Download - Kees Broos, Mondriaan, De Stijl en de Nieuwe Typografie ......2017/07/02  · Kees Broos, Mondriaan, De Stijl en de Nieuwe Typografie (1994), deel II 1923/Merz, Ma en andere tijdschriften

Transcript
  • Kees Broos, M ondriaan, De Stijl en de Nieuwe Typogr afie (1994), deel I I

    1923/ M erz, M a en andere tijdschriften

    Sam en m et Kur t Schw i t ters prolongeerde Van Doesburg zi jn Dui t se dada- avonden en t rad in het voor -

    jaar van 1923 m et gedichten en m uziek op t i jdens de beruchte Dada- veldtocht door Neder land: ‘ Twee

    m aanden achtereen at Hol land dadabloedworst , dronk dadabier en h ield ui tverkoop zi jner geestel i jke

    inventar is tegen DADAPRIJZEN’ , schreef Bonset in M écano.30 Van Doesburg publ iceerde de brochure

    Wat is Dada? m et een opm erkel i jk om slag en ontw ierp ui tnodigingskaar ten en aanplakbi l jet ten. In

    Hannover begon Schw i t ters gel i jkt i jdig m et zi jn t i jdschr i f t M erz, waarvan het eerste num m er ‘Hol land

    Dada’ als onder t i t el had en waar in h i j Van Doesburgs ‘ Let terklankbeelden IV’ publ iceerde. Zo f lakkerde

    Dada in 1923 alsnog eenm aal op in Neder land: internat ionaal gezien begon voor de Dadabeweging in

    datzel fde jaar het t i j t e ver lopen.

    In de latere num m ers van M erz l iet Schw i t ters bl i jken, zich m eer en m eer voor n ieuwe en ongewone

    typograf ische m ogel i jkheden te in teresseren. Zi jn blad publ iceerde dan ook het eerste m ani fest dat over

    t ypograf ie zel f ging: El Lissi t zky’ s ‘ Topographie der Typographie’ .31 In acht stel l ingen schetste hi j de

    t ypograf ie en het boek van de toekom st . Stel l ing vier , een arch i tecton ische m etafoor , zou nog vaak

    worden geci teerd: ‘ De vorm geving van de ruim te van het boek, door m iddel van zetm ater iaal en vol -

    gens de wet ten van de t ypograf ische m echanica, m oet overeenstem m en m et de t rek– en drukspannin-

    gen van de inhoud.’ Lissi t zky benadrukte het visuele aspect van het woord, de econom ie van m iddelen,

    de foto als ‘ neue Opt ik ’ en het boek als een opeenvolging van beelden: ‘ das bioskopische Buch’ . Een

    n ieuw type schr i jver ( ‘ Schr i f t - Stel ler ’ ) zou m oeten opstaan, die ui teindel i jk het gedrukte boek zou

    ‘ overw innen’ en de ‘ Elekt robibl iothek’ creëren. Hi j voorzag een ontw ikkel ing via het fotograf isch geïl -

    lust reerde t i jdschr i f t naar de papier loze cinem a.

    El Lisst i zky, Dl ja Golosa (Voor de stem ) m et gedichten van Vl adim i r M aj akovski , 1923.

  • Lissi t zky l iet het n iet bi j t heor ie. Ongeveer terzelfder t i jd publ iceerde h i j in Ber l i jn een boekje dat bi j

    l iefhebbers groot opzien baarde: Dl ja golosa (Voor de stem ). Hier in past h i j een beeldende, dynam ische

    t ypograf ie toe op een reeks gedichten van Vladim i r M ajakovski , m et w ie h i j in 1922 in Ber l i jn ver toef -

    de. In Pro 2 kvadrata had de nadruk nog gelegen op de getekende, l i t hograf ische i l lust rat ies en hadden

    de teksten de funct ie van bi jschr i f t en waarvan de typograf ie door het beeld werd bepaald. In de nieuwe

    bundel werd de t ypograf ische vorm hoofdzaak. Lissi t zky l icht te woorden en zinnen ui t M ajakovskys

    verzen en stelde daarm ee typograf ische com posit ies sam en. Zi jn hulpm iddelen waren: ext reem ver -

    schi l lende let tercorpsen; l i jnen, balken, ‘ handjes’ en ander m ater iaal ui t de zet ter i j ; de kleuren zwar t

    en rood; ver t icalen en diagonalen. Het ui tgangspunt doet even aan Van Doesburgs ‘ Let terklankbeelden’

    denken, m aar Lissi t zky had geen klanknotat ie op het oog. Hi j w i lde spannende visuele equivalenten

    const rueren voor de klanken en de poët ische beelden uit de gedichten, kor tom een synthese voor oog

    en oor . De visuele poëzie had in Rusland al een r i jke t radi t ie vanaf het begin van de eeuw, m aar om dat

    die in Westeuropa nauwel i jks bekend was, had deze publ icat ie in boekvorm het ef fect van een donder -

    slag bi j heldere hem el , waarvan het geluid nog lang narom m elde.

    Dr ie n um m ers van M erz, 1923- 1924.

    Lissi t zkys verbl i j f in Dui t sland in 1923 en 1924 gaf hem de gelegenheid tot nog een schi t terend t ypo-

    graf isch exper im ent , zi jn vorm geving van het dubbelnum m er 8/ 9 van het blad M erz, dat verscheen

    onder de t i tel ‘Nasci ’ . Het idee was, een soor t toptentoonstel l ing van in ternat ionale avant - gardekunst

    in t i jdschr i f t vorm ui t te geven. In over leg m et de st renge Lissi t zky — Paul Klee m ocht bi jvoorbeeld

    n iet m eedoen — verzam elde redacteur Schw i t ters foto’ s en teksten van belangr i jke kunstenaars. Lis-

    si t zky ging nu totaal anders te werk dan in zi jn vor ige ontwerpen. M et bui tengewoon spaarzam e toe-

    passing van t ypograf ische m iddelen verdeelde h i j afbeeldingen en tekstblokken over de dubbele pagi-

    na’ s. Die hebben haast de werking van i j le w i t te m useum wanden, waarop kunstwerken en enkele na-

    tuurvorm en l i jken te zweven. Op de pagina’ s 77 en 78 die aan M ondr iaan en Schw i t ters zi jn gew ijd,

    vorm en hor izontale en ver t ikale l i jnen ui t M ondr iaans schi lder i j zelf s het ver t rekpunt voor de t ypogra-

    f ische opbouw.

    Num m er 11 van M erz was gew i jd aan ‘Typoreklam e’ ; de m ogel i jkheid om de n ieuwe typograf ische

    ideeën com m ercieel toe te passen begon Schw i t ters te dagen. Hi j kon de ver leiding niet weerstaan ook

    en ige ‘ Thesen über Typographie’ op te stel len. Zi jn stel l ingen zi jn wat m eer op reclam e ger icht dan die

  • van Lissi t zky, ze kl inken m inder system at isch en er aan vooraf gaat de goede raad: ‘ Over t ypograf ie

    zi jn tal loze wet ten te schr i jven. Het belangr i jkste is: doe het nooit zo als iem and het voor je gedaan

    heef t . Of je kunt ook zeggen: doe het steeds anders dan de anderen het doen.’ Schw i t ters’ eerste ui t -

    spraak luidde: ‘ Typograf ie kan eventueel kunst zi jn ’ . H i j benadrukte het fei t dat de onbedrukte delen

    van de pagina t ypograf isch ‘ posi t ieve waarden’ zi jn en plei t te voor eenvoud, helderheid, ui tgewogen

    verhoudingen, onversierde druklet ters en het gebruik van foto’ s in plaats van tekeningen, vooral op

    af f iches.

    De St i j l , M écano, M erz: het waren dr ie van de eerste kleine kunstenaarst i jdschr i f t en die een grote rol

    zouden spelen in het onder l inge verkeer tussen de Europese avant- gardekunstenaars. Kunstenaars die

    vaak de m iddelen n iet hadden om te reizen, onderh ielden door m iddel van rui labonnem enten tussen

    die t i jdschr i f t jes een netwerk van contacten, waarbi j zi j ar t ikelen en i l lust rat ies ui tw isselden. Al in 1921

    verschenen afbeeldingen van M ondr iaan en een Hongaarse ver tal ing van Van Doesburgs ‘X- Beelden’

    in het t i jdschr i f t M a van de groep Hongaarse Act ivisten ’ onder aanvoer ing van Lajos Kassák en Ernst

    Kal lai . El Lissi t zky en I l ja Ehrenburg redigeerden in 1922 in Ber l i jn het t i jdschr i f t Weschtsch- Objet -

    Gegenstand; Van Doesburg schreef er in over m onum entale kunst . Eveneens in Ber l i jn verscheen G-

    M ater ial zur elem entaren Gestal tung van Hans Richter , waar in sch i lder i jen van M ondr iaan en Van

    Doesburg verschenen en waar in de laatste zi jn m ani fest ‘ Zur elem entaren Gestal tung’ publ iceerde. In

    Praag bestond de groep Devětsil met de bladen Pásm o en Stavba, waarm ee Karel Teige het werk van de

    schi lders en arch i tecten rond De St i j l in zi jn land in t roduceerde. Hetzelfde gebeurde in Warschau in

    Blok door Henryk Stazewski en M ieczyslaw Szczuka; Blok- l id Henryk Ber lew i r icht te in 1924 het bu-

    reau Reklam a- M echano op voor const ruct ivist isch reclam edrukwerk. In Boekarest leidde Lioubom ir

    M i t zich het blad Zeni t en hoe m en elkaar volgde, is te lezen in een br ief van M i tzich aan Van Doesburg:

    ‘ … übr igens sind Sie m eine al te Sym path ie, wenn Sie auch n ichts davon geahnt haben. ZENIT hat ihren

    schönen DE STIJL im m er m i t grosser Aufm erksam kei t ver folgt…’ 32

    Van Doesburg bleef ook at tent : regelm at ig besprak h i j ui terst kr i t isch de toegezonden boeken en t i jd-

    schr i f t en. Later beperkte h i j zich tot publ icat ie van lange l i jsten, waarbi j h i j de t i t els van bladen die ‘ er

    bi j hoorden’ van een rui t je voorzag: ‘… zi j voeren (bewust of onbewust ) een kwadraat ’ . 33 Lichtel i jk

    m aniakaal , m aar het past bi j de persoonl i jkheid van Van Doesburg die bi j zi jn eerste bezoek aan Hans

  • Richter in Ber l i jn in 1923, deze ervan had t rachten te over tuigen zi jn geld n iet in onzekere exper im en-

    tele f i lm plannen m et Viking Eggel ing te stoppen, m aar in een t i jdschr i f t . Richter deed ui teindel i jk bei -

    de.34

    Zeni t en G, 1926.

    Pasm o nr . 13/ 14; Karel Teige, t i jdsch r i f t RED, 1927.

    Door di t netwerk van som s zeer kor t stondig levende t i jdschr i f t en, waarvan exem plaren nu erg zeld-

    zaam zi jn , raakte het werk van M ondr iaan en Van Doesburg tot in Am er ika en Japan bekend en groeide

    de over tuiging, dat de avant - gardekunst werkel i jk een in ternat ionaal fenom een was.

    De kunstenaarst i jdschr i f t en l ieten een grote vr i jheid van vorm geving zien en de sam enstel lers zet ten

    zich bewust af tegen de t radi t ionele regels van de t ypograf ie. Vet te en m agere let ters in grote en kleine

    korpsen, l i jnen, punten en pi j len, fel le kleuren — al les was geoor loofd om vorm te geven aan dadaïst i-

    sche poëzie en om aandacht te t rekken voor opruiende m anifesten. Dichters en schi lders leerden sa-

    m en m et welw i l lende zet ters en drukkers op vr i je w i jze m et het t ypograf isch m ater iaal om te gaan.

    Dat overkwam ook de binnenhuisarch i tect Piet Zwar t ui t Voorburg, die in het voor jaar van 1923 van de

    Neder landse Kabel fabr iek in Del f t de opdracht kreeg voor een reeks tweewekel i jkse adver tent ies. Hi j

    bedacht dat het steeds weer opnieuw m aken — en op t i jd af hebben — van een cl ichér i jpe tekening wel

    erg veel t i jd in beslag nam , zeker voor zo’ n peuteraar als h i j . Op 10 januar i 1923, bi j de prem ière van de

  • Dada- tournee in de Haagse Kunstkr ing aan het Binnenhof , ontm oette Zwar t voor het eerst Kur t

    Schw i t ters en op 18 m ei El Lissi t zky, die een lezing over Jonge Russische Kunst h ield. Hun t ypogra-

    f isch werk, dat h i j gret ig verzam elde, leerde hem dat het anders kon. Vooral de m anier waarop Lissi tz-

    ky aan de dichtbundel Dl ja Golosa een beeldende t ypograf ische vorm had gegeven, m aakte een enorm e

    indruk op Piet Zwar t en de invloed daarvan is nog enige t i jd in zi jn t ypograf ische adver tent ies aan te

    w i jzen.

    Piet Zw ar t : adver t en t ies (1924, 1926) en Nor m al isat ieboekje voor de NKF, 1924.

    Het eerste begin her innerde h i j zich zo: ‘… het m ooie ervan is, dat ik eigenl i jk t ypograf ie geleerd heb

    van het hulpje op een kleine drukker i j , waar die m aandbladen voor elekt rotechniek gedrukt werden.

    Het was een hele kleine drukker , m et een hulpje van een jaar of acht t ien, negent ien m isschien.’ Dat

    hulpje was Chr is M oret , zet ter bi j Drukker i j Tr io in Den Haag. Daar kon Piet Zwar t terecht m et een ‘ …

    typograf isch schetsje en dat kiende ik m et die jongem an in het m iddaguur ui t . I k heb echt zo het vak

    t ypograf ie m oeten leren, ik w ist van de term en niets, ik w ist van de m ethoden n iets, ik w ist zel f s n iet

    wat onderkast was en kapi talen.’ 35

    Wie daar juist al les van af w ist , was H.N. Werkm an, de bi jna fai l l iete drukker in Groningen die zich tot

    kunstenaar ontpopte. Toen h i j in 1922 het Blad voor Kunst voor de kunstenaarsvereniging De Ploeg

    drukte, had h i j al m et een om slag in blauw , rood en geel een hom m age gebracht aan de kunst van de

    St i j lgroep. In 1923 begon h i j m et de onregelm at ige ui tgave van zi jn eenm anst i jdschr i f t The Next Cal l ,

    dat gevuld was m et kunstm ani festen, visuele gedichten en pracht ige abst racte com posi t ies, sam enge-

    steld ui t t ypograf isch m ater iaal . Zi jn blad belandde in ver re ui thoeken van Europa.

    Werkm an, The Next Cal l 9 , 1926.

  • 1923/ M oholy- Nagy en Tschichold

    I n de zom er van 1923 m aakte de jonge t ypograaf Jan Tschichold ui t Dresden een ui t stapje naar Wei -

    m ar . In zi jn autobiograf ische not i t ies ver tel t h i j van zi jn bezoek aan de h istor ische Bauhaustentoon-

    stel l ing. Hi j zag zich daar geconf ronteerd m et de beeldende kunst en arch itectuur van een avant -

    garde, die h i j t ot dat m om ent n iet zo opgem erkt had, al had h i j vaag vernom en van term en als

    ‘ Suprem at ism e’ en ‘ Const ruct ivism e’ . De eenentw int igjar ige, voorheen Johannes Tzschichold, was

    zojuist als f reelancer begonnen in het ‘ t ot dan toe onbekend beroep’ van t ypograf isch ontwerper , na-

    dat h i j in Leipzig en Dresden een gedegen graf ische en t ypograf ische opleiding had ontvangen.

    Af f iche Bauh austen toonstel l in g 1923, Joost Schm i dt .

    Tschichold ontdekte op de Bauhaustentoonstel l ing dat de n ieuwe kunst veel verder reikte dan schi l -

    deren en bouwen. Ze had zel f s de toegepaste kunsten totaal in haar greep, tot en m et zi jn eigen vak —

    let terontwerp en t ypograf ie. Voor de belet ter ing van een af f iche voor de tentoonstel l ing had de stu-

    dent Fr i t z Schlei fer zelf s de geom et r ische let ter van Van Doesburg toegepast .36 De conf rontat ie m et

    het Bauhaus was het begin van de eerste radicale om m ekeer in het denken en werken van Jan Tschi -

    chold. Hi j kwam ‘aufgewühl t zurück…’ , het was ‘ zunächst ein wahrer Schock…’ 37

    Het Bauhaus bestond in 1923 am per vier jaar . Vanaf het begin had het in tern geworsteld om zi jn iden-

    t i t ei t en extern m et tegenstanders van vern ieuw ing in het kunstonderw i js. De tentoonstel l ing waar -

    aan studenten en leraren een jaar hard hadden gewerkt , m oest de wereld over tuigen van de zin van

    het cur r iculum en van de kwal i tei t van staf en studenten. Onder redact ie van di recteur Wal ter Gropius

    verscheen een r i jk geïl lust reerd overzichtsboek, waar in de prestat ies van leraren en studenten ston-

    den gedocum enteerd. Voor ons onderwerp is van belang, dat in di t boek voor het eerst de term ‘ Neue

    Typographie’ opt reedt . Lázsló M oholy- Nagy, sinds kor t hoofd van de m etaalwerkplaats van het Bau-

    haus, schreef onder die t i t el een provocerend m ani fest , dat op Tschichold indruk m aakte.38

    Het m ani fest ‘ Die neue Typographie’ begint m et kor te klaroenstoten: ‘ Die Typographie ist ein Inst ru-

    m ent der M i t tei lung. Sie m uss eine klare M i t tei lung in der eindr ingl ichsten Form sein.’ Heldere m e-

    dedel ing — al ler indr ingendste vorm , vergel i jkbare term en zouden steeds weer opduiken in de t iental -

    len beschouw ingen die de volgende jaren aan het n ieuwe fenom een werden gew i jd. Niet wein ige daar -

  • van schreef Jan Tschichold over igens zel f . M oholy wees op ‘ eindeut ige Klarhei t in al len t ypographi -

    schen Werken’ en waarschuwde tegen een vooropgezet te esthet iek: ‘ Die Buchstabentypen dür fen n ie

    in eine vorbest im m te Form z.B. Quadrat gezwängt werden.’ Dat konden de pupi l len van Van Doesburg

    in hun zak steken!

    Toch zou de com binat ie van de term en ‘ heldere m ededel ing’ en ‘ indr ingende vorm ’ voor tdurend voor

    verwar r ing zorgen. Was het een n iet in tegenspraak m et het ander? Volgens M oholy- Nagy was

    ‘ ongerem d gebruik’ vereist van ‘ al le leesr icht ingen — niet al leen de hor izontale — en van al le let ter -

    t ypen, corpsen, geom et r ische vorm en, kleuren, enzovoor t .’ Ongetw i j feld konden daar indr ingende

    vorm en m ee worden gecreëerd, m aar kwam dan de ‘ k lare M i t tei lung’ n iet juist in het gedrang? Niet

    al t i jd m aakten de ar t ikelen en m ani festen duideli jk waar de eigenl i jke funct ie van die t ypograf ie lag:

    in het boek, de krant , het t i jdschr i f t ? Sprak m en over poëziebundels, br iefhoofden, adver tent ies of

    schoolboeken? Kon die n ieuwe typograf ie daar als een universeel wonderm iddel op worden toegepast?

    Het drukwerk van de futur isten en dadaïsten toonde aan, dat de welw i l lende handzet ter die de kneep-

    jes van het vak kende, zo ongeveer al les kon zet ten wat in het hoofd van de kunstenaar opkwam . M aar

    was dat de bedoel ing?

    Het in boekdruk ui tgevoerde drukwerk ui t de eerste jaren van het Bauhaus getuigt van overm oedige

    zoektochten in de zet ter i j : vele vet te hor izontale en ver t icale balken onderst repen de gezet te regels,

    zwar te vierkanten, ci rkels, pi j len en dikke punten onderbreken de tekstblokken, een prakt i jk die

    Tschichold en Van Doesburg zouden bekr i t iseren. Bi j het verschi jnen van M oholy’ s tekst was de graf i -

    sche afdel ing van het Bauhaus nog voornam el i jk een plek waar de t radi t ionele technieken — l i t ho, ets

    en houtsnede — werden onderwezen en ui tgevoerd. Opdrachten voor derden leverden inkom sten op:

    voor M ondr iaan drukte het Bauhaus in het najaar van 1923 een grote gekleurde l i tho. Pas na de ver -

    huizing naar Dessau in 1926 kon het Bauhaus over een bescheiden boekdrukker i j beschikken, waar het

    drukwerk in eigen beheer werd ui tgevoerd en zo een professioneler karakter kon kr i jgen.

  • 1925/ Die Scheuche en ‘elementare typographie’

    I n 1923 had Van Doesburg Schw i t ters in Hannover bezocht en bi j die gelegenheid ook Käthe Steini t z

    ontm oet , m et w ie Schw i t ters de kinderboeken Der Hahnepeter en Die M ärchen vom Paradies had ge-

    m aakt . Zi j her innerde zich: ‘ Plotsel ing wees Theo van Doesburg op het Hahnepeterboek. Zouden we

    n iet nóg zo’ n prentenboek kunnen m aken, nóg radicaler , m et gebruikm aking van louter t ypograf i -

    sche elem enten? Lissi t zky had ooi t eens een gedichtenbundel in een n ieuwe typograf ische st i j l ont -

    worpen. We zouden dezel fde m ethode proberen, m aar het totaal anders m aken.’ 39 Van Doesburg ver -

    wees duidel i jk naar Lissi t zky’ s Dl ja Golosa.

    Kur t Sch wi t ters, Käthe Stein i t z, Theo van Doesburg, spread u i t Die Scheuche— M ärch en, 1925.

    De sam enwerking leidde tot Die Scheuche, een absurdist isch m in isprookje over een vogelverschr ikker

    — hoge hoed, rokkostuum , stok en kanten sjaal — die zich een haan m et kuikens n iet van het l i j f kan

    houden, waarop w i ld geraas van een boze boer volgt . De f iguren zi jn opgebouwd ui t grote let ters en

    balken en de tekst dar tel t rond de f iguren en over de oblong pagina’ s in rood en blauw . Toen het

    boekje eindel i jk verscheen in 1925, reageerde Van Doesburg gepikeerd. De drukproeven m et zi jn cor -

    rect ies waren kennel i jk te laat in Hannover gear r iveerd, zodat zi jn verbeter ingen in de t ypograf ische

    com posi t ies geen doorgang hadden gevonden. Bovendien had Schw i t ters zichzel f n iet louter als au-

    teur m aar , volgens Van Doesburg ten onrechte, ook als graf isch ontwerper op het om slag gepresen-

    teerd.40 Typograf isch was di t dadaïst ische kinderboek un iek, m aar het leverde de m akers zoals ge-

    woonl i jk n iets op. De ‘ f igurat ieve t ypograf ie’ van Die Scheuche vorm de dan wel een react ie op de con-

    st ruct ivist ische t ypograf ie van Lissi t zky’ s Dl ja Golosa, m aar het is aardig om te zien hoe Lissi t zky op

    zi jn beur t in 1929 weer geïnspi reerd l i jkt door Die Scheuche bi j het ontwerp van een rekenboekje voor

    kinderen, waar in h i j m et let ter– en ci j f ervorm en grappige f iguren opbouwde.41

    Lissi t zky, r ekenboekje voor k in deren, 1928.

  • Een ander revolut ionai r boek van 1925 was Kunst - I sm en , dat Lissi t zky sam enstelde m et Hans Arp.

    Net als M a- Buch neuer Künst ler bood het een panoram a van de n ieuwste kunst in beelden, gecom bi-

    neerd m et exper im entele fotograf ie en net als in Nasci speelde de t ypograf ie een vi tale rol . Lissi t zky

    bouwde opnieuw pagina’ s op ui t het hem door kunstenaars gezonden fotom ater iaal en ui t de door Arp

    op m aat geschreven tekstblokken. De keuze was bepaald m inder st reng dan in het blad Nasci en aan

    arch i tect J.J.P. Oud schreef Lissi t zky i ron isch: ‘Selbst gebe ich ein M assengrab al ler “ Kunst - I sm en”

    heraus.’ 42 Het om slag weerspiegel t die i ron ie, die kennel i jk n iet was besteed aan Jan Tschichold. Als

    vakm an leverde h i j kr i t iek op de grote getekende let ters: ‘ Die Buchstaben K und ISM sind gezeichnet

    — das (of t uner reichbare) Ideal ist natür l ich die verwendung vorhandene Typen.’ 43

    Het binnenwerk is een helder en toch dynam isch beeldboek waar in de basiselem enten m et elkaar in

    spanning zi jn gebracht op de elkaar opvolgende w i jde w i t te vlakken van de dubbele pagina’ s. Vr i j-

    staande foto’ s van kunstenaars en kunstwerken wedi jveren m et sch i jnbaar ruw geplaatste ci j f ers, m et

    t i t els en balken die de pagina’ s onder l ing visueel verbinden en een w isselend r i tm e ver lenen, m aar nu

    zonder de diagonalen die in Dl ja Golosa zo in het oog sprongen. In zi jn opstel ‘ Unser Buch’ van 1927

    vergeleek Lissi t zky het boek van zi jn dagen, dat nog geen echt n ieuwe vorm had gevonden, m et het

    theater dat nog steeds een ouderwetse ‘ k i jkkast ’ was. Hi j voorspelde revolut ionai re verander ingen

    voor beide.44

    Jan Tschichol d, Typographische M i t tei lungen , son derhef t elem ent ar e typogr af ie, 1925.

  • De tot nu toe genoem de publ icat ies ci rculeerden in een in ternat ionaal, m aar tegel i jk nogal gesloten

    ci rcui t van beeldend kunstenaars en arch i tecten. Wat in die blaadjes over t ypograf ie werd beweerd

    drong n iet tot de graf ische vakwereld door . Dat veranderde voorgoed door toedoen van een gedreven

    m an ui t het vak zel f . I n het najaar van 1925 verscheen in het door vele drukkers gelezen Leipziger

    m aandblad Typographische M i t tei lungen een speciale bi j lage van 24 pagina’ s onder de t i tel sonder -

    hef t elem entare t ypograf ie. Redacteur en vorm gever van de bi j lage was Jan Tschichold. In de term

    ‘ elem entar ’ k l inkt nog de echo na van de ‘ Auf ruf zur elem entaren Kunst ’ , een m ani fest dat Raoul

    Hausm ann, Hans Arp, Iwan Puny en M oholy- Nagy in oktober 1921 in Ber l i jn hadden opgesteld en dat

    was verschenen in De St i j l .45 Daar in noem den zi j die kunst ‘ elem entar ’ , die ‘ n icht ph i losophier t ’

    m aar ‘ sich aufbaut aus den ihr al lein gegebenen Elem enten’ en die zich van st i j len afkeer t : ‘Wi r for -

    dern die St i l losigkei t um zum St i l zu gelangen!’ Zel f s Van Doesburg w ist dest i jds n iet precies wat h i j

    zich h ierbi j m oest voorstel len, want h i j voegde er aan toe dat ‘ … het van “ het in prakt i jk- brengen” zal

    afhangen of w i j den inhoud geheel kunnen onderschr i jven…’ Een jaar later beeldde h i j echter in De

    St i j l const ruct ivist ische ontwerpen van M oholy- Nagy en Ludwig Kassák af , die ‘ getuigen van de be-

    hoef te om m et elem entai re m iddelen tot beelding te kom en’ . 46 Lissi t zky sprak over zi jn boek Pro 2

    kvadrata in dezel fde bewoordingen en Hans Richters blad G droeg het woord elem entar in de onder t i -

    tel .

    De eerste zin van het al lereerste essay van Tschichold in het sonderhef t luidt : ‘ De Nieuwe Typograf ie…

    bouwt voor t op de verworvenheden, die de consequente arbeid van het Russische Suprem at ism e, het

    Hol landse Neo- Plast icism e en vooral die van het Const ruct ivism e voor tbracht . Deze dr ie bewegingen

    zi jn al lerm inst plotsel inge, onvoorbereide verschi jn ingen, m aar het eindpunt van een kunstbeweging

    die al in de vor ige eeuw aanving.’ 47 Het is deze gedachtengang die we in verschi l lende verschi jn ings-

    vorm en steeds weer zul len aant ref fen in de geschr i f t en van Tschichold tot 1938. Tschichold had seder t

    de Bauhaustentoonstel l ing n iet st i l gezeten en zich grondig in de n ieuwe kunst ingewerkt . De l i t era-

    tuur l i jst van het sonderhef t som t de belangr i jkste t i t els op van boeken en t i jdschr i f t en die aan de

    n ieuwe kunst en vorm geving waren gew i jd en die dat onderst reepten door een van de t radi t ie afw i j-

    kende t ypograf ie. Tschichold had zich ook op De St i j l geabonneerd.48

    In het sonderhef t l iet Tschichold zich voor het eerst kennen van zi jn system at isch- pedagogische kant

    de t ypograf ische voorbeelden voorzag h i j van com m entaar dat voor zet ter en drukker begr i jpel i jk was.

    Hi j gaf een inventar isat ie van verschi l lende r icht ingen in de vorm geving en plaatste die in het kader

    van de algem ene om wentel ingen in de kunst , zonder in onbegr i jpel i jk jargon te verval len. In zi jn toe-

    l icht ingen zet te h i j ui teen, dat hoewel het sonderhef t aanvankel i jk aan Bauhaustypograf ie zou zi jn ge-

    w i jd, h i j juist het in ternat ionale karakter van de vern ieuw ing had w i l len beklem tonen. Op dat m om ent

    was h i j sterk geïm poneerd door het Russische const ruct ivism e en m et nam e door de poging om de

    scheiding tussen kunst en indust r ie op te hef fen. Hi j gaf een eigen, pol i t iek neut rale sam envat t ing van

    wat h i j als kernpunten van het const ruct ivism e beschouwde en i l lust reerde die m et t ypograf ische ont -

    werpen van El Lissi t zky, voor w ie hi j grote bewonder ing had opgevat . In zi jn st reven naar begr i jpe-

    l i jkheid voor het Dui t se publ iek beeldde h i j zel f s Van Doesburgs ver tal ing van Lissi t zky’ s Pro 2

    kvadrata af , hoewel h i j in een voetnoot de Russische versie veel m ooier noem de. Het Russische voor -

    beeld had Tschichold zel f s zo aangeraakt , dat hi j t i jdel i jk de voornaam Iwan adopteerde. Om dat zi jns

  • inziens de term ‘ const ruct ivist ische’ de voorafgaande jaren door im i tatoren en m eelopers in een kwa-

    de reuk was geraakt — en wel l icht door de associat ie m et de Sovjetun ie — gaf Tschichold de voorkeur

    aan ‘ elem entar ’ . Die term leek nauwer aan te slui ten bi j de t ypograf ische prakt i jk, die zich im m ers be-

    diende van de t ypograf ische ‘ elem enten’ let ter , woord en tekstblok en van ‘ elem entai re vorm en’ als

    l i jnen en vierkanten. Tussen die elem enten, waar toe in de nabi je toekom st ook de autotypie viel te re-

    kenen, m oest de t ypograaf logische en ‘ opt ische’ relat ies scheppen, m et als doel een heldere en rat io-

    nele organisat ie van de inhoud van het drukwerk. Ext ra steun aan dat rat ionele aspect gaven de zojuist

    in Dui t sland ingevoerde en door Tschichold toegejuichte DIN- form aten voor papier . Over igens waar -

    schuwde Tschichold al tegen het ui t slui tend gebruik van schreef lozen, wat wel eens tot een ‘ todl icher

    Langewei le’ zou kunnen leiden en prefereerde voor lopig een rom ein als broodlet ter .

    Speci f ieke onderwerpen kwam en in het sonderhef t eveneens aan de orde: M oholy- Nagy schreef over

    ‘ Typo- Photo’ en van M ar t Stam en El Lissi t zky herdrukte Tschichold het ar t ikel ‘ Die Reklam e’ ui t het

    blad ABC. De react ies op het sonderhef t waren tal r i jk en vaak negat ief . Hoewel Tschichold verw i jzin-

    gen naar pol i t iek en ideologie zoveel m ogel i jk had verm eden, droeg een Zw i tserse kr i t iek de kop

    ‘ Reform und Bolsjew ism us’ en sprak een andere er schande van, dat zo’ n gerenom m eerd vakblad aan-

    dacht schonk aan de n ieuwe ‘ M oskauer Richtung’ die ‘ Nar reteien und M odetorhei ten… berufsf rem der

    Kreise’ st im uleerde. Een Dui t se col lega r iep op tot de best r i jding van ‘ Frem dideen, die m an uns

    aufdrängen wi l l ’ .49 Hoewel Tschichold grote sym pathie voor Lissi t zky bleef koesteren, zou h i j zich in

    zi jn volgende geschr i f ten toch m eer op in ternat ionale dan Russische voorbeelden van kunst en vorm -

    geving beroepen. En Iwan werd weer Jan.

  • 1925- 1930/ De Bauhausbücher

    Hoewel Van Doesburg er n iet in was geslaagd als leraar tot het Bauhaus door te dr ingen, had h i j toch

    een nut t ig contact gelegd m et M oholy- Nagy. M oholy en Josef Albers waren de Bauhausleraren die te-

    genover de rom ant ische m yst iek van de eerste Bauhausjaren het const ruct ivism e stelden: leer l ingen

    kregen geen opleiding tot sch i lder m aar tot ‘ vorm ingenieur ’ . M oholy exper im enteerde vooral m et het

    m edium fotograf ie, iet s wat Van Doesburg m inder in teresseerde, m aar zi jn belangstel l ing voor typo-

    graf ie was gel i jkel i jk m et die voor fotograf ie gegroeid. M oholy werkte zi jn eerste m ani fest van 1923 ui t

    t ot een pleidooi voor een t ypograf ie die zich zel fstandig zou m ani festeren naast de groeiende concur-

    rent ie van de andere visuele m edia. Tegenover het leesboek et zi jn ‘ gr i jze tekst ’ stelde h i j het k leur ige

    beeldboek, tegenover het ‘ stat isch konzent r ische’ van het eerste het ‘ dynam isch exzent r isch Gleichge-

    w icht ’ van het tweede. Elke t i jd had zi jn eigen opt ische vorm , aldus M oholy, en daarm ee zi jn eigen ty-

    pograf ie. Als let ter was een ‘ opt isch funct ionele eenheidslet ter ’ zonder individuele karakter t rekken een

    eerste vereiste.50

    De Bauh ausboeken, 1925- 1929, redact ie: Wal ter Gropius en M oholy- Nagy, ui tgever Alber t Langen.

    M oholy- Nagy en Wal ter Gropius redigeerden vanaf 1925 de invloedr i jke ser ie Bauhausboeken waarvoor

    zi j sam en twee jaar lang plannen hadden gesm eed. Die reeks zou m eer dan vi j f t ig delen om vat ten en

    de actuele arch i tectuur , sch i lderkunst en vorm geving behandelen in de ruim ste zin . De boeken m oes-

    ten voorbeeldig zi jn wat t ypograf ie, band en stofom slag bet rof . Er zouden ui teindel i jk slechts der t ien

    delen verschi jnen, m aar het is opm erkel i jk dat dr ie daarvan waren gew i jd aan de individuele St i j lkun-

    stenaars M ondr iaan, Oud en Van Doesburg. Gropius m oet een zwak voor hun werk hebben gehad. Er

    waren aanvankel i jk wat st rubbel ingen, m aar in jun i 1925 kon Gropius aan Van Doesburg schr i jven: ‘ …

  • nun läuf t aber al les glat t und in kürzester Zei t sind die Bücher auf dem M arkte. M oholy hat f ieberhaf t

    gearbei tet .’ 51

    Bauhausboeken gew i jd aan M on dr iaan en Van Doesbur g; spr ead ui t het Bauh ausboek van M oholy- Nagy, 1925.

    M ondr iaans boek Neue Gestal tung was opgedragen aan ‘ Den M enschen der Zukunf t ’ en bundelde ar t i -

    kelen die eerder in De St i j l waren verschenen. Om slag en t ypograf ie zi jn van M oholy, die vr i j sober te

    werk ging en de l i jnen en balken, die h i j in ander Bauhausdrukwerk nogal ui tbundig toepaste, h ier be-

    perkte tot de dubbele t i t elpagina die duidel i jk als een geheel is opgevat . M inder geslaagd is het stof -

    om slag, dat m et zi jn zwar te en rode l i jnen en vlakken enigszins M ondr ianesk l i jkt , m aar n iet erg sub-

    t iel is belet terd. De handgetekende let ter deed nog enige t i jd opgeld in het Bauhaus, bi j gebrek aan be-

    ter . M oholy ontw ierp m eer van zulke stofom slagen voor de Bauhausbücher , waarbi j h i j probeerde een

    visueel equivalent voor de inhoud te form uleren, n iet al t i jd even gelukkig. Wel een f raai geheel vorm en

    de un iform e gele l innen banden m et rode l i jnen en belet ter ing.

    Ook Van Doesburg kreeg van M oholy de ui tnodiging om voor de Bauhausser ie een overzicht te schr i j-

    ven van de St i j lbeweging en haar betekenis voor schi lderkunst en arch i tectuur .52 Van Doesburg kon-

    digde in De St i j l di t boek aan onder de t i t el Im Kam pf um das Neue en als De Arbei t der St i j lgruppe

    werd het in 1924 ook in een Bauhausprospectus aangekondigd, m aar het zag n im m er het l icht . Wel

    verscheen een reeks opstel len van zi jn hand onder de t i t el Grundbegr i f fe der neuen gestal tenden

    Kunst , deel 6 in de ser ie. Het boek telde 40 pagina’ s tekst en 26 pagina’ s afbeeldingen en droeg net als

    het boek van M ondr iaan een m ot to, m aar dat k lonk zoals te verwachten een stuk polem ischer :

  • ‘ Freunden und Gegnern gew idm et .’

    M oholy had Van Doesburg ook ui tgenodigd een om slag te ontwerpen. Na enige discussie over de hoe-

    veelheid kleuren en de daarm ee gem oeide kosten, resul teerde dat in een stofom slag — voorzi jde en

    achterzi jde door lopend — dat een com posi t ie ver toonde in geel , rood, blauw en gebroken wi t m et

    zwar te l i jnen.53 Het om slag is een heel di recte ver tal ing van de neo- plast ische beginselen in de toege-

    paste graf iek. M et de handgetekende belet ter ing toonden Van Doesburg noch M oholy zich achteraf erg

    tevreden. In het binnenwerk m aakt M oholy gebruik van vet te schreef lozen voor koppen, onderkopjes,

    noten en afbeeldingsci j fers en van vet te balken om de voetnoten van de tekst te scheiden. Zoals in bi j-

    na al le Bauhausboeken is de plat te tekst nog in een t radi t ionele Ant iqua gezet . M eestal denken we bi j

    Bauhaustypograf ie aan schreef loze let ters, m aar dat geldt nog n iet voor deze boeken. Pas het laatste

    deel van de ser ie, dat in 1930 ui t kwam — Gropius’ Bauhausbauten Dessau — kon M oholy geheel in de

    n ieuwe en ‘ zei tgem ässe’ schreef loze Futura van Paul Renner laten zet ten.

    Ook over t ypograf ie waren Bauhausbücher gepland: in 1924 werd Reklam e und Typographie van El

    Lissi t zky aangekondigd en in 1926 het deel Reklam e und Typographie des Bauhauses. Het kwam er

    n iet m eer van.

  • 1926- 30/ Experimenten

    De kleine t i jdschr i f t en kwam en, gingen en n ieuwe volgden hen op, net zoals de republ iek van Wei-

    m ar hor tend en stotend haar bestaan rekte. De St i j l bleef verschi jnen, wel steeds onregelm at iger ,

    m aar ook m et dikkere num m ers, die de neerslag vorm en van de in ternat ionale contacten van Van

    Doesburg en zi jn reizen in de jaren 1924 en 1925 naar Wenen, Brno, Praag, Ber l i jn , Hannover en an-

    dere Dui t se plaatsen, waar h i j de bet rekkingen m et oude vr ienden aanhaalde. Hoe inform at ie werd

    overgenom en leer t het voorbeeld van de ‘ t ypograf ische M ondr iaan’ . In het augustusnum m er van De

    St i j l van 1924 was een Com posi t ie van M ondr iaan ui t 1922 verschenen.54 Hoewel de t i jdschr i f t en

    vaak cl ichés over en weer stuurden, verzon Hans Richter er voor zi jn blad G in m aar t 1926 iets anders

    op. Het sch i lder i j dat in De St i j l in autotypie werd afgebeeld, l iet Richter ver talen in zetm ater iaal : de

    com posi t ie werd nu een t ypograf ische const ruct ie van 15 bi j 15 cicero, opgebouwd ui t koperen blokjes

    en haar l i jnen en voorzien van het bi jschr i f t : ‘ Gleichgew icht ohne Sym m et r ie’ . Als l i jncl iché tot 5 bi j 5

    cm verkleind beeldde Karel Teige de ‘Kom posice’ opnieuw af in het eerste num m er van de derde

    jaargang van zi jn blad ReD in Praag.55 Of M ondriaan er kennis van heef t genom en? In elk geval ging

    di t n iet in tegen zi jn over tuiging dat kunst en techniek in de toekom st onafscheidel i jk zouden zi jn.

    Piet ro Saga (Stef f i Ki esler ) , Typo- pl ast ique, 1925; Piet Zw ar t , twee com posi t i es, 1926.

    Een cur ieuze var iant van de ‘ t ypograf ische M ondr iaan’ in G vorm den de ‘ Typo- plast iques’ en

    ‘ Dactyloplast iques’ van Piet ro Saga die rond 1926 in De St i j l verschenen. Het waren speelse abst ract -

    geom et r ische com posi t ies, opgebouwd ui t schr i j fm achinelet ters; door verschi l lende let ters in een

    blok over elkaar heen te t ikken ontstonden l ichte en donkere vlakken. Achter het pseudoniem verborg

    zich Stef f i Kiesler , echtgenote van de Weense arch i tect Freder ick Kiesler , die zi jn exper im entele ar-

    ch i tectuur voor theater en tentoonstel l ingsbouw terzel fder t i jd in De St i j l publ iceerde.56

    Ook Piet Zwar t l iet zich tot abst racte t ypograf ische com posi t ies ver leiden, die de invloed van Lissi t z-

    ky en M ondr iaan ver raden en die wel l icht n iet toeval l ig ontstonden in 1926, toen h i j voor het verbou-

    wen van een restaurant regelm at ig in Par i js ver toefde en bi j M ondr iaan op bezoek ging, waarover h i j

    naar huis schreef : ‘ Na het eten ben ik bi j Piet M ondr iaan geweest , die ik thuis t rof . We zi jn al t i jd als

    ui tgelaten kinderen bl i j als we elkaar zien. Zi jn atel ier m idden in M ontparnasse is iets heel pracht igs.

    Al le dim ensie is er om zo te zeggen uit , het viel m e ui t de m ond: “ Jongen, het l i jkt m e al t i jd of ik bi j

  • onze l ieve Heer binnen gelaten word als ik bi j jou kom .” We hebben er har tel i jk om gelachen… We

    praat ten over f i losof ie en over kunst . Over de delicate sm aak van een eigengerolde sigaret boven die

    van een gekochte. We praat ten over de best revingen van anderen en over ons eigen werk. Je weet nau-

    wel i jks wat je precies besprak, m aar je gaat al t i jd iets r i jker weg dan je kwam .’57

    Een reeks abst racte com posi t ies ui t t ypograf isch m ater iaal ontwierp ook Karel Teige in 1928 voor

    dichtbundels van Konstant in Biebl . Teige fungeerde als redacteur bi j de Praagse ui tgever i j Odeon en

    kon dar zi jn eigen visie op t ypograf ie in prakt i jk brengen. Hi j schreef een ‘Typograf isch M ani fest ’ dat

    alom de aandacht t rok en herdrukt werd. Ook hem fascineerde de relat ie tussen techniek en kunst , zo-

    als bleek ui t zi jn zesde stel l ing: ‘ Wensel i jk is zeer nauwe sam enwerking van de ontwerpende graf icus

    m et vakl ieden in de zet ter i j , net zoals de sam enwerking tussen de ontwerpende arch i tect en de bouw-

    ingenieur noodzakel i jk is en die tussen de planner en de ui t voerende; noodzakel i jk zi jn zowel special i -

    ser ing en werkverdel ing als al lernauwst contact .’ 58

    Het onderwerp t ypograf ie kreeg m eer en m eer aandacht . Hans Richter kondigde, in wat het laatste

    num m er van zi jn blad G zou worden (5/6, 1926), zel f s een dubbelnum m er over t ypograf ie aan, waar in

    h i j werk van ‘ Doesburg, Schw i t ters, Lissi t zky, Picabia, Richter , Zwaar t ’ zou opnem en. Piet Zwar t kon

    in het najaar van 1926 aan zi jn vr iendin Nel Cleynder t schr i jven: ‘ Je weet natuur l i jk dat t ypograf ie de

    drukm ethode is, waarbi j je slechts gebruik kunt m aken van het m ater iaal dat de drukker heef t ; je m oet

    dus com poneren m et een vast en beperkt aantal m iddelen; ik m een, en daar in is geen zweem van pe-

    danter ie, m aar het is een zuiver object ief oordeel, dat ik daar in m et een russische vr iend van m e

    [ Lissi t zky] de m eest t yperende dingen gem aakt heb van wat m et het t ypograf ische m iddel te bereiken

    is. Het num m er van G. zal daarover handelen. Om dat ik n iet w i l dat het een té persoonl i jk karakter zal

    hebben, heb ik voorgesteld er ook een paar dingen van Lissi t zky bi j op te nam en. I k m oet er nog een

    t ypo- com posi t ie voor ontwerpen en een stukje schr i jven waar in ik de eendagsschepping als een ken-

    m erkende en noodzakel i jke eis van onze t i jd zal behandelen.’ 59 Helaas, het num m er kwam nooi t tot

    stand, evenm in als een boek over t ypograf ie in de door Hans Richter geplande ‘ G- Bibl iothek’ .

    Al fabet ten van Herber t Bayer en Josef Albers, 1926.

    I n decem ber 1926 kon het Bauhaus, nu verhuisd naar Dessau, over een eigen drukker i j en reclam eaf-

    del ing beschikken onder leiding van voorm alig student Herber t Bayer en m et M oholy en Joost Schm idt

    als leraren. Zowel prakt isch als theoret isch kwam de t ypograf ie nu op de voorgrond en vooral het k lei -

  • ne drukwerk voor eigen gebruik was een dankbaar onderwerp tot exper im enteren voor leraren en stu-

    denten. Zo ontw ikkelde zich geleidel i jk een t ypograf ische st i j l , die st reefde naar de eenvoud, helder -

    heid en system at iek waarvoor Tschichold had geplei t . Het Bauhaust i jdschr i f t , elders gedrukt , m aar in

    eigen huis ontworpen, laat die geleidel i jke evolut ie zien.60 Waar tegen M oholy in 1923 st reng had ge-

    waarschuwd, het exper im enteren m et geom et r ische let tervorm en, stak nu bi j de naar het const ruct i -

    vism e neigende Bauhäusler opnieuw de kop op. Rui t jespapier en passer kwam en weer tevoorschijn .

    Herber t Bayer zweefde één ‘Wel t schr i f t ’ voor ogen dat in ternat ionale com m unicat ie zou bevorderen.

    De let ter zou geen onderscheid kennen tussen onderkast en kapi talen, voor al le m edia geschikt zi jn

    en, om snel te kunnen aanleren en herkennen, gebaseerd zi jn op de grondvorm en vierkant en ci rkel .61

    Karel Teige, die als gastdocent aan het Bauhaus opt rad, tekende enkele van Bayers let ters opnieuw en

    gebruikte ze voor een boekom slag, m aar tot algem ener toepassing kwam het al fabet voor lopig nog

    n iet .62

    Josef Albers w i lde de ‘ econom ie van de let tervorm ’ ter discussie stel len en stelde een sjabloonlet ter

    voor , later ui tgewerkt tot het kom binat ionsschr i f t “ 3” . Elke let tervorm kon sam engesteld worden ui t

    dr ie geom et r ische basiselem enten: vierkant , dr iehoek en kwar tci rkel . Terw i j l Bayer het aantal let ters

    tot een m in im um beperkte, gaf het systeem van Albers de m ogel i jkheid tot het const rueren van tal r i j -

    ke let tervorm en en var iat ies. Zelf zag h i j het al fabet vooral als een gem akkel i jk hulpm iddel bi j het be-

    let teren van hout , m etaal , porselein en glas, voor neonreclam e en als stem pel let ter .63