Download - jodendom christendom islam

heilige boekenjodendom christendom islam

Na je bezoek bezorg je ons deze bezoekersgids terug. Wil je de teksten nog eens nalezen? Je kunt ze downloaden op www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts

EHC_HBGids_NL.indd 1 29/08/2014 9:10:47

heilige plaatsen, heilige boeken

Onder de Hoge Bescherming van Hunne Majesteiten de Koning en de Koningin


4 heilige plaatsen, heilige boeken

heilige plaatsen, heilige boeken


5heilige boeken

Jodendom, christendom en islam zijn nauw verwant. Ze zijn ontstaan in het Nabije Oosten en beschouwen Abraham als een belangrijke voorvader. Eén almachtige, eeuwige God heeft de wereld geschapen en zich in woorden geopenbaard aan de mens. Die openbaring is neergelegd in heilige boeken, die een richtlijn zijn voor het leven: Tenach, Bijbel en Koran. Tegelijk beleven gelovigen hun religie in een rijkdom van praktijken. Zo bezoeken ze sinds eeuwen heilige plaatsen, waaronder Jeruzalem, Rome en Mekka.

Heilige Plaatsen, Heilige Boeken is een dubbeltentoonstelling over deze drie monotheïstische wereldreligies. In het MAS maak je kennis met de traditie van de pelgrimage. In de Nottebohm zaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ontdek je bijzondere exemplaren van de heilige boeken. De twee tentoonstellingen laten zien wat de heilige boeken en plaatsen voor gelovigen vroeger en vandaag betekenen.

Hier staat de betekenis van de heilige boeken van joden, christenen en moslims centraal. Waarom zijn ze zo cruciaal voor gelovigen? Je krijgt een unieke inkijk in de in houd, de vorm, het gebruik en de studie van Tenach, Bijbel en Koran. Ontdek het spanningsveld tussen een onveranderlijke, goddelijke openbaring en de betekenissen die mensen eraan hebben gegeven, door de tijd heen.


6 heilige boeken

portrettengalerij: Antwerpe nAren over hun heili ge boekenHeilige boeken, zoals de Tenach, Bijbel en Koran, worden wereldwijd intens gelezen en bestudeerd, sinds eeuwen. Gelovigen beschouwen de boeken als een morele leidraad in hun leven of als een houvast in moeilijke tijden. Dat is vandaag de dag niet anders. Studie, het zoeken naar betekenissen en emoties gaan daarbij hand in hand. Portretten en citaten verduidelijken wat Antwerpenaren ervaren als ze hun heilig boek lezen en gebruiken.

Fotografie: Rocio Forero B.


7portrettengalerij

Maar uiteindelijk is de hoofdbedoeling van het bestuderen van de Thora te weten wat men voor zichzelf, zijn naasten en de hele mensheid moet doen om geluk en vrede op aarde te brengen.

De Koran is voor mij een gids die mij door het leven leidt. Zonder ben ik verloren.

joseph blajwas meryem aktas


8 heilige boeken

Voor mij persoon lijk is de Bijbel een reis genoot. Een compagnon de route, als het ware.

bruno aerts

Ook al lijken sommige geboden en verboden uit de Thora raar, het feit dat je je eraan houdt zonder er verdere vragen bij te stellen, geeft aan dat je met iets speciaals bezig bent.

david braun


9portrettengalerij

In mijn dagelijks leven pas ik de Koran vaak toe, zowel in mijn gebed als in het dage lijkse doen, omdat je volgens de principes van de islam probeert te leven.

Ik grijp het meest naar de Bijbel in tijden van twijfel, wanneer ik niet goed weet wat ik met een situatie moet. Ook al is het een oud boek, veel situaties zijn heel herkenbaar en eigentijds.

erika droogendijk assad ben-meseoud


10 heilige boeken

sporen van pelgrims in antwerpen

Maak kennis met de digitale Erfgoedtafel. Je vindt hier een selectie van het Antwerpse erfgoed over heilige plaatsen en heilige boeken. De presentatie belicht vooral het thema ‘Pelgrimage’ dat in onze zustertentoonstelling in het MAS aan bod komt. We doen dat aan de hand van sporen in Antwerpse erfgoedcollecties over pelgrimages: naar Antwerpen, via Antwerpen en vanuit Antwerpen. Volg de erfgoedsporen van de pelgrim in en uit Antwerpen. Ontdek via die weg het rijke erfgoed in de vele schatkamers en de ‘huizen van het boek’ die de stad Antwerpen rijk is.

openbaringJodendom, christendom en islam zijn essentieel verbon den met momenten waarop het goddelijke zich aan de mensheid heeft geopenbaard. Mozes ontving van God de stenen tafelen. Jezus van Nazareth, de zoon van God, bracht verlossing. De profeet Mohammed werd de bood schapper van Gods woord.

De oudste bewaarde getuigen van deze openbaringen oefenen een grote aantrekkingskracht uit. Vroege tekst fragmenten hebben gelovigen, wetenschappers en ver zamelaars steeds gefascineerd.

Deze oude teksten behoren ook tot de kostbaarste bron nen om te begrijpen hoe openbaringen uiteindelijk vorm krijgen in boeken. Fragmenten van de Dode Zee rollen, papyrussnippers met de

1


11openbaring

Paulusbrieven en een blad van een koran uit de 1ste eeuw van de moslimjaartelling (eind 7de – begin 8ste eeuw): ze maken het begrip ‘openbaring’ bijzonder tastbaar.

Tenach, Bijbel en Koran zijn eeuwenoud en hun goddelijke boodschap blijft van fundamentele betekenis voor gelovigen.

de tenach: totstand komingDe Tenach is een verzameling boekrollen in drie delen: het eerste is de Thora (Lering). Die vertelt het verhaal over de schepping van mens en wereld, en over de geschiedenis van het volk van Israël tot de uittocht uit Egypte. In dit deel staan ook wetten en richtlijnen.

Neviim (Profeten) is het tweede deel, met verhalen over de intocht in Israël en de groei van het land. Het bevat ook de woorden van de ‘grote profeten’, zoals Jeremia en Ezechiël, en de twaalf ‘kleine profeten’. Het derde deel is Ketoevim (Geschriften). Hierin vinden we verschillende soorten teksten, zoals liederen (Psalmen), gedachten van wijzen (Spreuken), filosofische overwegingen (Prediker) en levensverhalen (Job, Ruth).

De huidige samenstelling gaat volgens de gelovige overlevering terug op de rabbijnen in Yavne (Israël), eind 1ste eeuw. Daarvóór was er geen vaste volgorde en gebruikten joden ook andere geschriften. Dat blijkt uit de oudste verzameling joodse teksten uit Qumran aan de Dode Zee, met (vooral fragmenten van) boekrollen in het Hebreeuws, Aramees en Grieks. Die bevatten soms heel andere teksten.


12 heilige boeken

| 1Bijbelfragment uit het boek Psalmen Handschrift op perkamentQumran, 1ste eeuwMusée Bible et Terre Sainte, Parijs, 4QPsq (4Q98) Dit Parijse fragment op schaapsleder bevat stukken uit Psalmen 33 en 35. Het dateert van het midden van de 1ste eeuw. Deze oudste teksten zijn van onschatbare waarde voor onze kennis van de Tenach.

de bijbel: totstand komingNet als de Tenach is de christelijke Bijbel een verzameling teksten. Of beter: twee verzamelingen, het Oude en het Nieuwe Testament.

Het Oude Testament omvat de meeste teksten uit de Hebreeuwse Tenach. Basis was de invloedrijke Griekse vertaling daarvan, de Septuagint. Het Oude Testament bevat ook teksten die de joodse traditie uiteindelijk afwees. Die staan dan weer niet in protestantse Bijbelvertalingen omdat zij vertrokken van de Hebreeuwse versie.

Volgens het vroege christendom was Jezus van Nazareth de Christus of Messias wiens komst de joodse geschriften aankondigen. In het Nieuwe Testament brengen vier evangeliën – van het Oudgriekse woord euangelion, ‘goed nieuws’ – het verhaal van zijn leven, dood en verrijzenis. Ze worden toegeschreven aan Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes, en dateren uit de tweede helft van de 1ste eeuw. Mattheus en Johannes waren leerlingen van Jezus.

Daarnaast bevat het Nieuwe Testament de Handelingen der Apostelen, dat is het verhaal van de vroegste gemeen schappen van Christus’ volgelingen, en ook de Brieven van de apostel


13openbaring

Paulus en andere christelijke leiders aan deze gemeenschappen. Openbaring of de Apocalyps is het slot, met Johannes’ visioen over het einde der tijden.

De inhoud van het Nieuwe Testament is rond het einde van de 3de eeuw vastgelegd.

| 1Brieven van Paulus Handschrift op papyrus (fragmenten) Oxyrhynchus (Egypte), begin 3de eeuw Universiteitsbibliotheek Gent, Pap. Gent, Gent, Inv. 61

Deze papyrusfragmenten bevatten passages uit brieven van de apostel Paulus aan de christenen van Thessaloniki. Paulus’ ideeën waren doorslaggevend voor de ontwikkeling van het vroege christendom. De fragmenten dateren uit de vroege 3de eeuw. Britse archeologen ontdekten ze eind 19de eeuw in een oude afvalstortplaats bij de Egyptische stad Oxyrhynchus. Enkele van Paulus’ brieven zijn het hart van de oudste christelijke teksten.

de koran: totstand koming

De Koran is het woord van God, zoals dat geleidelijk in het Arabisch is geopenbaard aan Mohammed (ca. 570632), een handelaar uit Mekka, via de engel Gabriël.

De complexe neerslag van de openbaringen tot één geheel verliep snel. De meest gezaghebbende traditie situeert dit proces in de eerste decennia na 632. In opdracht van derde kalief Oethmaan (644656) bracht men de openbaringen samen in een boek (kitaab). Hiervan werden verschillende exemplaren (moeshaf) gemaakt. Vanuit Oethmaans hoofdkwartier in de Arabische Hijaz stuurde men die uit over het jonge rijk: Egypte, Irak, Syrië, Jemen, Iran, Azerbeidzjan.


14 heilige boeken

De oudste nog bestaande (fragmenten van) perkamenten korans, uit de late 7de en vroege 8ste eeuw, zijn opgetekend in het rudimentaire, naar rechts overhellende Hijazischrift. In het uitgebreide wetenschappelijk onderzoek van dit en verwant materiaal overheerst de idee dat de Oethmaancodex (moeshaf Oethmaan) al zeer vroeg de norm werd.

| 1Hijaziachtig Koranfragment Handschrift op perkament Herkomst onbekend, ca. 650750 Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14.545 b

Dit Leidse fragment op perkament is geschreven in een al meer gestileerd Hijazi-schrift uit de vroege 8ste eeuw, dat is het einde van de 1ste eeuw van de islamitische jaartelling. Het gaat om een blad uit een Parijs exemplaar dat behoort tot de oudste generatie bewaarde korans. Hun opvallende eenvormigheid toont dat de Oethmaan-codex al vroeg de norm werd.

de tekstMonotheïstische openbaringen hebben in een ver verleden gezag verworven doordat er een tekst, en vervolgens een boek van is gemaakt.

In elke traditie verschenen al zeer vroeg boeken met de geopenbaarde boodschap. In het jodendom is de Tenach het boek bij uitstek, een verzameling teksten met de Thora als belangrijkste en bekendste deel. De Bijbel van het christendom omvat óók de Tenach, die hier ‘Oud Testament’ heet. Daarbij komt een nieuwe verzameling geschriften waarin het leven van Jezus van Nazareth centraal staat: het Nieuwe Testament. De teksten in de Koran, het ‘Heilige Boek’ van de islam, verwoorden de relatie


15de tekst

tussen de almachtige Allah, Zijn schepping en de mens. De Koran bevat ook verwijzingen naar joodse en christelijke elementen.

Hoewel de teksten van Tenach, Bijbel en Koran zeer verschillende goddelijke boodschappen bevatten, delen ze dus ook heel wat thema’s, personages en ideeën.

antwerpenaren getuigen

tenAch, bijbel en korAn Als drAgers vAn goddelijke woordenWat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alle dag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

ontdek meer! blAder zelf door de boeken

Wie nieuwsgierig wordt bij het bekijken van de heilige boeken in de tentoonstelling, kan een aantal werken hier digitaal door

2

3


16 heilige boeken

bladeren. Op de website zijn overigens nog meer links te vinden naar boeken die volledig gedigitaliseerd zijn.

de tenach: de tekstDe Tenach kreeg pas in de 1ste eeuw min of meer zijn huidige samenstelling. De rabbijnen in Yavne in Israël namen er de teksten in op die werden toegeschreven aan de oudste schrijvers en die volgens hen zeker meer dan vijf eeuwen oud waren.

Omdat de verschillende boeken van de Tenach nog op rollen werden geschreven, lag de volgorde nog lang niet vast. Dat veranderde pas toen de joden in de middeleeuwen ook de codex, de moderne vorm van het boek, gingen gebruiken. Zo weten we uit de vondsten in Qumran dat de psalmen toen nog geen vaste volgorde hadden.

Het oude Hebreeuwse schrift had geen klinkers. De klinkertekens nodig om de tekst te kunnen voorlezen, worden toegeschreven aan middeleeuwse schriftgeleerden die men ‘masoreten’ noemt. De standaardtekst van de joodse Bijbel wordt dan ook ‘de Masoretische tekst’ genoemd.

| 2Asjkenazische Pentateuch Handschrift op perkamentDuitsland, ca. 12701320Braginsky Collection, Zürich, BCB 214

Dit is een Asjkenazisch (of Oost-Europees) middeleeuws manuscript van de Thora (in het Grieks Pentateuch) waarbij op één pagina de klinkertekens nog ontbreken. De andere grote Sefardische traditie in Spanje, Portugal en de moslimlanden ontwikkelde een iets ander lettertype en een andere manier om de woorden uit te spreken.


17de tekst

| 3 SpaansPortugese Bijbel Handschrift op perkament Kopiist Isaac ben Ishai Sason Ocaña (Spanje), Evora (Portugal), 14911494 Braginsky Collection, Zürich, BCB 243 Dit is een prachtig verlucht Sefardisch manuscript met een turbulente geschiedenis. De kopiist begon eraan in Spanje, maar moest zijn werk voortzetten in het Portugese Evora toen Ferdinand en Isabella de joden uit Spanje verbannen hadden.

de bijbel: de tekstDe christelijke Bijbel omvat het Oude en het Nieuwe Testament. Het kortere Nieuwe Testament werd en wordt vaak ook apart verspreid.

De vier evangeliën uit dat Nieuwe Testament gaan over Jezus’ leven, verkondigingen, dood en verrijzenis. Elk heeft een eigen stijl en toon, en bovendien bevat niet elk evangelie alle episodes. Daarom brachten sommige latere auteurs alle verhalen samen in één doorlopende tekst, een ‘harmonie’.

Zolang de enige zichtbare structuur van de Bijbel bestond uit de opdeling in Oud en Nieuw Testament en in ‘boeken’, bleef het moeilijk er je weg in te vinden. In de 16de eeuw, onder impuls van het humanisme, ontstond de nood aan een meer gedetailleerde structurering, met hoofdstukken en genummerde verzen.

De nu algemeen aanvaarde en gebruikte nummering wordt toegeschreven aan de Parijse drukkeruitgever Robert Estienne. Voortaan kon je eenduidig verwijzen naar Bijbelpassages, en kon je tekstversies en vertalingen makkelijker vergelijken.


18 heilige boeken

| 2ArmenbijbelBlokboek, papier, ingekleurdZonder plaats, ca. 14641465?Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Inc. B1590

De tweedeling tussen het Oude en het Nieuwe Testament is duidelijk te zien in de Biblia pauperum of ‘Armenbijbel’, een blokboek uit de 15de eeuw. Het bevat afbeeldingen met taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament die thematisch met elkaar verwant zijn.

| 3Vier EvangeliënHandschrift op perkamentZonder plaats (Monreale?, Italië), 12de eeuwBiblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 42

De vier evangelieteksten werden vaak in een aparte bundel samengebracht. Dit 12de-eeuwse exemplaar uit de Vaticaanse Bibliotheek toont hoe schitterend deze gebundelde evangeliën konden worden uitgevoerd.

| 4Diatessaron LeodienseHandschrift op perkamentBrabant of Vlaanderen, begin 14de eeuw Université de Liège, Bibliothèque Alpha, Luik, Hs. 437

Sommige episodes uit Jezus’ leven worden in verschillende evangeliën verteld, andere slechts in één. Dat heeft sommigen ertoe aangezet om alle verhalen te combineren tot één tekst: een ‘harmonie’ of ‘diatessaron’. Het ‘Luikse Diatessaron’ (bewaard in de Luikse Universiteit) is zo’n gecombineerde tekstversie in het Middelnederlands.

| 5Bijbeluitgave van Robert Estienne Druk op papierGenève (Zwitserland), 1557Museum PlantinMoretus / Prentenkabinet, Antwerpen, R 31.4

De Parijzenaar Robert Estienne was niet alleen drukker en uitgever, maar ook een humanistisch geleerde. Hij ontwikkelde een nummering van de Bijbelverzen en paste die voor het eerst toe in zijn uitgave van 1557, die in Genève verscheen. Zijn nummering werd nadien als standaard overgenomen.


19de tekst

de koran: de tekstDe Oethmaancodex reconstrueert in tekst Gods openbaring aan de mens. De aan Mohammed geopenbaarde verzen of tekenen (aaya’s) zijn er samengebracht in hoofdstukken (soera’s). De langste soera’s bevinden zich vooraan, de kortere achteraan. De codex van Oethmaan telt 6236 verzen en 114 soera’s.

Alleen de eerste soera vormt een uitzondering op de indelingvolgenslengte. Het gaat om het belangrijkste hoofdstuk: moslims zeggen het dagelijks tijdens het gebed en op andere bijzondere momenten op. Deze soera — alFaatiha, de Opener — balt de kernboodschap samen: de barmhartige almacht van de ene en enige God, wiens onderdanen beloond zullen worden als ze het door Hem uitgestippelde pad volgen. Zijn toorn is gericht tegen wie daarvan afwijkt.

De andere soera’s verwoorden de kernboodschap in drie teksttypes: verkondigende verzen; profetenverhalen (isra’ieliyyaat) die aan de Tenach en Bijbel verwant zijn en onder meer over Noah, Abraham en Mozes gaan; passages met concrete maatschappelijke voorschriften, de basis van het islamitische recht.

| 2Koran uit AtjehHandschrift op papierAtjeh (Indonesië), midden 19de eeuwErfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 272304

Wie bladert in de digitale kopie van dit 19de-eeuwse handschrift uit Atjeh (Indonesië), ziet dat langere soera’s in de Koran vooraan staan en kortere achteraan. Uit de versiering van de hier getoonde bladzijden (de eerste twee van het boek, dat zijn de laatste twee voor wie boeken in Europese talen gewoon is) blijkt ook reeds hoe de eerste korte soera in elke moeshaf de grootste decoratieve aandacht krijgt. Deze soera gaat zo: (1) In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (2) Lof zij God, de Heer van de wereldbewoners,


20 heilige boeken

(3) de erbarmer, de barmhartige, (4) de heerser op de oordeelsdag. (5) U dienen wij en U vragen wij om hulp. (6) Leid ons op de juiste weg, (7) de weg van hen aan wie U genade geschonken hebt, op wie geen toorn rust en die niet dwalen.

| 3 Maghrebijns Koranfragment Handschrift op papierNoordAfrika, ca. 1490Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 11.243

Tekens en tussentitels — in vergulde vorm in deze laat-15de-eeuwse Marokkaanse koran — onderscheiden van oudsher verzen en soera’s. Hier zien we het einde van soera 36 en het begin van soera 37. Soera 37, ‘de Zich Opstellenden’ (al-Saaffaat), is een Mekkaanse soera van 182 verzen over de lotgevallen van Bijbelse figuren zoals Noah, Abraham, Mozes, Elias en Jonas. Dit is het begin: In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Bij de zich in rijen opstellenden, (2) de scheldend afschrikkenden (3) en een vermaning voorlezenden! (4) Voorwaar, jullie God is één, (5) de Heer van de hemelen, de aarde en wat er tussen beide is en de Heer van de plaatsen van opkomst.

| 4 ZuidoostAziatische KoranHandschrift op papierJava (Indonesië), 18de eeuw?Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, BHSL.HS.0114

Dit handschrift uit Java (Indonesië) bevindt zich sinds 1838 in de Gentse universiteits-bibliotheek. De laatste twee soera’s van de Koran, soera 113 (al-Falaq, ‘de Ochtend-schemering’) en 114 (al-Naas, ‘de Mensen’), zijn prachtig versierd. Deze zeer korte hoofdstukken gaan als volgt: In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de ochtendschemering (2) tegen het kwaad dat Hij geschapen heeft (3) en tegen het kwaad van de donkere nacht wanneer hij aanbreekt (4) en tegen het kwaad van haar die op de knopen blazen (5) en tegen het kwaad van een jaloerse wanneer hij jaloers is.”


21het object

In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige. (1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de mensen, (2) de koning van de mensen, (3) de god van de mensen, (4) tegen het kwaad van de stiekeme influisteraar (5) die de mensen in hun binnenste influistert, (6) of hij nu tot de djinn of tot de mensen behoort.”

het objectOok boeken met een goddelijke oorsprong blijven tastbare objecten. Hun goddelijke karakter wordt in een bepaalde vorm gegoten. Dat gebeurt op uiteenlopende wijzen, afhankelijk van de normen, waarden en technieken van een periode, en steeds met de bedoeling de goddelijke boodschap te belichamen.

Tenach, Bijbel en Koran zijn als object altijd bijzonder geweest, precies omdat zij een schakel vormen tussen de ene eeuwige God en de gemeenschap van gelovigen. Deze boeken werden daarom met de grootste zorg op de duurste materialen geschreven, en met grote eerbied gehanteerd en bewaard.

De woorden en de taal waarin ze geschreven zijn, en ook het bijzondere schrift, de decoratie en de bladspiegel, kregen door de tijd heen vaak een eigen symbolische waarde. Dat was een teken van erkenning en respect voor hun bijzondere betekenis. Elke traditie ontwikkelde haar eigen vormentaal. Maar dát de sacrale betekenis vormelijk is vertaald, hebben ze gemeen.


22 heilige boeken


tenAch, bijbel en korAn Als sAcrAle objectenWat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

kinderen en heilige boeken

Joodse kinderen, christelijke kinderen en moslimkinderen worden op heel jonge leeftijd vertrouwd gemaakt met de Thora, de Bijbel of de Koran. Dat gebeurt thuis, in de familiekring of in de synagoge, de kerk of de moskee. Ook op de schoolbanken, tijdens de levensbeschouwelijke vakken, worden verzen, verhalen, psalmen... gelezen en besproken. En buiten de school kunnen kinderen in hun gemeenschap extra lessen volgen. Drie kinderen vertellen wat dit voor hen betekent.

Deze reportage is een productie van Ketnet, in samenwerking met de stad Antwerpen (MAS | Museum aan de Stroom en Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience).

4

5


23het object

de tenach als objectVoor het maken van Tenachcodices namen joden snel de uitvinding van de boekdrukkunst over: de Antwerpenaar Daniël van Bomberghen drukte in Venetië de eerste volledige zogenaamde rabbijnenbijbel.

Nog altijd hebben joden strenge regels voor het kopiëren van de rollen waaruit ze in de synagoge voorlezen, en voor de ver deling in parasja’s, de tekstfragmenten die wekelijks aan bod komen.

Ook in de middeleeuwen werd de Tenach in de vorm van soms rijkelijk versierde codices verspreid. Dit geldt later nog meer voor de vaak prachtige rol (Megilla) met de tekst van het boek Esther, die belangrijk is voor het Poerimfeest, een soort van joods carnaval. Esther is het enige boek in de Tenach waarin de naam van God niet voorkomt. Zoals bekend mogen gelovige joden die niet uitspreken.

| 4RabbijnenbijbelDruk op papierDrukker Daniël van Bomberghen, Venetië (Italië), 1524Museum PlantinMoretus / Prentenkabinet, Antwerpen, B70

De eerste volledige ‘rabbijnenbijbel’. De diverse boeken werden door de katholieke censuur gecontroleerd, zoals dit exemplaar duidelijk maakt.

| STEMPELSStempels van Van BomberghenMetaalItalië, 16de eeuwMuseum PlantinMoretus / Prentenkabinet, Antwerpen, ST 50

Deze letterstempels van Van Bomberghen komen uit Museum Plantin-Moretus. Christoffel Plantijn kocht ze van hem voor zijn eigen projecten.


24 heilige boeken

| 5EstherrolManuscript op perkamentIrak, 19de eeuw Braginsky Collection, Zürich, BCS 82

Vanaf de 16de eeuw werd de tekst van het boek Esther in Italië rijkelijk versierd, vaak door Italiaanse kunstenaars.

| 6SoncinobijbelDruk op papierGedrukt in Berlijn (Duitsland) bij Soncino, 19291933 Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Ros. 3823 A 20

Een van de mooiste gedrukte moderne uitgaven van de Tenach is de Soncino-editie. De reeks werd gedrukt in Berlijn, tussen 1929 en 1933.

de bijbel als objectDoor zijn codexvorm was de Bijbel reeds als handschrift een makkelijk hanteerbaar object, waarin het relatief comfortabel bladeren en lezen was. Vanaf het midden van de 15de eeuw kwam er nog een dimensie bij: door de Bijbel te drukken kon men de tekst sneller in hoge oplagen reproduceren. Het is geen toeval dat het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen een bijbel is: de 42regelige Bijbel van Gutenberg.

Dankzij de mechanische reproductie waren alle exemplaren van een oplage voortaan in principe identiek. Toch maakten miniaturen en sierinitialen elk exemplaar weer bijzonder, net zoals bij handgeschreven boeken.

Er zijn talrijke Bijbelhandschriften en gedrukte edities bekend zonder uitgesproken vormelijke verzorging. Maar er zijn óók


25het object

veel, vooral handgeschreven, bijbels overgeleverd waarin alle ornamenten uitdrukken dat hun eigenaar, opdrachtgever of kopiist deze tekst beschouwde als het boek der boeken.

| 6PsalteriumHandschrift op perkamentItalië, 15de eeuwBiblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 3467

De 150 psalmen van het Oude Testament werden ook uitgegeven als zelfstandig gebedenboek voor leken. Vermogende opdrachtgevers lieten ze vaak luxueus uitvoeren. Dit kostbare 15de-eeuwse handschrift uit de Vaticaanse Bibliotheek is versierd met sierinitialen en miniaturen die een vol blad beslaan.

| 7Bijbel van Joannes Gutenberg Druk op papierZonder plaats (Mainz, Duitsland), zonder jaar (14541455)Université de MonsHainaut, Bibliothèque, Fonds Edmond Puissant, Mons

Het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen was een Bijbel, in de Latijnse vertaling van de heilige Hiëronymus: de zogenaamde Vulgaat. De Duitser Joannes Gutenberg drukte hem in 1454-1455. Het exemplaar draagt de sporen van zijn hoge ouderdom, maar getuigt van Gutenbergs volmaakte beheersing van de technologie die hijzelf had uitgevonden. Dit is het enige exemplaar in een Belgische collectie.

| 8Bijbel van AnjouHandschrift op perkament Napels (Italië), eerste helft 14de eeuwMaurits Sabbebibliotheek, FTRW, KU Leuven, Collectie Grootseminarie Mechelen, Leuven, cod. 1

Dit prachthandschrift uit ca. 1340 bevat de integrale Bijbeltekst. Robert I van Anjou, koning van Napels, bestelde het als geschenk voor zijn kleindochter Johanna en haar verloofde Andreas van Hongarije. Het boek verbluft door zijn omvang en de vele uiterst verzorgde miniaturen en randversieringen. Het wordt bewaard in de Leuvense Maurits Sabbebibliotheek, die het liet conserveren. De Bijbel van Anjou, een erkend Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap, verlaat de bibliotheekkluis slechts bij hoge uitzondering.


26 heilige boeken

de koran als objectNa de verspreiding van de Oethmaancodex ontstaat snel een Koranische vormentaal. Kopieën van de tekst (moeshafs) onderscheiden zich van andere boeken. De riante steun van politieke elites en de betekenis van de Koran als incarnatie van Gods woord bepalen dit proces. Het almaar complexere Arabisch schrift verankert de uitspraak van (mede)klinkers en andere klankelementen.

Vanaf de late 10de eeuw wordt de Koranische kalligrafie meer divers, complexer en verfijnder, parallel met ontwikkelingen in de bladspiegel en verluchting. Papier vervangt stilaan perkament. Er verschijnen meer en meer opvallend luxueuze moeshafs. Met name de laatmiddeleeuwse periode (14de eeuw) in de Levant en Egypte wordt beschouwd als een bloeitijd.

Deze oogverblindende tradities zetten zich voort in vele, vaak regionaal bepaalde vormen, kleuren en materialen. Er treden ook variaties op: meerdelige moeshafs op groot formaat zijn het product van een rijkelijk patronaat, en Korans in zakformaat verschijnen massaal vanaf de 17de eeuw.

Allemaal blijven het handschriften. Een verhaal apart is de late verschijning van een algemeen aanvaarde gedrukte moeshaf: in 1924 in Caïro. Deze editie is nog altijd wereldwijd dominant.

| 5Abbasidisch KoranfragmentHandschrift op papierIrakSyrië?, 11de12de eeuw Katoen Natie, Antwerpen, inv. 752

Zogenaamde Abbasidische korans, met een eigen hoekig schrift en het gebruik van rode punten om klinkers weer te geven, zijn een opvallend product van de evolutie naar een complexer Arabisch schrift dat de uitspraak vastlegt. Dit 12de-eeuwse fragment is een voorbeeld.


27het object

| 6De VoedsterKoran (fragment)Handschrift op perkamentKairouan (Tunesië), 10191020Archives de l’Université catholique de Louvain, LouvainlaNeuve, MO 11

Dit is het oudste Koranfragment in een Belgische verzameling. Deze pagina van de beroemde Tunesische Voedster-Koran uit de 11de eeuw illustreert de decoratieve vlucht vooruit in die periode.

| 7Koran van Barqoeq (deel 15)Handschrift op papierCaïro (Egypte), 1387Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 19.991

Dit exemplaar, deel 15 van een 30-delige Koran van de Egyptische sultan Barqoeq (1382-1399), is een voorbeeld van de bloei in luxueuze moeshafs tijdens de late middeleeuwen in Egypte. Het komt uit een Belgische collectie.

| 8Koning Foe’ad IKoranDruk op papierCaïro (Egypte), 19231924Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, BP100 1923

Ondanks tal van experimenten verschijnt pas in 1924 in Caïro een eerste officiële druk van de Koran, goedgekeurd door Koranspecialisten en onder toezicht van de Egyptische koning Foe’ad I. Uit de hier getoonde openingspagina van die eerste druk blijkt hoe getrouw men de handschriftentraditie heeft gevolgd in de keuze van bladspiegel, schrift en decoratie. Dat is ook in de huidige gedrukte Korans vaak nog het geval.

| KORANSTANDAARDKoranstandaardHoutPrivécollectie

Het respect voor het sacrale karakter van de Koran als neerslag van Gods woord leidde tot specifieke middelen om korans te bewaren en lezen. Meerdelige korans werden bewaard in speciale kisten, enkelvoudige moeshafs in stoffen zakken. Met een draagbare houten koranstandaard als deze kon je, in kleermakerszit op de grond, de tekst consulteren zonder hem te veel aan te raken.


28 heilige boeken

| 9WestAfrikaanse KoranHandschrift op papierNigeria?, 19de eeuwUniversiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14605

Losbladige moeshafs worden meestal gelinkt aan West-Afrika, zoals dit exemplaar. Samen met het Soedani-schrift en de zeer Afrikaanse decoratie met geometrische motieven en aparte kleuren illustreert deze openingspagina het eigen karakter van de West-Afrikaanse moeshaf-traditie.

de praktijkDe tekst en het boek als object staan centraal in tal van rituele en aanverwante praktijken die hun bijzondere, goddelijke betekenis levend houden. De eredienst, liturgie en andere symbolische contexten maken tastbaar hoezeer Tenach, Bijbel en Koran leiding geven aan gelovigen.

Reciteren, voorlezen of lezen zijn een essentieel deel van de geloofspraktijk. Daarnaast hechten de drie tradities veel belang aan de verspreiding van Gods woord vanuit de geopenbaarde teksten. Hun betekenis wordt zo uitgedragen en doorgegeven aan de gemeenschap, jong en oud.

De boeken kregen ook een ruimere symbolische functie. Zo zweren gelovigen met de hand op de Bijbel. Zo gelooft men ook dat bepaalde passages uit Tenach, Bijbel en Koran kunnen helpen om het kwade af te wenden, de toekomst te voorspellen of een wens te vervullen. Ze zijn een leidraad en richtlijn, en een houvast waarmee de gelovige steeds opnieuw de band met zijn God kan herstellen.


29de praktijk


tenAch, bijbel en korAn in het dAgelijkse leven vAn gelovigenWat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

ontdek meer! voorlezen en reciteren

Reciteren, voorlezen en lezen vormen een essentieel deel van de geloofspraktijk. Dat geldt met name voor joden en moslims. Zo memoriseren joodse jongens voor hun bar mitswa een passage uit de Thora en dragen ze die voor, bijna zingend. Dit is voor hen een belangrijk overgangsritueel. Ook in de islam is de voordracht van de Koran niet alleen voorbehouden voor vol wassenen, maar zijn er wereldwijd prestigieuze recitatiewedstrijden voor jongeren.

6

7


30 heilige boeken

de tenach in de praktijkHet jodendom hecht veel waarde aan bepaalde verzen uit de Tenach, zoals het gebed Shema Yisraël met de centrale geloofspunten. Gelovige joden binden met gebedsriemen doosjes met Thoraverzen aan hun voorhoofd, armen en handen vast. Wekelijks luisteren ze in de synagoge naar een vastgesteld deel (parasja) van de Thora, gevolgd door een haftara, een stuk uit de profeten. Het voorlezen daarvan is een eer.

Gods naam uitspreken is verboden. Een tekst waarin die voorkomt mag niet vernietigd worden. Dergelijke boekrollen, brieven of zelfs fragmentjes moeten worden begraven of worden bewaard in speciale kamertjes in de synagoge, de geniza.

Het rabbijnse jodendom was vanaf de eerste eeuwen van onze jaartelling altijd de grootste traditie, maar niet de enige. Toen de rabbijnen naast de Tenach ook de mondelinge Thora of Talmoed neerschreven, weigerden bijvoorbeeld de Karaïten, een kleine stroming binnen het jodendom, die te aanvaarden. Hun naam betekent ‘lezers van de Hebreeuwse geschriften’. Hun interpretatie van de Tenach wijkt op belangrijke plaatsen af.

| 7Mezoeza. Gebed Shema YisraelHandschrift op perkamentNederland, 19de eeuw Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Hs. Ros. 687 (13)

Soms werd het gebed Shema Yisraël op perkament geschreven en dan opgerold bewaard in een mezoeza, een houdertje dat aan de deurpost wordt aangebracht. Op de achterzijde staat het woord Sjaddai, een van Gods namen.


31de praktijk

| 8Palimpsest uit de geniza van de synagoge Handschrift op perkamentCaïro (Egypte), 9de10de eeuwTaylorSchechter, Cambridge, AD. 4320(b)

In de synagoge in Caïro vonden onderzoekers in de geniza, een speciaal kamertje, een schat aan oude joodse teksten, zoals dit stukje perkament uit de 9de of 10de eeuw.

| 9Samaritaanse PentateuchHandschrift op perkamentMiddenOosten, 14de eeuwUniversiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 6 (Heb 100)

De Samaritanen waren vertegenwoordigers van de belangrijkste oudere alternatieve traditie, naast het rabbijnse jodendom. Zeker vanaf de 4de eeuw voor onze jaartelling hadden zij een iets andere versie van de Thora en ook hun eigen tempel, niet in Jeruzalem.

| 10Karaïtische commentaar op de ThoraHandschrift op perkamentOsmaanse rijk, eind 15de eeuwBraginsky Collection, Zürich, BCB 189

Dat de Karaïten de Tenach anders interpreteren dan de rabbijnen, blijkt ook in hun commentaren.


32 heilige boeken

een thorarol met een verhaalOver de herkomst van deze perkamenten thora die bewaard wordt in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience was er lange tijd onzekerheid. Een onbekende joodse man zou de rol tijdens de Tweede Wereldoorlog naar de bibliotheek hebben gebracht om hem in veiligheid te brengen voor de nazi’s. Dat de rol zwaar beschadigd is, versterkte dit verhaal: wellicht ging de redding gepaard met schermutselingen. Na de oorlog werd de thorarol nooit weer opgehaald. Ook dat kon men – jammer genoeg – gemakkelijk verklaren.

Het verhaal leek geloofwaardig, tot na grondig onderzoek van de archieven de waarheid aan het licht kwam. De rol werd pas na de oorlog, in de jaren 1950, aan de bibliotheek bezorgd door een Antwerpse sasmeester. Maar we weten nog altijd niet hoe, waar en wanneer die man de thorarol verworven heeft, waarom hij ze aan de bibliothecaris bezorgd heeft en waarom hij de rol nooit is komen ophalen.

| 11ThorarolHandschrift op perkament Zonder plaats, zonder jaar Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, ongenummerd

De thorarol in de nis is een voorbeeld van de exemplaren die nog altijd in synagogen worden gebruikt om uit voor te lezen. Hij is van perkament en de tekst is met de hand geschreven, volgens strikte regels. De tekst is in 54 parasja’s verdeeld, die in de loop van één jaar worden voorgelezen. De rol wordt bevestigd aan houten dragers en in de synagoge wordt hij bewaard in een ark, de Aron Kodesh.


33de praktijk

de bijbel in de praktijkBinnen de christelijke traditie was het al in middeleeuwse handschriften gebruikelijk de Bijbeltekst te illustreren of te ‘verluchten’. Zodra men dankzij grafische technieken afbeeldingen in een hoge oplage kon reproduceren, samen met de tekst, nam het belang van Bijbelillustraties toe. Soms kregen de afbeeldingen zelfs de bovenhand, zoals in de Biblia pauperum.

Ook in boeken die van de Bijbel zijn afgeleid kon het beeld een prominente rol krijgen, zoals in de meditatieteksten bij de evangeliën door de 16deeeuwse Spaanse jezuïet Hieronymus Natalis. Zijn Adnotationes et meditationes in evangelia zijn geïllustreerd met een honderdtal kopergravures die een volledig blad beslaan. Verschillende momenten uit één verhaallijn zijn daarin gecombineerd tot één afbeelding, met een legende.

De illustraties werden ook vaak zonder tekst afgedrukt en gebundeld. Dat bleken handige instrumenten te zijn om de evangelieverhalen ‘aanschouwelijk’ te onderwijzen aan de inheemse bevolking van de Spaanse kolonies op het Amerikaanse continent.

| 9Geïllustreerde meditatieteksten bij de EvangeliënDruk op papierAntwerpen (België), 1595Museum PlantinMoretus / Prentenkabinet, Antwerpen, A 2682

De Spaanse jezuïet Hieronymus Natalis schreef meditatieteksten bij de Evangeliën. Ze verschenen in Antwerpen vanaf 1594 en werden uitvoerig geïllustreerd. De prachtige gravures werden ook apart gebundeld en onder meer gebruikt bij de prediking door jezuïetenmissionarissen in verre landen.


34 heilige boeken

| 10Eedboek van het Antwerpse OnzeLieveVrouwekapittelHandschrift op perkamentAntwerpen (België), 15de eeuwOnzeLieveVrouwekathedraal, Antwerpen, Capsa 2 Dominorum, nr. 26 (5)

In de 15de eeuw legde het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel een eedboek aan. Elke nieuwgekozen kanunnik moest voortaan een eed afleggen op de beginwoorden van het Johannesevangelie, die samen met een fraaie miniatuur vooraan in het boek stonden. Dit gebruik illustreert de symbolische functie van de Bijbel.

de koran in de praktijkKoran, Qur’aan, betekent ‘recitatie’ of ‘voordracht’: de Koranische tekst bestaat allereerst als recitatie van Gods geopenbaarde woord. Bij veel liturgische gelegenheden speelt recitatie daarom een centrale rol. Zo is er de korte openingssoera, de Faatiha, die elke gelovige meermaals per dag tijdens het rituele gebed uitspreekt. Ook de Koranrecitatie door een specialist, in de publieke moskeesfeer of elders, is van oudsher wijdverspreid.

Zo’n voordracht gebeurt vaak vanuit een speciaal gefabriceerde en luxueuze moeshaf, de geschreven vorm van Gods openbaring. Verschillen in vocalisatie en toonhoogte resulteerden al vroeg in variante voordrachtsystemen of ‘lezingen’ (qiraa’aat). Tot vandaag staan het ambacht en de wetenschap der ‘lezingen’ centraal in de ervaring van de Koran. Ook in het onderwijs krijgt het aandacht. Competities voor jong en oud blijven een geliefde, prestigieuze én vrome bezigheid.

Ook uit een meer symbolische praktijk blijkt de continue dynamiek tussen moeshaf en qiraa’aat, de materiële en immateriële Korantekst. Het opzeggen van bepaalde verzen of passages en het dragen van amuletten in de vorm van een miniatuurmoeshaf


35de praktijk

worden beide vaak als een efficiënt middel beschouwd voor bescherming.

| 10Osmaanse KoranHandschrift op papierIstanboel (Turkije), 1561Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. II. 1256

Een opdracht aan het eind van deze prachtig versierde 16de-eeuwse moeshaf uit Istanboel, sinds 1890 in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, geeft aan dat reciteren het doel was van dit topstuk. De Osmaanse grootvizier Mehmet Soqollu schonk het aan de moskee die hij in 1577 liet bouwen, opdat er continu uit gereciteerd kon worden.

| 11Houten plankje met KoranfragmentenIvoorkust, 20ste eeuwKoninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. IV.390

Houten plankjes waarop men verzen schreef en ook snel weer kon uitvegen, deden vaak dienst als geheugensteun voor de memorisatie van de tekst.

| 12MiniatuurkoranLithografie op papierSchotland (David Bryce & sons), ca. 1900Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, 820 F 28

Deze miniatuurkoran met een houder in messing en een vergrootglas werd aan een kettinkje om de hals gedragen. Een dergelijke moeshaf was nauwelijks leesbaar, maar kreeg wel de kracht toegedicht dat hij de drager ervan tegen het Kwaad beschermde.

| AUDIOKoranrecitatie (fragment)Opname op wasrolDjedda (SaoediArabië), 1909Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, ongenummerd

Een van de oudste opnames van een Koranrecitatie werd omstreeks 1909 geregistreerd op een wasrol in de Arabische kuststad Djedda. Ze wordt in Leiden bewaard. Hier kun je een fragment beluisteren met de recitatie van de laatste twee soera’s en van het openingshoofdstuk, al-Faatiha.


36 heilige boeken

de studieTenach, Bijbel en Koran zetten aan tot reflectie. Gelovigen gebruiken de teksten als leidraad en richtlijn in hun leven. Maar die teksten zijn zelden eenduidig. Ze waren daarom altijd het voorwerp van studie, binnen de eigen geloofsgemeenschap en daarbuiten.

Spoedig ontstond de behoefte om de teksten te verhelderen. Tekststudie hield vaak in dat je een andere taal moest kennen, aangezien de boeken geschreven zijn in een taal of taalvorm die niet (langer) die van de gebruikers was. Daarom werden met name de Tenach en de Bijbel ook vertaald, om ze voor een breder publiek toegankelijk te maken. Vertaling en interpretatie gingen hand in hand.

Zowel religieuze als wetenschappelijke overtuigingen hebben de commentaartradities gevoed. Die commentaren namen verschillende vormen aan. Soms werden ze in de marge geschreven, soms leidden ze een eigen leven en werden ze zélf als morele richtlijn gebruikt. Vooral in het jodendom en de islam spelen ze een centrale rol.


37de studie


tenAch, bijbel en korAn Als bron vAn reflectieWat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu? Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.

de tenach als studieobjectDe Tenachteksten werden altijd nauwkeurig bestudeerd en van commentaar voorzien. Dat proces was al bezig toen de latere teksten nog werden geschreven. Aangezien de joden Aramees waren gaan spreken, moesten de oude Hebreeuwse versies vertaald worden. Deze vertaling, Targoem, leest soms meer als een interpretatie dan als een vertaling.

Sommige commentaren gingen later als notities in de marges deel uitmaken van de tekst. Dat is het geval bij het werk van de grote middeleeuwse Bijbelcommentator Rashi. Diens voetnoten worden later ook in christelijke bijbels geciteerd.

8


38 heilige boeken

In het rabbijnse jodendom werd de studie van de Talmoed, de mondelinge Thora, gaandeweg belangrijker. Orthodoxe joden besteden vaak uren per dag aan de gedetailleerde studie van deze oude teksten. Maar de Tenach blijft cruciaal voor iedere jood: jongens worden pas op hun 13de volwaardig lid van de synagoge na hun bar mitswa: dan laten ze voor de gemeenschap zien dat ze hun onderdeel van de Thoratekst juist kunnen reciteren en interpreteren.

| 12Rashicommentaar op de PentateuchHandschrift op perkamentLa Matrice? (Italië), 1457Braginsky Collection, Zürich, BCB 225

Soms werd een commentaar over bepaalde boeken (hier de Thora) afzonderlijk uitgegeven, zoals in dit manuscript op perkament, dat christenen gedeeltelijk hebben gecensureerd.

| 13LeusdenbijbelDruk op papierUitgever Johannes Leusden, gedrukt in Amsterdam (Nederland) door Immanuel ben Joseph Athias, 1667 Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, RON A5384

Een revolutionair initiatief was de Tenach die de protestantse hoogleraar Johannes Leusden en de joodse drukker Joseph Athias in 1667 uitgaven. Dit boek konden zowel joden als christenen gebruiken. De titelpagina is een bewuste variant op die van de protestantse Statenbijbel.

| 14Micrografische commentarenHandschrift op perkamentZuidDuitsland, 12601280 Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek, Deventer, 74 A 4 KL

Heel soms, zoals in dit prachtige manuscript uit Zuid-Duitsland, schreef men de commentaren in heel kleine letters, in de vorm van dieren en andere figuren.


39de studie

| 15Commentaar op de Thora door Samuel Oven (15 jaar)Handschrift op papierDen Haag (Nederland), 1766 Collectie Ets HaimLivraria Montezinos, Amsterdam, EH 47 E 35

Uit de bibliotheek van de Portugese synagoge in Amsterdam is dit een voorbeeld van een commentaar op de Thora. Hij is geschreven door een erg jonge man in het midden van de 18de eeuw.

de bijbel als studieobjectDoor het veelvuldige kopiëren en drukken van de Vulgaat, de Latijnse standaardvertaling van de Bijbel, ontstonden tekstvarianten. Vooral in de 16de eeuw onderzocht men de vraag welke versie het dichtst aansloot bij de oorspronkelijke. Tijdens het Concilie van Trente (15451563) schreef de Kerk één versie voor. Een goedgekeurde editie daarvan verscheen in Leuven.

Elke vertaling is een interpretatie en ‘kleurt’ de tekst. In de christelijke traditie voelde men dat sterk aan in de 16de eeuw, toen Maarten Luther de Bijbel in het Duits vertaalde op basis van een andere versie dan de Vulgaat. Dat leverde hem een kerkelijke veroordeling op. Toch verschenen algauw andere vertalingen, rechtstreeks gebaseerd op Luthers werk. Met name Antwerpen werd een centrum voor Franse, Nederlandse en Engelse Bijbelvertalingen.

Van bij het begin voelde men ook de behoefte om de niet altijd duidelijke en makkelijke Bijbeltekst met notities te verhelderen. En in het humanisme groeide het gebruik om een zogenaamd tekstkritisch apparaat toe te voegen, het resultaat van taalkundig en historisch onderzoek. In deze discipline speelden de Zuidelijke Nederlanden in de 16de eeuw een eersterangsrol.


40 heilige boeken

| 11Bijbel van Jacob van LiesveltDruk op papierAntwerpen (België), 1542Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 20766

In de eerste helft van de 16de eeuw ontpopte Antwerpen zich tot een belangrijk productiecentrum van Bijbeledities in de volkstaal. De Antwerpse drukker Jacob van Liesvelt baseerde zijn Nederlandse vertaling op de Duitse van Maarten Luther, die door de Kerk was veroordeeld. Van Liesvelt overtrad hierdoor de keizerlijke verordeningen en werd onthoofd.

| 12Index van verboden boekenDruk op papierLeuven (België), 1546Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, 1M14

In 1546 verscheen voor het eerst een officiële index van verboden boeken. De Habsburgse keizer Karel V had de samenstelling ervan opgedragen aan de Leuvense theologische faculteit. De lijst bevat onder meer vele Antwerpse Bijbeluitgaven in de volkstaal.

| 13Polyglotbijbel van PlantinDruk op papierAntwerpen (België), [1568–1573]Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 3873

Christoffel Plantijns monumentale Polyglotbijbel uit 1572 was een hoogtepunt van wetenschappelijke Bijbelstudie, en een huzarenstuk op het vlak van typografische vormgeving. De lay-out moest het mogelijk maken verschillende versies van de Bijbeltekst vlot met elkaar te vergelijken.

| 14Bijbel met glossa ordinariaHandschrift op perkamentParijs (Frankrijk), 1ste helft 13de eeuwArchief Grootseminarie, Brugge, hs. 7/43

In de middeleeuwen werden aan de Bijbeltekst de zogenaamde ‘glossa ordinaria’ toegevoegd: algemeen aanvaarde glossen of tekstcommentaren die vaak in de marges of in een parallelle kolom werden neergeschreven.


41de studie

| 15Erasmus’ uitgave van het Nieuwe TestamentDruk op papierBazel (Zwitserland), 1516Bibliotheek Grootseminarie, Brugge, A2147

De belangrijkste humanist die de Bijbel wetenschappelijk benaderde, was Erasmus. In 1516 bracht hij met zijn Novum Instrumentum een nieuwe Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament. Ze verscheen bij de Bazelse drukker Joannes Froben.

de koran als studieobjectVoor moslims is de Koran Gods woord, en dat is van een onnavolgbare want bovenmenselijke complexiteit. Maar de Koran is tegelijk een instrument dat mensen het enige juiste te volgen pad aanwijst. Deze spanning tussen onnavolgbaarheid en norm inspireerde moslims steeds tot reflectie, studie en vertaling. Het geloof in de goddelijke oorsprong ervan maakt dat de Arabische tekst de norm bleef. Slechts een weergave van de betekenis in een andere taal — geen vertaling — kan anderstaligen een begin van inzicht in die betekenis bieden. Nog altijd zoekt men naar gepaste nuances in tal van talen. In het Nederlandse taalgebied zijn er momenteel twee standaard weergaves: die van Leemhuis en Kramers.

Ook de correcte omzetting van Gods richtlijn naar het menselijke denken en doen blijft voorwerp van onderzoek. Dat leidde tot een rijke traditie van Korancommentaren (tafsier). Met marginalia voorzien specialisten de tekst van commentaren: historisch, taalkundig, theologisch, juridisch...

Ook buiten de islamitische gemeenschap fascineerde de Koranische tekst mensen. Joodse en christelijke commentaren hebben


42 heilige boeken

mos limgeleerden van oudsher aangezet tot studie, reflectie en pole miek. In Europa ontstond in de latere middeleeuwen belangstelling voor de Koranstudie: eerst in een context van confron tatie, maar meer en meer ook in een humanistischwetenschap pelijke sfeer.

| 13ArabischTurkse KoranHandschrift op papierGallipoli (Turkije), 1520Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 504

Vroeger werd in meertalige Koranedities vaak gebruik gemaakt van een interlineaire techniek, zoals deze moeshaf laat zien. Deze kopie uit Leiden, voltooid in 1520 te Gallipoli, bevat een woord-voor-woordvertaling in het Oudturks, met hier en daar een commentaar.

| 14LaatSafaviedische Koran met commentaarHandschrift op papierHerat? (Afghanistan), 1714Bayerische Staatsbibliothek München, München, Cod.arab. 1118

Een mooi voorbeeld van een editie met commentaar in de marge is deze bijzondere moeshaf uit München met Nieuwperzische commentaren. Ze plaatsen deze vroeg-18de-eeuwse Koran in de sjiitische traditie. Hij komt uit de omgeving van Herat (Afghanistan). De Arabische tekst van de Koran wordt omgeven door historische stukken over het leven van de Profeet, en door commentaren van de zesde sjiitische imam.

| 15NoordAfrikaanse Koran (fragment) van MasiusHandschrift op papierTunis? (Tunesië), 15de eeuw? Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 241

Een getuige van de groeiende Europese interesse voor de Koran is dit fragment van een moeshaf. Die is van oorsprong Maghrebijns en maakte vanaf ca. 1530 deel uit van de bibliotheken van vooraanstaande 16de-eeuwse geleerden uit de Lage Landen. Zij waren ook betrokken bij Christoffel Plantijns Polyglotproject.


43een levende traditie

een levende traditieDe studie van Tenach, Bijbel en Koran houdt nooit op. De goddelijke boodschap wordt nog steeds verspreid en toegelicht. De blijvende wil om deze eeuwenoude boeken te begrijpen, na te volgen, te beleven of te consulteren maakt dat ze betekenisvol blijven.

Deze tentoonstelling laat zien hoe gelovigen uit jodendom, christendom en islam, in verschillende tijdperken en op verschillende plaatsen, steeds opnieuw betekenis geven aan hun Heilige Boeken.

ontdek meer! heilige boeken in een

levende trAditieHet vervaardigen en het restaureren van religieuze handschriften vergen een ongelooflijke precisie. Kijk hier met welke zorg en materiaalkennis een manuscript tot leven komt.

9


44 heilige boeken

de tenach als levende traditieHet jodendom heeft heel wat tradities, met een eigen geschiedenis en interpretatie van grotendeels dezelfde teksten. We weten uit de Tenachteksten zelf en uit de Qumranverzameling dat de verscheidenheid minstens 25 eeuwen oud is.

De selectie en volgorde van de Tenachteksten dateert waarschijn lijk van de eerste eeuwen, toen de joden zich in het Ro mein se Rijk meer gingen onderscheiden van de christenen. Dat de relatie met de christenen en later met de moslims niet altijd harte lijk was, is bekend. De pogingen tot christelijke censuur in joodse boeken op deze tentoonstelling zijn daar een voorbeeld van.

Vanaf de Reformatie in de 16de eeuw neemt het respect voor de joodse traditie toe. Zo grepen protestanten naar het joodse origineel, niet naar Latijnse of Griekse vertalingen. In de 19de eeuw zorgden de tekststudie en opgravingen in het MiddenOosten voor een wetenschappelijke studie waarin de rol van dogma’s steeds kleiner werd. De schat aan materialen uit Qumran wordt vandaag bestudeerd door wetenschappers die zoeken naar de oorspronkelijke context van de teksten. De betekenis toen hoeft niet los te staan van de betekenis die sommigen vandaag nog aan de Tenachteksten geven.



de bijbel als levende traditieDe Bijbel blijft christenen inspireren en fascineren, ongeacht de historisch gegroeide verschillen tussen katholieken, protestanten, anglicanen en orthodoxen. Nog altijd is het Heilig Boek een bron van geloof en meditatie, en worden de teksten verder bestudeerd, met nieuwe historische inzichten. Digitale technieken maken het mogelijk om het grote tekstcorpus in een vernieuwde vormgeving beschikbaar te stellen en nog verder te analyseren. Kinderbijbels maken de verhalen toegankelijk voor een jeugdig publiek.

Bijbelse thema’s blijven ook musici en kunstenaars inspireren. Schrijvers met zeer verschillende achtergronden geven de Bijbelverhalen een nieuwe, zeer persoonlijke interpretatie. De Bijbel behoort allang niet meer uitsluitend toe aan de gelovige gemeenschap: het is een gemeenschappelijk cultureel referentiekader voor een veel breder publiek.

| DE SCHEPPINGBart Moeyaert, De ScheppingDruk op papierAmsterdamAntwerpen, 2004 (4de druk)Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, 725864

In 2003 publiceerde de Vlaamse auteur Bart Moeyaert De Schepping, een speelse, persoonlijke versie van het scheppingsverhaal in het boek Genesis, met illustraties van Wolf Erlbruch. Het boek maakt deel uit van een samenwerkingsproject met het Nederlands Blazers Ensemble en werd in 2004 bekroond met talrijke prijzen.


46 heilige boeken

de koran als levende traditieVele eeuwen scheiden moslims van het openbaringsmoment en het ontstaan van hun geloofsgemeenschap. Toch werd en wordt Gods openbaring, de Koran, steeds opnieuw beleefd, in een continue dynamiek tussen onnavolgbaarheid en praktische norm.

Zoals de tentoonstelling laat zien, leidde deze dynamiek meteen tot een rijke verscheidenheid aan vormen, praktijken en opvattingen. Tegelijk bleef de nood om te zoeken naar een verbindende uniformiteit, een eenduidigheid die Gods woord, zoals Hij dat openbaarde aan Mohammed, kan benaderen, vastgrijpen en verankeren.

Voor de materiële moeshaf betekende de 7deeeuwse editie van Oethmaan een grote stap in die vastlegging. Voor de immateriële qiraa’aat verwijst men soms naar de gedrukte versie van 1924 als een even belangrijke stap richting eenvormigheid. Die versie is gebaseerd op een van de vele qiraa’aat of lezingentradities: door haar te drukken werd ze tot norm verheven.

Het project van kalief Oethmaan om tot een algemeen aanvaarde tekst te komen beleefde zo in de 20ste eeuw zijn eindpunt. De tijdloze verbondenheid tussen gedrukte koran, Oethmaancodex en openbaring wordt vandaag nauwelijks in vraag gesteld.



| MOESHAF OETHMAANMoeshaf OethmaanDruk op papierIstanboel (Turkije), 2007Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen

Al-Mushaf al-Sharif attributed: to ‘Uthman bin ‘Affan, Istanbul 1428 / 2007.

Het blijvende belang van het tijdloze Koranische project en de levende traditie die de Koran is, worden uitstekend geïllustreerd door de recente facsimile-uitgave van een handgeschreven moeshaf. Ze wordt rechtstreeks aan Oethmaans redactiewerk toegeschreven. Hoewel vandaag vaststaat dat het gaat om een bijzondere moeshaf van de eerste generatie, maar niet om een originele Oethmaan-codex, verbinden de zorg en aandacht die aan de facsimile werden besteed toch duidelijk verleden en heden, openbaring en beleving.


heilige boekenerfgoedbibliotheekhendrikconscience

www.consciencebibliotheek.be +32 (0)3 338 87 10

Braginsky Collection

Het colofon van de tentoonstelling vind je in de opstelling en op onze website www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts
