de zone van de wortelende planten en de
45
drassige zone (Hermy et al., 1997; Williams et al., 1998). Elke zone bevat specifieke
diersoorten. De grootste groep zijn de ongewervelden met libellen, waterjuffers en
poelslakken (Balfour-Browne, 1962). De amfibieën zijn de meest opvallende groep (Swan,
1989). Het is voor soorten zoals de vuursalamander, alpensalamander, groene kikkers en
padden dat poelen met een ecologische functie worden gecreëerd (Hermy et al., 1997).
Om een poel aan te leggen is er tot een oppervlakte van 80 m² geen stedenbouwkundige
vergunning nodig. Grotere poelen hebben dus een stedenbouwkundige vergunning nodig en
bij poelen die groter zijn dan 500 m² wordt een openbaar onderzoek gevoerd (Verbelen &
Jooris, s.d.)
Bij de aanleg zijn er drie belangrijke aspecten die de kans op een hoge biodiversiteit
verhogen. Het belangrijkste aspect is de waterbevoorrading. Het is wenselijk om poelen te
bevoorraden met grondwater omdat dit water veel minder nutriënten en vervuilende stoffen
bevat dan regenwater en afstromend oppervlaktewater (Biggs et al., 2000;
http://www.pondconservation.org.uk, 16/12/2012). Daarnaast speelt de locatie van de nieuwe
poel een rol. Er wordt aangeraden om de nieuwe poel zo dicht mogelijk bij een oude,
kwalitatieve poel aan te leggen. Op die manier kan een spontane kolonisatie van de nieuwe
poel gebeuren (http://www.pondconservation.org.uk, 16/12/2012). Indien er geen poel
aanwezig is, wordt er aangeraden om de nieuwe poel met de oude poel te connecteren via een
gracht, beek of houtkant. In het slechtste geval gebeurt de connectie door instroom van dit
water. In het beste geval is er een natuurlijke buffer aanwezig tussen de beek en de poel
(Biggs et al., 2000; http://www.pondconservation.org.uk, 16/12/2012). Het laatste belangrijke
aspect is het ontwerp van de poel. Een poelcomplex bevat een grotere biodiversiteit dan een
enkele poel. Bij het ontwerp kan ook gevarieerd worden met de diepte, de vorm van de poel
en er kunnen eventueel eilanden in het midden van een grote poel worden gecreëerd. Door
hiermee rekening te houden kan de beste biodiversiteit bekomen worden
(http://www.pondconservation.org.uk, 16/12/2012).
46
4. BEPALEN VAN KWALITEIT EN BEHEER VAN EEN POEL
Na het aanleggen van een poel is het belangrijk om deze poel goed te beheren zodat er een
rijke diversiteit ontstaat en dat de poel een lange levensduur heeft. Dit beheer is niet alleen
belangrijk bij nieuwe poelen, maar bij oude poelen is dit beheer ook nodig om het
voortbestaan van de populatie in en rondom de poel te garanderen. Een slecht beheer kan de
poel beschadigen of zelfs laten verdwijnen. Om een geschikt beheer toe te passen, is het
belangrijk om de kwaliteit van de poel te weten. Zo kunnen de effecten van de verschillende
soorten beheer geschat worden. In dit deel zullen eerst een aantal methoden om de kwaliteit te
bepalen worden besproken. Nadien wordt het beheer van een poel besproken.
4.1. Kwaliteit bepalen
Wanneer de kwaliteit van een poel via een gestandaardiseerde methode wordt bestudeerd, is
dit niet enkel handig voor het beheer. Er wordt een consistente collectie van biologische en
ecologische data verworven. Deze data wordt dan gebruikt om de poelen te vergelijken met
elkaar en zal in de toekomst gebruikt worden om een typologie op te maken (Pond Action,
1998). Door het monitoren van de poelen kunnen veranderingen in het beheer of in de
omgeving worden opgespoord en kan het beheer aangepast worden om met de veranderingen
om te gaan.
Er zullen twee verschillende methodes besproken worden. De eerste methode, National Pond
Survey (NPS), onderzoekt de fysische omgeving, de waterkwaliteit, de aanwezige planten,
macro-invertebraten, amfibieën, vogels en vissen (Pond Action, 1998). De tweede methode,
the Predictive System for Multimetrics (PSYM), maakt gebruik van metrieken (Pond Action,
2002).
4.1.1. National Pond Survey
In deze methode worden de poelen tijdens drie seizoenen bestudeerd: lente, zomer en herfst.
Hierbij worden de fysische kenmerken beschreven zoals de ouderdom, de bodem, de
ontstaansgeschiedenis en het beheer. Daarna wordt een waterstaal genomen zodat er in het
labo onderzoek naar de kwaliteit kan worden uitgevoerd. De pH, de elektrische geleiding, het
kalium-, chloride- en ammoniakgehalte en de zwevende stoffen worden onderzocht.
47
Vervolgens worden de planten in en rondom de poel gecatalogiseerd. Hierbij worden
verschillende zones, meso-habitats, onderscheiden afhankelijk van de aan- of afwezigheid van
de plantensoorten. Het is belangrijk om deze gebieden goed af te bakenen omdat die een rol
spelen voor de macro-invertebraten. Om de macro-invertebraten te analyseren, wordt er drie
minuten lang met een schepnet in het water bewogen. De tijd wordt evenredig verdeeld met
de oppervlakte van de meso-habitats. Na het verzamelen van de macro-invertebraten worden
ze gedetermineerd in het labo. Op basis van de aan- of afwezigheid van bepaalde
plantensoorten en macro-invertebraten kan de poel een goede of slechte kwaliteit hebben
(Pond Action, 1998). Er werd echter geen algemene sleutel gevonden om de kwaliteit te
beoordelen. Het toekennen van een goede of slechte kwaliteit is subjectief. Een bepaalde poel
kan immers een goed habitat zijn voor een specifieke soort, die specifieke abiotische factoren
vereist zoals zuur water. Volgens deze methode zal die poel een slechte kwaliteit hebben
omdat er maar een beperkt aantal invertebraten voorkomen. Hierdoor kan een verkeerd beheer
worden toegepast waardoor de specifieke flora en fauna zal verdwijnen. Daarnaast is er geen
garantie dat de poel na het beheer een goede kwaliteit zal bevatten.
4.1.2. Predictive System for Multimetrics
In deze methode worden een aantal indicatoren rond waterplanten en invertebraten
gecombineerd om de kwaliteit te bepalen. Deze methode is ontworpen om tijdens de
zomermaanden uit te voeren. Het combineren van de indicatoren geeft een enkele waarde die
de algemene ecologische kwaliteit weergeeft. Het combineren van informatie van planten en
dierenpopulaties geeft een complementair geheel van gevoeligheden aan potentiële degradatie
factoren. Planten zijn gevoeliger voor de nutriëntenstatus van het water, dieren zijn dan weer
gevoeliger voor de hoeveelheid zuurstof in het water (Pond Action, 2002).
De gebruikte indicatoren zijn biologische maatstaven die variëren met antropogene degradatie
en dus gebruikt worden om de ecologische degradatie te meten. De metrieken worden
gekozen door gekende degradatiegradiënten (aanwezigheid van nutriënten, zware metalen,…)
te correleren met mogelijke testindicatoren (aantal exotische species, soortenrijkdom,…). In
totaal worden zes significante indicatoren bekomen. Drie voor invertebraten en drie voor
planten. De indicatoren voor invertebraten worden op het taxonomisch niveau van familie of
orde gekozen om het werk te reduceren (Pond Action, 2002). Pond Action (2002) stelt een
even sterke correlatie vast tussen de familie-indicatoren en degradatie als tussen de soorten
48
metrieken en degradatie. De invertebraten worden op eenzelfde manier verzameld zoals bij
NPS werd beschreven. Bij deze methode wordt wel een lijst ingevuld (bijlage 81).
Een eerste indicator bij de invertebraten is de gemiddelde score per taxa (ASPT). Hierbij
worden de Biological Monitoring Working Party (BMWP) scores per taxa opgeteld en
gedeeld door het totaal aantal aanwezige BMWP taxa (Pond Action, 2002). De BMWP scores
worden gedefinieerd aan de hand van de tolerantie t.o.v. organische vervuiling waarbij een
hoge score een lagere tolerantie impliceert (Maitland, 1977).
De tweede indicator is de som van de aanwezige Odonata (libellen) en Megaloptera
(grootvleugeligen) families (Pond Action, 2002).
De laatste indicator bij de invertebraten is de som van het aantal Coleoptera (kevers) families.
Dit is een indicator voor de kwaliteit van zowel de oevers als van het water (Pond Action,
2002).
Bij de planten bestaat de eerste indicator uit de som van het aantal ondergedompelde en
uitstekende planten. Het zijn enkel de planten die in de lijst (bijlage 82) staan, die ook
effectief worden opgenomen. Drijvende planten worden niet opgenomen omdat er geen
significant verval is bij een degradatie van de poelkwaliteit (Pond Action, 2002).
Trophic Ranking Score (TRS) is een indicator die de gemiddelde trofische graad van een poel
bepaalt. Hierbij krijgt de plant een trofische score op basis van de affiniteit met de nutriënten
status van het water. Niet iedere plant heeft zo een score omdat deze score gebaseerd is op
planten die in een meer voorkomen (Pond Action, 2002). De planten die dikwijls voorkomen
in een poel, hebben een te lage frequentie in een meer waardoor deze geen score krijgen
(Palmer et al., 1992). De TRS wordt van iedere plantsoort opgeteld en gedeeld door het totaal
aantal plantensoorten met een TRS (Pond Action, 2002).
De laatste indicator is gebaseerd op het voorkomen van ongewone planten. Dit zijn alle
soorten die aanwezig zijn in de Rode lijst met uitzondering van de niet bedreigde soorten.
Hierbij wordt geen rekening gehouden met de status van de soort (Pond Action, 2002). Enkel
het totaal aantal ongewone soorten is van belang ongeacht het voorkomen van het aantal
bedreigde, met uitsterven bedreigde, zeldzame of kwetsbare soorten (Hermy et al., 1997).
49
Na het berekenen van de individuele indicator voor de poel, wordt deze waarde vergeleken
met de voorspelde waarde. De relatie tussen de geobserveerde en voorspelde waarden worden
herschaald naar een vierdelige schaal. De waarde nul stelt een slechte kwaliteit voor en drie
representeert een goede kwaliteit. Alle scores worden, om de algemene kwaliteit uit te
drukken, opgeteld en uitgedrukt als een percentage t.o.v. de maximale score (Pond Action,
2002).
Om de voorspelde waarden te berekenen dienen een aantal voorspelbare variabelen, die het
computerprogramma gebruikt, ingevuld te worden. De eerste drie variabelen dienen slechts
eenmalig geëvalueerd te worden omdat deze onveranderlijk zijn. Dit zijn variabelen zoals
geografische positie, hoogte en bodemtype onder het sediment in de poel. De andere
variabelen dienen bij ieder onderzoek geëvalueerd te worden omdat deze variabelen een
invloed hebben op de aanwezige biodiversiteit en kwaliteit. Dit zijn variabelen zoals de pH,
de oppervlakte van de uiterste watergrens in de winter (dit is zichtbaar aan bepaalde
plantensoorten en in de topografie van het terrein), het percentage overhangende bomen en
struiken, het percentage vertrappelde oever, de aan- of afwezigheid van instromend water en
het percentage van de poel dat bedekt wordt door uitstekende planten. Dit zijn opnieuw enkel
de planten die op de observatielijst (bijlage 82) voorkomen (Pond Action, 2002).
PSYM heeft als doel om de algemene conditie van zoetwatersystemen te bepalen. Het
systeem geeft geen diagnose van de oorzaak of oorzaken van degradatie. De individuele
indicatoren kunnen bepaalde aspecten van de waterkwaliteit aangeven zodat de oorzaken
onrechtstreek worden achterhaald (Pond Action, 2002). Indien de oorzaken gekend zijn, kan
er een aangepast beheer worden toegepast.
4.2. Biologische kwaliteit als determinerende typologie factor
De flora en fauna worden bij rivieren gebruikt om de kwaliteit te bepalen, zoals de Belgische
Biotische Index (Hermy et al., 2004). Daarnaast worden de vissen, diatomeeën en aquatische
planten gebruikt om een typologie van de rivieren op te stellen. Bij poelen is er echter geen
typologie aanwezig omdat er weinig informatie bestaat over de verspreidingspatronen van
specifieke poeldieren en –planten. Bovendien bevatten poelen een rijke biodiversiteit en
ondersteunen ze een wijde en zeldzame soortendiversiteit. Daarom is het aangeraden om een
50
poelentypologie te ontwikkelen om de conservatie en het beheer te bevorderen
(http://campus.hesge.ch, 22/03/2013).
Een voorlopige typologie werd opgesteld op basis van de verspreiding van invertebraten in
vier verschillende biografische regio’s: mediterraan, Atlantisch, alpien en continentaal. Als
eindresultaat worden drie indelingen bekomen. De mediterrane poelen bevatten de rijkste en
meest uitgesproken biodiversiteit. Bovendien zijn dit extreme milieus door een hoog
zoutgehalte en hoge evaporatie. De aanwezige organismen (bv. Triops
cancriformis, Lepidurus apus) zijn kortlevend, klein en hebben een ongeslachtelijke
voortplanting. Continentale poelen worden gekenmerkt door een sterke concurrentie tussen
de soorten. Deze poelen bevatten ook veel minder exclusieve soorten dan de mediterrane
poelen. De aanwezige organismen zijn kortlevende invertebraten en grotere predatoren zoals
libellen en dikkopjes. De Atlantische en alpine poelen worden als eenzelfde indeling
beschouwd. De aanwezige organismen bestaan voornamelijk uit herbivore en detrivore
invertebraten. De poelen komen voor in harde omgevingen die voornamelijk voor een fysieke
stress zorgen. De dagelijkse temperatuurfluctuaties gecombineerd met weinig precipitatie en
lage nutriëntenconcentratie zorgen voor een lagere proportie van potentiële kolonisators
(http://campus.hesge.ch, 22/03/2013).
Deze typologie is een startpunt om een volledige typologie te ontwikkelen. Deze is
momenteel nog veel te kleinschalig en een uitbreiding is gewenst. Zo kunnen er nog types
ontwikkeld worden binnen de regio’s. Hiervoor dient er echter meer onderzoek te worden
gevoerd naar de biodiversiteit om een uitgebreide typologie op te stellen.
4.3. Beheer
Biggs et al. (2005) stellen dat er heel weinig gekend is over het effect van beheer op poelen.
Er bestaan veel opvattingen over een goed beheer, maar deze opvattingen zijn nooit getest.
Bovendien wordt er nog veel te weinig aandacht geschonken aan de waterkwaliteit en teveel
aandacht aan het omkeren van de natuurlijke successie (Biggs et al., 2005).
Indien de poel een goede waterbevoorrading en ontwerp heeft, is het beheer heel eenvoudig.
Hoe minder er hier wordt gedaan, hoe beter. De natuur op zijn beloop laten, is de beste
beheersmaatregel voor deze poelen (www.pondconservation.org.uk, 10/03/2013).
51
Wanneer de poel een minder goede waterbevoorrading of ontwerp heeft, waardoor er
vervuiling of degradatie ontstaat, is het nodig om een aangepast beheer uit te voeren. Hierbij
is het belangrijk om de functie, de aanwezige biodiversiteit en de huidige kwaliteit van de
poel te kennen (Biggs et al., 2000). Biggs et al. (2000) stellen dat het heel schadelijk kan zijn
om zonder voorafgaand onderzoek naar de kwaliteit, een ingrijpend beheer toe te passen.
Indien er geen onderzoek gevoerd kan worden, zijn er een aantal algemene regels waarmee
rekening dient te worden gehouden. Eerst worden een aantal meso-habitats afgebakend
a.d.h.v. de aanwezige planten soorten. Deze meso-habitats mogen niet verdwijnen na het
beheer. Daarnaast moeten drastische ingrepen zoals het verwijderen van sediment en vellen
van bomen tot een minimum worden gehouden. Biggs et al. (2000) stellen dat maximaal 25%
van het oppervlak bewerkt mag worden. Hanekamp (2004) stelt dat twee derde onaangetast
dient te blijven om de levensgemeenschap intact te laten. Vervolgens moet de poel zo goed
mogelijk beschermd worden tegen invloeden van buitenaf. Dit is mogelijk door bufferzones te
creëren, sedimentatievallen aan te leggen of instromend water van beken en rivieren te
omleiden (Biggs et al., 2000). Deze richtlijn is echter moeilijker te verwezenlijken indien er
geen onderzoek werd gevoerd. Aan de hand van de aan- of afwezigheid van bepaalde planten-
en diersoorten kan de oorzaak van degradatie gevonden worden. De laatste richtlijn, volgens
Biggs et al. (2000), is het groter geheel bekijken. Indien er meerdere poelen in een gebied een
onderhoud nodig hebben, wordt aangeraden om de poelen als een groep te bekijken en een
verschil in kenmerken zoals diepte, grootte, beschaduwing, … te creëren. Hierdoor wordt een
grotere diversiteit bekomen dan bij poelen met dezelfde kenmerken (Biggs et al., 2000).
Indien er wel een onderzoek werd uitgevoerd kan het resultaat worden gebruikt om een
oorzaak van degradatie te bepalen. Vervolgens kan het beheer hier mogelijks op inspelen. Dit
is mogelijk op twee manieren: het inwendig beheer van de poel zelf en het uitwendig beheer
door de omgeving en het stroomgebied (Biggs et al., 2000; Hanekamp, 2004).
Onder het inwendig beheer wordt het maaien van de vegetatie en het verwijderen van slib
verstaan. Volgens Hanekamp (2004) dient het maaien en snoeien van planten en bomen om
het dichtgroeien van de poel te voorkomen. Biggs et al. (2000) stellen dat het maaien en
snoeien van de vegetatie geen invloed heeft op de kwaliteit van de poel. Integendeel zelfs, het
overvloedig verwijderen van de vegetatie kan leiden tot degradatie. Heel uitzonderlijk wordt
52
het verwijderen van vegetatie aangeraden. Dit wordt gedaan bij poelen die speciaal aangelegd
zijn voor kamsalamanders en libellen. Kamsalamanders hebben een deels open
wateroppervlak nodig voor de voortplanting. Libellen hebben dan weer een gevarieerdere
poel nodig met zowel open gebieden als plaatsen met ondergedoken en drijvende planten
(Biggs et al., 2000). Het baggeren van de poel is ook een inwendige beheersmaatregel.
Hanekamp (2004) stelt dat het uitbaggeren periodiek dient te gebeuren om de juiste diepte te
behouden en om de waterkwaliteit te garanderen. Hierbij dient het materiaal wel aangepast te
worden naar het gewenst resultaat en de mogelijkheden. Kleinere poelen zijn manueel uit te
baggeren met een baggerbeugel (Hanekamp, 2004). Grote poelen worden dan weer machinaal
uitgebaggerd. Deze machines moeten dan uitgerust worden met lage drukbanden om zo
weinig mogelijk schade te berokkenen aan de omgeving (Hermy et al., 2004). Volgens Biggs
et al. (2000) is het ondieper worden van de poel het hoofdeffect van de accumulatie van slib.
Het verwijderen van het slib is echter niet cruciaal omdat diep water gebruikt wordt door een
beperkt aantal soorten. Een ondiepere poel herbergt meer, maar andere soorten (Biggs et al.,
2000).
Het uitwendig beheer is vaak moeilijker toe te passen omdat het ontstaan van problemen met
bijvoorbeeld het grondwater niet altijd duidelijk zijn (Hermy et al., 2004). Voornamelijk het
beheer om vervuiling tegen te gaan wordt tot het uitwendig beheer gerekend. Het aanleggen
van een buffer en een sedimentval (zie 3.4.2.2 waterbevoorrading) om vervuild
oppervlaktewater te zuiveren hoort onder dit beheer.
4.4. Conclusie
Na het creëren van een poel is het belangrijk dat deze ook goed wordt beheerd. De effecten
van het beheer worden bestudeerd door de kwaliteit van de poel te bepalen en deze jaarlijks of
vijfjaarlijks te evalueren. Om die monitoring uit te voeren zijn er verschillende methodes
ontwikkeld die de kwaliteit bepalen.
De eerste methode, National Pond Survey, bestudeert poelen gedurende drie seizoenen: lente,
zomer en herfst. Eerst worden enkele algemene kenmerken gemeten (de abiotische factoren).
Vervolgens wordt de poel onderverdeeld in meso-habitats op basis van de aan- of afwezigheid
van bepaalde plantensoorten. In ieder meso-habitat worden invertebraten gedetermineerd en
53
a.d.h.v. het al dan niet voorkomen van bepaalde soorten wordt de poel een goede of slechte
kwaliteit toegekend (Pond Action, 1998).
De tweede methode, Predictive System for Multimetrics, maakt gebruik van bepaalde
indicatoren rond waterplanten en invertebraten. Deze methode is enkel toepasbaar in de
zomermaanden. De indicatoren worden opgesplitst voor invertebraten en planten. Drie
indicatoren voor invertebraten, namelijk de gemiddelde score per taxa, de som van de
aanwezige libellen en grootvleugeligen en de som van het aantal keverfamilies. Voor de
planten zijn er ook drie indicatoren: de som van het aantal ondergedompelde en uitstekende
planten, Trophic Ranking Score en het voorkomen van ongewone planten. Het voordeel van
indicatoren te gebruiken is dat alle poelen op eenzelfde manier kunnen worden bestudeerd en
dus onderling worden vergeleken (Pond Action, 2002).
Na het jaarlijks of vijfjaarlijks monitoren van de poelen, kunnen veranderingen in de kwaliteit
gedetecteerd worden. De methoden geven geen oorzaak voor de verandering, maar de
indicatoren uit PSYM geven wel bepaalde aspecten van de waterkwaliteit aan zodat de
oorzaken indirect worden achterhaald (Pond Action, 2002). Zodra de oorzaken zijn gekend,
kan er een aangepast beheer worden toegepast.
Biggs et al. (2005) stellen echter vast dat er heel weinig is gekend over het effect van het
beheer op poelen. De huidig opvattingen zijn nog niet onderzocht, maar er bestaan wel een
aantal algemene opvattingen. Zo moet er eerst onderzocht worden wat de oorzaken zijn van
de veranderingen en deze moeten sowieso aangepakt worden omdat anders het probleem niet
wordt opgelost maar verschoven (Biggs et al., 2000). Indien de oorzaak gekend is, zijn er
twee soorten beheer mogelijk. Het inwendig beheer zoals het maaien van de vegetatie, ruimen
van slib moet echter tot een minimum gehouden worden om verdere degradatie te voorkomen
(Biggs et al., 2000; Hanekamp, 2004). Het uitwendig beheer, zoals het aanleggen van een
buffer of een sedimentval, is veel moeilijker toe te passen omdat het groter geheel rondom de
poel vaak niet gekend is (Hermy et al., 2004).
54
5. METHODE & MATERIAAL
5.1. Inventarisatie poelen RLVA
Om de ruimtelijke aspecten van de poelen te bestuderen, is het nodig om de poelen te
inventariseren in een GIS databank. Er wordt gestart met een basis databank die werd
verkregen via RLVA. Die databank, RLVA databank, bevat 182 poelen die elk door het
RLVA gecreëerd zijn sinds 1998. Alle poelen krijgen een eigen ID waaraan de gegevens
worden gekoppeld van de eigenaar (naam, adres, email), het jaar waarin de poel werd
gegraven en het jaartal waarin de poel het laatst werd geruimd. De gegevens zijn echter niet
consistent over de gehele RLVA databank. Bij 105 poelen is de datum van aanleg gekend
terwijl de rest geen datum heeft meegekregen ondanks dat sommige poelen werden gecreëerd
(persoonlijke mededeling, eigenaar poel 23). De datum van de ruiming is niet altijd ingevuld,
waardoor het onmogelijk is om te weten of de poel al werd geruimd of niet.
5.2. Lokalisatie van de poelen op luchtfoto’s
Om verdere analyses uit te voeren, is de grootte van de poel een belangrijk gegeven. De
RLVA databank bevat enkel punten en geen vlakken. Daarom werden alle poelen opnieuw
gedigitaliseerd, ditmaal als vlak. Tijdens deze digitalisatie bleek dat de punten niet de exacte
locatie van de poel aangaven. De gemiddelde afwijking tussen het gedigitaliseerde punt en de
werkelijke locatie bedraagt 20 m. De afwijkende punten werden verschoven naar de correcte
positie zodat de berekening van de landschapsmetrieken op een correcte positie gebeurt.
In de Vlaamse Ardennen zijn echter veel meer poelen aanwezig dan de poelen uit de RLVA
databank. Om al deze poelen te zoeken en te integreren in een nieuwe databank wordt een
lokalisatie op luchtfoto’s uitgevoerd. Om de poelen te lokaliseren op luchtfoto’s worden twee
types van luchtfoto’s gebruikt. Enerzijds middenschalige kleur-infrarood luchtfoto’s met een
resolutie van 0,40 m uit de zomer van 2009. Anderzijds worden ook middenschalige kleur
orthofoto’s met een resolutie van 0,25 m gebruikt, die de wintertoestand van 2009 weergeven.
De kleur-infrarood luchtfoto’s en de kleur orthofoto’s werden verkregen via het Agentschap
voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV). Eerst worden de kleur-infrarood
luchtfoto’s gegeorefeerd en geconverteerd van tif naar jpg in ArcGis 9.3. De conversie is
55
nodig om de grootte van de bestanden kleiner te maken zodat het mogelijk is om een
gesuperviseerde classificatie uit te voeren op de luchtfoto’s.
Nadat de kleur-infrarood luchtfoto’s (figuur 9) gegeorefereerd en geconverteerd zijn, zijn ze
geschikt om er een gesuperviseerde classificatie op uit te voeren. Bij een gesuperviseerde
classificatie worden pixels in klassen ingedeeld. De gesuperviseerde classificatie werd
uitgevoerd in ArcGIS 9.3. Er worden eerst twee soorten klassen, poel en geen poel,
afgebakend op de kleur-infrarood luchtfoto’s (http://webhelp.esri.com, 07/05/2013). Voor die
afbakening worden alle zichtbare poelen (171), poelen gesitueerd in een bos zijn niet
zichtbaar, uit de RLVA databank gebruikt. Vervolgens wordt er een signature file (figuur 8)
gecreëerd. Deze file bevat de pixelwaarden voor beide klassen en voor iedere laag. De kleur-
infrarood luchtfoto’s bestaan namelijk uit drie banden, elk met een eigen RGB waarde.
Figuur 8: Signature file
Bron: ArcGIS 9.3 (eigen verwerking)
Na het creëren van de signature file kan de eigenlijke gesuperviseerde classificatie via een
maximum likelihood classification worden uitgevoerd. Bij de maximum likelihood
classification wordt er rekening gehouden met zowel de variantie als de covariantie van iedere
klasse. Voor iedere pixel wordt de kans berekend dat die pixel tot een klasse behoort.
Vervolgens wordt de pixel ingedeeld in de klasse waarmee hij de hoogste probabiliteit heeft
(http://edndoc.esri.com, 22/05/2013).
56
Na de gesuperviseerde classificatie (figuur 10) wordt de verkregen data omgevormd van een
raster, resolutie 0,40 m, naar een vector bestand. Vervolgens worden alle gegevens
gecontroleerd (figuur 11) en alle niet-poelen worden manueel verwijderd (figuur 12). Tot slot
worden de gevonden poelen gedigitaliseerd als vlak op de kleur orthofoto’s (figuur 13). Het
voordeel van de digitalisatie op de kleur orthofoto’s is dat de poelen dan hun maximale
grootte hebben en dat poelen die uitdrogen in de zomer wel zichtbaar zijn in de winter. De
gesuperviseerde classificatie kan niet rechtstreeks op de kleur orthofoto’s toegepast worden
omdat de bestanden te groot zijn (http://webhelp.esri.com, 07/05/2013a).
Bij iedere gesuperviseerde poel is er geen extra informatie aanwezig zoals de datum van
aanleg of van ruiming. Deze velden zullen dus niet ingevuld worden in de nieuwe databank.
Tot slot wordt van iedere poel de oppervlakte en omtrek bepaald en de gehele databank wordt
geëxporteerd als een tabel om verdere berekeningen uit te voeren. Tabel 2 geeft een overzicht
van de verschillende kenmerken per poel en uit welke data die kenmerken verkregen zijn.
Figuur 9: Kleur-infrarood luchtfoto
Bron: AGIV (2009a)
57
Figuur 10: Pixels geclassificeerd als poel na de gesuperviseerde classificatie
Bron: Eigen verwerking
Figuur 11: Manuele controle van de aangeduide pixels
Bron: AGIV (2009a)
58
Figuur 12: Manuele verwijdering van niet-poelen
Bron: AGIV (2009a)
Figuur 13: Exacte digitalisatie van oppervlakte op de kleur orthofoto's
Bron: AGIV (2009)
59
Tabel 2: Overzicht kenmerken van de poelen
ID Volgnummer van de poel, bij iedere poel
Bron RLVA databank of interpretatie luchtfoto’s
Datum aanleg Enkel bij poelen uit RLVA databank
Datum van laatste ruiming Enkel bij poelen uit RLVA databank
Hoofdfunctie van de poel Enkel bij poelen van terreinwerk uit RLVA
databank
Aandeel schaduw Enkel bij poelen van terreinwerk uit RLVA
databank
Aanwezige vegetatie Enkel bij poelen van terreinwerk uit RLVA
databank
Heeft de poel een functie als veedrinkpoel? Enkel bij poelen van terreinwerk uit RLVA
databank
Aandeel vertrappelde zone Enkel bij poelen van terreinwerk uit RLVA
databank
Oppervlakte Bij iedere poel
Omtrek Bij iedere poel
Vorm Bij iedere poel
Dichtste buur Bij iedere poel
Ecologische nabijheid Bij iedere poel
Bron: Eigen verwerking
5.3. Analyse van het ruimtelijk patroon a.d.h.v. landschapsmetrieken
Landschapsmetrieken zijn kwantitatieve grootheden die in de landschapsecologie worden
gebruikt om de landschappelijke structuur te beschrijven. De metrieken steunen op het patch-
corridor-matrix model uit de landschapsecologie. Hierbij wordt het landschap herleid tot
vlakvormige (patches) en lineaire (corridors) elementen. De overige ruimte vormt de matrix.
De patches zijn niet-lineaire discrete ruimtelijke eenheden die verschillen van de omgevende
eenheden (Forman & Godron, 1986). In deze masterproef worden de poelen als patches
beschouwd. De corridors vormen netwerken die de patches verbinden, zoals een beek, of die
60
barrières vormen, een autosnelweg. De matrix is de grootste ruimte in het gebied en is ook het
gebied met de grootste verbondenheid (Forman & Godron, 1986; Antrop, 2007).
De landschapsmetrieken worden op drie verschillende niveaus berekend. Het patch-niveau
beschrijft de kenmerken van iedere afzonderlijke patch. Op klasse niveau worden de
ruimtelijke kenmerken van alle patches, die tot eenzelfde categorie behoren, bestudeerd
(McGarigal & Marks, 1995). Het jaar waarin de poel werd gecreëerd kan als klasse worden
gebruikt. Het laatste niveau is het landschapsniveau en hierin wordt het door het landschap
gevormde patroon beschreven. Op ieder niveau kunnen de metrieken worden opgesplitst in
functie van de ruimtelijke kenmerken die worden beschreven (McGarigal & Marks, 1995).
Een eerste soort beschrijft de samenstelling of compositie van het landschap. Hierin wordt de
diversiteit, het aantal verschillende soorten per patch, het aandeel van voorkomen van iedere
klasse en de mate waarin de klassen evenveel voorkomen bestudeerd. De tweede soort
beschrijft het ruimtelijk patroon of de ruimtelijke configuratie van het patroon. Typische
metrieken die de ruimtelijke configuratie beschrijven zijn: vormkenmerken, fragmentatie,
connectiviteit, verspreiding, aggregatie en oppervlakte en dichtheid van de patches
(McGarigal & Marks, 1995; Van Eetvelde, 2007; http://www.umass.edu, 4/04/2013).
Er worden vijf metrieken gebruikt. De eerste twee, oppervlakte en omtrek, zijn metrieken die
de basis vormen voor veel metrieken (McGarigal & Marks, 1995). Aan de hand van die twee
metrieken wordt de vorm en de compactheid, de corrected perimeter area ratio (CPA)
bepaald a.d.h.v. volgende formule:
Deze metriek varieert tussen 1, een cirkel, en oneindig voor een lang dun gebied. Een vierkant
heeft een CPA van 1,128 en een hexagoon een CPA van 1,05 (Farina, 2006). De volgende
twee metrieken spelen een belangrijke rol bij de aanleg en kolonisatie van een poel. De
euclidische afstand is de afstand tussen de patches en de dichtstbijzijnde buur en geeft
daarnaast een beeld van de spreiding van de poelen. De laatste metriek, de ecologische
nabijheid (proximity), houdt rekening met de afstand en de oppervlakte van de dichtste buur
en de kolonisatieafstand van het organisme. Hoe dichter een buur aanwezig is, met ongeveer
dezelfde oppervlakte, hoe groter de waarde voor de ecologische nabijheid
(http://www.umass.edu, 4/04/2013a). Bovendien is de kolonisatieafstand tussen habitats
soortafhankelijk. Vliegende invertebraten kunnen een grotere afstand afleggen dan amfibieën
61
en zo verderaf gelegen poelen koloniseren (Hermy et al., 1997). De poelen in de Vlaamse
Ardennen zijn hoofdzakelijk aangelegd om de salamanderpopulatie op peil te houden. De
overbrugbare afstand voor salamanders bedraagt 1 km (Hermy et al., 1997).
5.3.1. Algemene ruimtelijke kenmerken
De algemene ruimtelijke kenmerken worden op patch niveau berekend. Hierbij wordt een
beeld verkregen van alle poelen. De eerste drie metrieken worden berekend in ArcGIS 9.3. De
resultaten worden verwerkt met SPSS. Om de euclidische afstand en ecologische nabijheid te
berekenen, wordt er gewerkt met FRAGSTATS. FRAGSTATS kan echter alleen werken met
rasterdata en niet met vectordata. Daardoor moet de vectordata geconverteerd worden naar
rasterdata (McGarigal et al., 2012). Deze conversie wordt uitgevoerd in ArcGIS 9.3. Het
vectorbestand, waarin de poelen als vlak zijn gedigitaliseerd, wordt geconverteerd naar een tif
met een resolutie van 1 m. Na de conversie is het mogelijk om de euclidische afstand en de
ecologische nabijheid te berekenen. De oppervlakte en de CPA worden gevisualiseerd op een
kaart om de ruimtelijke verspreiding te bestuderen. De euclidische afstand en de ecologische
nabijheid kunnen niet op een kaart worden voorgesteld omdat bij de verwerking van de
gegevens in FRAGSTATS de geografische gegevens verloren gaan. Tot slot wordt de
correlatie tussen de vier metrieken bestudeerd a.d.h.v. van de Pearson correlatie coëfficiënt in
SPSS.
5.3.2. Temporele ruimtelijke kenmerken
De temporele ruimtelijke kenmerken worden op klasse niveau bestudeerd. Hierbij worden
alleen die poelen gebruikt die in de RLVA databank een datum van aanleg hebben. Dit jaartal
wordt beschouwd als klasse. De oppervlakte, omtrek en vorm kunnen opnieuw in ArcGIS 9.3
worden berekend. De euclidische afstand en ecologische nabijheid worden opnieuw in
FRAGSTATS berekend. Hiervoor moet de data op dezelfde manier geconverteerd worden,
zoals hierboven beschreven.
5.4. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen
Behalve de landschappelijke structuur zal de verticale relatie tussen de bodem en het
voorkomen van de poelen onderzocht worden. Dit wordt onderzocht a.d.h.v. een chi-
62
kwadraattest waarbij de waargenomen waarden worden vergeleken met de te verwachten
waarden (Van Eetvelde et al., 2013). Om de test te mogen uitvoeren, moet aan twee
voorwaarden voldaan zijn. De eerste voorwaarde is dat geen enkele te verwachten frequentie
gelijk is aan 0. De tweede voorwaarde stelt dat niet meer dan 20% van de te verwachten
frequenties een waarde heeft die lager is dan 5 (Van Eetvelde et al., 2013).
In ArcGIS 9.3 wordt een raster van 24 197 cellen over het studiegebied gehouden. In iedere
cel wordt de af- of aanwezigheid van een poel opgetekend en de soort bodem waarop deze
poel zich situeert wordt genoteerd. Vervolgens wordt een kruistabel opgesteld met de
geobserveerde waarden (tabel 5). Hieruit worden de te verwachten waarden (tabel 6) berekend
a.d.h.v. van volgende formule:
met: N : totaal aantal waarnemingen
Oi : de rijtotalen
Oj : de kolomtotalen
De chi-kwadraat X² wordt dan berekend door:
Die berekende waarde wordt dan vergeleken met de theoretische waarde bij een gegeven
aantal vrijheidsgraden en een gegeven significantiedrempel. Het aantal vrijheidsgraden wordt
berekend door (aantal kolommen -1) x (aantal rijen -1). Het aantal vrijheidsgraden bedraagt
18 en de significantie drempel bedraagt 0,005 (Van Eetvelde et al., 2013).
Indien de theoretische waarde kleiner is dan de berekende chi-kwadraatwaarde, mag de
nulhypothese worden verworpen. Die nulhypothese stelt immers dat er geen relatie is tussen
het voorkomen van de poelen en de aanwezige bodem.
In Excel is er ook de mogelijkheid om een chi-kwadraattest uit te voeren. Hierbij wordt de
kans berekend dat de te verwachten waarnemingen aan het toeval te wijten zijn, dus dat er
geen relatie is tussen het voorkomen van de poelen en de aanwezige bodem. Indien die
63
waarde kleiner is dan 0,05 dan mag de nulhypothese verworpen worden en bestaat er een
relatie tussen het voorkomen van de poelen en de aanwezige bodem.
5.5. Typologie van de poelen opstellen
In de literatuur bestaat al een algemene typologie van poelen (zie 4.2.). Deze typologie is
gebaseerd op basis van de verspreiding van invertebraten in vier verschillende biografische
regio’s (http://campus.hesge.ch, 22/03/2013). Hierbij wordt enkel rekening gehouden met
biologische factoren. In de typologie die in deze masterproef wordt opgesteld, wordt er enkel
rekening gehouden met geografische en ruimtelijke factoren. Er bestaat te weinig data over de
aanwezige invertebraten in de poelen van de Vlaamse Ardennen om hiermee rekening te
houden. De geografische factoren waarmee rekening wordt gehouden zijn: complexiteit,
waterstand, waterbevoorrading en verbondenheid. Complexiteit slaat op de aanwezigheid van
andere poelen in de directe omgeving, binnen tien meter. Vervolgens geeft de verbondenheid
weer of er een fysische connectie tussen twee poelen aanwezig is. Die fysische connectie kan
bestaan uit een verbinding tussen twee poelen d.m.v. een gracht, een houtkant of een overloop
tussen twee poelen. Waterstand slaat op de tijdsperiode waarin water aanwezig is in de poel.
Is er permanent water aanwezig? Droogt de poel uit tijdens de zomer of enkel tijdens extreme
droogte? Tot slot bekijkt de waterbevoorrading of de poel wordt gevoed door grondwater,
afstromend oppervlakte water of water dat afkomstig is uit een beek of andere poel. Deze vier
factoren moeten waargenomen worden tijdens een terreinbezoek. Bij de waterstand kunnen
luchtfoto’s van verschillende periodes een grote hulp zijn. Luchtfoto’s of een terreinbezoek
zijn slechts momentopnames van de waterstand. Wanneer de verschillende momentopnames
gecombineerd worden, kan een uitspraak worden gemaakt over de waterstand.
Om de typologie op te stellen werd er tweemaal terreinwerk uitgevoerd. Een eerste maal in
oktober 2012, na een periode van lange droogte. Hierbij werd iedere poel gefotografeerd en er
werd een karteringstabel (bijlage 3 en 4 ) ingevuld. Hierbij werd telkens de functie ingevuld,
namelijk of de poel gebruikt wordt als veedrinkpoel, om afspoelend water te zuiveren of
omwille van de biodiversiteit werd aangelegd. Is er afval aanwezig in of rond de poel, bevat
de poel tijdens het karteren water? Zijn er bepaalde delen beschaduwd en hoeveel bedraagt de
schaduw van het totale poeloppervlak. Welke vegetatie, moerasplanten, grassige planten,
struiken/bomen of ruigten, is er aanwezig rond de poel? Wordt de poel gebruikt als
veedrinkpoel en hoe groot is het aandeel van de vertrappelde zone rond de poel? Een poel kan
64
aangelegd zijn voor de biodiversiteit, maar een deel van de poel kan ook gebruikt zijn als
veedrinkpoel. Daarom komt die vraag nog eens specifiek terug.
Het tweede terreinbezoek, maart 2013 werd na een periode van veel neerslag uitgevoerd. Op
deze twee tijdstippen was het waterniveau duidelijk verschillend. Tijdens dit bezoek werden
de poelen vanop dezelfde plaats en vanuit dezelfde hoek gefotografeerd. De karteringstabel
werd niet ingevuld omdat de meeste kenmerken niet zichtbaar waren. De plantengroei kon
niet worden ingevuld omdat alle planten waren verdwenen door de strenge winter en doordat
de dieren in de winter opstal staan, zijn er geen vertrappelde oevers zichtbaar.
65
6. RESULTATEN
6.1. Lokalisatie van poelen op luchtfoto’s
Na de gesuperviseerde classificatie werden 135 489 patches geclassificeerd als een
wateroppervlak. 98% van deze gebieden hadden een hele kleine oppervlakte die 0 m²
benaderde. Dit zijn pixels met ongeveer dezelfde kleurwaarde als de afgebakende klasse voor
een poel. Deze pixels zijn echter geen poel en worden direct verwijderd. Bij de overgebleven
2710 patches wordt er manueel gecontroleerd op de kleur-infrarood luchtfoto’s (AGIV,
2009a) of de gebieden effectief een poel aanduiden (figuur 12). Na deze manuele controle
blijven nog 2082 patches over die effectief een wateroppervlak aanduiden. Bij die 2082
patches zijn de 171 poelen uit de RLVA databank aanwezig en gedigitaliseerd. Die 171
poelen worden niet opnieuw gedigitaliseerd. De overgebleven 1911 patches worden
gedigitaliseerd als vlak op basis van de kleur orthofoto’s (AGIV, 2009). Na de digitalisatie
wordt de oppervlakte berekend. Op basis van de literatuurstudie werd een poel gedefinieerd
als een wateroppervlak met een grootte die varieert van 1 m² tot 2 ha. 20 van de 1911 patches
hebben een oppervlakte die groter is dan 2 ha en werden niet beschouwd als een poel. In
totaal werden 1891 nieuwe poelen in de Vlaamse Ardennen ontdekt via de gesuperviseerde
classificatie. Het totaal aantal poelen in de Vlaamse Ardennen bedraagt 2062 (figuur 14).
6.2. Landschappelijke patronen
6.2.1. Algemene ruimtelijke kenmerken
Een eerste landschappelijk kenmerk dat wordt bestudeerd is de oppervlakte van iedere poel.
Figuren 15 en 16 geven de spreiding van de oppervlakte weer. De oppervlakte varieert van
1 m² tot 18 868 m² en de gemiddelde oppervlakte bedraagt 655,57 m². 76% van alle poelen
heeft echter een oppervlakte die kleiner is dan 500 m² (figuur 15 & 16). Figuur 17 geeft de
ruimtelijke spreiding van de oppervlakte van de poelen in de Vlaamse Ardennen weer. Hieruit
blijkt dat de grootste poelen gesitueerd zijn langs de rivieren, Schelde en Dender of in de
Zwalmvallei. De kleinere poelen komen verspreid in het landschap voor.
66
Figuur 14: Inventarisatie poelen in de Vlaamse Ardennen
Bron: Eigen verwerking
67
Figuur 15: Histogram van de oppervlakte van de poelen (1-1000 m²)
Bron: Eigen verwerking
Figuur 16: Histogram van de oppervlakte van de poelen (1000-19000 m²)
Bron: Eigen verwerking
68
Figuur 17: Ruimtelijke spreiding van de oppervlakte van alle poelen in de Vlaamse Ardennen
Bron: Eigen verwerking
69
Naast een bepaalde grootte, hebben poelen ook een bepaalde vorm. 25% van de poelen heeft
een min of meer cirkelachtige vorm (CPA van 1,000 tot 1,100). Het grootste deel (31%) van
de poelen hebben eerder een vierkante vorm (CPA van 1,128 tot 1,200). De rest van de poelen
hebben een complexere en minder compacte vorm (figuur 18). Figuur 19 geeft de ruimtelijke
spreiding van de CPA van de poelen in de Vlaamse Ardennen weer. De poelen met de
grootste CPA waarde en dus de minst compacte vorm, zijn voornamelijk gesitueerd langs de
Schelde. Er zijn twee patches die een lagere CPA waarde hebben dan één. Er bestaat echter
geen compactere figuur dan een cirkel. De omtrek en de oppervlakte zijn berekend tot op 1 m
nauwkeurig en het is door deze afronding dat er een kleinere CPA waarde werd bekomen.
Figuur 18: Histogram van de CPA van de poelen
Bron: Eigen verwerking
Vanuit ecologisch standpunt is het belangrijk om de afstand tussen de poelen te weten. Nabije
poelen zijn eenvoudiger te koloniseren dan veraf gelegen poelen, indien er geen
onoverkomelijke barrières zijn. Een eerste manier om dit te bereken is de euclidische afstand
tot de dichtste buur te bepalen. De gemiddelde afstand tussen de poelen bedraagt 257 m. 50%
van de poelen liggen dichter dan 150 m van elkaar (figuur 20). ArcGIS berekent ook de
verdeling van de punten met de euclidische afstand (figuur 21). Uit deze berekening blijkt dat
de poelen geclusterd zijn en dat de kans heel klein is dat deze clustering door het toeval is
ontstaan.
70
Figuur 19: Ruimtelijke spreiding van de CPA van de poelen in de Vlaamse Ardennen
Bron: Eigen verwerking
71
Figuur 20: Histogram afstand tot de dichtstbijzijnde buur
Bron: Eigen verwerking
Figuur 21: Average nearest neighbour distance
Bron: Eigen verwerking
Figuur 22 geeft de ecologische nabijheid op een logaritmische schaal weer. Hieruit blijkt dat
96% van de poelen een slechte ecologische nabijheid hebben. Indien de waarden voor de
dichtste buur en de ecologische nabijheid met elkaar vergeleken worden, blijkt dat de poelen
72
wel dicht bij elkaar gesitueerd zijn. Maar dat het verschil in oppervlakte tussen de buren is
heel groot. Voor habitat specifieke soorten is het wenselijk om ongeveer dezelfde soort poel
aan te leggen.
Figuur 22: Histogram van de ecologische nabijheid
Bron: Eigen verwerking
Om de relatie tussen de verschillende metrieken te onderzoeken wordt de Pearson
correlatiecoëfficiënt berekend. Uit deze tabel (tabel 3) blijkt dat de oppervlakte positief
gecorreleerd is met de CPA en de ecologische nabijheid. Hoe groter de poel, hoe minder
compact deze is en hoe groter de ecologische nabijheid is. Deze correlatie was enerzijds te
verwachten omdat beide metrieken gebruik maken van de oppervlakte. De oppervlakte is
negatief gecorreleerd met de afstand tot de dichtste buur, dus hoe groter de oppervlakte, hoe
verder de poelen uit elkaar liggen. De gevonden waarde tussen de oppervlakte en de afstand
tot de dichtste buurt is echter heel laag maar nog steeds significant. De CPA is positief
gecorreleerd met de ecologische nabijheid. Hoe compacter en lager de CPA, hoe minder goed
73
een poel is geconnecteerd met eenzelfde soort poel. De CPA is negatief gecorreleerd met de
afstand tot de dichtste buur. Tot slot is de ecologische nabijheid negatief gecorreleerd met de
euclidische afstand. Dit wil zeggen dat gebieden die wel een goede ecologische nabijheid
vertonen, omdat de oppervlakte ongeveer gelijk is, niet in de onmiddellijke omgeving van
elkaar zijn gesitueerd.
Tabel 3: Pearson correlatietabel
Pearson correlatie
Oppervlakte CPA Ecologische
nabijheid
Afstand tot
dichtste buur
Oppervlakte
CPA
Ecologische nabijheid
Afstand tot dichtste buur
1 ,477** ,320
** -,103
**
,477** 1 ,192
** -,086
**
,320** ,192
** 1 -,172
**
-,103** -,086
** -,172
** 1
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Bron: Eigen verwerking
6.2.2. Temporele ruimtelijke kenmerken bij aanleg
Om de temporele evolutie bij de aanleg te onderzoeken, worden de poelen opgedeeld in
verschillende klassen. De klasse die wordt gebruikt is het jaar waarin de poel werd gegraven.
Er wordt enkel gewerkt met de poelen uit de RLVA databank die een jaar van aanleg
bevatten.
Tabel 4 toont de gemiddelde (gem.) oppervlakte van de poel per aanlegjaar, de
standaardafwijking (STD), het aantal poelen, de CPA, de euclidische afstand (EA) en de
ecologische nabijheid (EN). Het aantal aangelegde poelen blijft min of meer constant, hoewel
er jaarlijks gemiddeld acht poelen worden gecreëerd. In 2010 werd het kleinste aantal poelen
gecreëerd, namelijk een. 2007 was echter een uitzonderlijk goed jaar voor de creatie van
poelen want toen werden er zeventien poelen gecreëerd. De gemiddelde oppervlakte per poel
neemt van 2001 tot 2006 toe en bedraagt gemiddeld 88 m². De standaardafwijking geeft de
spreiding rond het gemiddelde. Zo hebben de poelen van 2007 en 2008 eenzelfde gemiddelde
oppervlakte. De standaardafwijking van 2007 is veel lager dan die van 2008. Dit houdt in dat
de oppervlakte van de aangelegde poelen in 2007 weinig afwijkt van het gemiddelde, terwijl
de poelen uit 2008 veel meer variatie in oppervlakte vertonen. De poel uit 2010 heeft geen
74
standaardafwijking omdat er maar een poel aanwezig is en er dus geen afwijking t.o.v. het
gemiddelde mogelijk is.
Tabel 4: Oppervlakte, dichtheids-, vorm en isolatie metrieken
Aanleg jaar
Aantal patches
Gem. oppervlakte
(m²)
STD gem.
oppervlakte
Gem. CPA
STD gem. CPA
Gem. EA (m)
STD gem. EA
Gem. EN
STD gem. EN
1998 6 63 0,0047 1,1083 0,1592 4218 9073 0,0115 0,0099
1999 7 82 0,0046 1,0643 0,1025 2381 2387 0,0004 0,0005
2000 10 68 0,0020 1,0333 0,1000 3446 3419 0 0
2001 6 67 0,0028 1,0556 0,1242 4947 4705 0 0
2002 6 88 0,0043 1,1083 0,1592 3978 962 0 0
2003 5 90 0,0046 1,1280 0,1600 3517 2519 0 0
2004 13 127 0,0055 1,0641 0,1230 3702 2641 0,0079 0,0163
2005 6 113 0,0098 1,0417 0,0932 6650 1162 0 0
2006 8 116 0,0061 1,0417 0,0722 1593 2669 0,1312 0,194
2007 17 134 0,0067 1,0574 0,1384 1705 2400 0,0527 0,1506
2008 14 136 0,0162 1,1357 0,1420 2049 2184 0,0622 0,0894
2009 7 29 0,0009 1,1301 0,1500 2349 3119 0,2452 0,2427
2010 1 25 0 1,1285 0 N/A N/A 0 0
Bron: Eigen verwerking
De gemiddelde CPA per aanlegjaar(tabel 4) varieert tussen de waarde voor een hexagoon
(1,05) en die van een vierkant (1,128). De poelen uit 1999, 2000, 2001, 2004, 2005, 2006 en
2007 hebben de meest compacte vorm en de spreiding van de variabele schommelt rond het
gemiddelde. Bij de minder compacte poelen is er een veel grotere verdeling van de variabele
met zowel compactere als minder compacte poelen
De gemiddelde afstand tussen de verschillende poelen in eenzelfde aanlegjaar is heel groot en
de standaardafwijking wijst ook op een grote spreiding. Hieruit blijkt dus dat er bij de aanleg
van de poelen in een bepaald aanlegjaar geen rekening wordt gehouden met andere poelen.
Ondanks dat de poelen ver van elkaar gesitueerd zijn, zijn er toch jaren waarbij de poelen wel
in elkaars ecologische buur liggen. De waarden zijn echter heel klein of zelfs nul wat wijst op
een fragmentatie van de poelen.
75
6.3. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen
Geen enkele verwachte waarde heeft een waarde nul en niet meer dan 20% van de verwachte
waarden hebben een waarde die lager is dan vijf. Aan beide voorwaarden is voldaan om de
chi-kwadraattest uit te voeren. Het aantal vrijheidsgraden bedraagt 18 en de theoretische chi-
kwadraat waarde bedraagt 6,26426. De berekende chi-kwadraat waarde bedraagt 699 en is
groter dan de theoretische waarde. Als extra controle werd de chi-kwadraattest ook uitgevoerd
in Excel. Hierbij wordt de kans dat de berekend dat er geen relatie bestaat tussen het
voorkomen van de poelen en de aanwezige bodem. De berekende kans bedraagt 7,4 *10-137
.
De berekende kans is beduidend kleiner dan de theoretische 0,05 en er mag uit gegaan worden
van een associatie tussen het voorkomen van de poelen en de bodem.
De geobserveerde waarden (tabel 5) tonen een concentratie van poelen aan, voornamelijk in
de leem en zandleem bodems, maar de grootste concentratie bevindt zich in de antropogene
bodems. Bij de te verwachten waarden (tabel 6) is de concentratie in de antropogene bodems
veel lager dan bij de zandleem en voornamelijk bij de leem bodems. Klei wordt echter
onderschat. Ondanks dat klei het water goed vasthoudt, worden er in die bodem toch minder
poelen verwacht. De eigenschap dat klei het water goed vasthoudt, werkt in twee richtingen.
Het water kan de bodem niet indringen, maar grondwater kan ook veel moeilijker de kleilagen
doordringen om een put te vullen. Desondanks worden redelijk wat poelen waargenomen in
natte kleibodems. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de poel op een andere manier
wordt bevoorraad dan enkel met grondwater.
76
Tabel 5: Geobserveerde waarden
Geobserveerd Geen poel Wel poel Totaal
Droge leem 4052 194 4246
Vochtige leem 5544 274 5818
Natte leem 1552 217 1769
Brongebieden 234 10 244
Droge klei 39 9 48
Vochtige klei 458 37 495
Natte klei 592 121 713
Vochtige zandleem 4502 335 4837
Nat zandleem 1336 235 1571
Droge zandleem 194 8 202
Droog lemig zand 246 13 259
Vochtig lemig zand 540 66 606
Nat lemig zand 50 6 56
Natte zware klei 92 27 119
Veen 10 0 10
Droog zand 95 20 115
Vochtig zand 445 50 495
Nat zand 7 1 8
Antropogeen 2147 439 2586
Totaal 22135 2062 24197
Bron: eigen verwerking
77
Tabel 6: Te verwachten waarden
Verwacht Geen poel Wel poel Totaal
Droge leem 3884 362 4246
Vochtige leem 5322 496 5818
Natte leem 1618 151 1769
Brongebieden 223 21 244
Droge klei 44 4 48
Vochtige klei 453 42 495
Natte klei 652 61 713
Vochtige zandleem 4425 412 4837
Nat zandleem 1437 134 1571
Droge zandleem 185 17 202
Droog lemig zand 237 22 259
Vochtig lemig zand 554 52 606
Nat lemig zand 51 5 56
Natte zware klei 109 10 119
Veen 9 1 10
Droog zand 105 10 115
Vochtig zand 453 42 495
Nat zand 7 1 8
Antropogeen 2366 220 2586
Totaal 22135 2062 24197
Bron: Eigen verwerking
6.4. Typologie van de poelen
De eerste factor die wordt bestudeerd is de complexiteit van een poel. Poelen die heel dicht bij
elkaar gelegen zijn, een tiental meter, hebben meerdere voordelen. De waterbevoorrading kan
verschillend zijn waardoor een mozaïek van seizoenale, temporele en permanente poelen
wordt bekomen. In het studiegebied zijn er meerdere poelcomplexen te vinden (tabel 7). Het
eerste complex (bijlage 15, 21, 23) is gesitueerd in het Kluisbos. Deze drie poelen bevinden
zich op enkele meter van elkaar. Poel 604 (bijlage 15) en poel 611(bijlage 21) zijn verbonden
78
met elkaar via een buis. Het overtollige water van poel 604 stroomt dan in poel 611.
Bovendien is het voor de biodiversiteit mogelijk om van de ene poel naar de andere te
migreren. Poel 2 (bijlage 23) heeft geen rechtstreeks contact met poel 611. Poel 2 zal echter
tijdens de warmste perioden uitdrogen waardoor deze poel een andere biodiversiteit
ondersteunt dan de andere twee poelen in het complex. Het tweede complex bevindt zich op
het weiland van een landbouwer in Lierde. Poel 805 (bijlage 29) bevindt zich in het weiland
en wordt gebruikt als veedrinkpoel. De andere twee poelen situeren zich langs het huis en de
stallingen van de landbouwer. Bijlage 33 toont de eerste poel langs de stallingen. Deze poel
wordt gebruikt om het afspoelend regenwater te zuiveren. Het water bevat veel meer
nutriënten en dit is te merken door de aanwezigheid van eendenkroos. De tweede poel (poel
806) ligt juist achter de poel langs de stallingen en er is een direct contact tussen beide poelen.
Een smalle opening waardoor het water van de ene poel in de andere poel stroomt waarbij het
eerst een rietveld passeert. Het vervuilde water wordt op die manier gezuiverd. Het laatste
poelcomplex situeert zich in Mullem. Deze twee poelen (bijlage 67 en 69) kunnen eigenlijk
als afzonderlijk complex worden bekeken. In een natte periode is er een grote poel, terwijl in
de zomer er een groot deel van de poel verlandt en een ander deel blijft deels water behouden.
Tabel 7: Indeling poelen volgens complexiteit
Poelcomplex Bijlage
15, 21, 23
29, 31, 33
67, 69
Bron: Eigen verwerking
Een tweede belangrijke factor is de verbondenheid tussen de verschillende poelen. Tijdens de
terreinopname werd de directe omgeving van de poelen bestudeerd. Indien er nog een poel
aanwezig is en die zijn geconnecteerd via een beek, gracht, houtkant of gelegen in eenzelfde
vegetatietype, dan zijn die poelen verbonden met elkaar. De poelen worden onderverdeeld op
basis van de manier waarop ze verbonden zijn (tabel 8).Poel 1004 (bijlage 37) is een goed
voorbeeld van een poel dat een verbondenheid heeft via houtkanten. De volledige poel is
afgeschermd met een ruige vegetatie en die vegetatie loopt verder in het weiland naar het Bos
t’ Ename. Via de houtkant kan de biodiversiteit in het bos de poel op een snelle en veilige
manier bereiken. Bovendien is die poel nog verbonden met twee andere poelen (1019, bijlage
79
53 en 1020, bijlage 55) omdat deze allemaal in hetzelfde vegetatietype gesitueerd zijn. De
poelen zijn wel op een verschillende manier afgesloten voor betreding waardoor iedere poel
een ander type van biodiversiteit zal ondersteunen.
Tabel 8: Indeling poelen volgens verbondenheid
Verbondenheid Bijlage
Grachten en beken 5, 9, 57, 61, 73
Houtkanten 37, 65
In eenzelfde vegetatietype gelegen 11, 13, 19, 23, 37, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55,
71, 77, 79
Omsloten door wegen 17, 25, 27, 35, 39, 41, 59, 63, 75
Bron: Eigen verwerking
De waterstand vormt de volgende belangrijke factor. Er zijn drie belangrijke waterstanden:
permanent, temporeel en seizoenaal. Poelen die het hele jaar door water bevatten zijn
permanente poelen. Deze poelen vallen nooit droog, ongeacht de weersomstandigheden.
Seizoenale poelen zijn poelen die na een natte periode, de winter, water bevatten en tijdens de
zomer droog vallen. Tot slot zijn temporele poelen, poelen die enkel droog vallen na een
periode van droogte. Om deze factor te bepalen, dient er minstens tweemaal een terreinwerk
te worden uitgevoerd. Eenmaal na een droge periode en een tweede maal na een natte periode.
Het onderscheid tussen seizoenale en temporele poelen is soms moeilijk te zien. Temporele
poelen bevatten na een lange droogte vaak nog een kleine hoeveelheid water of enkel nog een
drassig stuk. Het kan daarom aangewezen zijn om deze poelen over een langere periode te
bestuderen om ze correct in te delen. Op basis van twee terreinopnames (natte en droge
periode) werden de poelen als volgt getypeerd: tabel 9. Bijlage 35 en 57 zijn twee
schoolvoorbeelden van seizoenale poelen. Tijdens het terreinbezoek in een droge periode is
het eenvoudig om deze poelen op te sporen indien de locatie gekend is. Zonder de exacte
locatie is het niet altijd mogelijk om een seizoenale poel te detecteren in het landschap.
Bijlage 7 tot 10 geeft een voorbeeld van een permanente poel. Na de aanleg bevat de poel
water, in de zomer na de aanleg bevat de poel nog steeds water. Drie tot vier jaar later bevat
de poel nog steeds water in zowel een droge als een natte periode. Bijlage 5 toont een
temporele poel. Hierbij bevat de poel in een droge periode nog een beetje water, maar zodra
het extreem droog wordt, zal deze poel uitdrogen.
80
Tabel 9: Indeling poelen volgens waterstand
Waterstand Bijlage
Permanent 9, 11, 13, 19, 25, 37, 41, 43, 45, 51, 53, 61,
63, 65, 71, 79
Temporeel 5, 17, 27, 47, 49, 55, 59
Seizoenaal 35, 39, 57, 73, 75, 77
Bron: Eigen verwerking
De waterstand hangt nauw samen met de waterbevoorrading (tabel 10). Bijna alle poelen die
als seizoenaal worden beschouwd, ontvangen hun water via regen- of afspoelend oppervlakte
water. Enkel poel 1512 (bijlage 73) ontvangt het water via een beek. Het waterniveau in de
beek is echter te laag om de poel in een droge periode te bevoorraden. De meeste permanente
poelen worden gevoed door het grondwater of door een gracht, beek of poel die in de droge
perioden water bevat.
Tabel 10: Indeling poelen volgens waterbevoorrading
Waterbevoorrading Bijlage
Regen- en afspoelen oppervlakte water 35, 39, 57, 75, 77
Grondwater 5, 9, 11, 17, 25, 27, 37, 41, 43, 45, 47, 49, 51,
53, 55, 59, 63, 65, 79
Beek, gracht, andere poel 13, 16, 19, 26, 73
Combinatie van bovenstaande 13, 19, 61, 71
Bron: Eigen verwerking
Om de poelen in een typologie in te delen wordt een sleutel (figuur 23) opgesteld die op de
vier bovenstaande factoren steunt. Bij een poelcomplex wordt er geen verder onderscheid
gemaakt tussen de verbondenheid, waterstand en waterbevoorrading omdat al deze
kenmerken verschillend zijn voor de aanwezige poelen in het complex. Uit deze typologie
(tabel 11) blijkt dat heel weinig poelen enkel gevoed worden door neerslag of door beken. Dit
is positief omdat beide waterbevoorradingen geen kwalitatieve poelen leveren. De meeste
poelen worden echter gevoed door grondwater, waardoor de meeste poelen wel een goede
kwaliteit moeten hebben (http://www.pondconservation.org.uk, 10/03/2013).
81
Tabel 11: Poeltypologie
Poeltypologie Bijlage
Geconnecteerde permanente grondwater poel 9, 11, 37, 43, 45, 51, 53, 65, 79
Geconnecteerde permanente gecombineerde poel 13, 19, 61, 71
Geconnecteerde temporele grondwater poel 5, 23, 47, 49, 55
Geconnecteerde seizoenale neerslag poel 57, 77
Geconnecteerde seizoenale grondwater poel 73
Geïsoleerde permanente grondwater poel 25, 41, 63
Geïsoleerde temporele grondwater poel 17, 27, 59
Geïsoleerde seizoenale neerslag poel 35, 39, 75
Poelcomplex 15, 21, 23
29, 31, 33
67, 69
Bron: Eigen verwerking
Figuur 24 geeft de ruimtelijke spreiding van de typologie weer. De verbondenheid wordt
voorgesteld door een cirkel met een kruis indien de poel geconnecteerd is, indien de poel
geïsoleerd is, wordt de poel met een cirkel aangeduid. De waterstand wordt met een opvulling
aangeduid. Permanente poelen zijn volledig opgevuld, temporele half en seizoenale zijn niet
opgevuld. Tot slot wordt de waterbevoorrading met een kleurschakering aangeduid. Een
poelcomplex wordt met concentrische cirkels aangeduid omdat er op die plaats meerdere
poelen gesitueerd zijn.
De meeste poelen die geconnecteerd zijn bevinden zich in het Speibos, Bos t’ Ename en het
Kluisbos. Bovendien hebben deze poelen meestal een permanente waterstand en worden ze
gevoed door grondwater. De geïsoleerde poelen bevinden zich in het in het Schelde-Leie
interfluvium. Om meer uitspraken te kunnen maken en deze ook statistisch te staven, moeten
er veel meer poelen onderzocht en getypeerd worden.
82
Figuur 23: Poeltypologie
Bron: Eigen verwerking
83
Bron: Eigen verwerking
Figuur 24: Ruimtelijke spreiding van de typologie in de Vlaamse Ardennen
84
7. DISCUSSIE
7.1. Landschappelijke patronen
76% van alle poelen heeft een kleinere oppervlakte dan 500 m². Dit kan heeft te maken met de
wettelijke procedure om een poel te creëren. Vanaf 500 m² wordt de procedure om een
stedenbouwkundige vergunning te krijgen voor de aanleg ingewikkelder. Er moet namelijk
een openbaar onderzoek worden uitgevoerd om de stedenbouwkundige vergunning te
verkrijgen (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2000). Verbelen en Jooris (s.d.) stellen
dat het verkrijgen van een vergunning voor een grotere poel dan 500 m² heel moeilijk is.
Maitland (1977), Palmer et al. (1992); Biggs et al. (1994) en Hanekamp (1997) stellen dat
poelen een ronde vorm hebben. Na het bestuderen van de CPA blijkt dat de meeste poelen een
meer complexere en minder compacte vorm hebben. De oorzaak van die complexere, vaak
vierkante vorm heeft te maken met de aanleg van poelen en het moment van opname van de
luchtfoto’s. De aanleg gebeurt met graafmachines die een rechthoekige graafbak hebben.
Hierdoor is het moeilijker om een cirkelvormige put te graven en des te eenvoudiger om een
vierkante of rechthoekige poel te graven (Biggs et al., 2000). Ook het moment van opname
van de luchtfoto’s heeft een invloed. De poelen werden gedigitaliseerd op basis van de
orthofoto’s opgenomen in de winter van 2009 wanneer de poelen hun hoogste waterstand
hebben. De poelen kunnen dus buiten hun oorspronkelijk oevers treden en volgen op die
manier het reliëf, waardoor er automatisch complexere vormen worden verkregen.
De gemiddelde afstand tussen de poelen bedraagt 257 m en de helft van de poelen liggen zelfs
dichter dan 150 m. Bovendien zijn de poelen geclusterd en deze clustering is niet aan toeval te
wijten. De clustering verklaart de korte afstand tussen de verschillende poelen. De clustering
is te verklaren door de manier waarop poelen worden aangelegd. Nieuwe poelen worden
dichtbij oudere poelen gegraven zodat de kolonisatie van de nieuwe poel spontaan kan
gebeuren (Biggs et al., 2000; http://www.pondconservation.org.uk, 01/02/2013). Het voordeel
van deze kolonisatie is dat de poel niet beplant moet worden en indien er een goed beheer
werd toegepast rond de oude poel (geen exoten aanwezig), is het onderhouden van de nieuwe
poel veel eenvoudiger (Hanekamp, 2007).
85
De meeste poelen hebben een lage waarde voor de ecologische nabijheid. Dus ondanks dat de
poelen dicht bij elkaar gesitueerd zijn, kan de oppervlakte tussen de dichtste poelen heel
verschillend zijn. Twee poelen met verschillende grootte die heel dicht bij elkaar gesitueerd
zijn, zijn ecologisch minder interessant dan twee poelen met ongeveer dezelfde grootte maar
die iets verder van elkaar zijn gesitueerd. De twee poelen met ongeveer dezelfde grootte
zullen ongeveer dezelfde eigenschappen bezitten, waardoor die poelen interessanter zijn om
naar te migreren (http://www.umass.edu, 4/04/2013a). Er wordt echter geen rekening
gehouden met de kwaliteit van de poel. Poelen met dezelfde grootte kunnen een verschillende
waterbevoorrading hebben waardoor er meer of minder nutriënten aanwezig zijn en ze dus
minder of meer geschikt zijn. Het is dus interessant om eerst de kwaliteit te bepalen en die
kwaliteit dan ook te integreren in de metriek om de ecologische nabijheid te bepalen.
7.2. Temporele ruimtelijke kenmerken bij de aanleg
Er zijn twee plausibele verklaringen voor de variatie in de gemiddelde oppervlakte per jaar.
Enerzijds zijn de poelen sterk onderhevig aan erosie, hetzij wind- of watererosie hetzij erosie
door vertrappeling van het vee. Anderzijds zijn de poelen ondiep en zal een hogere waterstand
ervoor zorgen dat de poel buiten zijn oevers treedt. Het wateroppervlak neemt dan de vorm
van het reliëf aan. Wanneer in het tweede geval, op dat moment een luchtfoto wordt gemaakt,
zal die maximale oppervlakte gedigitaliseerd worden en opgenomen in de metrieken.
De vorm over de jaren heen varieert van hexagonaal naar vierkantig. Een duidelijke trend is
echter niet aanwezig en de oorzaak van de vorm werd hierboven al besproken. Bovendien
wordt er heel weinig onderzoek verricht naar de vorm van een poel. Biggs et al. (2000, 2005)
en Hanekamp (2007) stellen dat er geen ideale vorm voor een poel bestaat en dat de vorm
afhankelijk is van de topografie.
7.3. Relatie bodemkenmerken en geïnventariseerde poelen
Biggs et al. (2000) en Hanekamp (2004) stellen dat leem en zandleem geschikte bodems zijn
om poelen aan te leggen zonder gebruik te maken van plastic folie of bentonietmatten. De
geobserveerde en te verwachten waarden bevestigen deze visie. Bovendien zijn er veel poelen
geconcentreerd in antropogene bodems. Dit zijn voornamelijk poelen aan de rand van
bebouwingskernen. Het aantal poelen in kleibodems wordt echter onderschat. De eigenschap
86
dat klei het water goed vasthoudt, werkt in twee richtingen. Het water kan de bodem niet
indringen, maar grondwater kan ook veel moeilijker de kleilagen doordringen om een put te
vullen. Desondanks worden redelijk wat poelen waargenomen in natte kleibodems. Een
mogelijke verklaring hiervoor is dat de poel op een andere manier wordt bevoorraad dan
enkel met grondwater zoals door afstromend oppervlakte water of vanuit een beek of gracht.
7.4. Typologie van de poelen
Het creëren van een poelcomplex heeft als voordeel dat een mozaïek ontstaat van permanente,
temporele en seizoenale poelen. Door die mozaïek kunnen planten en dieren sneller migreren
indien een bepaalde poel ongeschikt wordt. Daarnaast biedt een complex bescherming tegen
invasieve soorten en vervuiling omdat de vervuilde poel de andere beschermt, indien er geen
rechtstreeks contact is tussen de verschillende poelen (http://www.pondconservation.org.uk,
10/03/2013).
De verbondenheid is de graad van fysische connectie tussen verschillende patches (Farina,
2006). Deze connectie kan bekomen worden d.m.v. corridors. Dit zijn functionele of
structurele connecties tussen verschillende subpopulaties (Farina, 2006). Functionele
connecties voor poelen zijn grachten, beken en houtkanten in de buurt van een poel en die
leiden naar een andere poel. Dit zijn echter grachten en beken met een goede kwaliteit en
geschikte omstandigheden (http://www.pondconservation.org.uk, 10/03/2013). Een goede
kwaliteit is belangrijk zodat de organismen er kunnen overleven. De Belgische Biotische
Index is geschikt om deze omstandigheden te bepalen. De geschikte omstandigheden hebben
te maken met de fysische omstandigheden van de corridors. De breedte, stroomsnelheid en de
oevers zijn factoren die een corridor meer of minder geschikt maken. Te brede, te snel
stromende beken of te steile oevers zijn eerder een barrière voor bepaalde soorten omdat ze de
migratie bemoeilijken. De effecten van deze omstandigheden dienen nog onderzocht te
worden. De verbondenheid is belangrijk bij het graven van nieuwe poelen. Een goede
verbondenheid zorgt immers voor een snellere kolonisatie van de nieuwe poel. Poelen die in
eenzelfde vegetatietype zijn gesitueerd, zoals bos, hebben ook een goede verbondenheid.
Indien de poelen slecht verbonden zijn, gelegen in een stad of omsloten door wegen, zal de
kolonisatie van een nieuwe poel heel traag gebeuren.
87
Poelen die enkel door regenwater en afspoelend oppervlaktewater worden gevoed, zullen
droogvallen tijdens droge periodes of tijdens warme periodes met weinig regenval. Poelen die
gevoed worden door grondwater, hebben geen garantie om permanent water te bevatten. De
grondwaterspiegel verschilt immers van seizoen tot seizoen. Poelen die gevoed worden door
instromend water van een andere poel, gracht of beek, zijn afhankelijk van de waterstand van
die beek of poel. Grachten die dienen om akkers te draineren, zullen tijdens de zomermaanden
droogstaan waardoor de poel ook zal droogvallen. Beken worden echter bevoorraad door een
bron en zullen altijd water bevatten. De kans dat die poelen droogvallen is veel kleiner. De
waterbevoorrading is niet enkel belangrijk voor de waterstand maar ook voor de
waterkwaliteit (zie 3.4.2.2). Bovendien zijn er combinaties mogelijk. Zo worden alle poelen
gevoed door regenwater, maar niet alle poelen zijn enkel van dit regenwater afhankelijk. Een
groot deel van de poelen wordt zowel gevoed door grondwater als door water afkomstig van
een beek, gracht of andere poel. Deze factor kan op verschillende manier worden bepaald.
Wanneer een poel gevoed wordt door een beek of gracht zijn hiervan directe sporen zichtbaar
in de omliggende micro-topografie. Poelen kunnen andere poelen op twee verschillende
manieren bevoorraden. Een eerste manier is een artificiële manier d.m.v. afwateringsbuizen.
Een tweede manier is via een daling in de topografie. Wanneer de waterstand te hoog wordt,
stroomt het water naar een lager gelegen poel. Om het verschil tussen door neerslag en door
grondwater gevoede poelen te weten, kan de grondwaterstand worden bestudeerd. De
grondwaterstand kan afgelezen worden op de Databank Ondergrond Vlaanderen
(https://dov.vlaanderen.be, 24/04/2013). Daarna kan de waterstand theoretisch geschat
worden. Om een nauwkeuriger resultaat te verkrijgen kan de grondwaterstand gemeten
worden a.d.h.v. peilbuizen.
De sleutel die werd opgesteld (figuur 23) biedt de mogelijk om ook poelen buiten de Vlaamse
Ardennen in te delen in de typologie. Bovendien kan deze typologie worden aangevuld met
biotische kenmerken.
88
8. CONCLUSIE
Poelen zijn een minder onderzocht fenomeen dan grotere systemen zoals meren, rivieren en
moerasgebieden. Desondanks stijgt de populariteit om poelen aan te leggen omdat poelen een
belang spelen bij de instandhouding van de lokale en vaak bedreigde biodiversiteit. In deze
masterproef werd getracht een actueel beeld van de poelen in de Vlaamse Ardennen te
schetsen.
Om dit beeld te schetsen werd er eerst een overzicht gegeven van de beschikbare literatuur.
Het grootste probleem is het ontbreken van een algemene aanvaarde wetenschappelijke
definitie. Vaak wordt een poel enkel gedefinieerd a.d.h.v. van de oppervlakte en die
definiëring is vaak artificieel. Het volledige proces rond een poel, van creatie tot beheer, is
wel goed onderzocht. Hierbij wordt gefocust op de kenmerken die belangrijk zijn voor een
poel. Dit zijn de abiotische (ouderdom, bodem, watersamenstelling) en de biotische (fauna en
flora) factoren. Het zijn deze factoren die belangrijk zijn bij de creatie van een poel. Na de
creatie is het belangrijk om een goed beheer uit te oefenen om de biodiversiteit optimaal te
houden. Om dit beheer efficiënt uit te voeren moet de kwaliteit van de poel gekend zijn. Om
de kwaliteit te bepalen moet er monitoring worden uitgevoerd. Twee verschillende methoden
van monitoring werden vooropgesteld: NPS en PSYM.
Van poelen wordt beweerd dat het een oud en wijd verspreid fenomeen is. Over de ouderdom
kan geen uitspraak gedaan worden omdat er te weinig informatie bestaat over de ouderdom
van de poelen in de Vlaamse Ardennen. De wijde verspreiding werd wel onderzocht d.m.v. de
RLVA databank met de spreiding van enkele gegraven poelen en via een classificatie om de
overige poelen op te sporen. Via deze manier werden 2082 wateroppervlakken geclassificeerd
in de Vlaamse Ardennen. 2062 hiervan bleken poelen te zijn. Gemiddeld om de 250 m wordt
een poel aangetroffen waardoor poelen dus een wijd verspreid fenomeen zijn. De classificatie
doet echter wel vragen rijzen over de definitie en afbakening van een poel op basis van de
oppervlakte. Verder onderzoek betreffende het verschil tussen grote poelen, groter dan twee
hectare, en kleine poelen kan helpen om tot een wetenschappelijk aanvaarde definitie te
komen.
De poelen hebben vaak geen cirkelvormige vorm, zoals door verschillende auteurs werd
gedacht, maar eerder een vierkante of zelfs nog complexere vorm. De manier van aanleg
89
speelt hierbij een belangrijke rol. Poelen worden gegraven met behulp van graafmachines.
Voor die graafmachines is het veel eenvoudiger om een rechthoekig gebied uit te graven dan
een cirkelvormig gebied. De digitalisatie van de poelen werd uitgevoerd op orthofoto’s met de
wintertoestand. Tijdens deze periode bereikt het water in de poel de hoogste stand. Bij
ondiepe poelen kan het water over de oevers stromen en die poel neemt dan de vorm van de
topografie aan. Bij dit soort poelen wordt dan automatisch een complexere vorm
waargenomen.
Er is al een typologie opgesteld om poelen in te delen volgens regio en biodiversiteit.
Hierdoor is het moeilijk om de kenmerken tussen die verschillende poelen te onderzoeken.
Daarom werd een nieuwe typologie opgesteld die rekening houdt met vier kenmerken: de
complexiteit, de verbondenheid, de waterstand en de waterbevoorrading van een poel. Poelen
die in de winter met elkaar verbonden zijn en een grote poel vormen en die in de zomer
meerdere poelen vormen, wordt een poelcomplex genoemd. Zo niet wordt er gekeken of de
poel verbonden is met een andere poel d.m.v. een beek, gracht of houtkant. Is de poel
verbonden, dan wordt er gesproken over een geconnecteerde poel. Indien er geen connectie
gevonden is, wordt de poel als geïsoleerd beschouwd. Vervolgens wordt de waterstand
gecontroleerd. Bevat de poel enkel water tijdens de winter, dan is het een seizoenale poel.
Valt de poel droog tijdens een extreem warme periode, dan is dit een temporele poel. Een
permanente poel bevat het hele jaar door water. Tot slot wordt ook de waterbevoorrading
bestudeerd. Aan de hand van een opgestelde sleutel worden die vier kenmerken gecombineerd
om een typologie op te stellen. De meest voorkomende poelen in de Vlaamse Ardennen zijn
geconnecteerde permanente grondwater of gecombineerde poelen. Dit zijn de meest
kwalitatieve poelen omdat het grondwater de beste watervoorziening is. De sleutel is een
algemene sleutel die overal kan worden toegepast. Dankzij die sleutel kunnen poelen uit
verschillende regio’s met elkaar vergeleken worden. Verder onderzoek kan deze sleutel nog
specificeren of zelfs aanvullen met andere aspecten zoals biodiversiteit of andere kenmerken
van poelen die niet werden opgenomen in dit onderzoek.
90
9. REFERENTIES
9.1. Artikels en boeken
Ahern, J., Leitão, A.B., Miller, J. (2006) Measuring landscapes : a planner’s handbook.
Washington (D.C.): Island Press.
Antrop M. (1992) “Valleien en bossen: twee structuurdragers in de ontwikkeling van het
landschap”. De Groene Band. 15-28
Antrop, M. (2007) Perspectieven op het landschap: achtergronden om landschappen te lezen
en te begrijpen. Gent: Academia press.
Antrop, M., Van Damme, S. (1995) Landschapszorg in Vlaanderen. Universiteit Gent,
faculteit Wetenschappen, vakgroep Geografie.
Antrop, M., Van Eetvelde, V., De Blust, G., & Van Olmen, M. (2000). Ontwikkeling van een
methode voor geïntegreerde en gebiedsgerichte monitoring van de biodiversiteit van
de terrestrische natuur in het Vlaamse gewest: eindrapport. Universiteit Gent,
faculteit Wetenschappen, vakgroep Geografie.
Antrop, M., Van Eetvelde, V., Janssens, J., Martens, I., Van Damme, S. (2002) Traditionele
landschappen van het Vlaamse Gewest. Universiteit Gent, faculteit Wetenschappen,
vakgroep Geografie.
Balfour-Browne, F. (1962) Water Beetles and Other Things. Dumfries: Blacklock Farries.
Bauwens, D., Jooris, R., Verbelen, D., Dochy, D. (2006) Poelen en amfibieën in West-
Vlaanderen. Resultaten van een grootschalig poelenonderzoek door vrijwilligers in
2000-2005. Brugge: Provincie West-Vlaanderen i.s.m. Instituut voor Natuur en
Bosonderzoek en Hyla, amfibieën- en reptielenwerkgroep van Natuurpunt.
Biggs, J., Corfield, A., Walker, D., Whitfield, M., Williams, P. (1994) “New approaches to
the management of ponds”. British Wildlife 5. 273–287.
Biggs, J., Fox, G., Nicolet, P., Walker, D., Whitfield, M., Williams, P. (1998) A guide tot the
methods of the National Pond Survey. Oxford: Pond Action.
Biggs, J., Williams, P., Withfield, M., Fox, G., Nicolet, P. (2000) Ponds, pools and lochans.
Guidance on good practice in the management and creation of small waterbodies in
Scotland. Stirling: Scottish Environment Protection Agency.
Biggs, J., Williams, P., Whitfield, M., Nicolet, P., Weatherby, A. (2005) “15 years of pond
assessment in Britain: results and lessons learned from the work of Pond
Conservation”. Aquatic Conservation-Marine and Freshwater Ecosystems. 15(6), 693-
91
714.
Céréghino, R., Biggs, J., Oertli, B., Declerck, S. (2008) “The ecology of European ponds:
defining the characteristics of a neglected freshwater habitat”. Hydrobiologia. 597, 1-
6.
Declerck, S., De Bie, T., Ercken, D., Hampel, H., Schrijvers, S., Van Wichelen, J., Martens,
K. (2006) “Ecological characteristic's of small farmland ponds: Associations with land
use practices at multiple spatial scales”. Biological Conservation. 131(4), 523-532.
Declerck, S., De Bie, T., Ercken, D., Hampel, H., Van Wichelen, J., Van de Meutter, F., Van
Hecke, L., Denys, L., Vyverman, W., Goddeeris, B., Van der Gucht, K., Brendonck,
L., Martens, K., De Meester, L. (2007) “Soortenrijkdom in veedrinkpoelen: patronen
van congruentie en potentieel voor biodiversiteitsindicatoren”. Water. 29, 21-25.
Delombaerde, E., Van den Bossche, A., Vanmaercke-Gottigny, M.-C. (1981) Reliëf en
geologie van de Vlaamse Ardennen. Zulzeke: Stichting Omer Wattez.
De Meester, L., Declerck, S., Stoks, R., Louette, G., Van de Meutter, F., De Bie, T.,
Brendonck, L. (2005) “Ponds and pools as model systems in conservation biology,
ecology and evolutionary biology”. Aquatic Conservation-Marine and Freshwater
Ecosystems. 15(6), 715-725.
Diriken, P. (2001) Geogids Vlaamse Ardennen: het ontstaan en de evolutie van het landschap.
Kortessem: Georeto.
EPCN. (2008) “The pond manifesto.” European Pond Conservation Network.
(http://campus.hesge.ch/epcn/pdf_files/manifesto/EPCN-manifesto_english.pdf).
Farina, A., (2006) Principles and methods in landscape ecology. Dordrecht: Springer.
Forman, R., Godron, M. (1986) Landscape ecology. New York: Wiley
Hanekamp, G., (1997) Poelen. Utrecht: Landschapsbeheer Nederland.
Hanekamp, G., (2004) Poelen en andere kleine wateren. Utrecht: Landschapsbeheer
Nederland.
Hermy, M., De Blust, G., Slootmaekers, M. (1997) Punten en lijnen in het landschap.
Brugge: Van de Wiele.
Hermy, M., De Blust, G., Slootmaekers, M. (2004) Natuurbeheer. Leuven: Davidsfonds.
Jacobs, P., Van Lancker, V., De Ceukelaire, M., De Breuck, W., De Moor, G. (1999)
Toelichtingen bij de geologische kaart van België. Vlaams Geweest: Kaartblad 30
Geraardsbergen. Brussel: Belgische Geologische Dienst.
92
Maitland, P.S. (1977) A coded checklist of animals occurring in fresh water in the British
Isles. Edinburgh: Institute of Terrestrial Ecology.
McGarigal, K., Marks, B.J. (1995) Fragstats: Spatial Pattern Analysis Program for
Quantifying Landscape Structure. General Technical Report PNW-GTR-351.
Portland, U.S:. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research
Station.
(http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/pnw_gtr351.pdf).
McGarigal, K., Cushman S.A., Ene E. (2012) FRAGSTATS v4: Spatial Pattern Analysis
Program for Categorical and Continuous Maps. Computer software program
produced by the authors at the University of Massachusetts, Amherst.
(http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats/fragstats.html)
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (1997) “Decreet betreffende het natuurbehoud en
het natuurmilieu (1).” Belgisch Staatsblad (1997036441).
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (1998) “Decreet houdende de organisatie van de
ruimtelijke ordening (1).” Belgisch Staatsblad.(1999035652).
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (2000) “Besluit van de Vlaamse regering
betreffende de openbare onderzoeken over aanvragen tot stedenbouwkundige
vergunning en verkavelingsaanvragen.” Belgisch Staatsblad (2000035506).
Nash, C., (2011) The History Of Aquaculture. Oxford:Wiley-Blackwell.
Naveh, Z., Lieberman, A. (1994) Landschape Ecology: theory and application. New York:
Springer Verlag.
Oertli, B., Auderset Joye, D., Castella, E., Juge, R., Cambin, D., Lachavanne, J. B. (2002)
“Does size matter? The relationship between pond area and biodiversity”. Biological
Conservation. 104(1), 59-70.
Oertli, B., Céréghino, R., Hull, A., Miracle, R. (2009) “Pond conservation: from science to
practice”. Hydrobiologia. 634(1), 1-9.
Palmer, M.A., Bell, S.L.,Butterfield, I. (1992). “A botanical classification of standing waters
in Britain – applications for conservation and monitoring”. Aquatic Conservation -
Marine and Freshwater Ecosystems. 2(2), 125-143.
Pond Conservation Group (1993) A future for Britain’s ponds: An agenda for action. Oxford:
Pond Conservation Group.
Pond Action (1994) “The Oxfordshire Pond Survey”. Oxford: Pond Action.
Pond Action (1998) “The National Pond Survey (NPS) methods”. Oxford: The Ponds
Conservation Trust.
93
Pond Action (2002) “A guide to monitoring the ecological quality of ponds and canals using
PSYM”. Oxford: Pond Conservation.
Swan, M.J.S., Oldham, R.S., (1989) Amphibian Communities. Peterborough: Nature
Conservancy Council.
Van Eetvelde, V. (2007) Van geografische strekenkaart tot landschapsdatabank. Gebruik van
GIS, informatietheorie en landschapsmetrieken voor het karakteriseren van
landschappen toegepast op België. Proefschrift, Universiteit Gent, faculteit
Wetenschappen, vakgroep Geografie.
(https://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&recordOId=468593&file
OId=1879128).
Van Eetvelde, V., Dupont, L., Van De Velde, L., Verplaetse, S. (2013) Rapporteren van een
landschapsobservatie. Gent: Universiteit Gent, faculteit Wetenschappen, vakgroep
Geografie
Vanmaercke-Gottigny, M.-C. (2005) Levend landschap in de Vlaamse Ardennen.
Oudenaarde: Stichting Omer Wattez.
Verbelen, D., Jooris, R. (s.d.) Aanleg van poelen en tuinvijvers voor amfibieën.
(http://www.hylawerkgroep.be/index.php?pdf=files/0126/poelen_en_tuinvijvers.pdf).
Wattez, O. (1926) De Vlaamsche Ardennen: wandelingen en uitstapjes in het land van
Oudenaarde, Ronse en Geeraardsbergen. Gent: Vanderpoorten.
Williams, P., Biggs, J., Whitfield, M., Thorne, A., Bryant, S., Fox, G., Nicolet, P. (1999) The
Pond Book: a Guide to the Management and Creation of Ponds. Oxford: Ponds
Conservation Trust.
Zonneveld, J.I.S. (1985) Levend land. De geografie van het Nederlandse Landschap. Utrecht:
Bohn, Scheltema & Holkema.
9.2. Internetbronnen
http://campus.hesge.ch/epcn/projects_typology.asp (22/03/2013)
https://dov.vlaanderen.be/dovweb/html/3grondwatermeetnet.html (24/04/2013)
http://edndoc.esri.com/arcobjects/9.2/net/shared/geoprocessing/spatial_analyst_tools/how_ma
ximum_likelihood_classification_works.htm (22/05/2013)
http://www.jokeschauvliege.be/content/opening-2000ste-poel-%E2%80%98lange-
moeyakker%E2%80%99 (9/12/2012)
94
http://www.natuurenbos.be/nl-
BE/Natuurbeleid/Natuur/Samenwerking/Regionale_Landschappen.aspx (08/11/2012)
http://www.pondscape.be (7/12/2012)
http://www.pondconservation.org.uk/Resources/Pond%20Conservation/Documents/PDF/MP
P%20Toolkit%20core%20sheets%201-8_June2011.pdf (10/03/2013)
http://www.regionalelandschappen.be/ (10/05/2012)
http://www.rlva.be (10/05/2012)
http://www.rlva.be/poelen.html (9/12/2012)
http://www.ruimtelijkeordening.be/NL/Beleid/Vergunning/Werkenaanenronddewoning/tabid/
14859/Default.aspx (7/04/2013)
http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats/documents/Metrics/Metrics%20TOC.htm
(4/04/2013)
http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats/documents/fragstats.help.4.pdf (4/04/2013a)
http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats/faq/fragstats_faq.html#Q6 (4/04/2013b)
http://waarnemingen.be/soort/view/458 (30/01/13)
http://webhelp.esri.com/arcgisdesktop/9.3/index.cfm?TopicName=Performing%20the%20clas
sification (07/05/2013)
http://webhelp.esri.com/arcgisdesktop/9.3/index.cfm?id=3030&pid=3026&topicname=About
_MrSID_rasters (07/05/2013a)
9.3. Kaarten
Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (2001) Digitale bodemkaart van het
Vlaams Gewest. Gent: Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (2001) Vectoriële versie van de Traditionele
Landschappen. Gent: Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen
Nationaal Geografisch Instituut (2010) Topografische kaart van België 1:50 000 nr 29.
Brussel: Nationaal Geografisch Instituut
Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (2009) Digitale versie van de
Orthofoto's, middenschalig, kleur, provincie Oost-Vlaanderen opname 2009. Gent:
Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen
Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (2009a) Digitale versie van de
Orthofoto's, middenschalig, kleur-infraroodcomposiet, provincie Oost-Vlaanderen
zomervlucht 2009. Gent: Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen