Download - Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

Transcript
Page 1: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

Koninklijke Bibliotheek van België

Jaarverslag 2011 - 2012

Page 2: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

2

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Voorwoord

Het activiteitenverslag dat u in uwhanden hebt, gaat over de jaren 2011en 2012. Het getuigt op sprekendewijze van het professionalisme endynamisme van de verschillende teamsvan de Koninklijke Bibliotheek. Het ismet veel plezier dat ik het voltalligepersoneel hierbij bedank voor het ge-leverde werk.

De hoofdopdracht van de KoninklijkeBibliotheek bestaat erin informatie teverwerven, te bewaren en te versprei-den. Sinds haar oprichting, bijnatweehonderd jaar geleden, heeft zedeze taken vervuld met middelen dievoldoende bleken, ook al dachten deopeenvolgende hoofdconservators hiersoms anders over. Vandaag is de situatietotaal anders. De kennismaatschappijen de overgang naar het digitale tijd-perk zijn twee boeiende uitdagingendie weliswaar risico’s inhouden voorhet in stand houden van de funda-mentele opdrachten van de instelling:informatie verwerven en verspreiden.

Informatie verwerven wordt steedsduurder omdat er simpelweg steedsmeer informatie is en omdat de kostenvoor het verwerven ervan stijgen. Meteen maximumbudget van 2 miljoeneuro per jaar voor het verwerven vaninformatie neemt de Koninklijke Biblio-theek van België een zeer bescheidenplaats in op wereldniveau (de groteAmerikaanse topuniversiteiten ensommige belangrijke nationale biblio-theken beschikken over een budgetdat tienmaal hoger is dan het onze).Ook op nationaal vlak is ze daarmeeniet het best geplaatst. Geregeldmoeten de uitgaven worden beperkten moeten we keuzes maken. Daarbijmoeten we erop toezien dat onzeexcellentiedomeinen met betrekkingtot het wettelijk depot en de erfgoed-collecties worden behouden. De hui-dige context is moeilijk en devooruitzichten voor de toekomst zijnniet erg gunstig, maar we zullen defundamentele opdrachten van onzeinstelling niet uit het oog verliezen.

Page 3: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

3

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Informatie verspreiden kan niet zonderhet publiek in onze leeszalen te onthalen– de bezoekerscijfers van de laatstejaren stijgen, ook zonder rekening tehouden met de extra toevloed aanstudenten in sommige perioden –maar gebeurt steeds vaker via het digi-tale aanbod. Dit fenomeen is vrijnieuw, maar is niet louter een bescha-vingsverschijnsel. We geven toe datde Koninklijke Bibliotheek op dat vlakniet zo’n goede start had genomen.Des te meer stel ik met grote tevreden-heid vast dat we in slechts enkelejaren tijd onze slechte start hebbengoedgemaakt en dat we vandaag eenambitieuze speler zijn in de Belgischeen Europese context en zelfs op we-reldvlak. Sinds EUROPEANA, de Euro-pese digitale bibliotheek, eind 2008in onze instelling werd gelanceerd,hebben we een lange weg afgelegd.De digitale uitdaging doet zich overalgelden, zij het niet altijd in dezelfdemate. Als u weet dat we meer dan 6miljoen drukwerken bewaren die elk

een groot aantal bladzijden tellen,dan beseft u maar al te goed hoegroot de uitdaging is die ons wacht enwelk budget hiervoor nodig is. Maarde trein rijdt: BELGICA, onze eigendigitale bibliotheek, wordt voortdu-rend uitgebreid. Verder in dit rapportzult u lezen via welke talrijke kanalendit gebeurt.

Naast deze twee grote uitdagingen isde Koninklijke Bibliotheek actief be-trokken bij tal van initiatieven. Ik wensvan harte dat u veel plezier beleeft bijhet lezen van dit rapport waarin u eencaleidoscopisch overzicht vindt van alonze activiteiten. Zelfs voor wie denkt‘de Albertina’ goed te kennen, zijn ervast nog mooie verrassingen wegge-legd. Nu zou ik helemaal gelukkig zijnmocht u, na het lezen van dit docu-ment, nog sterker overtuigd zijn vanhet nut van de Koninklijke Bibliotheekvan België, een instelling die openstaatvoor de wereld, luistert naar haar lezersen met overtuiging deelneemt aan

allerhande partnerschappen op ver-schillende niveaus.

Ik wens u allen veel leesplezier,

Patrick LefèvreAlgemeen directeur

Page 4: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

4

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Inleiding

Page 5: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

5

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

‘Koninklijke Bibliotheek verwerft oudste kaart

van Nederlanden’

Knack.be

‘Krantenarchief gaat digitaal’

De Standaard‘Vier jaar voorbereiding

ging eraan vooraf en Brussel en Parijs

sloegen er de handen voor in elkaar,

maar het resultaat is dan ook subliem:

‘Vlaamse miniaturen’ kan u beter niet missen!’

Gazet Van Antwerpen

Page 6: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

6

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Page 7: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

7

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Organisatie75.000 m2

300 personeelsleden jaarlijkse dotatie van 7.252k€ in2011 en van 7.104k€ in 2012

Publiek175.000 bezoekers per jaar

16.754 deelnemers aan educatieve activiteiten

Collecties6.000.000 volumes en

documenten150 km rekken

650 plaatsen in de leeszalen38.673 boeken ontvangen

via het wettelijk depot

Page 8: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

8

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Opdracht

ERFGOEDLEZERHANDSCHRIFTENBIBLIOTHEEKDOELGROEPENGEDRUKTE

WERKENKRANTENONDERZOEKWETENSCHAP-

PELIJK

DIENSTVERLE-NING AAN HET PUBLIEK

ONTSLUITENVERWERVENRESTAURERENINSPIRERENDELENWISSELWERKINGBEWARENCATALOGISEREN

TOEGANKELIJK-HEID

BOEKDIGITALISERINGE-BOOKMUSEUMUITMUNTENDHEIDLIBRARIUMSTUDIETER BESCHIK-

KING STELLEN

H L N K O E L V X N U L K G T W N N U I DB A C E B N W E E H I L N S E I E E U K PY H N O P V D T Z B D I H T R S K R S A CT L O D Y E I E R E R K E O B S R E L Y LN K G I S U O A R E R N F C E E E R A N UJ E I N L C R R S Z S L A N S L W U T T VT F T S I I H I G C O T Y M C W E A Q D GD C T N U N L R H L A E U N H E T T Z E ER N Y M A A E A I L E E K E I R K S B L TO Z S X T R P L O F S O F X K K U E K E RM K Z I W P K G R U T M D Y K I R R Y N KQ G G Z E Z I K M E D E I H I N D V N S QP I Z L B S K Y L Q V C N Z N G E E E B ND J I D E O G F R E S T S O G V G R R Y IB J N R S T U D I E N Z S C S I M W A D UK E E H T O I L B I B Y Q N T X A E W W HY N G U I T M U N T E N D H E I D R E T II N S P I R E R E N F R Y I L I J V B S MH E M X F D U U F K I G U E L Z D E U F ZJ D I E H K J I L E K N A G E O T N I N LA P J F F S G F O X E B O U N I R N K C N

Page 9: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

9

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

H L N K O E L V X N U L K G T W N N U I DB A C E B N W E E H I L N S E I E E U K PY H N O P V D T Z B D I H T R S K R S A CT L O D Y E I E R E R K E O B S R E L Y LN K G I S U O A R E R N F C E E E R A N UJ E I N L C R R S Z S L A N S L W U T T VT F T S I I H I G C O T Y M C W E A Q D GD C T N U N L R H L A E U N H E T T Z E ER N Y M A A E A I L E E K E I R K S B L TO Z S X T R P L O F S O F X K K U E K E RM K Z I W P K G R U T M D Y K I R R Y N KQ G G Z E Z I K M E D E I H I N D V N S QP I Z L B S K Y L Q V C N Z N G E E E B ND J I D E O G F R E S T S O G V G R R Y IB J N R S T U D I E N Z S C S I M W A D UK E E H T O I L B I B Y Q N T X A E W W HY N G U I T M U N T E N D H E I D R E T II N S P I R E R E N F R Y I L I J V B S MH E M X F D U U F K I G U E L Z D E U F ZJ D I E H K J I L E K N A G E O T N I N LA P J F F S G F O X E B O U N I R N K C N

Page 10: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

10

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Het digitale tijdperk

Met een doordacht digitaliseringsbeleiddat vaak steunt op samenwerkingsver-banden met nationale of internationalepartners draagt de Koninklijke Biblio-theek bij tot de uitvoering van haarkernopdrachten. De digitalisering vanhaar collecties is immers in de eersteplaats een manier om die beter tekunnen bewaren. Daarnaast vormende digitaliseringsprojecten een belang-rijke pijler in de verbetering van detoegankelijkheid van het aan de in-

documenten, of wanneer het gaat omzeer grote volumes, zoals bij dekrantencollecties, wordt een beroepgedaan op externe firma’s. Een grootdeel van de projecten waaraan deKoninklijke Bibliotheek deelneemt,kadert in grotere onderzoeksprojectenwaarvoor externe financiering werdverkregen. Het resultaat van de verschil-lende digitaliseringsprojecten vindt uterug in Belgica, onze eigen digitalebibliotheek.

stelling toevertrouwde erfgoed, zowelvoor het grote publiek als voor weten-schappers.

Afhankelijk van het type van de te digi-taliseren collectie en de omvangervan gebeurt de digitalisering internof wordt er een beroep gedaan opgespecialiseerde externe firma’s. Internedigitalisering is de regel, maar wan-neer er een bepaalde technische uit-rusting vereist is zoals bij geluids-

Page 11: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

11

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Page 12: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

12

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Internationaal

Op internationaal niveau werkt deKoninklijke Bibliotheek nauw samenmet Europeana, het Europees portaalvoor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections1914-1918’, dat 10 nationale biblio-theken verenigt die samen meer dan400.000 representatieve documenten(boeken, kranten, pamfletten, munten,partituren, prenten … ) met betrekkingtot de Eerste Wereldoorlog digitaliserenen online ter beschikking zullen stellen.Het resultaat zal een basis biedenvoor nieuw historisch onderzoek overde Eerste Wereldoorlog.

Ook in het Prentenkabinet werd in2012 een internationaal project op-gestart waarbij de Koninklijke Museavoor Schone Kunsten van België, hetRijksmuseum in Amsterdam en deFondation Custodia in Parijs partnerszijn. Het gaat om de wetenschappe-lijke ontsluiting van de verzamelingoude tekeningen in het kader van hetAGORA-programma van het FederaalWetenschapsbeleid. Gedurende tweejaar zullen maar liefst 5.000 tekeningenworden bestudeerd en beschrevenovereenkomstig de internationalestandaarden. Het streefdoel is debeelden en beschrijvingen van de te-keningen online beschikbaar te stellenvoor het grote publiek.

Europeana Regia: honderden kostbare handschriften online

beschikbaar

In januari 2010 ging het presti-gieuze project Europeana Regiavan start dat deels werd gefinan-cierd door de Europese Commissie.Vijf grote bibliotheken, waaronderde Koninklijke Bibliotheek vanBelgië, sloegen de handen in elkaarom meer dan 900 kostbare hand-schriften uit enkele belangrijkevorstelijke bibliotheken uit de mid-deleeuwen en de renaissance tedigitaliseren. Zowel het grote pu-bliek als specialisten kunnen sindsjuni 2012 zeldzame en waarde-volle handschriften, afkomstig uitdrie grote koninklijke verzamelingendie vandaag over heel Europa zijnverspreid, online raadplegen. Hetgaat om de Bibliotheca Carolina,de bibliotheek van Karel V vanFrankrijk en de bibliotheek van deAragonese koningen van Napels.

In het kader van Europeana Regiadigitaliseerde de Koninklijke Bi-bliotheek van België 30 Karolin-gische handschriften en 11volumes uit de collecties van KarelV van Frankrijk. Al deze hand-schriften zijn volledig toegankelijkvia Belgica, de digitale bibliotheekvan de Koninklijke Bibliotheek.

Page 13: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

13

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Nationaal

Digitaliseringsprojecten brengen vaakcomplexe vragen met zich mee. Deproblematiek rond auteursrecht is on-losmakelijk verbonden met de ver-spreiding van gedigitaliseerdedocumenten. De Koninklijke Biblio-theek neemt actief deel aan projectenen werkgroepen waarin de diverse as-pecten en uitdagingen worden behan-deld die verbonden zijn met digitaalerfgoed. Het project ARROW, dat bi-bliotheken, uitgevers en collectieverechtenorganisaties verenigt, heeft totdoel het grootst mogelijk aantal recht-hebbenden te identificeren en op diemanier de rechtenstatus te verduide-lijken van zogenaamde ‘verweesde’werken en publicaties die niet meer indruk zijn. Het instrument dat ontwik-keld wordt zal iedereen helpen die Eu-ropees cultureel erfgoed wildigitaliseren en via internet beschik-baar wil stellen.

In 2011-2012 werkte de KoninklijkeBibliotheek op eigen kracht aan en-kele projecten die in de eerste plaatsgericht zijn op een betere bekendma-king van haar erfgoedcollecties bij on-derzoekers. Het project ALVINUSbijvoorbeeld beoogt de wetenschap-pelijke ontsluiting van de collectie vanhet Prentenkabinet. Er werd voorna-melijk gewerkt aan de voorbereidin-gen voor de eigenlijke digitalisering,met name het opstellen van gestan-daardiseerde beschrijvingen voorprenten en tekeningen.

Ook in 2011 en 2012 werd de digi-talisering van de collecties van hetPenningkabinet voortgezet. Door ge-detailleerde beschrijvingen van mun-ten en penningen toe te voegen, zijnde online databanken echte naslag-werken voor onderzoekers geworden.

De Muziekafdeling heeft dan weereen virtuele reconstructie gemaaktvan een volledige verzameling van deprestigieuze Guide musical, het be-langrijkste Belgische muzikale week-blad dat verscheen van 1855 tot1917. Ongeveer 65.000 pagina’s

Cartesius

Een van de ambitieuze digitalise-ringsprogramma’s waaraan

de Bibliotheek actief en alsvolwaardige partner mee-werkt, is het Cartesius-project. Drie federale

wetenschappelijke instellingen (deKoninklijke Bibliotheek, het Konink-lijk Museum voor Midden-Afrikaen het Algemeen Rijksarchief) enhet Nationaal Geografisch Insti-tuut bundelen voor dit project hunkrachten om duizenden cartogra-fische documenten te digitaliserenen online toegankelijk te stellen.Het gaat om de grootste cartogra-fische collectie over België, zijngrensgebieden en Midden-Afrika.De lancering van de portaalsite isvoorzien voor 2013.

werden gedigitaliseerd en geïn-dexeerd in een databank die raad-pleegbaar is in de leeszaal.

Nog in 2012 is de Handschriftenafde-ling samen met de Alamire Founda-tion (KU Leuven) begonnen met dedigitalisering van haar muzikale bron-nen. Het project beoogt de samen-stelling van een online raadpleegbaarcorpus van bronnen van oude muziek,die vandaag over verschillende bi-bliotheken en erfgoedinstellingenzijn verspreid.

Page 14: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

14

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

3,2 miljoen krantenpagina’s digitaal

beschikbaar en doorzoekbaar

In 2006 kreeg de Koninklijke Bibliotheek van België in het kader van hetdigitaliseringsplan van de federale wetenschappelijke instellingen de opdrachtom, met de steun van het Federaal Wetenschapsbeleid, een representatieveselectie van Belgische kranten uit de 19de en 20ste eeuw te digitaliseren.

De kranten werden uiterst zorgvuldig geselecteerd. Daarbij waren vooralcriteria die de representativiteit van de titel bepaalden van groot belang:oprichtingsdatum, taal, plaats van verschijning, ideologische en filosofischeoriëntering... Ook de ‘staat’ van de kranten werd in aanmerking genomen.

In mei 2012 werd dit grootschalig project afgerond en werden maar liefst 3,2miljoen pagina’s uit een 70-tal Belgische dagbladen uit de periode 1831-1950digitaal beschikbaar gesteld in de afdeling Kranten en hedendaagse media.Op de bestanden werd het OCR-procedé toegepast (‘optical character recogni-tion’), waardoor u snel en gericht opzoekingen kunt doen in de miljoenenbladzijden.

Doordat we de strenge Belgische wetgeving voor wat betreft auteursrecht striktmoeten toepassen kunnen de kranten voorlopig enkel binnen de muren vande Koninklijke Bibliotheek worden geraadpleegd.

Page 15: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

15

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Online toegankelijkheid

Onze online catalogi worden voortdu-rend verder aangevuld en verbeterd.Daarnaast leveren we ook een bijdrageaan andere gemeenschappelijke on-line catalogi door regelmatig onzegegevens uit te voeren. Vooreerst is erbib.belgium.be, de gemeenschappe-lijke catalogus van de federale biblio-theken. Daarnaast zijn er ook deportaalsite Unicat (Union Cataloguevan de Belgische bibliotheken) en TEL(The European Library), de Europeseportaalsite die toegang biedt tot decatalogi van 48 Europese nationalebibliotheken.

De terbeschikkingstelling van de ge-gevens van de Koninklijke Bibliotheekstopt niet bij de publicatie van dezecatalografische beschrijvingen. Belgica,de digitale bibliotheek die de vrijeraadpleging mogelijk maakt van hetdigitaal erfgoed van de KoninklijkeBibliotheek, wordt sinds haar lance-ring in 2009 voortdurend uitgebreidmet nieuwe inhoud. Meer bepaald dehandschriften die in het kader vanEuropeana Regia werden gedigitali-seerd, zijn sinds 2012 beschikbaarvia Belgica.

Page 16: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

16

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Nieuwe inzichten

De Koninklijke Bibliotheek van Belgiëneemt actief deel aan tal van weten-schappelijke activiteiten. Zo draagt zebij tot de academische uitstraling vanons land. Ze verwerft en verspreidtnieuwe kennis door deel te nemenaan internationale en nationale projec-ten en via rijke publicaties, maar ookdoor conferenties te organiseren enpartnerschappen aan te gaan metandere onderzoeksinstellingen, biblio-theken, universiteiten enzovoort.

Een grote verscheidenheid aan projecten

De onderzoeksactiviteiten van de instelling komen tot uiting in het wetenschappelijkwerk van de conservators en bibliothecarissen alsook in de activiteiten van de onder-zoekers en partners die verbonden zijn met haar programma’s. Door de jaren heeftde Koninklijke Bibliotheek een gecentraliseerd beleid ontwikkeld dat haar activi-teiten stuurt. Alle projecten beantwoorden aan een langetermijnvisie met vier pijlers:studie van de collecties, interuniversitaire samenwerking, internationale uitstralingen partnerschappen.

1- Studie van de collecties

Centraal in de wetenschappelijke opdracht van de Koninklijke Bibliotheek staathet fundamenteel onderzoek naar de aard van de collecties en de context waarindie collecties tot stand zijn gekomen. De federale Staat verwerft, bewaart, restaureert,beheert en ontsluit collecties evenals roerend en onroerend cultureel en weten-schappelijk erfgoed dankzij de expertise van zijn conservators en wetenschappers.

Enkele voorbeelden. Het project Scriptum Bruxellis, dat in 2011 werd voltooid,had tot doel een nieuw licht te werpen op de productie, de verspreiding en degebruiken van het handgeschreven boek in Brussel tijdens de 15de eeuw en die teanalyseren. Het Penningkabinet van zijn kant heeft grondig onderzoek gevoerdnaar de monetaire geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden en publiceerdeeen handleiding voor studenten en historici.

Page 17: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

17

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

2- Interuniversitaire samenwerking

De Bibliotheek deelt haar deskundig-heid en sluit resoluut aan bij het heden-daags onderzoek door intens samente werken met de universiteiten. Zonam de instelling in 2011-2012 meerbepaald deel aan drie programma’svan ‘Interuniversitaire attractiepolen’(IUAP), die tot doel hebben de op-richting en de ontwikkeling te onder-steunen van geavanceerde netwerkenmet de universiteiten op het gebiedvan het fundamenteel onderzoek.

• City and society in the Low Countries1200-1800 : Between vulnerabilityand resilience

• City and society in the Low Countries1200-1800 : Space, knowledge,social capital

• Comparing regionality and sustain-ability in Pisidia, Boeotia, Picenumand Northwest Gaul between Ironand Middle Ages

Het wetenschappelijk personeel vande Koninklijke Bibliotheek van Belgiëis aanwezig in de universiteiten enacademies en leverde het equivalentvan 2 VTE’s (docenten) in het univer-sitair onderwijs in België en Frankrijk.Dankzij deze samenwerking tussenteams van verschillende instellingenwordt de complementariteit bevor-derd en wordt aan jongeren de mo-gelijkheid geboden om de vruchtente plukken van de uitmuntende om-geving die binnen onze organisatiewordt gecreëerd.

Nog in 2011 behaalden twee ledenvan het wetenschappelijk personeelde titel van doctor. Het ene met eenproefschrift getiteld ‘L’édition musicaleà Bruxelles au temps de Léopold Ier(1831-1865)’, het andere met eenproefschrift getiteld ‘Imprimeurs etsociété dans les Pays-Bas méridionauxet en Principauté de Liège (1473-ca1520)’.

De kabinetskaart vangraaf de Ferraris: onder-zoek van haar toponymie

(2011)

In 2011 voerde de KoninklijkeBibliotheek onderzoek naar eenvan de topstukken uit haar collec-ties, namelijk de Kabinetskaartvan de Oostenrijkse Nederlanden.Het onderzoek bestond uit tweefasen. De eerste bestond uit hetinventariseren van de toponiemenen andere taalelementen op dekaart, en het classificeren ervan.Zo kon een 100-tal categorieënworden gedefinieerd. De classifi-catie geeft een idee van de rijkdomvan de toponymie van de kaart, inhet bijzonder van het industriëlelandschap op het einde van hetancien régime. De tweede fasebestond uit een vergelijkendestudie van de toponymie van hetBrusselse exemplaar met deexemplaren uit Den Haag enWenen, en met een selectie vanlatere kaarten uit de 19de en 20ste

eeuw. De resultaten van het projectwerden onder meer voorgesteldtijdens een internationaal congresin Zwitserland.

Page 18: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

18

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

3- Internationale uitstralingDe wetenschappers uit de instelling delen op grote schaal hun kennis over het erf-goed, onder meer op het gebied van de digitalisering. In 2011-2012 leverde deBibliotheek een belangrijke bijdrage tot enkele Europese digitaliseringsprojecten,meer bepaald met de voltooiing van Europeana Regia en de deelname aanEuropeana Collections 1914-1918. Algemeen hadden negen zowel nationale alsinternationale projecten tot doel de verspreiding en ontsluiting van de collecties teversterken en toe te zien op een globale consolidatie van de digitaliseringsinspanning.We hebben onze inventarissen verder aangevuld, hebben gehelen van documentengeselecteerd die voorrang moeten krijgen als gevolg van hun groot wetenschap-pelijk of cultureel belang, hebben metadata toegewezen en hebben hun informatieverspreid onder een zo groot mogelijk aantal mensen.

4- PartnerschappenDe Bibliotheek staat open voor elke vorm van samenwerking, zij het op lokaal,nationaal of internationaal vlak. In 2011-2012 toonde ze haar engagement ondermeer door samenwerkingsakkoorden te sluiten met Luik, Leuven, Tongeren en Bergen.Met het Vlaams Gewest werd een overeenkomst gesloten met betrekking tot depublicatie van de munten die opgravingen in de basiliek van Tongeren aan hetlicht hebben gebracht. Het Prentenkabinet van zijn kant heeft onderzoek gevoerdnaar de figuur van Hiëronymus Cock met het oog op een tentoonstelling die in2013 te Leuven is gepland. Ander onderzoek werd gestart met het oog op eengrote tentoonstelling ter nagedachtenis van de honderdste verjaardag van de af-kondiging van de Eerste Wereldoorlog die in 2014 te Luik plaats zal hebben. Tenslotte zal de Koninklijke Bibliotheek ook samenwerken met de stad Bergen, in 2015Europese Culturele Hoofdstad. Het Handschriftenkabinet bereidt een monografieen een tentoonstelling voor over de dichter Paul Verlaine.

City and society in the LowCountries 1200-1800.Space, knowledge,

social capital. (2007-2011)

Dit project beoogde een essentiëlebijdrage te leveren aan een onder-zoeksdomein waarvoor het histo-risch onderzoek in België al ge-neraties lang een uitstekendereputatie geniet. Sommige onder-zoeksthema’s zijn van groot belangom de problematiek van de heden-daagse stedelijke samenleving tebegrijpen en problemen rondglobalisering en wereldwijde ver-stedelijking te kunnen evalueren.Het onderzoek bouwde voort opde bestaande expertise op het vlakvan stadsgeschiedenis waaroverde partnerinstellingen beschikten(vijf Belgische en één Nederlandsepartner). In het kader van dit projectwijdde een wetenschappelijk me-dewerker van de Koninklijke Biblio-theek een proefschrift aan deintegratie van de eerste drukkersin het socio-economisch systeemin de Zuidelijke Nederlanden enhet Prinsbisdom Luik in de 15de en16de eeuw. Het project werd in2011 afgesloten en gaf aanlei-ding tot tientallen publicaties, deorganisatie van een colloquiumbinnen de muren van de Konink-lijke Bibliotheek en tot nieuw on-derzoek in samenwerking met hetPenningkabinet.

Page 19: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

19

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

In de vier winden De eerste Antwerpse prentuitgever op wereldschaal.(2008-2011)

De Koninklijke Bibliotheek bewaarteen schat aan gravures en etsenvan de Antwerpse uitgever Hië-ronymus Cock. Die speelde nietalleen een belangrijke rol bij deverspreiding van de prenten vanPieter Bruegel de Oude, maar gafook prenten uit van andere groterenaissancemeesters zoals Rafael,Bronzino, Floris, Lombard enHeemskerck. Het Prentenkabinetbracht het prentuitgeversbedrijf‘In de vier winden’ van Cock op-nieuw in kaart, met oog voor dehistorische context en de invloedvan de uitgever. De resultaten vanhet onderzoek worden in 2013aan het grote publiek getoondtijdens een tentoonstelling in hetM-Museum Leuven en het InstitutNéerlandais in Parijs, waaraan ookeen wetenschappelijke catalogusverbonden is. Voor dit projectwerkte de Koninklijke Bibliotheeksamen met M-Museum Leuven, deFondation Custodia – CollectionFrits Lugt en Illuminare – Studie-centrum voor Middeleeuwse Kunst(KU Leuven).

Kennis delen

De Koninklijke Bibliotheek geeft blijkvan een mooie dynamiek op het vlakvan wetenschappelijke uitstraling. Zeorganiseerde in 2011-2012 acht inter-nationale wetenschappelijke colloquia,de meeste in samenwerking met an-dere onderzoeksinstituten. In diezelfdeperiode hebben de personeelsledenvan de Bibliotheek 187 publicatiesvoorgesteld. Jaarlijks wordt het totaalvan hun productie op ongeveer 2.000gepubliceerde pagina’s geraamd.Een blijk van hun erkenning is dat hunnamen verbonden zijn met een dertigtalredactiecomités waarvan de helft inhet buitenland.

Sinds enkele jaren heeft de Biblio-theek ook haar eigen tijdschrift, InMonte Artium. Journal of the RoyalLibrary of Belgium, gerangschikt inInternational B volgens de EuropeanReview Index for the Humanities(ERIH). Dankzij de toewijding van het

dynamisch redactiecomité blijft dereputatie van het tijdschrift voortdu-rend groeien.

De gezamenlijke tentoonstellingsca-talogus Vlaamse Miniaturen 1404-1482, uitgegeven in 2011, werdbeloond met de hoge onderscheidingvan de Prix de la Dame à la licorne –beste publicatie gewijd aan de mid-deleeuwse kunst – die Les Amis dumusée de Cluny uitreiken. Onder demonografieën is een van onze be-langrijkste publicaties uit 2012 wel-licht het vijfde volume van de AtlasUniversel van Vandermaelen.

Page 20: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

20

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Colloquia georganiseerd door de Koninklijke Bibliotheek in 2011-2012

• Première rencontre internationale de Bruxelles. Shared Heritage (04.05.2011)In samenwerking met La Maison des Auteurs

• Marking Coin Issues: Mint Administration and Mint Archives in Antiquity (13.05.2011) In samenwerking met le Fonds national de la Recherche Scientifique

• Franz Liszt (1811-1886). Tweehonderdste verjaardag (26 > 28.05.2011)In samenwerking met het Centre international pour l’Etude du XIXe siècle,BELSPO, en de Culturele dienst van de Ambassade van de Republiek Hongarije, ULB en KMSKB

• New perspectives on Flemish Illumination (16 > 18.11.2011)In samenwerking met Illuminare, KIK-IRPA, BNF

• Brazil in early maps (10.12.2011)In samenwerking met BIMCC

• Deuxième rencontre internationale de Bruxelles. Création connectée (04.06.2012)In samenwerking met La Maison des Auteurs

• Herinneringsdagen aan de 900ste verjaardag van het overlijden van Sigisbertvan Gembloers (5 > 6.10.2012)In samenwerking met de Cercle Royal ‘Art et Histoire’ de Gembloux en deUniversiteit van Luik

• Het geïllustreerde boek in België (1800-1865) (19 >20.11.2012)In samenwerking met de contactgroep Documents rares et précieux van hetFNRS en de Vlaamse Werkgroep Boekgeschiedenis

Page 21: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

21

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Uitmuntendheid en onderscheiding

De wetenschappers verbonden aande Koninklijke Bibliotheek genietenerkenning als wereldwijde experts inhun vakgebied en delen hun uitzon-derlijke deskundigheid regelmatig metde universiteiten en vorsers die de wegvan de instelling kruisen. Ze wordenook zeer regelmatig geraadpleegdom hun zienswijzen te delen met instel-lingen overal ter wereld. De KoninklijkeBibliotheek wordt door haar mede-werkers vertegenwoordigd in meerdan 70 genootschappen of onder-zoeksgroepen, waar ze vaak leiding-gevende functies bekleden.

Het uitzonderlijk werk van sommigemedewerkers van onze instelling heeftook voorname internationale organi-saties aangetrokken. Onder de bij-zondere onderscheidingen vermeldenwe de benoeming van een perso-neelslid tot directeur van de AcademiaBelgica in Rome, van een personeelslidtot ondervoorzitter van de InternationalAssociation of Music Libraries (IAML)en van een personeelslid tot een vande 15 experts in de humane weten-schappen voor Science Europe.

35 wetenschappelijke medewerkers

27lopende onderzoeksprojecten

187publicaties

8 internationale colloquia

97lezingen

Page 22: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

22

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Publiek

De collecties van de Koninklijke Biblio-theek worden elke dag opnieuwbestudeerd door onderzoekers enstudenten, maar zijn vaak mindergoed gekend bij het grote publiek. In2011-2012 organiseerde de Biblio-theek opnieuw heel wat activiteiten dietot doel hebben de collecties betertoegankelijk en beter bekend temaken en bruggen te bouwen naareen zo breed mogelijk publiek.

Leeszalen

De afgelopen jaren is het aantal lezers dat onze leeszalen bezoekt spectaculairgestegen. In de blokperiodes van de studenten van universiteiten en hogescholenstellen we duidelijke pieken in de bezoekersaantallen vast. Talrijke studenten ge-bruiken onze leeszalen als studiezalen en vinden er een rustige plaats waar zekunnen werken en kennis vergaren. Een nieuw publiek met zijn eigen gewoontesen gebruiken maakt zo kennis met de instelling.

De lezers…

Ø 48% studentenØ 82.648 documenten geconsulteerd in de algemene leeszaalØ 199.546 fotokopieën gemaaktØ 3.714 aanvragen via het interbibliothecair leenverkeer

Page 23: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

23

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Jaarlijks aantal bezoekers in de algemene leeszaal

2012

2011

2010

2009

78.095

57.382

45.45238.113

Page 24: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

24

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Herwaardering van de dienst Chalcografie

In 2011 werd de verkoop vanchalcografieën overgebracht naareen van de plaatsen in de instel-ling die het drukst wordt bezocht,i.e. de shop in de Gutenberghal.Als een van de laatste dienstenvan dit type die in Europa nogactief zijn, werd deze activiteit,waarop de instelling zeer fier is,grondig gemoderniseerd. Eenselectie van 150 gravures,rechtstreeks toegankelijk, wordtvoortaan op thematische wijzevoorgesteld met behulp van vierpresentatiemeubelen die daartoespeciaal zijn ontworpen. De restvan de productie is voor verkoopbeschikbaar via een digitaal appa-raat met navigatiemogelijkhedendie de liefhebbers kunnen ge-bruiken om gerichte opzoekingenuit te voeren (auteur, thema, tijd-perk, referenties …). Voor ditproject werden meer dan 2.000documenten geselecteerd, gedigi-taliseerd en beschreven. In 2011-2012 werden er in totaal 655prenten afgedrukt, 562 gravuresverkocht en 47 demonstraties opverzoek gegeven.

Page 25: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

25

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Concerten en tentoonstellingen

Met de organisatie van concerten ententoonstellingen wil de instelling hetaan haar toevertrouwde erfgoed opeen verrassende manier in de kijkerzetten, met oog voor de historischecontext van de documenten en huntotstandkoming. In 2011-2012 spron-gen twee tentoonstellingen in hetoog: ‘Vlaamse miniaturen’ en ‘Eenkoninklijke bron voor Mercator’.

Middagconcerten

Muziekliefhebbers vinden hun weg naar onze middagconcerten,die onder de titel ‘Muzikale schatten van de Koninklijke Biblio-theek van België’ telkens partituren uit de eigen collecties in

de kijker zetten. Tijdens de 13 middagconcerten die in 2011en 2012 plaatsvonden, kregen zowel jonge musici als gevestigde

waarden de kans om het oeuvre van gerenommeerdecomponisten te vertolken.

Tentoonstellingen

460 documenten uit onze collecties reisden in 2011

en 2012 België en de wereldrond om tentoongesteld te worden in een van de 60 tentoonstellingen

waaraan de Koninklijke Bibliotheek haar

medewerking verleende.

Ø Musée Félicien Rops, NamenØ Museum aan de Stroom, AntwerpenØ Fondazione Roma Museo, RomeØ Grand Palais, ParijsØ Museo Picasso, MalagaØ Albertina Museum, Wenen Ø Tokyo National Museum, Tokio Ø National Museum of Modern Art, Kyoto

Page 26: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

26

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Vlaamse miniaturen

Een unieke samenwerking tussentwee nationale bibliotheken30.09.2011 > 30.12.2011

In 2011 bundelden de KoninklijkeBibliotheek van België en de Biblio-thèque nationale de France hunkrachten om de bloeitijd van deVlaamse miniatuurkunst in kaart tezetten. Ze organiseerden een dubbel-tentoonstelling van internationale al-lure die opende in Brussel en daarnaeen vervolg kreeg in Parijs. Het publiekkreeg op elke plaats verschillendehandschriften te zien. Dit gemeen-schappelijk project was het resultaatvan jarenlang onderzoek in beide in-

stellingen. In totaal kon het publiekmaar liefst 140 van de meest presti-gieuze verluchte handschriften bewon-deren. Sommige waren al meer dan50 jaar niet meer getoond, anderewaren onbekend. De originele sceno-grafie had niet alleen oog voor destukken zelf, maar ook voor de contextwaarin die stukken tot stand kwamen.Bezoekers konden zich verdiepen ineen middeleeuwse fantasiewereld diewordt bevolkt door helden en legen-den en waar we Alexander de Grote,Karel de Grote, Lancelot en de feeMelusine zij aan zij vinden met Reinaertde Vos, gevleugelde draken en aardigeeenhoorns.

Bij de tentoonstelling hoorde niet alleeneen belangrijke wetenschappelijkecatalogus waaraan meer dan 20specialisten uit de hele wereld mee-werkten, maar ook een driedaagsinternationaal congres. Bovendienwerden er ook heel wat andere activi-teiten rond de tentoonstelling opgezetom het thema voor een zo breed mo-gelijk publiek toegankelijk en begrijp-baar te maken. Een concert insamenwerking met de Capilla Fla-menca, de uitwerking van een peda-gogisch dossier en de organisatie vanvertelnamiddagen zijn maar enkelevoorbeelden.

Een koninklijke bron voor Mercator

25.04.2012 > 29.07.2012

Dit jaar 2012 herdenkt de KoninklijkeBibliotheek van België de 500ste ver-jaardag van de geboorte van degrootste cartograaf die onze gewestenhebben gekend: Gerard Mercator(1512-1594). Ze wijdt aan hem eenoriginele tentoonstelling die de aan-dacht vestigt op het verband tussenhet werk van Mercator en dat van zijntijdgenoot Christiaan Sgrooten (ca.1525-1603).

22.500 bezoekers

Page 27: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

27

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Activiteiten op maat

De Educatieve dienst heeft net als devoorbije jaren ook nu weer een geva-rieerde waaier aan activiteiten uitge-werkt. Scholen, culturele groepen,gezinnen met kinderen en individuelebezoekers konden ook in 2011-2012rekenen op een aantrekkelijk aanboddat is afgestemd op hun noden enwensen. Op het programma staanrondleidingen, creatieve workshops,vertelnamiddagen, schrijfworkshops,middagconcerten enzovoort.

Culturele groepen en scholen (lager,secundair en hoger onderwijs) kondenal op maat gemaakte rondleidingenvolgen in de Koninklijke Bibliotheek,in LIBRARIUM en in het Paleis vanKarel van Lotharingen. Sinds 2012worden er ook rondleidingen voorindividuele bezoekers in LIBRARIUMaangeboden. Het aanbod aan work-shops rond het boek en de mediavoor schoolgroepen werd uitgebreid,

onder meer met een workshop mini-boekjes maken en een initiatie boek-binden. Andere activiteiten, zoals deworkshop ‘Waar of niet waar?’, dieleerlingen kritisch leert om te gaanmet de media, werden grondig her-werkt. Bij de ontwikkeling van ditsoort educatieve activiteiten speelt deKoninklijke Bibliotheek in op de kern-competenties die in de leerplannenvan het onderwijs worden aange-haald.

Ook buiten de context van de school-banken wil de Koninklijke Bibliotheekkinderen laten kennismaken met haarcollecties. In 2012 werd een uitge-breid programma met activiteitenvoor gezinnen ontwikkeld. Tijdens deschoolvakanties konden kinderensamen met hun ouders genieten vanvertellingen, zaklampentochten enschrijfworkshops in LIBRARIUM.

Page 28: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

28

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Evenementen

Door deel te nemen aan grote cultureleevenementen onderstreept de Konink-lijke Bibliotheek haar wil om zichzelfook bij een jong publiek kenbaar temaken. Tijdens deze avonden – ofnachten – toont ze zich van haar meestverrassende kant.

• Kidsdag (19.03.2011)

• Open Monumentendagen (17 & 18.09.2011)

• Lerarendag (24.09.2011)

• Cultuurmarkt Antwerpen(28.08.2011 & 26.08.2012)

• Nocturnes van de Brusselse musea(03.11.2011, 18.10.2012 &13.12.2012)

• Museum Night Fever (03.03.2012)

• Erfgoeddag (22.04.2012)

• Kunstenfestivaldesarts (8 & 10.05.2012)

• Nationale Feestdag (21.07.2012)

• Nacht van de Onderzoekers(28.09.2012)

• Nuit Blanche (06.10.2012)

• Dag van de Wetenschap(25.11.2012)

Street art en experimentele cinema pal-men de Koninklijke Bibliotheek in03.03.2012

2.400 bezoekers

Tijdens Museum Night Fever zetten deBrusselse musea een hele avond langhun deuren open met een verfrissendprogramma voor én door jongeren.De eerste deelname van de Konink-lijke Bibliotheek aan dit evenementging niet onopgemerkt voorbij. Graf-

fitikunstenaar Obêtre stak de gevel aan de Kunstberg in een nieuw kleedjein de stijl van de pixadores van São Paulo, terwijl jonge artiesten van devzw Bravvo voor het eerst hun werk tentoonstelden in de Gutenberghal.Graffitiworkshops, optredens, projecties en rondleidingen in LIBRARIUMvervolledigden het programma. Door street art in de kijker te plaatsen, trokde Koninklijke Bibliotheek een dialoog op gang over deze bijzondereschriftvorm die zowel negatieve als positieve reacties oproept. In het Paleis van Karel van Lotharingen werd plaats gemaakt voor eenander project van enkele jonge artiesten. Zij bewerkten de fuga, een mu-zikale vorm die in de 18de eeuw bijzonder populair was, tot de film ‘16:9Fugue’, die werd vertoond in 360°-projectie en werd gevolgd door een the-matische rondleiding door de zomervertrekken van Karel van Lotharingen.

Page 29: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

LIBRARIUM, het museum over de geschiedenis van het boek en het schrift, breidt uit…

Een programma voor gezinnenVertellingen, zaklampentochten, schrijfworkshops

Nieuwe permanente instrumenten Bezoekersgids, audiogids, film, Livromaton, wissel van de stukken, rondleidingen voor individuele bezoekers

Publieksenquête94% van de bezoekers beveelt een bezoek aan LIBRARIUM aan30% studenten, 50% buitenlanders, 20% Brusselaars

LIBRARIUM werd genomineerd voor de European Museum of theYear Award 2012

29

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Librarium

In 2011 en 2012 ontwikkelde deKoninklijke Bibliotheek een reekseducatieve tools die een breder kaderscheppen rond de thematiek vanLIBRARIUM. Een audiogids, beschik-baar in vier talen, leidt bezoekersvoortaan op een ludieke manier doorde verschillende zalen. In de zoge-naamde Livromaton kunnen gedigita-liseerde topstukken uit de collectiesvan de Koninklijke Bibliotheek wordendoorbladerd en beluisterd. Daarnaastlanceerde LIBRARIUM ook een nieuwefilm die inzicht biedt in het ontstaans-proces van het boek als fysiek objecten een blik werpt op de toekomst vanhet boek. Tijdens grote culturele evene-menten geeft de Koninklijke Biblio-theek aan beginnende en gevestigdekunstenaars de kans om onze collectiesvia een andere invalshoek te bena-deren en op een creatieve manier uitte diepen. Voor de tweede verjaardagvan het museum gingen twee auteurs,een Nederlandstalige en een Frans-talige, met elkaar in debat over de roldie taal en communautaire vraagstuk-ken spelen in hun werk als schrijver.Stuk voor stuk elementen en activiteitendie het feitelijk bezoek aan de ten-toonstelling een meerwaarde mee-geven.

Page 30: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

30

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Luisteren naar het publiek

De Koninklijke Bibliotheek hecht veel belang aan de mening van haar bezoekers. Ze gaat voortdurend op zoek naar interactiemet haar publiek en staat open voor feedback. De input van bezoekers en lezers is onontbeerlijk om de dienstverleningpermanent te kunnen bijsturen en verbeteren.

Informeren

Informatie staat centraal in al onzeopdrachten. Door een maximumaan duidelijke informatie te ver-strekken, stellen we onze lezers instaat het beste uit onze collecties tehalen. Om al onze projecten enactiviteiten optimaal te omkaderenen te ondersteunen, hebben we eenaantal nieuwe permanente instru-menten ontwikkeld die aan de in-stelling alle uitstraling zullen gevendie zij verdient. We evolueren voort-durend en passen onze communi-catiekanalen aan de veranderendebehoeften van elke doelgroep aan.Een volledig herwerkte en klantge-richte lezersgids komt tegemoet aande noden van het steeds groteraantal studenten in onze leeszalen.We willen echter ook nieuwe doel-groepen bereiken via nationalecommunicatiecampagnes. Zonemen we deel aan het ontwerpenen lanceren van Museum Life, eennieuw gemeenschappelijk tijdschriftvan de koninklijke musea dat opmeer dan 215.000 exemplarenwordt verspreid.

Luisteren

Als federale overheidsdienst strevenwe ernaar onze dienstverleningvoortdurend te verbeteren. Wemoedigen wisselwerking aan enwensen het publiek de kans tebieden met ons contact op tenemen. We denken dat we op diemanier steeds beter aangepastediensten zullen kunnen leveren. Inde periode 2011-2012 werden erheel wat structurele instrumenten ingebruik genomen. Een efficiëntklachtensysteem op basis van deISO-normen laat ons toe de meestspecifieke problemen te beheren;een ernstige screening van de te-vredenheid van de bezoekers doormiddel van statistische techniekenbiedt ons een globaal overzicht vanhet imago van onze diensten bijonze gebruikers. We hebben hon-derden personen naar hun meninggevraagd over de kwaliteit vanzowel al onze diensten als, specifie-ker, ons jonge project LIBRARIUM.

Wisselwerking

De sociale netwerken zijn vandaagvolwaardige media geworden diede manier waarop we met elkaar incontact treden grondig hebben ge-wijzigd. In ons streven ten volle deelte nemen aan een dialoog die onder-aan begint, hebben we beslist omvertrouwd te raken met dit nieuwemiddel van openstelling en expressie.Onze administratie heeft een men-selijk gezicht gekregen en deelt voor-taan haar leven via verschillendesociale netwerken. In 2012 hebbenwe een Facebook-pagina gecreëerden ontwikkeld en we gaan er elkedag de dialoog aan over de onder-werpen die deel uitmaken van hetleven van de Koninklijke Bibliotheek.Daarnaast hebben we nauwe sa-menwerkingsverbanden gecreëerdmet Brusselse jongeren om hengrondiger te sensibiliseren voor onserfgoed. Dit jaar heeft de Biblio-theek deelgenomen aan alle niet temissen afspraken in het cultureleleven van de hoofdstad. In hetkader van die activiteiten hebben weu uitgenodigd om kennis te makenmet de werknemers van de Biblio-theek en van gedachten te wisselenmet andere liefhebbers in een lu-dieke en participatieve context.

Page 31: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

31

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Nieuwigheden 2011-2012

Ø LezersgidsØ Elektronische maandelijkse nieuwsbriefØ Tijdschrift Museum LifeØ Seizoensgebonden folder met activiteiten voor gezinnenØ Seizoensgebonden folder met activiteiten voor volwassenen

Ø Grootschalige communicatiecampagneØ Enquêtes over het profiel en de tevredenheid van het publiekØ Gerichte enquête over het nieuwe museum LIBRARIUMØ Geautomatiseerd systeem voor klachtenbeheer

Ø Facebook-paginaØ Sociaal-culturele partnerschappen Ø Twitter wallØ Profiel Foursquare

In de pers

Bevoorrechte relaties met de pers:

Ø Meer dan 20 verzonden persberichten

Ø 11 mediapartnerschappen

Ø Meer dan 100 artikelen en repor-tages in of op De Standaard, DeMorgen, Het Nieuwsblad, HetLaatste Nieuws, La Libre Belgique,RTBF1, La Capitale, Musique 3,Télé Bruxelles, La Première, Eén,Klara, Plus Magazine, Libelle,Knack, Le Vif, De Bond, FM Brussel,TV Brussel, Cobra, Canvas, l’Ave-nir, la DH, Radio 1 …

Ø 16.754 deelnemers aan rondleidingen

Ø 53% van de deelnemers aan rondleidingen zijn scholen

Ø 647 educatieve activiteiten

Page 32: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

32

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Het nationaal erfgoed beheren

De collecties bewaren

Er bestaan verschillende manieren omhet erfgoed te preserveren, van boe-kenrekken tot servers. De werking vande tijd heeft als gevolg dat de meestecollecties onderhevig zijn aan lang-zame aftakelingsprocessen. Om daariets aan te doen en om hun goedestaat te behouden, zijn bijzonderemaatregelen vereist.

Preserveren

In een eerste fase moet voorrang worden gegeven aan permanente preventie-maatregelen. Al bijna 30 jaar vertrouwen we zowel de Belgische als buitenlandsekranten maandelijks toe aan een gespecialiseerde firma waar ze worden ingebonden.Dit vertegenwoordigt vandaag 2.693 ingebonden kranten. De instelling heeft meerbepaald haar beleid voortgezet dat erin bestaat de rekken stofvrij te maken, zuurhou-dende bewaringsdozen te vervangen door zuurvrije dozen en zuurvrije mappen tegebruiken om zeer fijne en kwetsbare documenten te bewaren.

Plaatsgebrek is een van de uitdagingen waaraan we het hoofd moeten bieden.De Koninklijke Bibliotheek van België ontvangt dagelijks het equivalent van 2kubieke meter nieuwe werken die ze moet klasseren in de beperkte ruimte die hetgebouw biedt. Deze realiteit is nadelig voor zowel de bewaring als de terbeschik-kingstelling van de collecties en dus moeten we soms delokaliseren. In 2011-2012hebben we zo 7.500 kisten met werken uit onze verzamelingen overgebracht naareen depot van het Algemeen Rijksarchief in Leuven.

Door de digitale raadpleging van de collecties aan te moedigen, draagt het digi-taliseringsbeleid ook bij tot de goede bewaring van die verzamelingen. Een voor-beeld is de digitalisering van bijna 3.200.000 Belgische krantenpagina’s die sindsmei 2012 ter beschikking zijn gesteld van de wetenschappelijke gemeenschap envan het grote publiek (zie p. 14 voor meer informatie).

Page 33: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

33

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Restaureren

Wanneer preventiemaatregelen nietvolstaan, nemen restaurateurs dekostbaarste stukken onder handen opverzoek van de conservators. Daarbijwordt voorrang gegeven aan werkendie in kritieke staat verkeren evenalsaan werken die in bruikleen wordengegeven ter gelegenheid van ten-toonstellingen en bijgevolg dringendmoeten worden gerestaureerd. Webeschikken over een atelier dat gespe-cialiseerd is in het restaureren vanprenten en dat in België unieke des-kundigheid heeft verworven.

Gelet op de uitdagingen die gepaardgaan met de problematiek van derestauratie van zo verscheiden collec-ties als die van de Koninklijke Biblio-theek, doen we regelmatig eenberoep op gespecialiseerde externerestaurateurs die bekwaam zijn omaan onze stukken de vereiste behan-deling te geven. In 2011 werden ernaar aanleiding van de tijdelijke ten-toonstelling Vlaamse miniaturen maarliefst 29 handschriften gerestaureerd.Tal van eenvoudiger verrichtingenworden intern, in de afdelingen, uit-gevoerd, of het nu gaat om lichte res-tauraties of om preservering met hetoog op tijdelijke tentoonstellingen:versterkingen in Japans papier, passe-partouts aanbrengen, boekenwiegenmaken …

Oprichting van de cel Preservering en restauratie

Tot op heden werden de verschillende activiteiten op het vlak van preserveringen restauratie van het erfgoed toevertrouwd aan de conservators van deafzonderlijke afdelingen. Om de coördinatie ervan te verbeteren, werd inmaart 2012 de transversale cel Preservering en restauratie opgericht, die eennauwere samenwerking tussen deskundigen van de verschillende afdelingenbevordert en aan een coherente en gerationaliseerde benadering ter zakewerkt. De technische competenties en competenties op het gebied van toege-paste wetenschappen die het team bezit, vullen de kennis van de erfgoedaf-delingen op ideale wijze aan. De cel ontwikkelt meer bepaald preventievemaatregelen voor alle collecties. Er zijn twee werkassen die voorrang krijgen:omgevingsaspecten (temperatuur, vochtigheid …) en de sanitaire staat van deopslagruimtes. Door deze factoren te controleren kan men de risico’s vanschade als gevolg van het klimaat, de risico’s van chemische wijzigingen ende restauratiewerkzaamheden gevoelig beperken. Bovendien helpt men opdie manier het leescomfort van de gebruikers verbeteren. De eerste opdrachtenvan de cel bestaan in het optimaliseren van de lokalen, het ontwikkelen vangemeenschappelijke ruimtes die bestemd zijn voor deze disciplines, maximalenetheid in de rekken te creëren, een mapping van de lokalen tot stand tebrengen en een project uit te werken voor de gecentraliseerde controle vande temperatuur en de vochtigheid. Heel wat projecten zijn al gelanceerd, zoalshet stofvrij maken van de collectie incunabelen van de afdeling Oude en kost-bare drukwerken en van de Muziekafdeling.

Page 34: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

34

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

De collecties uitbreiden

De Bibliotheek beschikt over verschil-lende kanalen om haar uitzonderlijkpatrimonium te verrijken:

• Eerst en vooral is er sinds 1965 eenwet die uitgevers ertoe verplicht oméén (vandaag twee) exemplaar vanelk werk dat ze in België publicerenaan de Bibliotheek te bezorgen.

• Vervolgens beschikt de instellingover een aanwinstenbudget dathoofdzakelijk naar tijdschriftabon-nementen en de aankoop vanboeken gaat, maar waarmee ookde aankoop van erfgoedstukkenbekostigd wordt. Deze budgettenzijn echter beperkt en hebben deneiging om steeds kleiner te worden.

• Ten slotte kan de Koninklijke Biblio-theek elk jaar rekenen op de gulheidvan schenkers die hun collectieschenken aan de instelling. Wewensen hen bij deze nogmaals vanharte te bedanken.

Het wettelijk depot en het e-depot

Het wettelijk depot is het meest natuurlijke en goedkoopste middel om de collectiesvan de Koninklijke Bibliotheek uit te breiden. Tot vandaag blijft het wettelijk depoteen verplichting voor de volledige productie op papier. De 118.052 werken diede voorbije twee jaar via het wettelijk depot in het bezit van de Koninklijke Biblio-theek zijn gekomen, waren afkomstig uit 31 verschillende landen en waren geschre-ven in 36 talen zoals het Waals, Turks, Russisch … en natuurlijk en grotendeels inhet Nederlands, Frans en Engels. Net als de vorige jaren is meer dan 95% van dein bewaring gegeven boeken (exclusief de boeken die in meerdere landen zijn uit-gegeven) verschenen in België.

Het wettelijk depot van digitale publicaties van zijn kant bestaat uitsluitend opvrijwillige basis. Uitgevers die dat wensen, kunnen zich inschrijven bij het Wettelijkdepot dat vervolgens een beslissing neemt over de gegrondheid van hun verzoek.Bovendien downloaden onze medewerkers ook elektronische referentiepublicatiesdie ze op de websites van de verschillende instellingen vinden. In totaal werden er8.748 publicaties elektronisch geregistreerd voor de jaren 2011-2012. De Konink-lijke Bibliotheek houdt ook de volledige lijst bij van wat Belgische auteurs zowel inBelgië als in het buitenland publiceren. Deze Belgische Bibliografie wordt maandelijksop het internet gepubliceerd.

2011 2012

Ø Monografieën 34.598 40.960Ø Toevoegingen 1.662 1.870Ø Diskettes, cd-roms, cd’s, dvd’s 1.040 1.014Ø Belgicana 273 135Ø Dagbladen 318 318Ø Tijdschriften 12.352 12.321Ø Jaarboeken 4.620 4.200

Totaal 57.234 60.818

We zorgen ervoor dat we de volledigheid van onze collecties in stand houden doorregelmatig te controleren of de verplichting inzake het wettelijk depot in acht wordtgenomen. In 2011-2012 werden 59.913 controles uitgevoerd.

Page 35: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

35

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Nieuwe documenten binnen de erfgoedafdelingen

Voor de publicaties die verschijnen opde vakgebieden waarin de KoninklijkeBibliotheek gespecialiseerd is, is hetzeer belangrijk om een hoog niveauvan volledigheid in stand te houden.De dienst Aanwinsten is belast met hetselecteren en aankopen van mono-grafieën, documenten en elektronischetijdschriften alsook met het catalogi-seren van de geselecteerde titels ende budgettaire controle.

We stellen vast dat het steeds meernoodzakelijk wordt om elektronischepublicaties te verwerven: in 2012 heb-ben we er in totaal 576 aangekocht,hetgeen een duidelijke stijging betekent.De erfgoedafdelingen van hun kantverwerven de stukken die ontbreken inde collecties van de Koninklijke Biblio-theek van België, weliswaar binnen debeperkingen van hun budget. Ze richtenhun inspanningen op documenten diein België worden geproduceerd of be-trekking hebben op België (gedruktewerken, handschriften, muziekdocu-menten, tekeningen en prenten, kaar-ten, penningen …), op de werken vanBelgische auteurs die in het buiten-land verschijnen of op gelijk welkdocument dat een sterk punt van decollecties nog sterker maakt.

Wekelijks ontvangt de KoninklijkeBibliotheek heel wat voorstellen totschenking, legaat en mecenaat. Elkvoorstel wordt grondig bestudeerd opbasis van strikte criteria (reëel patri-

moniaal en wetenschappelijk belangvan de documenten, hun materiëlestaat, opslagmogelijkheden enzo-voort). In de praktijk worden alleendie schenkingen aanvaard die effec-tief bijdragen tot het verrijken of aan-vullen van de bestaande collecties ofwaarvan de goede materiële staaten/of de volledigheid actief kunnenbijdragen tot de bescherming van hetbeheerde erfgoed en tot het verzeke-ren van de ontsluiting daarvan voorhet publiek onder de beste voorwaar-den. Sommige buitenlandse universi-teiten sturen hun doctoraatsthesissenop naar de Koninklijke Bibliotheek:133 thesissen waarvan werd geoor-deeld dat het onderwerp aansluit bijonze opdrachten, werden in onze col-lecties opgenomen. Hedendaagse verzamelingen• Aanwinsten op het gebied van de

menswetenschappen:10.680 volumes

• Aanwinsten van reeksen:3.981 abonnementen

• Aanwinsten van tijdschriften:4.112 titels

• 2.037 naslagwerken voor de specia-liteiten van de erfgoedafdelingen

• 2.481 monografieën afkomstig vanschenkers uit 45 landen

• 7.355 werken afkomstig van defondsen ‘Koekelberg’, de FOD Bin-nenlandse Zaken – AD Civiele Vei-ligheid, van de Universiteit van Rijselen van het fonds Adrien Delcour

Erfgoedverzamelingen• De reeks van de kostbare boeken

werd uitgebreid met 420 stukkendie voornamelijk van de 19de en20ste eeuw dateren.

• 8 muzikale schatten• 9 kaarten en plannen waaronder de

‘Corte Cronikel’ van Cornelis vanHoorn, een kroniek van de wereldin de vorm van een rol. Het gaat omde oudste topografische kaart vanonze gewesten.

• Een koperplaat van Félicien Rops• 8 uitzonderlijke affiches verworven

van dhr. T. Hill• 119 gravures• 20 buitenlandse dagbladen en 6

buitenlandse weekbladen • 4 munten waaronder een uitzonder-

lijk zilverstuk met het portret vanMatthias van Oostenrijk

Mecenaat• 834 werken afkomstig van speciale

fondsen (Fonds Senelle, Peemans-Poullet, Raskin, Lemaire, Daelemans,Littérature macédonienne …)

• 8 mecenaten in de Handschriftenaf-deling

• 156 monografieën en 84 kaartenen plannen

• 426 prenten • 283 oude en kostbare documenten

en boeken• 15 volumes van 3 krantentitels• Meer dan 500 stukken muzikaal erf-

goed• 3.739 voorwerpen ingeschreven op

de inventaris van de munten enpenningen

Page 36: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

36

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Een onuitgegeven werk van Henry Vieuxtemps

In 2011 verwierf het Erfgoedfondsvan de Koning Boudewijnstichtingeen buitengewone collectie met32 muziekhandschriften van deBelgische violist en componistHenry Vieuxtemps bij een afstam-meling van de componist. Daartoebehoorden 22 autografischemanuscripten waarvan er 12 nognooit waren uitgegeven. Recentelijkwerd dit corpus nog aangevuldmet het autografisch manuscriptvan een totaal onbekend werk vande musicus, zijn enige opera, Lafiancée de Messine, dankzij deinterventie van het Fonds PastoorManoël de la Serna van de KoningBoudewijnstichting. Deze nieuweaanwinst maakt van de KoninklijkeBibliotheek de belangrijkste be-waarplaats ter wereld voor hetwerk van Vieuxtemps.

Page 37: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

37

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Bruegel onder een nieuwe invalshoek

Het Prentenkabinet van de Konink-lijke Bibliotheek bezit de grootstecollectie prenten en tekeningenvan België. De gravures van deoude Nederlanden in de periode1450-1700 zijn er goed verte-genwoordigd: het zo goed alsvolledige gegraveerde oeuvre vanLucas van Leyden, Rembrandt enPieter Bruegel de Oude zijn daar-van maar enkele voorbeelden. Detekeningen en prenten van dielaatste worden al meer dan eeneeuw bestudeerd in het Prentenka-binet. Recentelijk kon de afdelinghaar collectie uitbreiden met eenbelangrijke aanwinst: een pente-kening van de Straat van Messina.Hoewel we deze tekening niet aanBruegel kunnen toeschrijven, ver-toont hij grote overeenkomstenmet zijn gravures, meer bepaaldmet zijn ‘Zeeslag in de Straat vanMessina’ die in 1561 verscheen.Uit de technische en stilistischestudie van deze 16de-eeuwse teke-ning blijkt dat het zeer waar-schijnlijk om een kopie uit dedirecte omgeving van Bruegelgaat. Tijdens zijn reis naar Italië in1552 zou Bruegel ontelbare schetsen en tekeningen hebbengemaakt van de landschappendie hij onderweg kon bewonde-ren. Eens terug in het land hebben

die schetsen een zeer belangrijkerol gespeeld in zijn productie vantekeningen en schilderijen. Demeeste tekeningen die Bruegelnaar de natuur heeft gemaakt, zijnechter verdwenen.

Page 38: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

38

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Page 39: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

39

Jaarverslag 2011 - 2012

Koni

nklij

ke B

iblio

thee

k va

n Be

lgië

Jaarverslag 2011-2012

Voorwoord 2

Inleiding 4

Opdracht 8

Het digitale tijdperk 10

Nieuwe inzichten 16

Publiek 22

Het nationaal erfgoed beheren 32

Page 40: Koninklijke Bibliotheek van Belgiëmet Europeana, het Europees portaal voor digitaal erfgoed. Zo is ze betrok-ken bij het grootschalige digitalise-ringsproject ‘Europeana Collections

Koninklijke Bibliotheek van BelgiëKunstberg

Brussel