Download - Kuip 3.0 Masterplan

KUIP 3.0HAND IN HAND VOOR DE MODERNISATIE VAN DE KUIP


Versie 1.09 - 27 juni 2013

DEEL 1: MASTERPLAN 2

INHOUDSOPGAVEVoorwoordSamenvattingInleidingHistorisch PerspectiefAmbitie en DoelenHet ConceptMasterplan - OntwerpInvesteringExploitatie en FinancierbaarheidVergelijking andere variantenConclusieBronnen en bijlagenDankwoord

INHOUDSOPGAVE

59

1923273147515579859094

VOORWOORD

VOORWOORDVol trots presenteren wij ons plan De Kuip 3.0.

Met dit plan komen wij onze toezegging na een volwaardig alternatief te bieden voor de nieuwbouwwens van de Feyenoord-familie. Hiermee ronden wij een intensieve fase van planvorming af.

Met dit plan tonen wij aan dat het heel goed mogelijk is de Kuip de benodigde upgrade te geven binnen een voor alle partijen realistisch budget. En over vooruitgang gespro-ken, met een investering van ‘slechts’ € 117 miljoen weten we het sportieve budget van Feyenoord te verdrievoudigen.

Feyenoord blijft spelen in de enige echte Kuip en de 12e man groeit uit naar een maxi-mum van 63.000. Naast deze uitbreiding brengen we alle faciliteiten op topniveau. De veiligheid, gebruikersvriendelijkheid en transparantie van het stadion stonden hoog in het vaandel bij de ontwerpers.

Het plan bestaat uit een ontwerp met een uitgewerkte kostenraming. Deze kostenraming is gecheckt en wordt onderschreven door gerenommeerde marktpartijen.

De exploitatiebegroting is opgesteld door specialisten uit deze specifieke markt. Hierbij is gebruik gemaakt van benchmarkgegevens van de KNVB en beschikbare marktgegevens.

Kortom een compleet, goed onderbouwd, realistisch en aantoonbaar optimaal plan dat de toekomst van Feyenoord en Rotterdam juist weet te combineren met behoud van de prachtige Kuip.

Graag willen wij een ieder bedanken voor de steun en waardevolle input. Dit heeft ge-holpen bij de totstandkoming van dit plan.

Wij zijn klaar. Nu vertrouwen wij erop dat de politiek en alle betrokkenen een gezond besluit nemen. We hopen vervolgens ook op nieuw elan binnen de Feyenoord-familie zodat ‘Hand in Hand’ gewerkt kan worden aan een glorieuze toekomst van Feyenoord in de Kuip.

Namens de dertig vrijwilligers van het ReddeKuip team,

Erwin EekelaarVoorzitter Stichting ReddeKuip

5 VOORWOORD

DEEL 1: MASTERPLAN

SAMENVATTING

SAMENVATTINGAanleidingIn potentie de grootste club van Nederland en in essentie het beste stadion van Europa. Dat is Feyenoord en dat is De Kuip, op en top Rotterdams en onlosmakelijk met elkaar verbonden. In het verleden, maar zeker ook richting de toekomst. Dat is het geloof en de over-tuiging van ReddeKuip.

ReddeKuip is een groep mensen met passie voor Feyenoord, liefde voor De Kuip en betrokkenheid bij de stad Rotterdam die in hun vrije tijd de benodigde kennis en expertise hebben ingebracht. Dit heeft geleid tot een onderzoek en planuitwerking voor de modernisatie van De Kuip als alternatief voor de te snelle en onduidelijke keuze van de Feyenoord-familie voor nieuwbouw. Een keuze die impliciet het afschrijven en zelfs een reële kans op sloop van het huidige stadion tot gevolg heeft.

Gestart voor het behoud van bestaande De Kuip is het initiatief inmiddels uitgegroeid tot een volwaardig plan voor een complete modernisatie tot een internationaal topstadion in een levendig verblijfsgebied. Niet als doel op zich, maar juist om de structurele vooruitgang van Feyenoord en Rotterdam-Zuid te realiseren. Juist door de potentie van de club en essentie van het stadion op waarde te schatten en te benutten

Dit plan is in de eerste plaats geschreven voor een objectieve en transparante beoordeling van de stadionvarianten, maar bovenal om met de met club, stadion, supporters, gemeente Rotterdam, zakelijke achterban, aandeelhouders, amateurtak en andere partners hand in hand verder te werken aan de gezamenlijke toekomst van Feyenoord en Rotterdam.

HistorieFeyenoord, meer dan 100 jaar oud. De Kuip, meer dan 75 jaar oud. De eerste club in Nederland die de Europacup en wereldbeker heeft gewonnen en ook de laatste club met een internationale prijs. Het eerste stadion met vrijhangende tribunes, hét voorbeeld voor andere grote stadions in Europa. 14 landstitels voor Feyenoord en 5 sterren voor het stadion. Iconen voor Rotterdam en ver daarbuiten. Respect voor het verleden, vizier op de toekomst.

Ambitie en doelEen leidende rol in het Nederlandse voetbal. Dat is de missie van Feyenoord en dat is de koers van dit plan. Structureel in de top 3 van Nederland met een begroting van minimaal 80 miljoen euro is het doel. Het moderniseren van De Kuip tot een internationale topac-commodatie die zijn 5 sterren voor lange tijd waarmaakt. Niet alleen voor voetbal, maar ook als levendige ontmoetingsplek doordeweeks. Dat is wat we realiseren met De Kuip 3.0.

Het ConceptDoor de modernisatie groeit De Kuip in de 3e levensfase door tot een ‘Baken in de verte’. Een concept dat voorziet in een mix van voorzie-ningen voor Feyenoord en Feyenoorders, voor zakelijke bezoekers, voor jong talent en voor alle Rotterdammers. Een levendig, aantrek-kelijk en goed bereikbaar verblijfsgebied, typisch Rotterdams.

Het is ook een ‘slim stadion’, voorzien van de meest moderne ICT-infrastructuur staat het letterlijk in verbinding met de supporters en bezoekers. Hierdoor is goede communicatie en klantgerichtheid mogelijk. En uiteraard een duurzaam stadion. Modernisatie is per definitie duurzamer dan sloop/nieuwbouw, maar ook op het gebied van duurzaamheid en energiehuishouding wordt er verbeterd.

Dit alles wordt gerund door een professionele organisatie waar service, hospitality en beleving van supporters en bezoekers centraal staat.

9 SAMENVATTING

DEEL 1: MASTERPLAN

Masterplan-OntwerpDe Kuip 3.0 voldoet aan alle eisen zoals gesteld in het Programma van Eisen. Capaciteit van 63.000 stoelen, waarvan 7.000 voor zakelijke bezoekers met alle benodigde vierkante meters. Het enige verschil is dat er geen dak op zit en een parkeergarage ontbreekt.

Het stadion wordt voorzien van een extra derde ring door het opvijzelen van het huidige dak. De nieuwe constructieve schil van het stadion voorziet in een omloop met uitgiftepunten voor zowel de tweede als derde ring, waardoor de service en het comfort wordt vergroot.

De gehele Maaszijde wordt gemoderniseerd inclusief een forse uit-breiding. Hierdoor voldoet dit deel van het stadion aan de moderne eisen voor ontvangst, hospitality, horeca, internationaal voetbal, media en business. Dit is ook nog eens gesegmenteerd in niveaus voor verschillende doelgroepen.

Voor het ticketpubliek wordt de kwaliteit en het aanbod van de horeca, de verblijfsruimtes en de voorzieningen sterk verbeterd. De ingangen komen in de rooilijn van het stadion waardoor het huidige hekwerk vervalt. Hierdoor wint het stadion aan vriendelijkheid en krijgt het een betere binnen-buitenrelatie. Dit komt letterlijk tot uiting in de flexibele horeca-units, die zowel binnen als buiten het stadion kunnen uitgeven.

De omgeving van het stadion moet vooral opener, groener, prettiger en levendiger worden gemaakt We hebben hiervoor concrete ideeën voor onder andere de inrichting van de openbare ruimte aangereikt.

Investering De stichtingskosten voor de modernisering bedragen € 117 miljoen. Dit bedrag is gecheckt en bevestigd door gerenommeerde marktpar-tijen. Genoemd bedrag is exclusief de inrichting van de omgeving.

12SAMENVATTING

Exploitatie en financierbaarheidVoor de exploitatie gaan we uit van 27 evenementen, waarvan 25 wedstrijden en 2 grootschalige evenementen. Voor het volledig realiseren van deze evenementen is een periode van 8 jaar gerekend om in te groeien.

Door de extra evenementen en grotere (zakelijke) capaciteit wordt een substantiële groei van de ticket- en businessinkomsten gereali-seerd. Door verbetering van de horeca is een forse groei van de inkomsten Food & Beverage reëel. Mede door de naamsbekendheid van Feyenoord en het relatief lage niveau van de huidige omzet is een groei van sponsoring, media en merchandising reëel. Daarnaast biedt verhuur van het stadion, de faciliteiten en vastgoed extra inkomsten.

Op basis van relatief behoudende aannames komt daarmee de omzet op ca. € 91 miljoen. Een flinke vooruitgang ten opzichte van de huidige begroting van club en stadion van gezamenlijk € 51 miljoen. Deze omzet betreft alleen de structurele opbrengsten zonder reken-ing te houden met incidentele opbrengsten uit transfers en Europees Voetbal vanaf de poulefases.

Het voordeel van de modernisatie zijn de relatief lage huisvesting- en kapitaallasten. Dit zorgt voor een acceptabel kostenniveau met als grote voordeel dat de omzetgroei ten goede komt aan het sportieve budget. Dit budget groeit van € 12 miljoen nu naar € 35 miljoen straks.

Zoals vanaf het begin aangegeven is ReddeKuip als stichting niet in de positie om een financiering te regelen. Wel kunnen we een goed beeld geven van de financierbaarheid. De exploitatie is vergelijkbaar met die van de nieuwbouw en groeit naar een structureel niveau van € 91 miljoen. De stichtingskosten voor de nieuwbouw bedragen € 362 miljoen euro. Onze fors lagere investeringskosten van € 117 miljoen euro (liefst € 245 miljoen goedkoper) zorgt voor een haalbare financieringsopgave. Dit blijkt als eerste uit de resultatenrekening. Inclusief afschrijving van de vorige renovatie en een reservering voor de jaarlijkse rente van € 8.190.000 (7% van de totale investeringskos-

ten van € 117 miljoen) is het resultaat positief in het jaar 2020. Vanaf dit jaar loopt het resultaat verder op in positieve zin.

Opgemerkt kan nog worden dat zeker in de beginjaren gespeeld kan worden met het spelersbudget. In het eerste jaar bedraagt dit bijvoorbeeld al € 29 miljoen. Een lager spelersbudget in de eerste jaren levert enerzijds nog steeds een forse groei op ten opzichte van het huidige budget van € 12 miljoen en anderzijds ruimte voor rente en aflossing.

Uit de cashflow blijkt vervolgens dat er naast de gereserveerde rente vanaf 2018 ca. € 7,7 miljoen of meer beschikbaar is aan aflossing. Binnen 13 jaar is de cumulatieve cashflow positief en over de gehele periode komt deze uit op ca. € 120,6 miljoen positief.

Door de relatief lage investeringskosten en een aantrekkelijke exploi-tatie ontstaat een positief resultaat voor de financierbaarheid van het stadion. Zodra er ook een deel Eigen Vermogen wordt ingebracht is er voldoende dekking voor rente en aflossing van het noodzakelijke Vreemd Vermogen.

Vergelijking met andere scenario’sVergeleken met HNS voldoet ReddeKuip aan alle essentiële eisen. Hierdoor is een vergelijkbare businesscase mogelijk. Na toetsing van de uitgangspunten van HNS blijkt dat wij aan de inkomstenkant structureel van lagere aannames uitgaan, waardoor de exploitatie realistischer en minder risicovol is.

Grote vraag is waarom men bij een gelijkwaardige exploitatie voorne-mens is om € 245 miljoen extra te investeren?

Afgezet tegen Nieuwbouw en Nieuwbouw + De Kuip in oude staat (Crimson-variant) kan worden geconcludeerd dat modernisatie van De Kuip een optimale keuze is. Het levert aantoonbaar financiële en sportieve groei voor Feyenoord op en weet dit te combineren:• met de realisatie van een internationaal voetbalstadion met

behoud van de unieke en monumentale waarden.• met een aantoonbare bijdrage aan een levendige en hoogwaar-

13 SAMENVATTING

dige stadionomgeving met maatschappelijk rendement voor Rotterdam-Zuid.

• met een relatief laag risicoprofiel voor de gemeente Rotterdam• met minimale belasting op de omgeving mede doordat om-

liggende bedrijven en verenigingen blijven behouden• zonder nadelige consequenties voor de huidige aandeelhouders

DraagvlakMet ca. 20.000 handtekeningen beschikt ReddeKuip over een enorme achterban. Ook een enquête liet met bijna 5.000 respondenten in amper twee weken tijd een duidelijke behoefte zien onder support-ers, bezoekers en andere betrokkenen voor de modernisatie. Dit beeld is nog een eens bevestigd door onderzoek van diverse media en politieke partijen. Dit kwam het meest duidelijk tot uiting in het onderzoek van EenVandaag/RTV Rijnmond waaruit bleek dat 82% van de Feyenoorders en 60% van de Rijnmonders voor modernisatie zijn.

ConclusieOp basis van de gegeven onderbouwing concluderen wij dat voorgestelde modernisatie juist het beste uitpakt voor Feyenoord, De Kuip en Rotterdam. Het zorgt voor de gewenste vooruitgang van Feyenoord op financieel en sportief gebied. Deze vooruitgang wordt gecombineerd met een relatief laag risicoprofiel voor de gemeente. Het stadion hoeft niet afgeschreven te worden, maar transformeert juist weer tot een onderscheidend internationaal topstadion, voor zover De Kuip dat niet nog steeds is.

We benaderen de gestelde ambities en realiseren de concrete doelen voor de club, stad en stadion. Feyenoord kan weer structureel een leidende rol spelen in Nederland en doet jaarlijks mee in Europa. De begrotingsdoelstelling van € 80 miljoen wordt met behoudende aannames al ruim gehaald. Het stadion is een levendige topaccom-modatie die de gehele week in gebruik is. Vooral de doordeweeks activiteiten dragen bij aan een betere beleving en kwaliteit van het gebied met een positief effect voor Rotterdam-Zuid.

We realiseren voor € 117 miljoen euro een vergelijkbare exploitatie. Dit voorkomt extra investeringskosten van maar liefst € 245 miljoen.

Dit hoeft niet gefinancierd te worden en voorkomt financiële risico’s.

Kortom een aantoonbaar optimaal plan voor Feyenoord, Stadion de Kuip, de gemeente Rotterdam, de supporters en zakelijke achterban van de club, aandeelhouders van het stadion, bedrijven en verenigin-gen in de omgeving, bewoners en andere betrokkenen en belangstel-lenden.

We vertrouwen erop dat de gemeente Rotterdam dit rapport transparant en objectief beoordeelt en tot dezelfde conclusie en besluitvorming komt. Na deze besluitvorming willen wij met de gemeente en Feyenoord-familie gezamenlijk werken aan de verdere uitwerking van het plan inclusief een gedegen financiering.

14SAMENVATTING

De feiten van de kuip 3.0 op een rij

• De Kuip 3.0 voorziet in de gewenste vooruitgang van Feyenoord en Rotterdam met behoud van het stadion.

• Het programma voldoet aan het Programma van Eisen voor de nieuwbouw met: - 63.000 seats - Waarvan 7.000 businessseats - Alle voor internationaal benodigde voorzieningen

• De stichtingskosten bedragen € 117 miljoen euro exclusief BTW

• De bouw vindt plaats tijdens 2 zomerstops. Hierdoor ondervindt het voetbal geen last

• Voor de exploitatie is gerekend met 25 wedstrijden en 2 grootschalige open-luchtevenementen

• Na modernisatie groeit de begroting van de club en stadion van 51 miljoen nu naar structureel minimaal € 91 miljoen euro.

• Met een gezond jaarlijks kostenniveau van ca. € 76 miljoen euro wordt de sportieve begroting bijna verdrievoudigd naar ca. € 35 miljoen euro.

• Voor de financierbaarheid is € 8,2 miljoen gereserveerd aan jaarlijkse rente en daarnaast is vanaf 2018 al € 7,7 miljoen beschikbaar voor aflossing. De cumulatieve cashflow over 25 jaar bedraagt meer dan € 120 miljoen euro.

• Meer dan 20.000 mensen steunen ReddeKuip met een handtekening. Daarnaast is 82% van de Feyenoorders en 60% van de Rijnmonders voor modernisatie.

15 SAMENVATTING

DEEL 1: MASTERPLAN

INLEIDING

INLEIDINGOver onsDe Stichting ReddeKuip is ontstaan uit de initiatiefgroep ReddeKuip. Aanleiding was het aanhoudende gerucht dat het originele Stadion Feijenoord (De Kuip) zou worden gesloopt of zijn functie zou ver-liezen door bouw van een nieuw stadion. Motivaties werden vanuit de Feijenoord directie niet duidelijk gepubliceerd. Daardoor ontstond bij ons grote ongerustheid.Tegenover de bouw van een nieuw stadion stellen wij de mogelijk-heid om het monumentale stadion zodanig te moderniseren dat:• het voorziet in de gewenste vooruitgang van Feyenoord,• blijft voldoen aan eisen voor modern internationaal voetbal• de monumentale waarden van het stadion gewaarborgd blijven

De mensen van ReddeKuip delen allen dezelfde kernwaarden: passie voor Feyenoord, liefde voor De Kuip en betrokkenheid bij de stad Rotterdam. Stuk voor stuk professionals die bereid waren en zijn om actief bij te dragen aan het uitwerken van dit plan. Voor eigen rekening hebben zij de hiervoor benodigde inzet, kennis en expertise ingebracht. In een open en transparant planproces heeft u kunnen volgen hoe de afgelopen maanden gewerkt is aan dit plan.

Wij vertrouwen erop dat de Feyenoord-familie, de gemeenteraad van Rotterdam en andere beslissers en betrokkenen hier op gepaste wijze mee zullen omgaan in de beoordeling en verdere planvorming.

Waarom dit plan?Wij willen het beste voor Feyenoord, De Kuip en Rotterdam en geloven dat zij onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn voor een mooie toekomst met sportieve, financiële en maatschappelijke groei en vooruitgang. Het is onze taak dit transparant en objectief te onderzoeken en onderbouwen met als doel tot juiste besluitvorming te komen voor de club, het stadion en de stad.

DoelstellingMet dit plan sturen wij aan op een objectieve en transparante afweg-ing van de stadionplannen. Daarnaast tonen wij aan dat de gewenste vooruitgang van Feyenoord en Rotterdam-Zuid te realiseren valt met behoud en modernisatie van De Kuip en sterker nog, dat een gerichte

modernisatie van het stadion juist een concurrerend voordeel biedt voor de club en de stad.

Concrete vraagstellingWij hebben ons daarom de volgende vragen gesteld: • Hoe kan het huidige stadion worden aangepast aan de eisen van

modern en eigentijds (inter)nationaal voetbal?• Hoe kan deze modernisatie van het stadion leiden tot de gewen-

ste vooruitgang van Feyenoord en Rotterdam-Zuid?

UitgangspuntenVoor dit plan zijn wij uitgegaan van het Programma van Eisen van de Feyenoord-familie zoals aan ons verstrekt door de gemeente Rotterdam.

Relevante kanttekeningen Het voorliggende plan is tot stand gekomen met zeer beperkte me-dewerking van Feyenoord en de Stadiondirectie, die pas onder druk van de gemeente beperkte informatie hebben verstrekt.We hebben de volgende bescheiden ontvangen:• Programma van Eisen in de vorm van een excel-overzicht met

hierin de gewenste metrages (zie bijlage)• Cultuurhistorische verkenning van Crimson• Omgevingsplan van de Kuip van de gemeente

Het verdere plan is geheel zonder medewerking van Feyenoord, sta-dion Feyenoord en de gemeente Rotterdam uitgewerkt. Met behulp van diverse belanghebbenden in combinatie met openbare gegevens en specifieke expertise van ons team is dit plan gerealiseerd.

Hoewel wij best een aantal vraagtekens hebben bij de eisen zoals gesteld in het Programma van Eisen hebben wij ons hier waar mogelijk aan geconformeerd. Ook hebben wij gevraagd om de voor stadions noodzakelijk marktonderzoeken en potentieelanalyses. Deze zijn ons echter niet ter beschikking gesteld. Het is ons tot op heden niet bekend of dergelijke onderzoeken uitgevoerd en beschikbaar zijn.

19 INLEIDING

Wel hebben wij dit plan kunnen toetsen aan de uitgangspunten van HNS. De uitkomsten hiervan staan in het hoofdstuk ‘Vergelijking andere varianten’.

Uitnodiging vervolgprocesHoewel wij een intensieve periode van planvorming afronden is dit plan is geen eindproduct. Het is juist een uitnodiging om met de club, stadion, gemeente Rotterdam, supporters, zakelijke achter-ban, aandeelhouders, amateurtak en andere partners hand in hand verder te werken aan de gezamenlijke toekomst van Feyenoord en Rotterdam.

LeeswijzerIn het volgende hoofdstuk beschrijven wij de ambities en doelen die richting geven aan dit plan. Vervolgens beschrijven we het concept inclusief een beeld van de organisatie. In het Masterplan-Ontwerp gaan we in op de optimalisaties van het ontwerp en de ideeën voor de omgeving. Het hoofdstuk Exploitatie en Financierbaar geeft een uitgebreid inzicht in de opbrengsten en kosten voor de Feyenoord-familie en hieruit voorkomende financierbaarheid. Vervolgens vergelijken we De Kuip 3.0 met HNS en de Crimson-variant (HNS + De Kuip in oude stijl). In de afgelopen maanden hebben wij veel steun en draagvlak gekregen. Dit wordt toegelicht in het hoofdstuk draagvlak. Ten slotte eindigen wij met een heldere conclusie en aanbevelingen voor het vervolg.

HISTORISCH PERSPECTIEF

HISTORISCH PERSPECTIEF FeyenoordFeyenoord is een voetbalclub met een lange historie. Op 19 juli 1908 werd in café “de Vereeniging” van Jac. Keizer voetbalclub ‘Wilhelmina’ opgericht. In 1909 werd de naam veranderd in HFC (Hillesluise Foot-bal Club) en al vrij snel daarna in RVV Celeritas. In 1912 promoveerde Celeritas naar de NVB. Omdat er bij deze bond ook al een club was die deze naam droeg, (HSV Celeritas), kreeg het de naam Feijenoord. Tegelijkertijd kreeg het de rood-witte shirts met zwarte broek en zwarte kousen, zoals we ze nu nog steeds kennen.

In 1937 speelde Feyenoord de openingswedstrijd van het Feyenoord stadion tegen Beerschot FC (België). Zestien jaar na de oprichting, drie jaar na de promotie naar de hoogste klasse in 1921, vierde Feije-noord zijn eerste echte succes, het Nederlands landskampioenschap. Toen was het succesverhaal van de jaren die volgden begonnen. Net als in het kampioensjaar 1924, werd Feijenoord in de rest van de jaren twintig nogmaals enkele keren afdelingskampioen, maar een landstitel volgde alleen nog in 1928. In 1930 werd voor het eerst de KNVB beker gewonnen. Vijf jaar later lukte het Feijenoord om dit kun-stje te herhalen. In de jaren 30 en ‘40 werden er 5 bekers en 7 land-skampioenschappen gewonnen. In 1965 behaalde Feijenoord voor het eerst in zijn historie de dubbel (landskampioen en bekerwinnaar).

Feijenoord internationaliseerde de naam in de jaren zeventig naar Feyenoord, omdat de club toen regelmatig Europacupwedstrijden speelde en buitenlanders hadden moeite met het uitspreken van de ‘ij’. In 1970 slaagde Feyenoord er in als eerste Nederlandse club de Europacup I te winnen. Enkele maanden later volgde ook nog de Wereldbeker. In 1974 veroverde Feyenoord de UEFA Cup, eveneens als eerste Nederlandse club. De club werd in 1978 opgesplitst in SC Feyenoord, de amateurtak, en Feyenoord Rotterdam, de proftak. Pas in 1984 volgde het volgende succes. Feyenoord had een topjaar toen het zowel de beker als het landskampioenschap pakte. In de jaren negentig pakte Feyenoord twee landstitels, twee Supercups en enkele KNVB bekers.

De landstitel van 1999 is tot op heden de laatste. Het laatste grote succes van Feyenoord is de winst van de UEFA Cup op 8 mei 2002 en

op 27 april 2008 werd met het winnen van de KNVB Beker de laatste prijs gepakt.

Hoewel Feyenoord door de potentie van het legioen, stadion en verzorgingsgebied structureel een topclub behoort te zijn blijft structureel succes in de competitie en het behalen van de belangrijke Champions League achter. De mogelijkheden van de club werden nog eens geminimaliseerd door de sterk verslechterde financiële situatie van de club met een forse schuld. Hoewel de club inmiddels uit de risicovolle categorie 1 is staat de club nog niet structureel op de plek waar het hoort: de Nederlandse top en Europese subtop.

Stadion FeyenoordHet stadion Feyenoord, in 1935 ontworpen door architectenbureau Brinkman & Van der Vlugt en geopend in 1937, is een vroeg en zeldzaam voorbeeld van een indertijd voor voetbal vernieuwende stadionvorm. “De Kuip behoort dus tot de eerste generatie voetbal-stadions waarbij de gebouwtypologie zich losmaakt van de stadions die voor Olympische sporten gebouwd zijn. Het stadion Feijenoord is niet langer een sportstadion ’waar ook gevoetbald kan worden’, zoals het Olympisch stadion van Amsterdam, maar een voetbaltempel ‘par exellance’, zeer bewust ontworpen vanuit het gebruik als voetbalsta-dion”’. Het stadion is aanvankelijk voor 60.000 bezoekers ontworpen waarbij een behoorlijk aantal daarvan staplaatsen was.

Brinkman & van der Vlugt behoren tot Nederlands toparchitecten van het nieuwe bouwen, en staan internationaal hoog aangeschre-ven. Hun andere grote bouwwerk de Van Nelle Fabriek staat zelfs op de Unesco-lijst. De architecten ontwierpen een stadion met twee geheel doorlopende tribuneringen, waarbij de tweede etage niet, zoals gebruikelijk, door kolommen hoefde te worden ondersteund. Het zicht voor de toeschouwers verbeterde daardoor aanzienlijk. Dit revolutionaire ontwerp stond model voor vele internationaal vermaarde stadions, zoals Nou Camp, Bernabeu in Spanje en San Siro te Milaan. Deze stadions hebben ondertussen een aanzienlijke uitbreiding gekregen in de vorm van een 3e (en zelfs 4e) ring met behoud van de basiskwaliteit. Nu is het tijd voor Rotterdam om dit voorbeeld te volgen. Al deze stadions behoren tot de

23 HISTORISCH PERSPECTIEF

toonaangevende en succesvolste stadions van Europa en hebben geen van allen een gesloten dak. Ook worden ze niet geboycot door de UEFA, FIFA of de eigen bond van het land.

Het stadion is anno 2012 nog steeds goed functioneel vanuit het oog-punt van zichtlijnen en de in- en uitstroom van publiek. In 1994 is er een renovatie doorgevoerd waarbij het comfort is aangepast aan de toen geldende wensen, onder andere door een tribuneoverkapping rondom het gehele stadion te maken. De veldstatribune is hierbij door een systeemtribune vervangen en tot een maximaal aantal zitplaatsen opgeschroefd om het verlies aan capaciteit door het vervallen van staplaatsen en vermindering van zitplaatsen door toevoeging van business units te compenseren. Daarbij Heeft men geen rekening gehouden met de zichtlijnen.

Het stadion heeft een 5-sterrenstatus volgens de UEFA. Niettemin zijn de normen voor interlandstadions van de FIFA steeds hoger opge-schroefd, vooral voor nieuwbouw. Het stadion wordt mede daardoor anno 2012 door de KNVB, terecht of niet, niet meer aanbevolen voor interlands. Vooral de capaciteit aan plaatsen volgens de FIFA norm en het beperkte comfort voor de bezoekers en VIP plaatsen wordt als belangrijkste probleem aangegeven.

In het rapport d.d. 10 december 2012 is een uitgebreide onderbou-wing gegeven van de technische historie en situatie van de club.

OmgevingWaar het stadion in 1937 in het open veld van de ‘boerenzij’ van Rot-terdam werd gerealiseerd is het inmiddels ingesloten door Rotter-dam-Zuid met wijken als Sportdorp, Hillesluis, Vreewijk, Bloemhof en recent de Veranda. Het stadion Feijenoord staat prominent in het open gebied van de stadiondriehoek ingesloten tussen de door-gaande spoorlijn – Olympiaweg – Coen Moulijnweg. Hoewel er een station naast het stadion ligt wordt deze slechts voor wedstrijden en evenementen gebruikt.

Rotterdam-Zuid omvat het gedeelte van Rotterdam, dat ten zuiden van de Nieuwe Maas ligt (de linker Maasoever), op het eiland IJs-selmonde. Rotterdam-Zuid telt inmiddels ca. 200.000 inwoners. Rotterdam-Zuid wordt gekenmerkt door een hoog percentage middel- en lagere inkomens met bijbehorende problematiek op het gebied van werkgelegenheid, sociale zekerheid en veiligheid.

Het topsportcentrum naast het stadion is recent uitgebreid. Het ge-bied de Veranda voorziet in grootschalige leisurevoorzieningen zoals de Pathe-bioscoop, bowling, sportcentra en diverse horecagelegen-heden. Daarnaast zijn er recent grote winkels geopend op het gebied van sport, lifestyle en wonen. Varkenoord voorziet in het trainingscomplex voor het betaalde voetbal, de amateurtak van Feyenoord en enkele andere amateurverenigingen.

24HISTORISCH PERSPECTIEF

AMBITIE EN DOELEN

AMBITIE EN DOELENInleidingHet behoud van het stadion is voor ons geen doel op zich. Het is juist een belangrijk en concurrerend middel om invulling te geven aan de gewenste vooruitgang van Feyenoord en de stad. Dit hebben wij vertaald in de volgende ambities en te realiseren doelen.

Mission Statement FeyenoordDit is de missie van Feyenoord:

“Feijenoord Rotterdam speelt een leidende rol in het Nederlandse voetbal en biedt haar trouwe legioen een unieke beleving en inspira-tiebron. Wij zijn trots op de club, haar helden, haar historie, cultuur en op elkaar. Feijenoord staat voor strijd, succes, kameraadschap en respect.

Dat is Feijenoord”

Deze missie geeft een duidelijke richting aan de gestelde ambities en doelen.

Ambities FeyenoordHet winnen van de wereldbeker is het hoogst haalbare op clubniveau en de droom van Feyenoord. Een meer reële ambitie is dat Feye-noord structureel een leidende rol in het Nederlandse voetbal speelt met een voorname rol in het Europese voetbal. De jeugdopleiding van Feyenoord behoort tot de beste van Nederland en geniet aanzien in het buitenland.

Ambities stadion en omgevingHet stadion is een internationale topaccommodatie met een 5 ster-renstatus. Het stadion wordt 7 dagen per week gebruikt voor allerlei maatschappelijke activiteiten. Het streven is het onderscheiden vermogen (o.a. de historische, architectonische en iconische waarde) van het stadion beter te benutten voor bijvoorbeeld toeristische activiteiten.

Het stadiongebied is een goed bereikbaar en levendig gebied waar ruimte wordt geboden voor ontmoeten, bewegen, ontwikkelen,

ontplooien en kansen krijgen. Het stadiongebied draagt bij aan de sociaal-economische en fysieke verbetering van Rotterdam-Zuid.

Groei en vooruitgang Feyenoord is het doelVoor Feyenoord zijn de volgende doelen reëel:• In de competitie speelt de club structureel in de top-3 met

minimaal 1 keer in de 3 jaar een kampioenschap.• Feyenoord speelt jaarlijks Europese voetbal. Minimaal 1 keer

in de 3 jaar wordt meegedaan aan de lucratieve Champions League.

Om dit te realiseren dient de huidige begroting van Feyenoord van bijna € 40 miljoen in enkele jaren minimaal verdubbelt tot € 80 miljoen of hoger. Deze begrotingsdoelstelling is onafhankelijk van incidentele transferinkomsten en Champions Leaguedeelname. Dit om de continuïteit van de club te waarborgen.

Doelen stadion en omgeving Voor het stadion en de omgeving hanteren we de volgende doelen:• Minimaal 1 Europese finale per 10 jaar.• Bewerkstelligen van groei van het aantal wedstrijden en even-

ementen. Voor de wedstrijden kan dit door het actief werven en organiseren toernooien, vrouwenvoetbal, wedstrijden van andere teams en/of sporten. Voor de openluchtevenementen in of om het stadion vraagt dit om creativiteit, het zelf organiseren en/of in samenwerking met anderen verzorgen van bijvoorbeeld festivals, concerten, bijeenkomsten en sportevenementen.

• Het bieden van een kwalitatief hoogwaardige, verrassende en langere experience voor bezoekers zowel voor, tijdens en na wedstrijden en evenementen.

• Als onderscheidend en levendige topaccommodatie voorzien in 24-uurs-7-dagen-per-week-gebruik van het stadion(gebied) door het aanbieden van een grote diversiteit aan functies en voorzieningen.

• Een internationaal voorbeeld van duurzame herontwikkeling als inspiratie voor soortgelijke iconen.

27 AMBITIE EN DOELEN

• Feyenoord is zichtbaar in de omgeving en draagt bij aan maatschappelijke opgaven en verbeteringen in Rotterdam en de regio.

• De openbare ruimte is aantrekkelijk, groen en veilig om te ver-blijven (dag en nacht) met Rotterdamse Allure

• De omgeving biedt plaats aan diverse sportverenigingen, sport-ers en andere vormen van beweging. Hierbij is zowel plaats voor de georganiseerde sport als individuele beoefenaars.

• De bereikbaarheid van het stadion wordt vergroot voor lang-zaam verkeer, auto en OV.

Performancecircle.Om deze doelen te realiseren hanteren wij het volgende principe

Behalen van de doelstellingenIn de volgende hoofdstukken tonen wij aan hoe wij deze doelstel-lingen daadwerkelijk realiseren.

HET CONCEPT

HOE WERKT HET STADION NU?Het huidige stadion kenmerkt zich grotendeels als stand-alone voet-balstadion. Een deel van het stadion wordt daarnaast gebruikt voor congressen en evenementen. Het stadion biedt daarnaast plaats aan een brasserie en enkele maatschappelijke functies zoals de Giovanni van Bronckhorst-Academy.

Tijdens wedstrijden en evenementen verzamelen veel supporters en bezoekers zich vooraf bij de sportclub en horecagelegenheden buiten de stadiondriehoek. Op het stadionplein en binnen de stadiondrie-hoek staan tijdelijke kraampjes met snacks en merchandise.

De auto is nog steeds het belangrijkste vervoermiddel en er wordt geparkeerd op de aangewezen parkeerplaatsen en in de omliggende wijken. Een deel komt met de tram en per trein, waarvoor het station tijdelijk wordt gebruikt.

Zakelijke bezoekers komen allemaal binnen via de enige ingang in het Maasgebouw. Recent is deze ingang omsloten door een enorme sluis van hekwerken. Het businessgedeelte kenmerkt zich door een beperkte diversiteit, kwaliteit en segmentering in hospitality en hore-cavoorzieningen.

Zodra het publiek binnen de hekken van het stadion is moet betaald worden met consumptiemunten. Uitgifte vindt plaats in de ruimte onder te tribunes of in eenvoudige units van de cateraar. Op de tweede ring is het aanbod beperkt.

Wat opvalt, vooral buiten de wedstrijden/evenementen om, is het enorme hekwerk rond het stadion. Dit geeft het stadion een gesloten uitstraling. De omgeving toont een desolate indruk, zeker aan de zijde van het stadionplein. De grauwe verharding, het ontbreken van groen, de supportersbuis en hekwerk van het station versterken dit. Het topsportcentrum, de fanshop, de brasserie en klantenservice geven enige vorm van leefbaarheid, maar het gebied wordt vooral gebruikt als uitvalsbasis om te parkeren voor het bezoeken van de Veranda.

Belangrijke verbeterpunten van het huidige stadion zijn:• De fysieke en functionele hospitality van het stadion• De diversiteit, kwaliteit en segmentering van de businessvoor-

zieningen• De diversiteit, kwaliteit en segmentering van de faciliteiten voor

het ticketpubliek• De leefbaarheid en levendigheid van het stadiongebied.

31 HET CONCEPT

Een Bruisende haven in de stadDit concept bestaat uit verschillende elementen die bij elkaar zorgen voor een levendig en aantrekkelijk gebied. Elk element heeft zijn eigen doelgroep en beleving, maar voor elk element gelden de waarden: respect, ontmoeten en ontplooien.

Feyenoord, Fans en FamilieDe Kuip 3.0 blijft in de eerste plaats natuurlijk waarvoor het ooit gebouwd is: een voetbaltempel. Echter een Voetbaltempel voor inter-nationaal topvoetbal.

Door een grondige modernisatie inclusief uitbreiding van de Maaszijde beschikt het stadion over alle hospitality-, media- en sportfaciliteiten om (inter)nationale voetbalwedstrijden volgens de moderne standaarden te huisvesten. Ook voor de zakelijke achterban en businessbezoeker is er ook voor elke doelgroep wat wils. Zakelijke bezoekers kunnen door een breed aanbod aan ontvangstfunctie, horeca en seats op uiteenlopende wijze de club en voetbal beleven. Dit varieert van een zakelijk instaparrangement tot en met executive-meetings. Ook zijn er lounges waar met zicht op het veld gegeten en gedronken kan worden.

Voor de fans van Feyenoord is er een grote diversiteit aan kwalita-tieve voorzieningen. Naast een grote verscheidenheid aan horeca voorziet de stadionomgeving in fansquares, entertainment, mer-chandising, service, museum/ experience, meet & greet en ICT-tools waardoor fans op positieve wijze meegenomen worden in beleving van de club en de wedstrijd.

Voor specifieke doelgroepen worden specifieke voorzieningen geboden. Zo zijn er voor jonge fans en gezinnen specifieke kinder- en speelactiviteiten aangeboden, terwijl juist de fanatieke aanhang een eigen supportershome beheert. Ook worden er aangepaste pro-gramma’s en voorzieningen geboden voor ouderen, mindervalide be-zoekers, studenten, vrouwen en buitenlandse bezoekers. Het draait erom dat iedereen op een positieve en welkome wijze Feyenoord en voetbal ervaart. Veel van deze voorzieningen zijn uiteraard ook beschikbaar voor fans van het Nederlandse Elftal en andere teams.

Ontmoeten en OndernemenDoor het brede aanbod aan business- en horecavoorzieningen en de goede auto (en hopelijk ook OV)-bereikbaarheid is De Kuip 3.0 ook interessant als businesspoint. In de eerste plaats voor vergaderingen, meetings, bedrijfsevenementen en conferenties voor 2 tot 2.500 mensen.

Onder de noemer ‘Feyenoord Offices’ krijgen ondernemende Fey-enoordfans de kans om met hun eigen onderneming in het stadion te komen zitten. Hierbij wordt ingezet op kleine organisaties van 2 tot 5 personen die een plek van ca. 20-40 vierkante meter gebruiken in het stadion.

Daarnaast wordt ingezet op de grote groep zzp-ers, starters, stu-denten en Young professionals die mobiel zijn in hun werk en op een inspirerende plek willen werken en andere mensen willen ontmoeten

Het businesspoint zorgt ervoor dat het stadion op (werk)dagen van ’s ochtends tot ’s avonds bezocht en gebruikt wordt en (een deel van) de stadionfaciliteiten meervoudig gebruikt kan worden.

HET CONCEPT

34HET CONCEPT

Talent en toekomstHet stadion als (praktijk)school. Een icoon als inspirerende en gezonde leeromgeving voor de jeugd. Van baby tot jongvolwas-senen hebben een plek in het stadion. De kindervoorzieningen in het stadion worden doordeweeks gebruikt als kinderdagverblijf en peuterspeelzaal. Het onderwijs maakt gebruik van het stadion (soms tijdelijk en soms vast) en krijgen het goede voorbeeld van hun rolmo-dellen. Leerlingen in het praktijk- en beroepsonderwijs hebben in het stadion een leerwerkbedrijf met veel diversiteit.

Ook studenten kunnen terecht voor een college, groepsruimte of studiewerkplek. Naast een ruimte voor ieder wat wils is er een ge-zonde keuken en voldoende ruimte om binnen of buiten te sporten en bewegen.

Kansen en kwaliteitHet stadion(gebied) krijgt een belangrijke ontmoeting en wijkfunctie. In de eerste plaats zit dit in de kwaliteit en veiligheid van de open-bare ruimte en gebouwde omgeving. Het is echter ook een plek waar maatschappelijke en sociale voorzieningen aanwezig zijn voor een helpende hand in de goede richting. Hierdoor wordt het stadion ook de plek voor bijvoorbeeld oud- en nieuwkomers met een taalachter-stand, werkzoekenden, re-integratietrajecten, volwassenenonderwijs, vrouwensport, ouderbijeenkomst en andere wijkgerichte activiteiten

Bewegen en belevenHet stadion(gebied) biedt plaats aan een grote diversiteit aan sporten, sportvoorzieningen en sportverenigingen. Niet alleen sport, maar ook sportgerelateerde activiteiten zoals sportonderwijs, sport-medische voorzieningen en sportmarketing. Hiermee wordt invulling gegeven aan de sportcampus die bijdraagt aan Rotterdam Sportstad.

Rotterdam staat daarnaast bekend om zijn festivals en culturele activiteiten in parken en pleinen. Vergelijkbaar met het Kralingse Bos, Zuiderpark en Zocherspark (bij de Euromast) wordt het gebeid aantrekkelijk voor spontane ontmoetingen en bijeenkomst, sporten, bewegen en recreatie, maar ook grotere evenementen zoals de marathon, Koninginnedag en andere festivals.

35 HET CONCEPT

DEEL 1: MASTERPLAN

DEEL 1: MASTERPLAN

Verblijven en verplaatsenMet een goede auto en OV-bereikbaarheid (bus, tram en eventueel trein en wellicht metro) en een aantrekkelijke inrichting van het gebied is het al goed toeven in het stadiongebied. De aantrekkelijk-heid om er te komen en te blijven wordt vergroot door een gezellig aanbod in de plint van het stadion. Het verplaatsen van het hekwerk naar de rooilijn van de uitbreiding draagt bij aan vriendelijker en opener verblijfsgebied. Aan alle kanten van het stadion zijn door-lopend kiosken en vernieuwende horecaconcepten open waardoor de stadiondriehoek aangesloten wordt op het leisuregebied en de bezoekers van de Veranda.

Rotterdamse TrotsNog meer dan nu is De Kuip 3.0 op zich de moeite waard van het zien en bezoeken. De zogenaamde ‘Kuip-experience’ wordt een belangrijk onderdeel van het toeristische, culturele en architectonische aanbod in Rotterdam. Het vormt een belangrijke landmark voor de stad als je vanuit het zuiden binnenkomt.

38HET CONCEPT

Het slimme stadionNa de modernisatie is De Kuip ook een slim stadion. Het stadion staat voor, tijdens en na wedstrijden en evenementen continue in verbinding met supporters en bezoekers.

ConnectivityHet stadion krijgt de beschikking over hoogwaardige ICT-infrastruc-tuur. Nog meer dan voorheen wordt de smartphone belangrijk voor de beleving van supporters en bezoekers. Het stadion beschikt over 100% dekking voor alle bezoekers (3G, Wi-Fi, 4G of nieuwer). Dit is essentieel voor het ‘slimme stadion’

ScreensHet stadion wordt voorzien van een groot aantal grotere en kleinere schermen in en buiten het stadion. In totaal worden er circa 1.000 stuks geplaatst voor een optimalere beleving en betere communica-tie in het stadion.

Smart stadiumThuis staat iedereen al in verbinding met het stadion. Beschikbaar-heid van plaatsen inclusief vraag en aanbod van tickets kunnen thuis worden gecheckt. Ook de optimale reis (auto en of OV) kunnen vooraf worden gecheckt. Je staat in verbinding met je vrienden en fans om samen te reizen en via ‘inchecken’ te zien waar je elkaar treft. Voor de wedstrijd krijg je de opstelling doorgestuurd en zie je welke ingang snel toegang geeft. Met je telefoon kan je bestel-ling doorgeven en betalen. Ook herhalingen zijn op je telefoon te bekijken.

In het stadion worden supporters op maat bediend. Bij een blessure-behandeling krijg je actuele aanbiedingen op je telefoon. Mochten er langere wachtrijen staan dan wordt je via je telefoon geïnformeerd over sneller afhalen bij andere balies of door mobiele uitgifte voor-zien van je bestelling.

Tijdens de wedstrijd wordt je al geïnformeerd over actuele ver-trektijden en verkeersinformatie. Ook ontvang je een overzicht van mogelijke activiteiten aansluitend op het wedstrijdbezoek. Het is ook

mogelijk alvast een tafel reserveren voor een hapje en drankje in en om het stadion.

Dit alles kan je natuurlijk uitgebreid delen via de diverse sociale media. Ook kan je live een gokje wagen via de opkomende sportsbet-ting-apps.

Dit geldt niet alleen voor een wedstrijd of evenement. De zakelijke bezoeker kan op deze wijze zien of er een werkplek beschikbaar is en krijgt inzicht wie nog meer in het stadion werkt. Bezoekers krijgen via ‘augmented reality’ extra informatie over bijvoorbeeld het stadion en Feyenoord en sporters kunnen terecht voor een full body check.

De organisatieDe organisatie van Feyenoord bedroeg in het jaar 2011/2012 140 fte en dat van De Kuip 51 fte. Daarnaast maakt het stadion gebruik van een fors aantal oproepkrachten. In totaal 24 voor directie/manage-ment/staf, financiële zaken, facilitaire zaken, commerciële zaken en horeca en maar liefst 590 voor beveiliging. In totaal komt de organi-satie daarmee op ca. 200 fte.

Door de eenwording van club, amateurtak en stadion ontstaat een efficiëntere organisatie. Voor het totale concept na modernisatie van De Kuip gaan we echter uit van een forse groei van het personeels-bestand. Deze groei komt voornamelijk toe aan de noodzakelijke ex-pertise en/of uitbreiding op het gebied van Hospitality, Commerciële Zaken, Horeca, ICT, Media en Maatschappelijke activiteiten. In totaal gaan we uit van een organisatie van 250 fte.

39 HET CONCEPT

MASTERPLAN - ONTWERP

DEEL 1: MASTERPLAN

HOE WERKT HET STADION NU?Het huidige stadionHet huidige stadion heeft een optimale hoofdstructuur voor een voetbalstadion. De zichtlijnen zijn optimaal en de akoestiek is fan-tastisch, waardoor de sfeer en beleving van de Kuip wordt geroemd. Ook de ligging en infrastructuur zijn in de basis zeer goed te noemen doordat het ingesloten ligt tussen tram, spoor en uitvalsweg naar de A16. Ook de ruimte om het stadion voorziet in grote groepen mensen.

Voor de kwaliteit en aanbod van de voorzieningen is echter niet meegegaan met de eisen van deze tijd. Dit geldt zowel voor het businessgedeelte als de ticketvoorzieningen. Vooral de uitgifte en logistiek op de 2e ring blijft achter ten opzichte van de rest van het stadion. Ook het comfort in en om het stadion kan worden ver-beterd. Door de huidige overkapping zit een deel van het publiek niet droog en ontbreekt het aan voldoende verblijfsruimten in en om het stadion, zoals supportershomes, barretjes en restaurants.

44MASTERPLAN - ONTWERP

Het OntwerpHet ontwerp voor De Kuip 3.0 is getekend door architect Joris Molenaar. Als architect is hij gespecialiseerd in renovatie en expert op het gebied van Brinkman & Van der Vlugt, de oorspronkelijke architecten van het stadion. Met de grootste zorg voor het bestaande stadion heeft hij een ontwerp gemaakt dat voorziet in de noodzake-lijke modernisatie en gewenste uitbreiding. Het ontwerp voorziet in hoofdlijnen uit het volgende:• Uitbreiding van het stadion met een 3e ring. Hiervoor wordt

het bestaande dak ‘opgetild’ en boven de nieuwe ring op een nieuwe constructie geplaatst. Deze constructie voorziet direct in een omloop en extra voorzieningen voor zowel de 2e als 3e ring.

• Modernisatie en uitbreiding van de maaszijde voor een grote diversiteit aan (business)faciliteiten, horecavoorzieningen, mediafuncties en voetbalgerelateerde ruimten die gevraagd worden voor het internationale voetbal.

• Het moderniseren van alle voorzieningen en supportersfacilitei-ten in ‘de plint’ van het stadion.

• Het verbeteren van de huidige parterretribunes.

Een uitgebreide toelichting op het ontwerp hebben wij reeds inge-diend op 7 februari jl. in navolging van de eerdere rapportage, d.d. 10 december 2012. In deze rapportage is een uitgebreide toelichting gegeven op de functionele, ruimtelijke en technische haalbaarheid.

Optimalisaties ontwerpOp een aantal essentiële onderdelen is het ontwerp geoptimaliseerd. In het vervolg van dit rapport gaan we voornamelijk in op deze optimalisaties.

De Kuip 3.0 voldoet aan het Programma van EisenDe Kuip 3.0 voldoet op alle relevante onderdelen aan het Programma van Eisen van de Feyenoord-familie. Dit blijkt uit de volgende vergelijking.

Dit is een belangrijk gegeven aangezien hiermee ook de basis wordt gelegd wordt voor een vergelijkbare exploitatie.

Publieksvoorzieningen

Circulatie outside

Circulatie inside

Overige

Totaal

Sponsor ruimte/ voorz

Business untis

Overige business

Business lounges

Totaal

Kuip 3.0 (25/04/13) HNS (29/10/11)

63.000

90

1500 pp

Aantal Oppervlak Aantal Oppervlak

30.147

16.454

15.828

5.992

21.820

4.797

10.790

2.392

17.982

5.448

10.692

5.909

108.452

28.447

?

14.431

6.868

21.300

4.780

12.960

18.040

10.868

93.555

63.846

88

4

transferium + C.M. boulevard 1500 pp

Verticale circulatie

Overige ruimtes

Potentiele uitbreiding

Totaal

Parkeren

Tribunes

45 MASTERPLAN - ONTWERP


Maasgebouw/MaastribuneHet maasgebouw en de maastribune worden gemoderniseerd in-clusief een forse uitbreiding. Hierdoor ontstaat hoogwaardige ruimte voor ontvangst, hospitality, business, media, sport, horeca en andere voorzieningen die nodig zijn voor modern internationaal voetbal.

Vooralsnog is uitgegaan van modernisatie inclusief uitbreiding. Volledige sloop/nieuwbouw van het maasgebouw is ook een optie. Dit vraagt echter om extra investeringen.

46MASTERPLAN - ONTWERP

De gevel is het hekHet stadion krijgt door de modernisatie een nieuwe gevellijn. In deze gevel komt ook de toegang van het stadion. Hierdoor komt het huidige hoge hekwerk te vervallen, waardoor een vriendelijkere toe-gang en mooiere omgeving gerealiseerd kan worden. Ook biedt deze invulling nieuwe mogelijkheden voor horeca en merchandising.

Flexibele horeca-uitgifteIn de nieuwe plint van het stadion zijn flexibele horeca-units inpas-baar. Dit heeft als voordeel dat tijdens wedstrijden en evenementen uitgifte kan plaatsvinden zowel binnen als buiten het stadion. Door de flexibele inpassing kan ook het aanbod ook op maat worden ingesteld voor de desbetreffende doelgroep.

In de eerdere rapportages hebben wij onze visie gegeven op de omgeving. Dit bestond uit diverse ideeën om het gebied een hoogwaardig karakter te geven met een optimale verbinding naar Varkenoord en de Veranda. Deze ideeën vragen echter om de nodige investeringen en zijn niet noodzakelijk. Daarbij zien wij de inrichting van de omgeving als een belangrijke verantwoordelijkheid voor de gemeente Rotterdam. Uiteraard denken we graag mee. We hebben hiervoor de volgende suggesties.

ZichtlijnenHet plan van Red de Kuip zal en kan voldoen aan de benodigde C-waarden zoals geadviseerd wordt op basis van de UEFA- en FIFA-richtlijnen. Voor de volledigheid hebben wij de procedure rondom toewijzing van internationale wedstrijden opgevraagd. Deze proce-dure ziet er als volgt uit:• De KNVB wijst het stadion aan voor een internationale wedstrijd• De UEFA toetst vervolgens het stadion op basis van UEFA Clas-

sificatie. Deze toetsing heeft vooral betrekking op de totale keuring van het stadion en overige facilitaire voorzieningen. De C-waarden bepalen niet de classificatie van het stadion.

• In de rangorde van toetsing gaat de FIFA-aanbeveling boven de UEFA-aanbeveling (deze aanbeveling is afgeleid van de FIFA voorschriften)

De aanbeveling voor de C-waarden zoals opgenomen in de FIFA-voorschriften zijn als volgt:

Ondanks voorgaande toelichting heeft stichting ReddeKuip het plan beoordeeld op de C-waarden. De verschillende optimalisatiemogeli-jkheden staan genoemd in onderstaande tabel.

De hellingshoek van de tribune < 34° is een FIFA aanbeveling. De toe-gepaste hellingshoek van 37° voor de 3e ring in het plan van Red de Kuip is ontstaan om goede zichtlijnen te creëren. Deze hellingshoek heeft echter geen invloed op het wel of niet mogen organiseren van internationale wedstrijden. Een tribunehellingshoek van 37° is ook toegepast op de 2e ring van de Amsterdam Arena. Hier wordt dit jaar de finale van de Europa League gespeeld.De Kuip 3.0 voldoet wat betreft capaciteit en zichtlijnen ruim aan de eisen die gesteld worden aan (inter)nationaal voetbal.

Plan@officeVergelijkbaar met het behoud van het maasgebouw kan ook het kantoor van Plan@office blijven bestaan bij modernisatie van het stadion. De boogconstructie is zo gesitueerd dat verwerving/ sloop niet noodzakelijk is.

Visie op de omgevingIn de eerdere rapportages hebben wij onze visie gegeven op de omgeving. Dit bestond uit diverse ideeën om het gebied een

Zichtlijnen

C 60mm

C 90 - 120mm

C 120mm >

Middelmatig tot voldoende zicht

Ruimvoldoende tot goed zicht

Zeer goed zicht

Absoluut minimum

Aanbevolen (Recommended/ acceptabel)

Optimaal (optimum)

De opgegeven aantal stoelen behalen een C-waarden van minimaal 90mm of hoger:

Extra voorste rij op derde ring. Op deze ring is het nog mogelijk om aan de voorzijde rondom een extra rij seats te realiseren. (optie)

Ca. 985 stoelen

Ca. 5.300 stoelen

Ca. 2.000 stoelen

Veldtribunes vervangen door een uitbereiding op de 1e ring vanaf het omloop bordes.Extra stoelen doordat op de 1e ring de zichtlijnen worden verbeterd. (optie)

Vervallen businessboxen vervangen door extra stoelen.(verwerkt in revisie)

Ca. 2.000 stoelen

Max te behalen stoelen met C waard (>90) door verwerken optimalisatie.

Ca. 10.285 stoelen

47 MASTERPLAN - ONTWERP

0

hoogwaardig karakter te geven met een optimale verbinding naar Varkenoord en de Veranda. Deze ideeën vragen echter om de nodige investeringen en zijn niet noodzakelijk. Daarbij zien wij de inrichting van de omgeving als een belangrijke verantwoordelijkheid voor de gemeente Rotterdam. Uiteraard denken we graag mee. We hebben hiervoor de volgende suggesties.

Open verblijfsgebiedDoordat het hekwerk rond de Kuip wordt teruggeplaatst naar de nieuwe rooilijn ontstaat al een meer open en vriendelijker karakter. Dit kan worden doorgezet in het aanpassen van het hoge hekwerk aan de spoorzijde. Ook verdwijnt de bossage aan de Coen Moulijn-boulevard waardoor het stadion een prettigere ‘communiceert’ met voorbijgangers.

Vergroening Het nu versteende gebied kan door gerichte vergroening winnen aan beleving. De recente aanpassing van de Boompjes aan de Maas is een mooi voorbeeld. Ook de binnentuin bij Hogeschool InHolland is een passende referentie.

Beleving en kwaliteitOp dit moment staat het beeld van Coen Moulijn er eenzaam bij. Juist door een gerichte inrichting van de omgeving met kunst, straatmeu-bilair, verlichting en belichting, kleurgebruik en bestrating kan het gebied eenvoudig en relatief goedkoop winnen aan kwaliteit. Ook de toepassing van de eerder genoemde screens zorgt voor levendigheid en communicatie over en weer. Door de geplande voorzieningen in en om het stadion ontstaat al een grotere toeloop van mensen. Dit kan worden versterkt door een verbetering van de bereikbaarheid per OV. Zeker het activeren van het treinstation zorgt voor een nieuw stedelijk knooppunt waardoor vanaf het voorplein tot de veranda een levendig verblijfsgebied ontstaat


INVESTERING

INVESTERINGStichtingskostenVoor de totale modernisatie van de Kuip gaan we uit € 117 miljoen stichtingskosten. Dit is als volgt opgebouwd.

Er is een ruime post onvoorzien meegenomen. Die is met name be-doeld om aanvullende gebruikerswensen in de verdere planvorming op te kunnen vangen.

Aanvullende optiesAanvullend op genoemde stichtingskosten kan geïnvesteerd worden in extra mogelijkheden. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld de volgende opties:• Sloop/ nieuwbouw van het Maasgebouw om een volledig nieuw

entreegebouw te kunnen realiseren.• Het benutten van de facultatieve ruimte in het stadion voor het

realiseren van extra horeca en of businessvoorzieningen.• Specifieke duurzaamheidmaatregelen.• Het toepassen van (gedeeltelijke) LED-bekleding aan de gevel• Het terugplaatsen van de doorzichtige gevelpanelen tussen de

1e en 2e ring.

Een belangrijk voordeel van de modernisatie is dat veel van deze opties ook in een later stadium eenvoudig gerealiseerd kunnen worden.

DemarcatieDe volgende kosten zijn niet voorzien in de stichtingskostenopzet:• Aanpassingen aan de infrastructuur• Inrichting van de omgeving• Inrichtingskosten van het stadionDeze demarcatie komt overeen met de andere stadionvarianten.

WeerleggingenIn eerdere fases van de planvorming zijn door de Feyenoord-familie diverse opmerkingen gemaakt op onze stichtingskostenopzet. Deze punten kunnnen wij eenvoudig en aantoonbaar weerleggen:• De analyse t.a.v. de C-waarden zoals opgenomen in de rap-

portage “renovatieplan renovatievarianten De Kuip” van Stadion Feyenoord zijn niet juist geïnterpreteerd.

• Aanpassen van de bestaande fundering is meegenomen in de begroting. Alle funderingsaanpassingen die nodig zijn om te komen tot de uitbreiding zijn doorgerekend.

• Het borgen van de staalconstructie is meegenomen in de begroting. Voor het borgen van de bestaande staalconstructie is een post meegenomen van € 1 miljoen euro.

• De bekleding van de buitengevel met RVS-kabelnet is meegenomen in de begroting. De prijs van deze gevel is opgevraagd bij de leverancier en bedraagt € 225, - per m². De achterconstructie van de gevel is meegenomen in de prijs van de staalconstructie.

• De kosten voor het opvijzelen van de bestaande overkapping is meegenomen in de begroting. Dit bedraagt € 850.000, - en is exclusief tijdelijke hulpconstructies die voor € 650.000, - is meegenomen. Deze bedragen zijn gestaafd met concrete offertes.

• Het aanbrengen van de nieuwe veldtribune is meegenomen in de begroting en de prijs is marktconform blijkt uit een door ons opgevraagde offerte.

• Het herstellen van het veld is niet nodig omdat er geen werk-zaamheden van binnenuit worden verricht. Daarbij gaat het plan van ReddeKuip er vanuit dat het voetbalseizoen gewoon doorgaat.

Stichtingkosten

Bouwkosten

Bijkomende kosten

Heffingen/ Leges

Financieringskosten

Onvoorzien

Totaal

De Kuip 3.0

79,7%

6,8%

1,2%

4,35%

8,0%

100%

€ 93.400.000

€ 7.950.000

€ 1.350.000

€ 5.100.000

€ 9.340.000

€ 117.140.000

51 INVESTERING

• De trappen naar de derde ring zijn meegenomen in de begroting

• De kosten voor installaties(casconiveau) zit in de prijs.Eventuele aanvullingen worden door de toekomstige exploitant aangebracht.

• In de Feyenoordpresentatie is 5 jaar aan rentelasten van in totaal € 18 miljoen tijdens de bouw becijfert. Bij De Kuip 3.0 zijn die lasten echter substantieel lager doordat de uitvoering maxi-maal 2 jaar zal duren en zich concentreert in 2 zomerperiodes.

• Kosten voor aanvullende duurzaamheidaspecten. Deze zijn niet meegenomen maar kunnen aanvullend in overleg met de opdrachtgever worden toegepast in combinatie met een zorgvuldige onderbouwing van de terugverdientijden.

Bewijslast van de marktDe door ons opgestelde stichtingskosten kunnen wij onderbouwen met bewijslast vanuit de markt. Zo hebben wij diverse offertes en aanbieding opgevraagd bij gerenommeerde bedrijven als controle van de genoemde kosten. De totale stichtingskostenopzet is vervolgens gevalideerd door een internationale marktpartij. Deze bewijslast is onderdeel van ons dossier.

EXPLOITATIE EN FINANCIERBAARHEID

HOE WERKT HET STADION NU?BVO Feyenoord Rotterdam N.V. en Stadion Feijenoord N.V. zijn afzonderlijke organisaties met elk een eigen exploitatie. Sportclub Feyenoord (de amateurtak) bezit een meerderheid van de aandelen van het stadion.

Exploitatie B.V.O. Feyenoord RotterdamBinnen de exploitatie van de club worden de volgende baten meegenomen:• Wedstrijdbaten• Sponsoring en reclame• Media-inkomsten • Merchandising• Overige batenBinnen de exploitatie van de club worden de volgende baten meegenomen:• Kostprijs verkopen• Personeelskosten • Afschrijvingen• Overige bedrijfskosten waaronder huur van het stadion Exploitatie Stadion Feyenoord N.V.De inkomsten van het stadion bestaan uit:• Verhuur voor voetbal en evenementen• Organisatie van evenementen• Beveiliging van voetbal en evenementen• Horeca in (en soms buiten) het stadionZoals in het jaarverslag 2011-2012 staat te lezen is een groot deel van deze inkomsten gerelateerd aan het beschikbaar stellen van het stadion aan Feyenoord en er zelfs in grote mate van afhankelijk.

Aan de kostenkant komen de volgende posten voor rekening van het stadion• Kostprijs horeca• Personeelskosten• Afschrijvingen stadion• Overige bedrijfskosten waaronder onderhoud en beheer van

het stadion.

Consequenties van huidige structuurDe huidige exploitatiestructuur heeft tot gevolg dat:• De verdiencapaciteit van het stadion niet ten goede komt aan de

begroting en daarmee financiële prestaties van Feyenoord• Geldstromen over en weer gaan tussen club en stadion• Er geen synergievoordelen worden behaald• Beide exploitaties te maken hebben met extra kosten

55 EXPLOITATIE EN FINANCIERBAARHEID

Structuur van de exploitatie Voor de businesscase gaan we uit van één totale exploitatie van club en stadion. Dit sluit aan bij gewenste eenwording tussen Feyenoord, Sportclub en Stadion zoals valt te lezen in het jaarverslag van de club (jaarverslag ‘11/’12, blz. 8). Dit heeft een aantal belangrijke voordelen:• De club Feyenoord bepaald de waarde en verdiencapaciteit van

het stadion. Deze verdiencapaciteit komt nu ten goede komen aan de begroting en sportieve budget van de club

• Het zorgt voor de genoemde synergievoordelen en kostenbe-sparingen.

Uitgangspunten voor de exploitatieWe hanteren de volgende uitgangspunten voor de exploitatie:• De businesscase gaat uit van een looptijd van 25 jaar en loopt

van 2013 tot 2038.• Het stadion is het nationale voetbalstadion voor 63.000 toe-

schouwers dat voldoet aan de UEFA 5-sterrenstatus.• Het stadion is aantrekkelijk voor grootschalige openluchteven-

ementen • Het stadioncomplex beschikt over een grote diversiteit aan

multifunctionele voorzieningen waardoor het 7 dagen per week 24 uur per dag in gebruik kan zijn.

CapaciteitDe capaciteit na de modernisatie van het stadion is als volgt:

IngroeimodelVoor de voetbalevenementen gaan we uit van een ingroeipercentage vanaf 80% van de genoemde bezetting. Binnen 3 jaar is dit volledig ingegroeid. Voor de (inter)nationale concerten en grootschalige even-ementen starten we met 30% van de genoemde bezetting. Binnen 8 jaar is dit volledig ingegroeid. Dit biedt tijd om de exploitatie van evenementen rustig neer te zetten en uit te bouwen.

Structurele postenIn de exploitatie wordt enkel rekening gehouden met reële structurele inkomsten en lasten, dus geen incidentele posten:• Inkomsten Champions League• Transfers van spelers en staf• Inkomsten van eenmalige Internationale finales en toernooien

zoals EK’s en Wk’sDe exploitatie is hier dus niet van afhankelijk. Mochten deze evenementen toch plaatsvinden hebben ze een positief effect op de exploitatie.

Capaciteit stadion

Totaal Units en Lounges

Totaal Businessseats

Totaal Business

Totaal Tickets

Totale capaciteit

De Kuip De Kuip 3.0 Verschil

615

3.659

4.274

46.726

51.000

1.496

5.504

7.000

56.000

63.000

143%

50%

64%

20%

24%


58EXPLOITATIE EN FINANCIERBAARHEID

huidige begroting Feyenoord RotterdamDe omzet van Feyenoord over het seizoen 2011/ 2012 bedroeg € 38,7 miljoen. Van dit bedrag kwam slechts € 17,2 miljoen ten goede aan personeelskosten, waarvan uiteindelijk ca. tweederde voor de spelersselectie. Deze ca. € 12 miljoen is met ongeveer 31% van de be-groting laag in vergelijking tot andere clubs. Feyenoord betaalde dit jaar € 4,134 miljoen aan huur voor het stadion. Deze kale huur vormt met 10,6% een substantieel deel van de begroting.

Ondanks de verrassende sportieve prestaties in het seizoen laten de inkomsten uit media en merchandising een neergaande trend zien. Zeker voor de merchandising is dit opmerkelijk te noemen.Begroting per stoel afgezet tegen

In onderstaand schema is de benchmark van de omzet per stoelvoor verschillende stadions in nederland aangegeven. Hieruit blijkt dat de omzet in de kuip per stoel in de kuip sterk achterblijft

Huidige begroting Stadion FeyenoordDe omzet van het stadion kwam over het jaar 2011/ 2012 uit op € 17,4 miljoen. Opvallend is dat ondanks een minder aantal wedstri-jden dan verwacht de horecaopbrengsten van de publiekscatering stegen ten opzichte van het jaar ervoor. Juist de doordeweekse banqueting liet een sterke daling zien. Een deel van de omzet realiseert het stadion door beveiliging van evenementen buiten het stadion.

Totale begrotingDe gezamenlijke omzet van club en stadion komt neer op ca. € 51 miljoen. Dit is de som van de totale omzet van beide minus de onder-linge verrekening van de stadionhuur.De bedrijfslasten komen gezamenlijk uit op ca. € 48,5 miljoen.

Benchmark 2011/2012

Ajax

PSV

FC Twente

Feyenoord

Vitesse

AZ

Omzet Capaciteit Omzet per stoel

€ 104.000.00

€ 60.000.000

€ 46.000.000

€ 40.500.000

€ 30.000.000

€ 28.000.000

52.960

35.000

30.205

51.000

25.000

17.023

1.964

1.714

1.523

794

1.200

1.645

HOE WERKT HET STADION NU?


Doel van de exploitatie Voor het verdienmodel van het stadion zijn het aantal evenementen essentieel. Het aantal evenementen in afhankelijk van de sportieve prestaties. De sportieve prestaties worden bepaald door het sportieve budget. Het sportieve budget is weer afhankelijk van een optimale begroting. Het doel in de exploitatie is daarom om te sturen op:• Een hogere omzet• Een groter sportief budget door lagere lasten (o.a. lage

huisvesting- en financieringslasten) Normbegroting KNVBVoor de exploitatie hanteren wij de normbegroting van de KNVB. Deze normbegroting gaat uit van een gezonde opbouw van kosten en opbrengsten en wordt onder meer gebruikt door de licentiecom-missie.

OmzetgroeiIn voorgaand hoofdstuk hebben we de uitgangspunten voor de ex-ploitatie uiteengezet. Doordat het modernisatieprogramma grotend-eels voldoet aan het programma van Eisen kan, ondanks de redelijk behoudende uitgangspunten, een omzet van minimaal € 80 miljoen euro gerealiseerd worden. Dit betreft een groei van bijna 64% ten opzichte van de huidige omzetten.

Groei sportief budgetVeel belangrijker dan de omzetgroei is het budget dat overblijft voor het sportieve deel. Er komt een sportief budget beschikbaar van maar liefst € 35 miljoen euro. Dit komt neer op een groei van 191% ten opzichte van het huidige budget.

Lage huisvestingslastenDe kern van de groei van het sportieve budget is de relatief beperkte groei van de huisvestingskosten. De relatief lage investeringen heb-ben hetzelfde effect op de kapitaalslasten. Dit zorgt voor structureel acceptabele lasten in combinatie met fors hogere opbrengsten. Dit is de sleutel van het succes door een geslaagde modernisatie.

Optimalisatie van de exploitatieGelet op de gehanteerde uitgangspunten biedt de huidige exploitatie nog voldoende ruimte voor optimalisaties. Vooral het sportief succes in de Champions League heeft een opwaarts effect in het aantal evenementen, maar ook in de media-inkomsten en waarde van de selectie. Het is de kunst om door middel van de exploitatie in de zogenoemde ‘performancecircle’ te komen.In de exploitatie is nog niet voorzien in nieuwe en opkomende verdi-enmodellen zoals sporten livebetting.

Aantal evenementen per jaarZoals bekend is de exploitatie van het stadion in grote mate afhan-kelijk van Feyenoord. Er is een direct verband tussen de sportieve prestaties (vooral Europees Voetbal) en het aantal evenementen in het stadion.

Totaal aantal evenementen

Feyenoord competitie

Wedstrijden

Play-offs

Totaal

Feyenoord niet-competitie

Beker

Europa

Overig (vriendschappelijk, open dag, etc)

Totaal

KNVB en andere niet-Feyenoord

Bekerfinale

Interlands

Totaal

Grootschalige open-luchtevenementen

zonder veldplaatsen

met veldplaatsen

Totaal

Totale capaciteit

De Kuip De Kuip 3.0

17

0

17

1

2

2

5

1

0

1

0

0

0

23

17

0

17

1

2

2

5

1

2

3

1

1

2

27

EXPLOITATIE


Aantal evenementenIn de afgelopen jaren bedroeg het aantal evenementen• 2008/ 2009: 32• 2009/ 2010: 26• 2010/ 2011: 23• 2011/ 2012: 23Er ligt een direct verband tussen de sportieve prestaties van Fey-enoord en het aantal evenementen in het stadion. Het behalen van Europees Voetbal en succes in de nationale beker heeft een sterk opwaarts effect in de stadionexploitatie. Concerten worden in mindere mate gehuisvest met tussenpozen van soms enkele jaren. Hoewel het stadion nog steeds over een 5-sterrenstatus beschikt worden interlands aan andere stadions toegewezen.

HOE WERKT HET STADION NU?

Situering businessHet Programma van Eisen voorziet in een forse uitbreiding van de businessfaciliteiten. Die kunnen in het bestaande stadion eenvoudig worden gerealiseerd. In het plan is zelfs voorzien in aanvullende businessfaciliteiten in de vorm van lounges. De businessvoorzienin-gen worden grotendeels gerealiseerd aan de Maaszijde voor een optimale logistiek en bediening van het complete zakelijke segment.

Naast de reeds genoemde voorzieningen voorziet de modernisatie in facultatieve ruimte. Deze ruimte kan in de toekomst worden benut voor aanvullende voorzieningen.

GER

AR

D M

EIJE

R T

RIB

UN

E


Aantallen en bezetting skyboxen en loungesHet huidige stadion voorziet in 40 businessunits met elk 12 seats. Deze worden aan dezelfde zijde uitgebreid richting de beide hoeken tot aan de sectorgrens. Daarnaast worden tussen de tweede en derde ring diverse skyboxen en lounges gerealiseerd. De daadwerke-lijke aantallen en invulling ervan is flexibel en nog nader te bepalen. In totaal kunnen we 1.056 skyboxplaatsen, 240 loungeplaatsen en 200 eetarrangementen realiseren. Vooralsnog gaan we uit van de volgende aantallen en bezetting.

Technische informatie op de officiële website De Kuip, www.dekuip.nl

Type Units

Wedstrijden

Lange zijde premium eerste ring

Lange zijde eerste ring

Hoekzijde eerste ring

Lange zijde tweede ring

Lounges

Eetarrangementen

Totaal

Grootschalige openluchtevenementen

Lange zijde premium eerste ring


Hoekzijde eerste ring


Lounges

Eetarrangementen

Totaal

Verhuurd Bezetting

10

28

14

16

4

3

75

8

24

8

12

3

2

57

100%

88%

88%

80%

80%

75%

86%

80%

75%

50%

60%

60%

50%

66%

Beschikbaar

10

32

16

20

5

4

87

10

32

16

20

5

4

87


Aantallen en bezetting SeatsDe huidige 2.657 seats worden met 2.847 uitgebreid naar in totaal 5.504 seats. Deze worden op de maastribune gesitueerd. De invulling en segmentering ervan is nog nader te bepalen. Vooralsnog gaan we uit van de volgende aantallen en bezetting.

Type Seats

Wedstrijden

Top

Luxe

Business

Standaard

Totaal


Top

Luxe

Business

Standaard

Totaal

Verhuurd Bezetting

200

700

1.900

2.400

5.200

125

400

1.200

1.300

3.025

80%

93%

95%

96%

94%

50%

53%

60%

52%

55%

Beschikbaar

250

750

2.000

2.504

5.504

250

750

2.000

2.504

5.504


Aantallen en bezetting ticketsDe huidige bezetting in het stadion bedraagt ca. 87% van 46.726 seats. De ticketcapaciteit komt op 56.000 seats uit. Door het ver-hogen van het comfort en segmentering naar verschillende doel-groepen verwachten wij de bezetting te kunnen verhogen. Voor de evenementen ontbreekt het op dit moment aan relevante referen-tiegetallen. Vooralsnog gaan we uit van de volgende aantallen en bezetting.

Type Tickets

Wedstrijden

Parterre


Korte zijde eerste ring


Korte zijde tweede ring

Lange zijde derde ring

Korte zijde derde ring

MIVA+begeleiders

Totaal


Parterre


Korte zijde eerste ring


Korte zijde tweede ring

Lange zijde derde ring

Korte zijde derde ring

MIVA+begeleiders

Veldplaatsen

Totaal

Gem. bezet Bezetting

7.500

9.500

7.500

8.000

6.000

6.000

5.000

750

50.250

7.500

8.000

6.000

7.000

5.000

5.000

4.500

750

5.000

48.750

97%

95%

94%

89%

86%

86%

77%

96%

90%

97%

80%

75%

78%

71%

71%

70%

96%

50%

74%

Beschikbaar

7.750

10.000

8.000

9.000

7.000

7.000

6.466

784

56.000

7.750

10.000

8.000

9.000

7.000

7.000

6.466

784

10.000

66.000


Realistische exploitatieOp basis van gehanteerde uitgangspunten gaan wij uit van een real-istische exploitatieopzet. Er is een duidelijk opwaarts effect zichtbaar ten opzichte van het huidige stadion, dit is echter binnen een realis-tische bandbreedte gehouden.

Zo is het aantal evenementen is behoudend ingeschat. Zo is er geen/ beperkt rekening gehouden met play-offwedstrijden, poulefases van Europese Competities en internationale finales en wedstrijden (Champions League, Europa League, EK’s en WK’s. Daarnaast kan actief worden onderzocht of het aantal evenementen uitgebreid kan worden door bijvoorbeeld:• accommoderen halve finales beker (zie voorbeeld Wembley)• extra oefenwedstrijden (bijvoorbeeld het AD-toernooi)• eventueel vrouwenvoetbal in de toekomst• zelf initiëren en organiseren van evenementen

Ook in het vervolg van de businesscase zijn de inkomsten en lasten gebaseerd op realistische aannames waardoor er ruimte overblijft voor verdere optimalisaties.

Inkomsten wedstrijden en evenementenDe groei door inkomsten vanuit wedstrijden en evenementen komt vooral de groei van het aantal evenementen en uitbreiding van de capaciteit. Voor de evenementen wordt het stadion verhuurd. Hierdoor is er geen sprake van inkomsten uit ticketverkoop.

Ticketinkomsten

Wedstrijdinkomsten

Evenementen

% Verschil

77%

De Kuip 3.0

€ 18.461.966

n.v.t.

De Kuip '11 / '12

€ 10.431.000

n.v.t.


Inkomsten business en sponsoringDe inkomstengroei uit de businessvoorzieningen worden vooral ger-ealiseerd door de groei van het aantal units en seats. Het prijsniveau van de units is gehandhaafd op het huidige niveau en bedraagt gemiddeld € 8.000, - per stoel en daardoor € 96.000, - per unit. Voor de lounges geldt een stoelprijs van € 4.000, - per stoel. De eetar-rangementen kosten € 2.000, - per plaats.

Voor de seats wordt uitgegaan van Top, Luxe, Business en Standaard. De prijs bedraagt respectievelijk € 5.500, -, € 4.000, -. € 2.500, - en € 1.750, - per seat. Genoemde prijzen zijn exclusief banqueting en parkeren. Ondanks dat De Kuip al een sterke naam op zich is gaan we uit van een naamgevende sponsor. Zeker bij een (gedeeltelijke) toepassing van LED-lampen in de gevel kan hier extra op ingespeeld worden. Dit is ingeschat op € 1.000.000, -

Gelet op de naamsbekendheid van Feyenoord en de achterban van ca. 2.500.000 miljoen fans is uitgegaan van een shirtsponsor (€ 6.000.000, -), kledingsponsor (€ 500.000, -) en inkomsten uit LED-boarding (€ 2.500.000, -). Kort geleden is Opel als hoofdspon-sor aangetrokken. Hoewel de exacte cijfers niet officieel bekend zijn gemaakt ligt het bedrag waarschijnlijk lager dan het door ons aangenomen bedrag. Wij gaan er echter vanuit dat op de lange ter-mijn een aantrekkelijker deal mogelijk moet zijn. Tot slot is een post overige sponsoring van € 50.000, - opgenomen.

Inkomsten business en sponsoring

Business en sponsoring Feyenoord

Wedstrijdinkomsten business

Evenementen

Naamgeving

Sponsoring (shirts, boarding en kleding)

Overig

Totaal

Verschil

89%

De Kuip '11 / '12

€ 19.982.000

€ 19.982.000

De Kuip 3.0

€ 27.084.144

€ 623.700

€ 1.000.000

€ 9.000.000

€ 50.000

€ 37.757.844


Media-inkomstenDe media-inkomsten voor Feyenoord bedroegen € 3.198.000, - in het seizoen 2011/ 2012. In het betreffende jaar speelde Feyenoord geen Europese wedstrijden waardoor de inkomsten zich beperkte tot de Eredivisie en de beker. Zeker doordat FOX recent de uitzendrech-ten voor de eredivisie heeft gekocht is een sterk opwaarts effect te verwachten. In combinatie met Europees voetbal is een forse groei daarom reëel.

In onze visie is de potentie van de media-inkomsten groot. Zo kunnen bijvoorbeeld de mogelijkheden worden onderzocht van Feyenoord-broadcasting en gaan de ontwikkelingen van social media en apps razendsnel.

Giften en batenWe gaan uit van een jaarlijks € 100.000 aan giften en baten.

Inkomsten media

Mediagerelateerde baten

Verschil

135 %

De Kuip '11 / '12

€ 3.198.000

De Kuip 3.0

€ 7.500.000


MerchandisingTen opzichte van de huidige inkomsten uit merchandising is een forse inkomstensprong reëel. Door de recente run op Olli-producten en het Blijdorp-shirt blijkt maar weer dat bij aantrekkelijke en unieke merchandiseproposities ingespeeld kan worden op de behoefte en vraag van de achterban. De omzet in het seizoen ‘11/’12 van € 4.195.000, - liet een neerwaartse trend zien terwijl de sportieve prestaties onverwacht mee vielen.

Inkomsten merchandising

Merchandising

Verschil

43 %

De Kuip '11 / '12

€ 4.195.000

De Kuip 3.0

€ 6.000.000


Inkomsten Food & Beverage*In de huidige structuur draait het stadion de exploitatie van de hore-ca. In het huidige stadion bedraagt de omzet uit Food & Beverage in totaal € 6.830.000, -·. Over het algemeen sluit het aanbod, segmen-tering en kwaliteit van de horeca niet aan bij de behoefte en vraag.

Dit geldt duidelijk voor de banqueting tijdens evenementen en wedstrijden. Hierdoor blijft het bestedingspatroon met € 24, - per bezoeker sterk achter bij de benchmark. Door de geplande mod-ernisering en uitbreiding van de Maaszijde is deze segmentering wel mogelijk waardoor het gemiddelde van € 37, - in de benchmark realistisch is. Door de langere verblijfsduur en hoger besteding-spatroon tijdens evenementen gaan we hiervoor uit van € 45, - aan horecabestedingen.

Voor de doordeweekse exploitatie gaan we uit van € 1.850.000, - op basis van 50.000 doordeweekse bezoekers. Dit wordt nog aangevuld met de omzet De Kuip Eten en Drinken. Na modernisatie krijgt deze horeca een mooie plaats in de plint voor een eenvoudigere inloop. Ook vinden zelfstandige ondernemers hier een leuke werken over-legplek. Hierdoor is een groei van nu € 706.000,- naar € 1.000.000,- straks realiseerbaar.

De kwaliteit van de publiekscatering in het stadion wordt beoordeeld als zeer matig. Met € 3,61 per bezoeker is het bestedingspatroon in het stadion daarom zeer laag in vergelijking met het eredivisiegemid-delde van € 11, -** per persoon aan cateringuitgaven in en om het stadion. Door het vergroten van het aanbod (extra uitgifte door het hele stadion, toevoeging omloop met extra uitgifte tussen de 2e en 3e ring en de flexibele uitgifte units en uitgifte met zicht op het veld tussen de 2e en 3e ring), het verbeteren van de kwaliteit en de informatievoorziening in het stadion kan het bestedingspatroon per bezoeker fors omhoog. Hiervoor gaan we uit van € 8,00 per persoon. Dit bedrag sluit aan bij de uitkomsten van de door ons uitgevoerde enquête.

Doordat dit na de modernisatie sterk verbeterd wordt zien wij enorme potentie in de omzetgroei van de horeca en is het voor de Feyenoord-familie zeer winstgevend. Na aftrek van inkoop en loonkosten blijft er een groter percentage over in vergelijking tot het verpachten van de catering.

*Cijfers De Kuip zoals gebruikt op blz. 170 van het Exploitatieplan Het Nieuwe Stadion.**Eredivisie Fanonderzoek, 2012/2013, blz. 25

Inkomsten Food & Beverage

Huidige situatie

Banqueting wedstrijden/evenementen

Banqueting doordeweeks + De Kuip E&D

Publiekscatering

Totale omzet

Inkoop horeca

Loonkostenhoreca

Totaal resultaat

Verschil

173 %

De Kuip '11 / '12

€ 6.830.000

€ 6.830.000

De Kuip 3.0

€ 6.027.060

€ 2.850.000

€ 9.799.398

€ 18.676.458

€ 6.163.231

€ 6.163.231

€ 6.349.996


Overige batenVoor de verhuur van het stadion voor wedstrijden gaan we uit van € 175.000, - aan huur per wedstrijd. Voor evenementen geldt een huurprijs van € 100.000, -. Daarnaast is er diverse (multifunctionele) ruimte in het stadion beschikbaar voor congressen. Evenementen en kortlopend gebruik. Hiervoor gaan we uit van een jaarlijkse post van € 750.000, -.

Door de modernisatie kan er tevens ruimte beschikbaar worden gemaakt voor permanente verhuur aan commerciële en maatschap-pelijke partijen. Dit kan vraaggericht en flexibel worden ingepast. Vooralsnog hebben we dit niet mee genomen in onze kosten en opbrengsten.

Rondom het stadion zijn 300 parkeerplaatsen (P1) gereserveerd voor de zakelijke bezoeker. Hieruit vloeien jaarlijkse inkomsten van € 150.000, -. Genodigden parkeren op P2 en kunnen indien gewenst gebruik maken van Valetparking of shuttlediensten. De overige par-keerplaatsen worden geëxploiteerd door derden.

Inkomsten verhuur

Stadion

Wedstrijden

Evenementen

Subtotaal

Verhuur multifunctionele ruimte (post)

Commerciële verhuur

Parkeren

Totaal

De Kuip 3.0

€ 525.000

€ 200.000

€ 725.000

€ 750.000

€ 0

€ 150.000

€ 1.625.000

Aantal

3

2

1

1

1


Toelichting lastenVoor de vooruitgang van Feyenoord is het essentieel dat de groei van de omzet gepaard gaat met een beheersbaar kostenniveau. Het voor-deel van de modernisatie van De Kuip is dat de omzetgroei groter is dan de groei van het kostenniveau en dan vooral de huisvestingslas-ten. Dit zorgt ervoor dat de grootste groei gerealiseerd kan worden in het beschikbare budget voor spelers. Normaal gesproken draagt een groter spelersbudget bij aan betere sportieve prestaties en dat weer aan hogere inkomsten. Onderstaand kostenoverzicht geeft inzicht in een structureel gezond kostenniveau in de exploitatie.

Toelichting ResultaatOp basis van genoemde uitgangspunten kan de Feyenoord-familie een structurele omzet draaien van ca. € 91,4 miljoen. Per stoel komt dit neer op € 1.450, - omzet. Dit is reëel in vergelijking met de benchmark van andere Nederlandse stadions. Met een gezond kostenniveau van ca € 75,7 miljoen inclusief een fors spelersbudget kan toch een aantrekkelijk bedrijfsresultaat van ca. € 16 miljoen worden bereikt. Dit is het resultaat voor aftrek van rente.

Lasten

Personeelslasten

Sportief budget selectie

Loonkosten organisatie

Loonkosten horeca

Subtotaal

Verkoopkosten

Inkoop horeca

Marketingkosten

Inkoop merchandise

Subtotaal

Huisvestingslasten

Huidige huur

Huidig onderhoud

Huidig lasten energie, schoonmaak etc.

Onderhoud (uitbreiding)

Energie, schoonmaak, etc. (uitbreiding)

Subtotaal

Wedstrijd- en trainingskosten

Algemene kosten

Afschrijvingskosten

Overige bedrijfskosten

Totaal

De Kuip 3.0

€ 12.065.200

€ 5.170.800

n.v.t.

€ 17.236.000

€ 6.757.00

€ 4.538.000

€ 4.538.000

€ 2.500.000

€ 0

€ 268.000

€ 1.368.000

€ 32.667.000

€ 35.000.000

€ 10.000.000

€ 6.163.231

€ 51.163.231

€ 6.163.231

€ 750.000

€ 3.000.000

€ 9.913.231

€ 2.000.000

€ 1.638000

€ 1.000.000

€ 750.000

€ 5.388.000

€ 3.250.000

€ 250.000

€ 750.000

€ 500.000

€ 71.214.444

Huidige lasten


Uit dit overzicht blijkt dat de exploitatie van het stadion een winstgevend bedrijfsmodel kan opleveren. Dit is bij het huidige stadion echter niet het geval. Een interessante vraag is of dit aan het stadion of aan de organisatie te wijten valt?

Positie ReddeKuip ten aanzien van financieringReddeKuip is als stichting niet in de positie om zelf een financiering te verzorgen. Wel geven wij inzicht in de resultatenrekening en cashflow om inzicht te geven in de financierbaarheid.

ResultatenrekeningDe exploitatie is vertaald in een resultatenoverzicht van 2013 tot en met 2038. Deze resultatenrekening voorziet in de resterende aflossing van de verbouwing van De Kuip in ’94. Ook zijn hierin de afschrijvingskosten van het stadion over 15 jaar (de helft van de uitbreidingskosten) en 25 jaar (de andere helft van deze kosten) meegenomen. Ten slotte voorziet de resultatenrekening in een jaarlijkse rente van € 8.190.000 (7% van de totale investeringskosten van € 117 miljoen).

Na een verlies in de eerste jaren wordt in 2020 voor het eerst een kleine winst gedraaid. Vanaf 2020 loopt de winst echter op van € 0,7 miljoen naar meer dan € 10,7 miljoen.

Opgemerkt kan nog worden dat zeker in de beginjaren gespeeld kan worden met het spelersbudget. In de eerste jaren van de resultatenrekening staat dit er al in voor achtereenvolgens € 29 miljoen in 2015, € 33 miljoen in 2016 en € 37 miljoen in 2018. Een lager spelersbudget in de eerste jaren levert enerzijds nog steeds een forse groei op ten opzichte van het huidige budget van € 12 miljoen en anderzijds ruimte voor rente en aflossing.

Zie verder bijlage Resultatenrekening.

vergelijking nu en straks

Netto omzet

Wedstrijdenbaten

Business &Sponsoring

Media gerelateerde baten

Subsidies & giften

Merchandising

Food & Beverage

Overige baten

Som der baten

Bedrijfslasten

Personeelskosten

Verkoopkosten

Huisvestingskosten

Wedstrijd- en trainingskosten

Algemene kosten

Afschrijvingskosten imam. & mat. vaste activa

Overige bedrijfskosten

Som der bedrijfslasten

Bedrijfsresultaat

Kuip 3.0jaarverslag 2011/2012

€ 18.461.966

€ 37.757.844

€ 8.750.000

€ 100.000

€ 6.000.000

€ 18.676.458

€ 1.625.000

€ 91.371.268

€ 51.163.231

€ 9.913.213

€ 5.388.000

€ 3.250.000

€ 250.000

€ 750.000

€ 500.000

€ 71.214.444

€ 20.156.824

€ 10.431.000

€ 19.982.000

€ 3.198.000

0

€ 4.195.000

0

€ 933.000

€ 38.739.000

€ 17.236.000

€ 6.757.000

€ 4.538.000

€ 2.500.000

0

€ 268.000

€ 4.368.000

€ 35.667.000

€ 3.072.000


CashflowVoor de periode 2013 tot en 2038 is de cashflow uitgezet. Naast de rente is er vanaf 2018 al ca. € 7,7 miljoen of meer beschikbaar aan aflossing. Binnen 13 jaar is de cumulatieve cashflow positief en over de gehele periode komt deze uit op ca. € 120,6 miljoen positief.

Zie verder bijlage Cashflow.

Conclusie en aanbevelingen voor financieringDoor de relatief lage investeringskosten en een aantrekkelijke exploi-tatie ontstaat een positief resultaat voor de financierbaarheid van het stadion. Zeker door de inbreng van een deel Eigen Vermogen is er voldoende dekking voor rente en aflossing van het noodzakelijke Vreemd Vermogen.

Daarnaast kan onderzicht worden of er extra vermogen gerealiseerd kan worden door (combinaties van):• Founders• Subsidies• Aandelenuitgifte• Crowdfunding

Voor de volgende stap is samenwerking met Feyenoord-familie en aandeelhouder essentieel. Dit is nodig om:• een helder beeld te hebben van de huidige vermogenspositie

van Feyenoord, De Kuip en de aandeelhouders.• meer hardheden te creëren voor de businesscase in de vorm

van contracten• een duidelijke structuur neer te zetten (aandeelhouders, voor-

trekkers, stakeholders)• een concreet voorstel voor de financiering uit te werken op

basis van de cashflow, hardheden/ contracten en onderliggende assets.

• een heldere risico-uitwerking voor voorgaande punten uit te werken

• Belangrijk hierbij is dat de mogelijk rol van de gemeente Rotter-dam met bijbehorend risicoprofiel transparant is en past binnen Europese regelgeving.


VERGELIJKING ANDERE VARIANTEN

VERGELIJKING ANDERE VARIANTENInleidingIn voorgaande hoofdstukken is de groei en haalbaarheid van de modernisatievariant aangetoond. Het optimale karakter van de modernisatie komt goed tot uiting bij de vergelijking van essentiële aspecten met andere scenario’s.

Uitgangspunten De Kuip 3.0 ten opzichte van HNSDe gehanteerde uitgangspunten zijn getoetst aan het recent uitgebrachte rapport van Het Nieuwe Stadion. Het programma is gelijkwaardig aan het nieuwbouwprogramma met uitzondering van het dak en de gebouwde parkeervoorzieningen. Door het ontbreken van het dak rekenen wij met minder evenementen. Hier staan echter fors lagere investeringskosten tegenover.

Hoewel het programma grotendeels gelijkwaardig is rekenen wij aan de opbrengstenkant van de exploitatie met lagere bedragen dan voor HNS zijn aangenomen. Hierdoor kan de exploitatie ten opzichte van HNS als behoudend en minder risicovol worden gezien. Dit draagt bij aan een betere haalbaarheid en financierbaarheid van de voorg-estelde modernisatie.

De stichtingskosten van de nieuwbouw zijn begroot op € 362 miljoen euro. Onze modernisatie kost € 117 miljoen euro. Derhalve een verschil van € 245 miljoen euro. Grote vraag is waarom men bij een gelijkwaardige exploitatie voornemens is om € 245 miljoen extra te investeren en waarom partijen bereid zijn dit te doen?

Conclusie vergelijkingUit dit vergelijk kan geconcludeerd worden dat modernisatie van De Kuip een optimale keuze is. Het levert aantoonbaar financiële en sportieve groei voor Feyenoord en weet dit te combineren:• Met de realisatie van een internationaal voetbalstadion met

behoud van de unieke en monumentale waarden.• Met een aantoonbare bijdrage aan een levendige en hoogwaar-

dige stadionomgeving met maatschappelijk rendement voor Rotterdam-Zuid.

• Met een relatief laag risicoprofiel voor de gemeente Rotterdam• Met minimale belasting op de omgeving mede doordat om-

liggende bedrijven en verenigingen blijven behouden• Zonder nadelige consequenties voor de huidige aandeelhouders

Wel dient er een professionele en adequate organisatie ingericht te worden om de voorgestelde inkomsten ook daadwerkelijk te realis-eren. Daarnaast is toezicht op het ‘huishoudboekje’ essentieel voor een aanvaardbaar kostenniveau.

Vergelijking CrimsonDe kuip 3.0HNS

79 VERGELIJKING ANDERE VARIANTEN

DRAAGVLAK Steun petitie en enquêteReddeKuip voelt zich gesteund door ca. 20.000 mensen die de petitie hebben getekend voor behoud van het stadion. Ook een enquête liet met bijna 5.000 respondenten in amper 2 weken tijd een duidelijke behoefte zien onder supporters, bezoekers en andere betrokkenen voor de modernisatie. Uitkomsten onderzoekenNog belangrijker is dat onafhankelijke onderzoeken een vergelijkbaar beeld laten zien. Zo bleek uit het opiniepanel van EenVandaag/RTV Rijnmond dat maar liefst 82% van de Feyenoordsupporters en 60% van de Rijnmonders voor modernisatie is. Ook polls van politieke partijen als het CDA en LeefbaarRotterdam lieten een duidelijke voorkeur voor modernisatie zijn.

ConclusieWij concluderen dat er enorme draagvlak bestaat voor ons initiatief en het renoveren c.q. moderniseren van het huidige stadion. Nog belangrijker is dat dit draagvlak vooral bestaat bij de belangrijkste doelgroep, namelijk de Feyenoordsupporters die wekelijks het stadion bezoeken.

82VERGELIJKING ANDERE VARIANTEN

CONCLUSIE

CONCLUSIEOp basis van de gegeven onderbouwing concluderen wij dat voorgestelde modernisatie juist het beste uitpakt voor Feyenoord, De Kuip en Rotterdam. Het zorgt voor de gewenste vooruitgang van Feyenoord op financieel en sportief gebied. Deze vooruitgang wordt gecombineerd met een relatief laag risicoprofiel voor de gemeente. Het stadion hoeft niet afgeschreven te worden, maar transformeert juist weer tot een onderscheidend internationaal topstadion, voor zover De Kuip dat niet nog steeds is.

We benaderen de gestelde ambities en realiseren de concrete doelen voor de club, stad en stadion. Feyenoord kan weer structureel een leidende rol spelen in Nederland en doet jaarlijks mee in Europa. De begrotingsdoelstelling van € 80 miljoen wordt met behoudende aannames al ruim gehaald. Het stadion is een levendige topaccom-modatie die de gehele week in gebruik is. Vooral de doordeweeks activiteiten dragen bij aan een betere beleving en kwaliteit van het gebied met een positief effect voor Rotterdam-Zuid.

We realiseren voor € 117 miljoen euro een vergelijkbare exploitatie. Dit voorkomt extra investeringskosten van maar liefst € 245 miljoen. Dit hoeft niet gefinancierd te worden en voorkomt financiële risico’s.

Kortom een aantoonbaar optimaal plan voor Feyenoord, Stadion de Kuip, de gemeente Rotterdam, de supporters en zakelijke achterban van de club, aandeelhouders van het stadion, bedrijven en verenigin-gen in de omgeving, bewoners en andere betrokkenen en belangstel-lenden.

We vertrouwen erop dat de gemeente Rotterdam dit rapport transparant en objectief beoordeelt en tot dezelfde conclusie en besluitvorming komt. Na deze besluitvorming willen wij met de gemeente en Feyenoord-familie gezamenlijk werken aan de verdere uitwerking van het plan inclusief een gedegen financiering.

85 CONCLUSIE

DEEL 1: MASTERPLAN

BRONNEN EN BIJLAGEN

BRONNEN EN BIJLAGENBronnenVoor dit rapport is onder andere gebruik gemaakt van:• Financiële jaarverslagen Feyenoord over de seizoenen ‘05/’06

t/m ‘11/’12• Jaarverslagen de Kuip over de seizoenen ‘07/’08 t/m ‘11/’12• Eredivisie Fanonderzoek 2012/2013, KNVB Expertise• Benckmarkgegevens diverse Nederlandse en Internationale

stadions • Stadsvisie 2030, gemeente Rotterdam• Rapport Zuid Werkt, Nationaal Programma Kwaliteitssprong op

Zuid, d.d.19 september 2011• Enquete ReddeKuip, januari 2013

Toetsing en aanscherping op basis van de volgende bronnen:• Renovatievarianten De Kuip, beoordeling door Feyenoord., d.d.

7 februari 2013• Rapport Het Nieuwe Stadion, Consortium Volker Wessels, d.d. 3

april 2013

BijlagenBijlage 1: Functionele indelingsplattegronden van het stadionBijlage 2: Doorsnede van de MaastribuneBijlage 3: ResultatenrekeningBijlage 4: CashflowBijlage 5: Offertes

Dit rapport borduurt voort op eerdere rapportages van ReddeKuip, d.d. 7 februari 2013 en d.d. 10 december 2012. Deze rapporten vor-men daarmee een onlosmakelijke onderbouwing van dit plan.

Het dossier van De Kuip 3.0 is zo omvangrijk dat het zich moeilijk laat samenvatten in een aantal bijlages. Het complete dossier ligt ter inzage bij stichting ReddeKuip.

90BRONNE EN BIJLAGEN

DANKWOORD

DANKWOORD Wij danken:- Molenaar & Co voor het ontwerpen van het eerste concept en het uitwerken van het uiteindendelijke Kuip 3.0 plan- DPI animation house voor het maken van het videomateriaal en de uiteindelijke renders- IOB voor het doorrekenen van onze plannen en bekijken of onze plannen aan alle eisen voldoen- Gemeente Rotterdam en de politiek voor het serieus nemen van onze plannen- De vriendelijke ontvangst van de verschillende supportersgroeperingen waaronder FSV- Dank aan Jana Timmer voor de aanvullende sfeerfoto’s in dit document

Wie zijn wij:

Daan verhoeven Errol OoftErwin Eekelaar Robin van HolstMick Eekhout

Adriaan Geuze Vincent KettingAlexander Zevenberge Michiel HolthinrichsArie Krijgsman

Joris Molenaar Paul Groenendijk

94DANKWOORD

Hylke Hellinga En vele andere