Download - Innovatie In Twente · Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw 10 De tien werkplaatsen Pioneering 12 ISETI 14 MAIN MEP 16 Business Cases MAIN MEP 18 ... Economische Zaken, Landbouw

Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011

Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011

InhoudsopgaveSamenvatting 4Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente 8

Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw 10 De tien werkplaatsen Pioneering 12

ISETI 14MAIN MEP 16 Business Cases MAIN MEP 18

Inkjet Technologie in Oost-Nederland 22Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo 24Next Generation Assembly Platform (N-GAP) 26Field Lab for Client Centered Care 28Bio-energiepark Twente 30High Tech Factory 32 Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1 34

Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) 38VentureLab Twente 40ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) 42Stil Veilig Wegverkeer 44Open Innovatiecentrum Texperium 46Center for Medical Imaging Twente 48Rapid Manufacturing Center Twente 50Meesters van de Toekomst in Twente 52

Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente 54Projectondersteuning 64

Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente

4 Innovatie in Twente 5Voortgangsrapportage 2010-2011

In 2005 heeft de provincie Overijssel in samenspraak met Regio Twente het Innovatieplatform Twente (IPT) opgericht, met de doelstelling een impuls te geven aan de ontwikke-lingskansen en innovatiekracht van de Twentse economie. In samenwerking met het regionale bedrijfsleven en de kennisinstellingen is gewerkt aan het neerzetten van een herkenbare regionale structuur. Binnen deze structuur kunnen consortia tot ontwikkeling komen, kan financiering beschikbaar worden gesteld en kunnen kennisposities worden versterkt en uitgebouwd.

MissieDe missie van het IPT is het bestaande innovatieproces bij bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen te versnellen en zorg te dragen dat dit resulteert in nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid. Het ontwikkelen van een strategische agenda en het bevorderen van samenwerking tussen de 4 O’s zijn de voornaamste taken van het IPT. Belangrijk bij deze taken is het creëren van ‘verrassende’ verbindingen (crossborder innovations) en clustervorming ten behoeve van nieuw economisch elan.

'Samen werken aan innovatie'.

Het Innovatieplatform ondersteunt de ontwikkeling van creatieve samenwerkingsverbanden, clusters, consortia die gezamenlijk werken aan trajecten die een positieve invloed hebben op de economische structuur in de regio.

De innovatieprojecten die in het domein van het Innovatie-platform Twente zijn ontstaan, hebben in dat kader de signatuur van open innovatie, samenwerking en herkenbare kennisposities. Ze hebben soms als neveneffect dat grote spelers plotseling Twente in het oog krijgen. Innovatie-projecten fungeren dan als vliegwiel voor investeringen van grote spelers. Zo besloot het Indische Apollo, eigenaar van Vredestein, de Europese innovatie-activiteiten in Twente te concentreren vanwege de innovatiedrive van Vredestein in projecten als Safe Tyres, Save Energy en Stil Veilig Wegver-

Een voorbeeld van een project dat bijdraagt aan het verminderen van milieubelasting is het Texperium, een open innovatie omgeving waar bedrijven met elkaar onderzoek doen naar het hernieuwd en hoogwaardig inzetten van textiele vezels in producten. Daarmee kan bijvoorbeeld de inzet van katoen in zijn levenscyclus worden verlengd van 4 naar 40 jaar.

De kracht van TwenteTwente is sterk in Materials & Manufacturing en High Tech Systems. Binnen deze technologiegebieden vindt veel baanbrekende kennisontwikkeling plaats en worden de meeste groeikansen voorspeld voor het bedrijfsleven. Het IPT zet zwaar in op deze technologielijnen, maar doet dat niet vanuit een technology push, maar vanuit een directe relatie met markten (de toepassingen). Vooral van belang zijn de terreinen waarin Twente traditioneel sterk is, te weten voeding, gezondheid, veiligheid en bouw. Juist door hier clustering te organiseren kan een marktgedreven innovatievraag worden gerealiseerd (technologie-marktcom-binaties), dat ruim baan geeft aan economische groei.

Een programma als Pioneering, waarin meer dan 150 partijen samen werken aan vernieuwingen in de bouw, onderstreept dit. Maar ook projecten als het Rapid Manufacturing Center (RMC), gericht op het introduceren van nieuwe productietechnologieën bij de maakindustrie en het TPRC, dat onderzoek doet naar het gebruik van hoogwaardige composieten in de luchtvaart en auto-indus-trie, zijn voorbeelden hiervan. Een project als N-GAP, gericht op nieuwe hightech productietechnologieën, heeft daarnaast duidelijk gemaakt hoe een groep mkb’ers van elkaar kan leren en elkaar kan versterken. Ook na afloop van de projectperiode blijven de mkb-bedrijven elkaar nieuwe opdrachten toespelen. Hun businessmodel is gewijzigd en hun afzetmarkten zijn vergroot.

'Het project N-Gap leverde meerdere mkb-bedrijven schaalvoordelen op.

Betere samenwerking, nieuwe businessmodellen en een veel grotere

afzetmarkt'.

keer. Deze projecten gaan een veilige en energiezuinige band-wegdekcombinatie opleveren. Siemens werd partner in het nieuwe project Center for Medical Imaging (CMI) bij de Universiteit Twente en wil investeren in researchcapaciteit in Twente. Een bedrijf als Boeing werkt in Twente samen met partners aan composieten in het Thermoplastic Research Center (TPRC). Het zijn voorbeelden van hoe innovatieprojecten kunnen uitwaaieren en steeds grotere kringen in de Twentse vijver maken.

'Innovatieprojecten hebben soms als neveneffect dat grote

internationale bedrijven Twente op hun netvlies krijgen'.

Maatschappelijke trends als inspiratiebronMaatschappelijke ontwikkelingen vormen bij dit alles de belangrijkste inspiratiebron. Maatschappelijke trends zijn immers de richtingaanwijzers voor toekomstige markten. Juist als overheden, onderwijsinstellingen, onderzoekers en ondernemers samen die maatschappelijke trends analyseren en vertalen in strategische keuzes, schept dat regionale kansen. Belangrijke veranderingen zijn bijvoorbeeld de vergrijzing in de regio en duurzaamheid en zorg.

Voor de invulling wordt intensief samengewerkt met Regio Twente en de provincie Overijssel. Regio Twente is in 2011 gestart met het opstellen van de duurzaamheidsagenda, waarin mobiliteit, energie en bouw centraal staan. Smart grids is daarbij als icoonproject gedefinieerd. De combinatie met innovatie ligt daarbij voor de hand, waarbij maatschap-pelijke uitdagingen als kans voor het bedrijfsleven kunnen worden geformuleerd. De provincie Overijssel zet ook fors in op duurzaamheid, onder andere op het gebied van (bio-)energie, met een energiefonds van 250 miljoen euro en het cofinancieren van projecten die tot een lagere CO2-emissie bijdragen.

Human CapitalDe IPT-projecten die de veertien gemeenten van Regio Twente en provincie Overijssel meefinancieren werken aan toepassingen van geavanceerde technologie. Om die technologie een stap verder te brengen is veelal zeer specifieke kennis nodig. De projecten zoeken onderzoekers, bijvoorbeeld Aio’s, die in een zeer specialistisch vakgebied kunnen excelleren. En dat blijkt lastig. Projecten die hun projectorganisatie en onderzoeksagenda goed op de rit hebben, kunnen toch vertraging oplopen omdat ze onvoldoende gekwalificeerde onderzoekers kunnen vinden. Ondanks wervingsacties wereldwijd.

'Een dreigend tekort aan hoogopgeleid technisch personeel vraagt om een

human capital agenda voor de innovatieve ambities van Twente'.

De zorgen betreffen overigens niet alleen onderzoekers. In de toekomst is het beschikbaar hebben van voldoende hoogopgeleid technisch personeel een uitdaging om de innovatieve ambities van Twente waar te maken. Het wordt steeds duidelijker dat een human capital-agenda en de

Samenvatting

6 Innovatie in Twente 7Voortgangsrapportage 2010-2011Innovatie in TwenteInnovatie in Twente

Innovatieroute hand in hand gaan, reden waarom dit onder-werp nadrukkelijk op de agenda wordt geplaatst. Belang-rijke focus daarbij is het werven van personeel in het buitenland. Het aanbieden van internationaal onderwijs en het inrichten van een expatcentrum voor buitenlands personeel in Twente zal goede diensten kunnen bewijzen bij het werven van nieuwe hoogopgeleide medewerkers voor de innovatieprojecten.

FinanciënHet totale projectvolume dat de Innovatieroute beslaat is tot en met 2011 ruim 226 miljoen Euro. Daaraan dragen de provincie Overijssel, Regio Twente, het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie/het Rijk, de Europese Unie en de deelnemende partijen bij. Hieronder vindt u een verdeling van de investeringen van de diverse partijen.

Economisch potentieelHet aantonen van de effecten van innovatiemiddelen is een complex onderwerp. Economische groei is afhankelijk van veel factoren (conjunctuur, marktontwikkelingen, internati-onale politieke issues et cetera) en de effecten van interventiebeleid zijn vaak pas na jaren waarneembaar. Naast het volgen van de regionale ontwikkelingen ten aanzien van een aantal indicatoren via de Twente-index, is er voor de inschatting van het economisch potentieel van de ondersteunde projecten gebruik gemaakt van een door de Europese Commissie ontwikkelde methodiek (gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek) om effecten te voorspellen.

innovator beneden het gemiddelde liggen. Dat valt te verklaren uit het aantal kleine innovatieve bedrijven dat die indicator beïnvloedt. Het uitlokken van innovatie blijft echter een groot goed, gezien het gegeven dat de innova-tie-uitgave per innovator relatief* laag is. In de afgelopen jaren is evenwel een stijgende lijn te zien, zowel qua werkgelegenheid als bij het aantal startende ondernemin-gen en innovatie-inspanningen.

Rapportages en resultatenIn de bijgevoegde projectrapportages vindt u een beschrij-ving van de innovatie-projecten die onder de Twentse Innovatieroute/Innovatieplatform Twente vallen. Ze geven een beeld van de innovaties die in Twente worden aange-moedigd. Daarbij krijgen de uitvoerders de ruimte en ondersteuning die nodig zijn om er ook echt een succes van te maken. De resultaten van innovatie worden immers pas op langere termijn zichtbaar: als de deelnemende bedrijven succes krijgen op (inter)nationale markten. Het is dat succes dat investeringsruimte en werkgelegenheid oplevert.

Enkele concrete opbrengsten van de projecten tot nu toe:• Pioneering: 30 fte in R&D in de bouw, 20 innovatieve

werkwijzen en bouwconcepten en een betrokkenheid van ca 120 deelnemers. (En 179 fte)

• Main Mep: 16 van de 20 businesscases gevormd waarbij gewerkt wordt aan product- of marktinnovatie, met ca 30 mkb-bedrijven.

• Field Lab: 5 business cases gevormd tussen zorgaanbie-ders en mkb voor concrete zorgvraagoplossingen, bemiddeling bij 3 SBIR-aanbestedingen die regionaal zijn geland.

• Bio-Energiepark: haalbaarheidsstudie is afgerond en een vervolgtraject gestart, waarbij Twence een trekkende rol vervult in samenspraak met de Universiteit Twente en Saxion.

• High Tech Factory: de eerste aanvraagronde voor het apparatuurfonds heeft tot veel aandacht uit den lande gezorgd, de eerste lease-overeenkomsten zijn gesloten.

• VentureLab: al bijna 200 deelnemers aan VL business support.

• Innovatief Materialen Platform: materialenlijst met circa 75 innovatieve materialen gepubliceerd, 25 geselecteerd die van belang zijn voor een brede groep bedrijven, ontwikkeling database.

• Meesters van de Toekomst in Twente: met 150 onderne-mers een intake, 38 ondernemers hebben een pitch gedaan met investeerders; drie bedrijven hebben financiering gevonden.

* gerelateerd aan 1% van het Bruto regionaal Product. In het

Lissabon verdrag werd gestreefd naar een percentage van 3%

van het BNP.

Dat laat een verwacht effect zien van een bruto-werkgele-genheid van circa 2500 banen (niet gecorrigeerd voor potentiële indirecte effecten, zoals effecten op de werkgele-genheid bij toeleveranciers en dienstverleners) en vervol-ginvesteringen van ca 45 miljoen om de R&D te vertalen in concrete prototypes. De investeringen die gedaan moeten worden om de producten uiteindelijk in de markt te krijgen zijn nog een veelvoud daarvan, maar daar bestaat geen referentiemateriaal over, omdat het afhangt van de investeringen in productiemiddelen en sales (marketing, ketenafstemming, retail en dergelijke. Dit zijn individuele afwegingen per bedrijf.

Twente IndexIn de Twente index wordt geconstateerd dat de machine- en apparatenbouw bij uitstek een gebied is waarop Nederland internationaal excelleert. De kracht zit vooral in de sterk ontwikkelde logistieke keten met goede toeleveranciers, met een productiewaarde van 22 miljard en een groei van 60,5% in de laatste 10 jaar. De verwachting is dat deze groei door zal zetten met goede kansen voor de Nederland-se economie. De hoogste concentratie bedrijven zit in Eindhoven en Twente/Achterhoek. Weliswaar laat het cluster High tech systems & materials een lichte daling zien, maar dat is vooral te wijten aan de gevolgen van de crisis op de bedrijven die in de toeleverketen zitten en die geen innovatiedrive hebben.

Het aantal innovatieve bedrijven in Twente ligt ruim boven het Nederlandse gemiddelde, waarbij de R&D-uitgaven per

Deze rapportage is opgesteld door:Programmabureau Innovatieplatform Twente:Pieter Dillingh - directeur ([email protected] 053 48 36 891)Kiki Haaswinkel - communicatie ([email protected] 053 48 36 891)Evelijne Ruijs - coördinator projectbureau AvT/IPT ([email protected] 053 487 6721)Bastiaan de Jonge - Adviseur cluster innovatie ([email protected] 038 499 75 26)

Partner Regio* Provincie Rijk Europa Privaat Overige Totaal

Bijdragen aan projecten

15.275.899 36.427.980 34.818.538 31.605.547 98.108.074 9.908.801 226.114.839

* Een specificatie van de bijdrage van Regio Twente vindt u op pagina 8 en 9.

Tekstredactie:

Bureau Elly Lammers - Deventer

Opmaak en ontwerp:

Axis Media-ontwerpers - Enschede


nr. omschrijving toegekende subsidiebeschikkingen IPT Totaal 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 relevante subtotalen toelichting

1 Stichting Pioneering 1.838 919 919 8.518 toegekende beschikkingen

2 Stichting Pioneering 2 2.566 856 855 855

3 Stichting ISETI 1.500 70 1.430

4 Stichting PIM (MAIN MEP) 684 34 298 352 6.757 voorbeschikt

5 Inkjet Technologie TenCate 1.306 653 653

6 IPC exploitatie (STODT) 462 154 154 154

7 N-GAP 348 174 174

8 Field Lab Centered Care 48 24 24

9 Haalbaarheidsstudie BIO Energiepark 52 52

10 High Tech open Innovatie 2.000 800 800 400

11 Innovatief materialen platform Twente 296 197 99

12 Venture Lab 1 1.167 117 390 660

13 TPRC 1.025 171 395 130 129 200

14 Stil Veilig Wegverkeer (Apollo Vredestein) 600 60 138 138 138 126

15 Texperium 500 500

16 RMC 50 50

17 Venture Lab 2 300 135 165

18 CMI 244 24 91 70 10 0 49

19 Meesters van de Toekomst 289 116 116 57

Totaal toegekende beschikkingen IPT 15.275 0 1.023 1.057 3.269 3.955 4.337 1.249 336 0 49 0 15.275

Overige kosten t.l.v. het investeringsfonds IPT

bijdrage aan Solarteam Twente 50 50 244

bijdrage Regiobranding 300 184 116 116

bijdrage Domotica (clusterondersteuning Zorg & Technologie) 10 10

Totaal overige kosten 360 0 0 0 0 244 116 0 0 0 0 0 360

Uitvoeringskosten

directiekosten IPT 287 157 130 2.112 toegekende beschikkingen

kosten secretariaat IPT (in kind) 180 20 40 40 40 40

kosten administratieve en beleidsondersteuning RT (in kind) 122 22 25 25 25 25 1.346 aanvragen verwacht

Subsdiebijdrage in kosten programmabureau IPT 2.223 128 325 325 325 280 280 280 280 toegekende beschikkingen

Aandeel bijdrage in projectbureau IPT (Domein Leefomgeving) 646 205 147 147 147

Totaal bijdragen in uitvoeringskosten 3.458 327 520 390 390 550 427 427 427 0 0 0 3.458

kosten secretariaat IPT (in kind) 19.093 327 1.543 1.447 3.659 4.749 4.880 1.676 763 0 49 0 19.093

Samenvatting totalen IPT naar fase:

beschikt 327 1.543 1.447 3.659 3.898 10.874

voorbeschikt 786 4.337 1.249 336 0 49 6.757

aangevraagd 65 543 427 427 1.462

totalen 327 1.543 1.447 3.659 4.749 550 4.996 1.676 763 0 49 0 19.093

Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente ad € 50 miljoen. Versie 10 november 2011

Innovatie in Twente10 Voortgangsrapportage 2010-2011 11Innovatie in TwenteInnovatie in Twente

Indicatoren Resultaat

Private R&D-investeringen 13.274.893

Publieke R&D-investeringen 8.969.417

Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar -

Uitgelokte private vervolginvesteringen 3.937.243

Aantal ondersteunde mkb-bedrijven -

Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen 2

Aantal bruto gecreëerde arbeidsplaatsen in fte’s (uitkomst) 221

Aantal innovaties 20

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn

• De betrokkenheid van verschillende specialisaties is een goed vertrekpunt voor innovaties. Een belang-rijke stap voor vernieuwing in de bouw is de integratie van functies en schakels in de keten. Dit staat centraal in het programma.

• Er wordt gewerkt aan duurzame, efficiënte en flexibele producten en bouwmethodieken die duurzaamheid bevorderen.

• Projecten om levensloopbestendig bouwen te beproeven sluiten aan bij een door de vergrijzing steeds grotere behoefte.

• De projecten bieden ruimte voor onderzoeksop-drachten van studenten. Een vooroplopende bouw kan hoger opgeleiden behouden voor de regio.

binnen mbo, hbo en wo. • Een set innovatieve toepassingen in smart technologies

en GIS voor toepassing in de grond- weg en waterbouw. Wegen en riolering kunnen efficiënter met minder kosten en hinder worden aangelegd.

'Met slimme technologie kunnen wegen en rioleringen goedkoper en

met minder hinder worden aangelegd'

VoortgangStichting Pioneering, op 1 oktober 2008 gestart, heeft zich in de eerste fase vooral bezig gehouden met de werving van deelnemers, het opzetten van de projectorganisatie, het starten van de tien werkplaatsen, zoeken naar aanvullende financiën en het breed bekend maken van de activiteiten.

Op 1 januari 2011 is de tweede fase van het vijfjarige programma ingegaan en anno nu leveren de werkplaatsen steeds meer duidelijke en concrete resultaten op. In de bijlage worden per werkplaats enkele projecten en resulta-ten genoemd. In Pioneering werken nu ruim 120 partijen samen aan concrete innovatieve producten. Meer dan 70 mensen zijn actief in de werkplaatsen.

Kruisbestuiving en nieuwe projectenSteeds weer bloeien nieuwe initiatieven op die het mogelijk tot project gaan brengen. Zo is Pioneering in 2011 onder meer betrokken bij Bio-energiepark Twence, nieuwbouw Saxion, stadskantoor Hengelo, FBK-stadion, Medische Spectrum Twente, Hart van Overdinkel, Spoorzone en het Slingelandziekenhuis.

De stichting organiseert maandelijks symposia en (netwerk)bijeenkomsten waar werkplaatsen hun resultaten tonen aan grote groepen belangstellenden. De bijeenkomsten zorgen voor kruisbestuiving en leveren telkens een nieuwe stroom aan projecten en ideeën op. De website wordt druk bezocht en de vier keer per jaar verschijnende nieuwsbrief heeft 1.100 abonnees.

'De stroom aan projecten en ideeën blijft maar doorgaan'.

Kenniscentrum vernieuwend ondernemenPioneering bindt steeds meer nieuwe partijen en verbreedt aldus het programma. Zo is er intensief contact met Clean Tech in Twente, Kiemt (Kennis en Innovatie in Energie- en Milieutechnologie), Urgenda, Enschede Duurzaam, BIP (Bouw Innovatie Partnership) en vele gemeenten in de regio.

Het Kenniscentrum vernieuwend ondernemen in de bouw van de Universiteit Twente, Saxion en ROC van Twente vormt een belangrijk aanspreekpunt voor vragen. Het verbindt partijen en helpt bedrijven met innovatievragen vooruit. Ook voert het centrum het secretariaat en het programmamanagement voor Pioneering.

Beoogde resultatenHet programma wordt uitgevoerd in tien werkplaatsen, waarbinnen bedrijven, opdrachtgevers en kennisinstellingen samenwerken rondom specifieke thema’s als productontwik-keling, duurzaam flexibel bouwen en klimaatneutraal renoveren. Dat levert bijvoorbeeld de volgende resultaten op:• Industrieel vervaardigde concepten voor flexibele

huisvesting voor bewoners met als bijzondere doelgroep ouderen en mensen die zorg behoeven. Flexibele gebouwen voor huisvesting van bedrijven. Zo wordt kostenbewust en flexibel ingespeeld op de vraag naar aanpasbare huisvesting. Hergebruik van materiaal en gebouwen en levensloopbestendige huisvesting.

• Instrumenten voor de conversie van bestaande gebou-wen, toegepast op een serie aansprekende locaties in Oost-Nederland. Bestaand vastgoed een andere functie geven vermindert kosten en de druk op de openbare ruimte. Architectuur blijft behouden.

• Een duurzame kennisbasis voor vernieuwend vastgoedon-derhoud, dat de kosten flink terugbrengt. Daardoor komt een hoger kwaliteitsniveau binnen bestaande budgetten in beeld.

• Een Twents expertisecentrum op het gebied van Systems Engineering (SE). Een methode voor het integraal ontwikkelen en uitvoeren van bouwproducten. Aan het expertisecentrum nemen enkele tientallen bedrijven en opdrachtgevers deel. SE is een volwaardig onderdeel

www.pioneering.nlPioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw

Doel‘Pioneering - vernieuwend ondernemen in de bouw’ wil de reputatie en concurrentiekracht van de Twentse bouwsector versterken. De stichting Pioneering heeft als doel:• versterken van de economische kracht van de bouwge-

richte ondernemingen in Twente;• bevorderen van innovatie en vernieuwend ondernemen

zodat de Twentse bouw zich ontwikkelt tot een vernieu-wende, vooruitstrevende en dynamische sector;

• het veiligstellen en bevorderen van de werkgelegenheid in de Twentse bouw.

Adoptie van nieuwe technologieDe bouw is een belangrijke speler in de Twentse regionale economie en werkgelegenheid. In Pioneering werken overheden, bedrijven en kennisinstellingen samen aan innovaties, adoptie van nieuwe technologie en vernieu-wende werkprocessen. Met als resultaat een duurzame, innovatieve bouw die vooroploopt in Nederland en internationale concurrentiekracht heeft.

'De Twentse bouw moet vooroplopen in Nederland en

internationale concurrentiekracht hebben'.

Budgete 22.244.310 Totaal e 4.404.709 Regio Twentee 4.564.708 Provincie Overijssele 13.274.893 Privaat

Project in het kortPioneering werkt aan de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie in de bouw, zoals klimaatneutraal gerenoveerde huizen, slimmere aanleg van wegen en de inzet van 3D-modellen. Doel: de Twentse bouw is koploper op het vlak van ondernemerschap, vernieuwing en innovatie.

Betrokken bedrijven/instellingen: Bestuur: Saxion Hogeschool Enschede, Universiteit Twente, ROC van Twente, Gemeente Hengelo, Trebbe Oost & Noord B.V., Loohuis Installatietechniek, Raab Kärcher Bouwstoffen Oost BV, IAA Architecten, Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V., De Woonplaats. Voor een overzicht van alle deelnemende partijen zie pagina 57 en 58.

Naam project: Pioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw Projecttrekker: Bas van der VeenCommunicatiecontactpersoon: Carmen Oude Wesselink

Looptijd: Gestart eind 2008, looptijd tot oktober 2013

Twente wil koploper worden in moderne bouwtechnieken, processen en markten

'120 partijen werken samen aan concrete innovaties, meer dan 70

mensen zijn actief in de werkplaatsen'.


Industrieel Bouwen & ProductontwikkelingVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Individeel Duurzaam Flexibel bouwen, Productontwik-keling, Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw.

De werkplaats IDF ontwikkelt nieuwe concepten voor flexibele en duurzame bouwmethoden.• Met corporatie De Woonplaats en Twinta is onderzoek

gaande naar uitbreidingsmodules en woon-zorgcombinaties.• Er wordt gewerkt aan een modulaire badkamer, die

tijdens zijn levensduur keuzemogelijkheid biedt voor bewoners.

De werkplaats productontwikkeling maakt bedrijven bewust van de kansen die productontwikkelingsprocessen bieden. • Productontwikkeling heeft een PVT-module ontwikkeld

die zowel warmte als elektriciteit levert. • Er is onderzoek gedaan naar meer mogelijkheden van

schuimbeton. • Er is een projectvoorstel gemaakt voor passive cubes,

tijdelijke units die op temperatuur worden gehouden met gebruik van omgevingstemperatuur en zoninstraling.

• Verschillende workshops gericht op kennisontwikkeling hebben plaatsgevonden.

De werkplaats Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw wil via de integratie van industrieel ontwerpen komen tot futuristische bouwconcepten. Met daarin een plek voor zonne-energie, hoogwaardig hergebruik en nieuwe technieken. • Eerste concept voor een Experimenteel Groen Bouwlab

dat herconfiguratie, hergebruik en recycling van gebouwmaterialen en -componenten mogelijk maakt. Er wordt gewerkt aan een nieuwe bouwmethode voor de 21ste eeuw. Een businesscase is ontwikkeld.

Doelstellingen en resultaten op lange termijnEen kraamkamer worden voor industrieel bouwen en productontwikkeling. Nationale erkenning voor de Twentse systeembouw en productontwikkelaar. Unieke faciliteiten voor R&D van bedrijven en kennisinstellingen samen.

Verduurzamen bestaande bouwVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud, Conversie & Hergebruik en Klimaatneutraal Renoveren in de sociale woningbouw.

De werkplaats Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud werkt aan vastgoedonderhoud op basis van resultaten. Geen periodiek onderhoud, maar een methodiek die kijkt naar noodzakelijkheid en resultaat.

• Het project mentorschap opdrachtgevers is opgezet. Potentiële opdrachtgevers kunnen zich laten begeleiden door een collega die ervaren is met resultaatgericht vastgoedonderhoud (rgvo).

• Ontwikkeling van een softwaretool voor rgvo-projecten die zowel opdrachtgever als opdrachtnemer veel inzicht biedt.

• De Twentse aanpak: een naslagwerk met ervaringen in meerdere proefprojecten.

• Bijdrage in de maatschappelijke investeringsopgaven van de gemeente Enschede. Deze opgave bestaat uit het verduurzamen van 40.000 woningen van particulieren en huurwoningen in de komende 10 jaar. Pioneering participeert in de projectgroep bouw en de expertgroep, beoordeelt concepten, fungeert als kenniscentrum en is verantwoordelijk voor een goede kennisbank. Daartoe wordt het hele proces gemonitord en geëvalueerd.

De werkplaats Conversie & Hergebruik stimuleert conversie en hergebruik van bestaande woningen, gebouwen en wijken. • Concept gemaakt voor een nieuwe collectieve woonvorm

in bestaande gebouwen.• Haalbaarheidsanalyse voor de transformatie van een

gymlokaal in een leslokaal voor het Technasium van het Bonhoeffer College.

• Projectplan voor een vraag- en aanboddatabase om leegstand tegen te gaan.

• Hulp bij het plan om van de Corridor in Enschede het meest duurzame gerenoveerde pand te maken.

• Studentenprojecten: deelnemers van ROC en Saxion doen onderzoek naar de mogelijkheden van conversie van leegstaande gebouwen.

• Ontwikkelen van kansrijke ideeën van herbestemming van gebouwen aan de Strip en ondernemers hierop attenderen.

De werkplaats Klimaatneutraal werkt aan nieuwe technolo-gieën, maatregelen en toepassingen om bestaande sociale huurwoningen klimaatneutraal te maken.• Onderzoek naar renovatie van de zogenaamde hobbyka-

merwoningen in Het Lang Noord, Enschede.• Onderzoek naar energetisch renoveren van woningen in

Velve-Lindenhof, Enschede. • Haalbaarheidsonderzoek naar klimaatneutraal renoveren

bij mutaties.• Ontwikkelen van concepten om klimaatmaatregelen in

Vriezenveen mee te nemen in geluidssaneringsprojecten.

Doelstellingen en resultaten op lange termijnDe Twentse aanpak van bestaande bouw is klimaatneutraal, duurzaam, comfortabel en kosteneffectief; een beoorde-lingstool haalbaarheid transformatie; een database met vraag en aanbod; zeventig bedrijven die werken met resultaatgericht vastgoedonderhoud; efficiënte gebiedsont-wikkeling en vermindering van leegstand.

Innovatie in de grond-, weg & waterbouwVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Innovatieve Toepassingen in de GWW en Vernieuwend ondernemen in de Bouw.

De werkgroep GWW streeft ernaar technologie te professio-naliseren in de grond-, weg en waterbouw. • Onderzoekers van de Universiteit Twente werken samen

met wegenbouwers aan een betere kwaliteit van asfaltverharding. Een belangrijke onderzoekslijn is het invoeren van SMART-technologieën om wegdekken slimmer te maken.

• Inzet van SMART-technologieën om binnenstedelijke rioleringsprojecten te versnellen. Workshops over de inzet van 3D-technologie; observaties bij projecten.

• Ontwikkeling van een composieten damwand, die geschikt is voor zout water. Er zijn proeven gedaan, heiproeven uitgevoerd en contacten gelegd met eventu-ele producenten.

• In Hellendoorn voert een bouwteam een proefproject uit. Dit project wordt nauw gevolgd door onderzoekers om ervaringen te beschrijven en te delen.

De werkplaats Vernieuwend Ondernemen in de Bouw is coördinator van alle werkplaatsen, ondersteunt, faciliteert en brengt resultaten naar buiten. Daarnaast zorgt de werkplaats voor integratie van het programma en draagt zorg voor de verspreiding van kennis. • Organisatie van bijeenkomsten, workshops, debatten en

symposia. • Ontwikkelen van samenwerkingsovereenkomsten.• Informatie- en vraagbaakfunctie.

Doelstellingen en resultaten op lange termijnMeer aanzien voor de Twentse asfaltwegenbouw; koppeling energie en afvalwater; bouw-juridische expertise door clustering; toepassing van hightech sensortechniek in de asfaltwegenbouw; professionaliseren van hightech, GIS en virtual reality in de infrasector; een besluitvormingstool voor wegafsluitingen.

Integraal BouwenVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Systems Engineering (SE) en Bouw Informatie Modellering (BIM).

SE is een methode om precies datgene te bouwen wat opdrachtgevers en andere partijen willen. Het gaat om een set geïntegreerde methodieken om projecten succesvol te ontwerpen, bouwen en beheren. • Het seniorencomplex aan de Rombout Verhulstlaan van

corporatie Beter Wonen is het eerste woningbouwproject dat met Systems Engineering wordt uitgevoerd. De werkplaats heeft Beter Wonen hierbij ondersteund. Twee studenten van de UT hebben onderzoek verricht. De woningen worden in 2012 opgeleverd. Het project is een voorbeeld van innovatief opdrachtgeverschap.

• De Woonplaats wil in de Enschedese wijk Tattersall een multifunctionele accommodatie (mfa) ontwikkelen met behulp van SE. Een kick-off heeft plaatsgevonden.

• Bij het verleggen van de rijksweg N35 in Nijverdal wordt SE toegepast.

• De Saxenburgh Groep wil een nieuw duurzaam ziekenhuis in Hardenberg bouwen. SE is gebruikt om duurzaamheid in het voorontwerp te verwerken.

• Een expertisecentrum SE moet alle kennis uit de projecten gaan bundelen. De kennis wordt nu vastgelegd in een database.

• Er is een doorlopende leerlijn opgezet op mbo-, hbo- en wo-niveau. Een commerciële cursus SE is in de maak.

BIM is een digitaal (3D) gebouwmodel waarin alle relevante informatie van alle partners in de keten tijdens een bouwproces gezamenlijk wordt gedeeld en opgeslagen.Daardoor werkt iedereen met precies dezelfde informatie en dat vermindert de kans op fouten.• De BIM-werkplaats, in januari 2011 als laatste opgericht,

werkt aan procedureomschrijvingen en proceshandleidingen.• Tien Saxion-studenten hebben succesvol een minor in

BIM doorlopen.• Voor het project Nieuwbouw Saxion Vastgoed Deventer

worden problemen geanalyseerd en oplossingen aangedragen.• Er is een handleiding gemaakt over het bouwen van

goede 3D-maquettes vanuit 3D-modellen.

Doelstellingen en resultaten op lange termijnEen brede adoptie van SE/BIM binnen bouwbedrijven. Dat levert hoogwaardige werkgelegenheid op voor SE- en BIM-professionals in de Twentse bouw en zet Twente op de kaart als SE/BIM-regio.

De tien werkplaatsen Pioneering samengebald in vier samenhangende lijnen

Innovatie in Twente14 Voortgangsrapportage 2010-2011 15


VoortgangDe eerste versie van S2TEP wordt in 2011 overgedragen aan het kenniscentrum voor serious gaming T-Xchange. De game is nog niet klaar voor de markt en heeft zeker nog vijf jaar ontwikkeltijd nodig. Een serious game maken is duur: de kosten bedragen snel een half tot één miljoen euro. Investeerders staan niet te trappelen, omdat serious gaming bij complexe problemen nog nauwelijks wordt toegepast. Er is geen bewezen effectiviteit.

Beoogde resultatenISETI wil in de projectperiode een eerste versie van de serious game S2TEP (Security and Safety Transformation and Experimentation Process) ontwikkelen. S2TEP is een virtuele omgeving, die complexe vraagstukken in de veiligheidsketen ontrafelt en daarvoor oplossingen aandraagt.

'Kun je besluitvorming versnellen met simulatie en serious gaming'?

In de markt wordt gezocht naar mogelijke toepassingen van het simulatiespel. Via aanvullende opdrachten wil het programma met mkb-bedrijven aan de slag met de nieuwe inzichten. Daarnaast wordt gewerkt aan het binnenhalen van opdrachten van partijen uit de veiligheidsketen.

DoelISETI wil een internationaal veiligheidsinstituut in Twente realiseren. Het instituut verzamelt kennis over lastige vraagstukken op het terrein van openbare orde en veiligheid en ontleedt die. Complexe veiligheidsproblemen worden vervolgens aangepakt via simulaties en serious gaming. Het virtueel, via ‘echte spelsituaties’, oefenen en nabootsen van onveilige situaties kan leiden tot snellere besluitvorming en een slimmere benadering van veiligheidsvraagstukken en effectievere interventies.

'In de veiligheidssector is er weinig focus op samen innoveren'.

AchtergrondIn de veiligheidssector is samen innoveren niet gebruikelijk. Politie, brandweer en ambulancezorg hebben weinig geld en er wordt nauwelijks gewerkt aan een gezamenlijke informatie- en communicatiestructuur. Ook op landelijk niveau is er weinig focus op gezamenlijk innoveren. Technologische innovaties worden daardoor nauwelijks doorontwikkeld in toepassingen op maat voor de veilig-heidsketen. Deze kloof tussen technologie en praktische oplossingen voor de keten wil ISETI verkleinen.

Project in het kortInnovatie en samenwerking in de veiligheidsketen bevorderen. Via serious gaming en simulatie veiligheidsproblemen ontleden. Een aanzet geven tot nieuwe technologische producten en diensten samen met het mkb en de veiligheidssector.

Budget€ 12.842.451 Totaal (Van het beschikbare budget is ongeveer de helft gebruikt.) € 450.000 Provincie Overijssel€ 1.492.863 Regio Twente€ 1.492.863 Rijk€ 2.985.275 Europa€ 6.421.450 Privaat

Naam project : ISETI (International Security Experimentation and Transformation Institute)Projecttrekker: Frans Copini

Looptijd: 2008 - eind 2011

Betrokken bedrijven/instellingen: Thales Nederland, Universiteit Twente, Veiligheidsregio’s Twente, Politieregio Twente, TKHGroup, Novay, Saxion Hogeschool, gemeenten in Twente, provincie Overijssel, Regio Twente, Axis Media-ontwerpers, BIZZdesign, T-Xchange

ISETI

Veiligheid naar een hoger plan via serious gaming

• Technologie kan de communicatie tussen hulpdien-sten verbeteren en tijdverlies bij calamiteiten verminderen. De veiligheidssector kan efficiënter en effectiever werken.

• Twente inrichten als experimenteerregio voor veiligheidsinnovaties kan technologische doorbra-ken opleveren, omdat regionale partijen samen aan demonstraties van technologie gaan werken. Dit kan innovaties versnellen en regionaal ondernemers-schap versterken.

• De game S2TEP biedt kansen forse stappen vooruit te zetten in de preventie van calamiteiten. Dit verhoogt het veiligheidsgevoel en daarmee het welzijn van mensen.




Aantal ondersteunde bedrijven en kleine bedrijven < 5 jaar 25


Aantal ondersteunde mkb-bedrijven 15



Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

keld die ook kwalificeert voor gebruik (denk aan crowdma-nagement tijdens openbare evenementen), maar het overbruggen van het gat tussen vraag en aanbod blijkt complexer dan aanvankelijk werd aangenomen.

Bij een eventueel vervolg verdient het aanbeveling doelstellingen concreter en in nauwe samenspraak tussen OOV-diensten en technologieleveranciers te formuleren. Mét afspraken over welke producten en diensten het project wil opleveren voor welke partijen. ISETI was een stichting en dus een private partij. Een publiek-privaat samenwer-kingsverband is wellicht beter in staat partijen in het veld te binden en te faciliteren.

Van de begroting van 12 miljoen euro is ongeveer de helft uitgegeven. Vanuit EFRO, het rijk en de Regio Twente was krap 6 miljoen euro subsidie toegezegd. Daarvan valt de helft (3 miljoen euro) vrij en kan opnieuw worden ingezet.

ISETI heeft het programma overgedragen aan het Regionaal Platform Criminaliteitsbeheersing Twente (RPCT) en zichzelf in juli 2011 opgeheven.

ISETI heeft een aantal concrete projecten uitgevoerd, zoals:• inzet van speciale bewakingssoftware tijdens voetbalfeesten;

FC Twente werd in mei 2011 tweede in de eredivisie. Extra camera’s volgden de vreugdefeesten, met daarin speciale software die menigtes ‘kan lezen’ en opstootjes kan waarnemen. Potentiële dreigingen werden direct doorgegeven aan politiemensen op straat. De handhaving werd daardoor zeer effectief. Enkele supporters klaagden achteraf ‘dat het op deze manier niet meer leuk was relletjes te trappen’.

• workshops over een nieuwe inrichting van de gemeenschap-pelijke regionale meldkamer van de Veiligheidsregio Twente;

• samen met NL-Alert ontwikkelen van een bibliotheek met alarmeringssms’jes. Hiervoor is gaming ingezet. NL-Alert is een nieuw gsm-alarmeringssysteem naast de sirene. Het wordt onder meer getest in Twente.

VerkenningenOok zijn er verkenningen gedaan naar potentiële toepassin-gen, zoals:• technologie inzetten om tijdig suïcidepogingen bij de

Nederlandse Spoorwegen te detecteren; • onderzoek naar de mogelijkheid van virtueel oefenen met

nucleaire veiligheid; • voorstellen voor innovaties rond de snelwegen A1 en A35,

waar veel ladingdiefstallen plaatsvinden. Er is een probleemverkenning gemaakt;

• ondersteuning bij de ontwikkeling van een Nationaal Platform Evenementenveiligheid.

Deze verkenningen hebben beperkt succes gehad. ProjectafrondingBegin 2011 heeft de projectorganisatie in overleg met de subsidiënten besloten het project conform de oorspronke-lijke einddatum te beëindigen. Er is niet gekozen voor aanvragen van verlenging van het huidige project, omdat verschillende doelstellingen niet konden worden gereali-seerd. Zo lukte het onvoldoende om mkb-bedrijven te interesseren in deelname aan het project. ISETI kon geen concreet aantrekkelijk product opleveren dat aansloot bij de behoefte van partijen in het openbare orde en veiligheids-domein. Weliswaar is in het project nieuwe kennis ontwik-









Aantal (nieuwe) samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en kennis-/researchinstellingen -



Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• Product- of marktinnovatie leidt tot onder meer een betere bezettingsgraad van machines. Door verdere automatisering wordt 24/7-productie mogelijk. Nieuwe producten en diensten vinden hun weg naar bestaande en nieuwe markten.

• De innovaties helpen de maakindustrie in Twente een goede (internationale) concurrentiepositie te behouden en leiden tot werkgelegenheid.

• Hogeschool Saxion, Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN), TSM en Universiteit Twente zetten de in MAIN MEP opgedane kennis over innovatieproces-sen om in lesstof.

• Energievriendelijkheid en minder milieubelasting wegen mee bij het ontwikkelen van nieuwe producten.

Samen met het Innovatieplatform Twente zijn in 2011 korte filmpjes gemaakt over de businesscases.

Opmerkingen over de koepelsubsidieIn het programma zijn 16 deelprojecten ondergebracht waarvoor gezamenlijk subsidie is aangevraagd bij het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO). Naderhand bleek dat deze koepelsubsidie bepalingen kende die voor oponthoud in de projecten zorgde. Zo is binnen EFRO bepaald dat opbrengsten van een project in mindering worden gebracht op de subsidie. Natuurlijk een logische regel, maar bij 16 tegelijkertijd lopende projecten ontstaat daardoor wel het risico dat één geld genererend project alle andere projecten van hun subsidie afsnijdt.

Ook bleek het juridisch niet mogelijk cases die klaar waren voorlopig af te rekenen. Deelnemers moeten wachten tot de totale einddatum, alvorens de totale projectafrekening kan worden opgemaakt. Dit betekent dat deelnemers soms meer dan een jaar moeten voorfinancieren. Voor de kleinere bedrijven is dit een flinke financiële last.Een derde hobbel vormt de overlap tussen de WBSO-rege-ling (vermindering afdracht loonheffing voor speur- en ontwikkelingswerk) en het MAIN MEP-project. Verleende WBSO-loonkostenaftrek moet bij sommige bedrijven verrekend worden met de EFRO-subsidie. Dit geeft veel extra administratieve lasten.

Wellicht verdient het in de toekomst aanbeveling bij koepelsubsidies dieper in te gaan op hoe de randvoorwaar-den voor het geheel inwerken op individuele deelprojecten. Een beschikking op programmaniveau geeft minder administratieve lasten dan een beschikking op multiproject-niveau.

www.main-network.nlMAIN MEP

Beoogde resultatenEconomische effecten zijn er vooral te zien op het terrein van werkgelegenheid, het bevorderen van de productiviteit en het ontwikkelen en vermarkten van nieuwe producten in bestaande en nieuwe markten. Door de verschillende projecten wordt hoogwaardig werk behouden en nieuw hoogwaardig werk aangetrokken. Daardoor krijgt de werkgelegenheid een impuls.

VoortgangBij MAIN zijn in korte tijd een aantal businesscases ingebracht, door mkb’ers en bedrijvenclusters uit de maakindustrie in Oost-Nederland. In de businesscases gaan bedrijven risicovolle samenwerkingen aan, internationalise-ren, schuiven op in de keten, verhogen hun productiecapa-citeit, bannen verspilling uit, verhogen de toegevoegde waarde en produceren ‘lowest cost’. Ze innoveren hun producten en markten.

De bedrijvenclusters krijgen onder meer ondersteuning in de loonkosten, materiaalkosten, het inhuren van experts, moderatoren, het doen (of laten uitvoeren) van onderzoek en extra personeel. Einde 2011 is circa de helft van de projecten klaar. Eén is voortijdig gestopt en de andere lopen nog door tot 1 juni 2012. Door de crisis is de doorloopsnel-heid van veel projecten vertraagd. Daarom heeft MAIN MEP een jaar verlenging aangevraagd en gekregen.

DoelVeel bedrijven in de maakindustrie zien mogelijkheden om nieuwe producten te ontwikkelen of nieuwe markten te veroveren, maar kunnen dat vanwege hoge kosten niet alleen. Om vernieuwingen wel te kunnen realiseren en risicovolle businesscases te ondersteunen, is het project MAIN MEP opgesteld.

MAIN (Manufacturing And Innovation Network) bundelt de krachten van industriële ondernemers en hun brancheorga-nisaties in de maakindustrie en werkt aan behoud en versterking van de internationale concurrentiepositie van die industrie in Oost-Nederland. De maakindustrie is van grote economische waarde voor de regio en biedt veel werkgelegenheid. Maar onder invloed van de globalisering is de sector onder druk komen te staan. Krachtenbundeling is het antwoord dat de maakindustrie daarop heeft geformu-leerd. Slim, multidisciplinair samenwerken aan kennis, kunde en vakmanschap in nichemarkten.

Budget e 12.897.966 Totaale 1.463.940 Provincie Overijssele 683.941 Regio Twente e 5.102.085 Europae 5.648.000 Privaat

Project in het kortBedrijven in de maakindustrie werken in MAIN MEP samen aan nieuwe innovatieve producten. Zoals een volautomatische vleeswarensnijmachine, een nieuwe coatingtechniek voor lenzen, nieuwe pompen en kip- en visspecialiteiten die Halal zijn.

Betrokken bedrijven/instellingen: De betrokken bedrijven worden apart genoemd in de voortgang van de 16 businesscases

Naam project: MAIN MEP (Manufacturing and Innovation Network, Manufacturing Excellence Project) Projecttrekker: Joost KuiperCommunicatiecontactpersoon: Kelly Franke

Looptijd: Januari 2008 - juni 2012

Samen werken aan innovaties in de maakindustrie

'Met de nieuwe vleeswarensnijautomaat kan een

consument in de supermarkt zelf zijn vleeswaren snijden in de dikte en

hoeveelheid die hij wenst'.

'De maakindustrie is van grote economische waarde voor de regio

Twente en biedt veel werkgelegenheid'.


Productielijn statische coolersStatiq Cooling (Rijssen) en Tebrutech (Nijverdal) werken samen aan het ontwikkelen van een assemblagemachine en de bouw van een prototypemachine. Die worden geïnte-greerd tot een complete productielijn voor de productie van unieke koelunitinterieurs voor een nieuwe generatie koelsystemen van gebouwen. Het project is gericht op de automatische eindassemblage van deze koelunitinterieurs. Via deze lijn kunnen er koelsystemen op de markt komen die maar 15 procent energie gebruiken vergeleken met conventionele aircosystemen.

De machines zijn na de proeftesten aangepast om meerdere formaten te kunnen fabriceren. Begin 2012 wordt naar verwachting het CE-certificaat verkregen.

PartnersStatiq Cooling, RijssenTebrutech, Nijverdal

Optical Precision ScannerNiet alleen kleine, maar ook grote onderdelen van machines en installaties moeten vaak met grote precisie worden gemaakt. De firma Boessenkool maakt grote onderdelen voor onder meer baggerschepen en compressoren. De onderdelen worden gemaakt op grote draaibanken en freesmachines. Boessenkool wil de onderdelen over een bereik van twee meter kunnen meten met een nauwkeurigheid van vijf micrometer (1 micrometer is een duizendste millimeter). Dat lukt niet met de bestaande meetmethoden. Samen met de firma Sumipro wordt gewerkt aan een optische meetoplos-sing, die deze nauwkeurigheid waarborgt.

Het project is eind 2011 gereed. In de laatste fase wordt het werkende prototype herontworpen tot demonstrator.

PartnersBoessenkool, AlmeloSumipro, Almelo

Auto-CellVerspanen is een industriële vormgevingstechniek die in veel bedrijven wordt gebruikt. Met behulp van boor, frees, beitel of schaaf wordt het materiaal zolang bewerkt totdat gewenste vorm of dikte is ontstaan. In dit project worden nieuwe flexibele geautomatiseerde productie-installaties ontwikkeld voor kleine series van 5 tot 500 stuks. Daardoor kan drastisch worden bespaard op machines en mensen. Er zijn drie basisconcepten: voor 5-assig frezen, voor een draai-freescombinatie en voor meerdere gekoppelde machines.

Deze businesscase heeft zwaar geleden onder de verslechterde economische omstandigheden. De technische ontwikkeling is afgerond en de focus ligt op het verwerven van proeftoepassin-gen bij enkele bedrijven in Duitsland en Nederland.

PartnersAuto-Cell, AlmeloMTS Europe, Almelo

CNC-NetlinkKleinserie fabricages en afnemende repeat-orders komen steeds vaker voor en lijden in machinefabrieken tot hoge omstelkosten en veel extra werk. Partners in het CNC Netlink-project onderzoeken of dit anders kan. CNC Netlink ontwikkelt, levert en implementeert maatwerksysteemop-lossingen (software) voor de aansturing en monitoring van flexibele 24/7 productieomgevingen en productiecellen. Doel van CNC Netlink is het reduceren van de werkvoorbe-reidingstijd met circa 50 procent bij verspanende bedrijven. In het project ligt de nadruk op de post-processing monitoring van productie- en orderresultaten en de koppeling aan managementinformatie- en plansystemen.

De software-ontwikkeling is afgerond tot en met de bêta-versie.

PartnersCNC-Netlink BV, NunspeetVosteq Innovations, Almelo

Liquid SeparatorDoor het gebruiken van nieuwe materialen (PUR) bij het scheiden van vloeistoffen is het mogelijk nieuwe markten te openen en kan een aanzienlijke reductie op fabricagekosten en proceskosten worden bereikt. Deze samenwerking zal een prototype opleveren dat uniek is in de wereld. Het geeft een voorsprong waardoor werkgelegenheid ontstaat. Door research en kennis houden we deze voorsprong op lange termijn.

Wegens een geëscaleerd conflict tussen de businesscase-deelnemers is dit project voortijdig afgebroken. Zonder instemming van alle betrokken bedrijven is het project niet door 2 van de 3 bedrijven voort te zetten.

PartnersCINC Solutions, DoetinchemHerikon, AlmeloMachinefabriek Bouman, Almelo

ZoutstrooierMet innovatieve verbeteringen aan zoutstrooiers de kosten verlagen en daardoor marktaandeel verhogen.

Het project is medio 2010 afgerond, waarbij wegens een foutief opgestelde begroting het ontwikkelwerk binnen MAIN MEP beperkt is en meer te herontwerpen modules buiten het MAIN MEP-project om zijn gefinancierd.

PartnersModulen & Engineering Menzing HaaksbergenNido Universal Machines, Holten

GAP PompWatson-Marlow Bredel uit Delden is al jarenlang toonaange-vend in de markt voor pompen. Samen met Steven idé Partners uit Enschede worden nieuwe concepten en concrete oplossingen ontwikkeld met als focus het beter adresseren van de verschillende marktbehoeften. De samenwerking en de aanwezige kennis heeft geresulteerd in een tweetal nieuwe pompontwerpen en daarnaast een drietal testapparaten waarmee de werking van de pomp op detailniveau bestudeerd kan worden, zodat vervolgontwik-kelingen nog effectiever door te voeren zijn. Drijfveren voor de pompontwikkeling zijn kostenreductie en optimalisatie van levensduur en efficiency.

Binnen dit project ontstaan verschillende deelresultaten: nieuwe productrange aan pompontwerpen, materiaalkun-dige innovaties en een volledig vernieuwde testmethodiek. Diverse deelresultaten worden geoctrooieerd.

PartnersBredel Hose Pumps, Delden Stevens Ide Partners, Enschede

Quality SliceGezamenlijke ontwikkeling en productie van een volauto-matische vleeswarensnijautomaat. De Quality Slice is bestemd voor de supermarkt. De consument kan zelf via een scherm aangeven welk vlees hij wil, de hoeveelheid plakken en de dikte ervan. Ook is het mogelijk een prijs in te voeren. De machine snijdt dan precies voor dit bedrag vlees, pakt het in en plakt er een gewicht- en prijsetiket op.

Een prototype van deze machine is klaar en in volle glorie te zien bij Fa. Braakhuis in Borne. De laatste onderdelen worden gemonteerd. De doorontwikkeling tot een proto-serie is in volle gang.

PartnersTCPM ingenieurs en adviseurs, HengeloDe Koningh, ArnhemBraakhuis, Borne

Kunststof coatenKunststof- en keramische lenzen worden tegenwoordig op grote schaal gebruikt. De consument kent ze onder meer in de vorm van contactlenzen. Ook in de industrie worden ze veel toegepast in optische systemen, onder meer voor inspecties. Om deze optische systemen te beschermen zijn coatings nodig. De bedrijven Solmates, Sumipro en Dineo hebben een unieke coatingtechniek ontwikkeld die het mogelijk maakt om kunststof en keramische lenzen tegen lage kosten te beschermen met iedere gewenste coating.

De technische ontwikkeling is in de laatste fase beland. Diverse coatingtoepassingen voor meerdere industriële eindmarkten worden nu getest.

PartnersSumipro submicron lathing bv, AlmeloSolmates B.V., EnschedeDineo B.V., Losser

Business Cases MAIN MEP

20 Innovatie in Twente 21Voortgangsrapportage 2010-2011Voortgangsrapportage 2010-2011Voortgangsrapportage 2010-2011

Rail SafeVeel ongelukken met spoorwerkers ontstaan omdat ze de komst van een trein te laat opmerken. Binnen het project Trein Alarm Systeem (TAS) werkt Hortec samen met Hollandspoorveiligheid aan een nieuw systeem wat veiliger en flexibeler is. Samen hebben zij een mobiel systeem ontwikkeld dat spoorwegwerkers kunnen installeren langs het baanvak waar zij aan het werk gaan. Het systeem waarschuwt alle werkers bij naderend gevaar en maakt op die manier een einde aan onveilige werksituaties. Het draadloze systeem garandeert tijdige waarschuwing bij werkzaamheden aan rail infra. Dat is uniek.

Het prototype is gereed. Momenteel vinden testen plaats bij diverse railbouwaannemers en wordt gewerkt aan de certificering voor de Nederlandse markt.

PartnersHolland Spoorveiligheid, WestervoortHortec, Oldenzaal

XigoDe ontwikkeling van een handheld terminal voor ambulantemedewerkers in de zorg, inclusief back- en frontofficesoftware. Gekozen is voor een geheel geïntegreerdecommunicatie- en beheersomgeving van apparatuur en eeninternetportaal.

Het apparaat en het omliggende communicatie- enbeheerssysteem is gereed en draait in een langdurende testop twee proeflocaties.

PartnersMic-O-Data, Hengelo2-GO-Mobile, Deventer

Filteren StyreenEr is een machine ontwikkeld die lucht zuivert waarinstyreen aanwezig is. Styreen is een oplosmiddel dat wordtgebruikt bij polyesterverwerking. Het middel is noodzakelijkvoor het proces, maar schadelijk voor de mensen die er meewerken. De nieuwe machine filtert de lucht, het styreenwordt opgevangen in vaten en de schone lucht kan zonderwarmteverlies terug de fabriek in. Er worden in het projectuitgebreide testen gedaan met een nieuw te ontwikkeleninstallatie.

Zichtsystemen in de Maritieme sectorOmschrijvingDoel van het project is het ontwikkelen van nieuwe zichtinstallaties voor de maritieme sector. Het is vooral de bedoeling om het zicht van de bemanning vanuit de stuurhut van schepen en werkplatforms te verbeteren. Door deze innovatie worden werkomstandigheden, ergonomie en veiligheid positief beïnvloed.

Het technisch prototype is al enige tijd gereed. Het project concentreert zich nu op het verlagen van de kostprijs door value-engineering en het verkennen van meer marktseg-menten binnen de scheepsbouw.

PartnersTheunissen Tech. Trading, MaldenStevens Ide Partners, Enschede

SpuitautomatiseringHet proces van ‘het reinigen en lakken met twee componen-tenlak van centrifugeproducten’ zodanig inrichten dat hetlean, manarm, milieuvriendelijk en innovatief is. Hetbetreft het gehele proces van na het verspanen, dusreiniging, ontvetten, drogen, lakken tot aan het verpakken.

Het ontwerp en de realisatie van een prototype spuit-lakin-stallatie is afgerond. Met de apparatuur kunnen hoogwaar-dige onderdelen worden gereinigd en gelakt. Het innovatie-traject leidt tot een voor productie geschikte installatie.

Partners:Aeronamic Almelo, AlmeloEmotech Enschede, Enschede

De installatie is ontwikkeld en geïnstalleerd op de locatievan Plasticon. Inmiddels is begonnen met de praktijkproe-ven. Deze lopen nog door tot juni 2012. De installatiefunctioneert conform verwachting.

PartnersProcedé Products B.V., EnschedeEuro Plastics Holding B.V., EnschedePlasticon the Netherlands B.V., OldenzaalStyrEx, Oldenzaal

Malloos lassenInnovatieve samenwerking tussen Machinefabriek Almi BV uit Vriezenveen en ontwerpbureau People Creating Value (voorheen: First) uit Enschede met als doelstelling het creëren van eigen producten met een gezonde toegevoegde waarde, het verbeteren van de concurrentiepositie van beide bedrijven door manufacturing en ontwerpen naadloos te laten aansluiten en vanaf het begin het ontwikkelproces af te stemmen op het productieproces van Almi. Product 1: ‘innovatieve buitenreclame’.

Het oorspronkelijke productidee, de buitenreclamezuil, is vervangen door een bestaand product van Almi, een steenknipper. Die is zodanig herontworpen met toepassing van nieuwe productieconcepten dat de prestatie/prijsver-houding substantieel is veranderd en er een veel grotere variëteit van producten kan worden gemaakt. Momenteel wordt een nieuwe productietestomgeving ingericht, waarna diverse prototypes worden gemaakt en getest. Het project loopt door tot juni 2012.

PartnersFirst B.V., EnschedeAlmi Machinefabriek, Vriezenveen

Halal KipKPH Kip-specialiteiten heeft gevarieerde kip- en visspeciali-teiten ontwikkeld, die voldoen aan de Halal-regels terwijl Decon Food Equipment hiervoor de speciale apparatuur ontwikkelt. Er is een nieuwe productiemethode ontwikkeld. In een RVS-mengmachine zijn speciale mengarmen geplaatst, die de structuur van de producten in stand houdt. De kip en vis wordt in diepbevroren staven geprodu-ceerd. Daarvan worden plakjes gesneden ten behoeve van maaltijdbereiding.

Het project is bijna gereed. Er is nog een gedeelte techni-sche ontwikkeling nodig rondom het snijproces en het markten distributiekanaalonderzoek loopt nog. Einde project in juni 2012. PartnersKPH Kipspecialiteiten, OmmenDecon Food Equipment, Wierden



Inkjet Technologie in Oost-Nederland

Budget: e 5.222.500 Totaale 1.305.625 Provincie Overijssele 1.305.625 Regio Twente e 2.611.250 Privaat





Uitgelokte private vervolginvesteringen 924.383




Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• TenCate zal in de nabije toekomst met de nieuwe digitale inkjettechnologie een nog sterkere positie op de markt kunnen innemen en kan in de toekomst met nieuwe producten nieuwe markten ontsluiten. De technologie heeft een groot omzetpotentieel.

• Het consortium verwacht opdrachten voor R&D-projecten van derden om de inkjettechnologie om te zetten naar industriële prototypes, printsystemen en applicaties. Twente kan daardoor uitgroeien tot een van de meest innovatieve regio’s in inkjettech-nologie.

• Productie met digitale inkjettechnologie is duur-zaam en levert grote besparingen op aan water, energie en natte chemicaliën (zoals inkten).

• De productie kan meer vraaggestuurd worden ingericht. De huidige textielindustrie kent hoge voorraden. On demand-productie kan dat vraagstuk fors verkleinen.

VoortgangIn de eerste fase hebben het onderzoek en de validatie van het project zich gericht op de afzonderlijke onderdelen van het continu printconcept, namelijk de printkopmodules, de software, de mechanica en de inktcontrollers. De ontwikke-ling van industriële toepassingen voor digitale inkjettech-nologie is complex en vereist een multidisciplinaire aanpak op het gebied van software, mechanica, chemie, natuur-kunde en mechatronica. Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de printkoppen, het substraat, de software en het ‘motion system’. Alle elementen samen, plus de pre en post treatments vormen het digitale printproces.

Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de printkoppen, het substraat, de software en het

‘motion system’

De tweede fase van het project heeft zich gericht op het valideren van het concept op industriële grootte en op een breedte van 1.80 meter. Hierbij is het continu printconcept succesvol aangetoond op verschillende snelheden en met verschillende procesinstellingen.Met het aantonen van het continu printconcept op industriële grootte is de weg vrijgemaakt voor implementa-tie in verschillende digitale industriële printtoepassingen, waaronder textielverdelingsprocessen, maar ook in toepassingen buiten de textielindustrie.

De positieve uitkomsten van dit industriële onderzoekspro-gramma hebben er toe geleid dat TenCate een eerste prototype in de loop van 2012 verwacht te bouwen op basis van het radicaal nieuwe print concept. TenCate is hiermee de eerste industriële speler die dit digitale printconcept invoert in zijn industriële productieprocessen. TenCate maakt hiermee de weg vrij voor een bredere industriële implementa-tie in de textielindustrie, maar ook daarbuiten. TenCate treft nu voorbereidingen om de nieuwe digitale tech-nologie te integreren in zijn businessmodel en in bestaande industriële procestechnieken. Het bedrijf gaat met de digitale textielveredeling eerst de productie van bestaande producten verbeteren en efficiënter maken. Later wordt de productie van technisch textiel met nieuwe eigenschappen beoogd, zoals actief zelfreinigend weefsel en weefsel voorzien van

elektronica. Of de assemblage van de technologie ook naar Twente komt, is op dit moment nog onduidelijk. Inkjettechnologie kan veel vernieuwing voortbrengen en gecombineerd met het in het project ontwikkelde unieke print concept zal het toepassingen vinden in de veredeling van textiel, maar ook in toepassingen buiten de textielindus-trie. TenCate zet de nieuwe technologie in voor de markt van technisch textiel, maar zegt andere toepassingen en initiatieven buiten de textielindustrie te verwelkomen.

Kennispositie Twente in inkjetTwente kan met inkjet een kennispositie opbouwen als veel meer regionale bedrijven gezamenlijk gaan werken aan nieuwe toepassingen. Die olievlekwerking heeft zich momenteel nog niet voorgedaan. Er zijn nog geen regionale bedrijven aangehaakt. Dat heeft te maken met de nieuwheid en complexiteit van de technologie, die voor veel toepassin-gen nog in de kinderschoenen staat. Het economische rendement voor de regio Twente wordt op termijn pas duidelijk, maar zal voor de nabije en verre toekomst veelbelovend zijn.

gebruik van digitale printtechnologie en de daarmee gepaard gaande precieze dosering van vloeistoffen (zoals inkten) wordt het mogelijk in de toekomst significant minder grondstoffen, water en energie te gebruiken.

Vergeleken met de huidige analoge productieprocessen biedt digitaal printen ook flexibelere productieprocessen, ‘on demand delivery’, lagere productiekosten, kortere productie-runs, minder tot geen noodzaak voor voorraden en biedt het de mogelijkheid sneller in te springen op veranderingen in producten. Daarnaast is het een ‘enabling technology’ voor ‘mass customization’.

Ook flexibeler (on demand) en vraaggericht (mass customi-zed) produceren komt hiermee in zicht.

Beoogde resultatenHet project maakt onderdeel uit van de visie en strategie van TenCate om digitaal finishen van textiele materialen te realiseren teneinde de eigenschappen van materialen te kunnen verande-ren. Daarbij staan productieflexibiliteit, kwaliteit, duurzaamheid, ‘on-demand delivery’, ‘mass customization’ en een hoge automati-seringsgraad voorop. Het in het project ontwikkelde nieuwe printconcept moet de basis vormen voor de toekomstige digitale productieprocessen binnen TenCate, maar zal ook toepassingen vinden buiten de textielindustrie. Onderstaande illustratie schetst een mogelijke opzet van een textiel verdelingsproces, gebaseerd op digitaal printen.

DoelHet ontwikkelen, industrieel onderzoeken, testen en het valideren van een volledig, technologisch ‘proof of concept’ voor het nieuwe ‘continious printing concept’ dat de basis vormt voor toekomstige textielveredeling met behulp van digitale inkjettechnologie. Het concept zal worden aangetoond op industriële schaalgrootte, waarbij de individuele componenten van het concept alsook het geheel worden gevalideerd op industriële toepasbaarheid en betrouwbaarheid.

'Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere eigenschappen'

Momenteel wordt inkjettechnologie voornamelijk ingezet voor het printen van grafische toepassingen. Met de huidige ontwikkelingen in de nanotechnologie en de inkjettechnolo-gie vindt digitaal printen ook zijn weg in geavanceerde materiaaldepositie en in digitale productieprocessen. TenCate wil digitale inkjettechnologie toepasselijk maken voor het finishen van textiele materialen en deze technologie op termijn kunnen inzetten in industriële productieprocessen. Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere eigenschappen. Digitale inkjettechnologie maakt bovendien de productie milieubewuster en economischer. Door het

Project in het kortHet project richt zich op het doen van industrieel onderzoek naar een nieuw en niet eerder aangetoond en gepatenteerd radicaal nieuw printconcept. Het concept is gebaseerd op een continue XY-printproces, waarbij het substraat en de printkoppen continu bewegen. Digitale inkjettechnologie zal in de toekomst bijdragen aan de ontwikkeling en productie van nieuwe slimme materialen zoals ‘smart textiles’.

Betrokken bedrijven/instellingen: TenCate, Xennia Technology, Reden, Reggiani Macchine S.p.A

Naam project: Inkjet Technologie in Oost-Nederland. Collectieve ontwikkeling van een nieuw rol tot rol print platform Projecttrekker: Gerrit KoeleCommunicatiecontactpersoon: Kasper Nossent

Looptijd: Januari 2009 - december 2010.

Met digitale printtechnologie op weg naar revolutionaire textielproductieprocessen


www.integraalpraktijkcentrum.nl









Aantal innovaties 2

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -


• Nieuwe geavanceerde machinerie gebruikt veelal minder energie en materiaal dan bestaande. Dat levert een productie op met minder verspilling die bijdraagt aan minder CO2-uitstoot.

• Moderne fabricagemethoden zijn voor de bedieners weliswaar uitdagender, maar ergonomisch veelal beter ingericht. En dragen zo bij aan de gezondheid en het welzijn van werknemers.

• Werknemers kunnen door scholing met hoogwaar-dige apparatuur hun positie op de arbeidsmarkt verbeteren en doorgroeien naar nieuwe functies.

• Startende ondernemers en doorstarters kunnen excelleren op een hoogwaardiger technologisch niveau en dat kan nieuwe markten openen.

• Bedrijven krijgen bij Hart van Zuid de ruimte om te vernieuwen. Nieuwe technologie draagt bij aan innovaties en kan die versnellen. Het centrum jaagt dit aan. Niet alleen via technologie, maar ook via ontmoeting. In het centrum leggen bedrijven nieuwe contacten die de weg openen naar innova-tieve samenwerkingen.

Integraal Praktijkcentrum Hart van Zuid is nu volop in bedrijf en actief mensen aan het trainen. Het centrum sluit goed aan bij de behoeften van mkb-bedrijven in de maakindustrie. Door de economische crisis viel de vraag naar opleidingen weliswaar tegen, toch zijn de perspectie-ven goed te noemen.

Hart van Zuid traint niet alleen mensen, maar biedt mkb-bedrijven ook de kans ervaring op te doen met nieuwe technologie en fabricagemethoden alvorens te beslissen over investeringen in het eigen bedrijf. Dit leidt tot minder onzekerheid bij investeringen en vergemakkelijkt vernieu-wing van een productiepark.

Soms loont het voor bedrijven niet zelf machines aan te schaffen. Daarom zijn de faciliteiten tevens beschikbaar voor ondernemers die kleine series willen maken. Dat bespaart ondernemers kosten.

'Bedrijven kunnen geavanceerde machines eerst uitgebreid

testen alvorens ze een investeringsbeslissing nemen'.

Beoogde resultatenHet project wil in de subsidieperiode 2009 - 2011 de volgende concrete resultaten opleveren:• ontwikkelen, opstarten en inrichten van één loket;• aankopen en inrichten van een pand voor het centrum;• aankopen van apparaten en machines; • ontwikkelen van gespecialiseerde vakopleidingen en

adviesproducten voor de industrie.• het Integraal Praktijkcentrum in 2012 zelfstandig

exploitabel hebben;

VoortgangHet centrum heeft zich het najaar van 2009 gevestigd in de voormalige gieterij van Stork in Hengelo. Dit historische pand is onderdeel van de Hengelose nieuwbouw van het ROC Twente. In 2010 en 2011 zijn machines aangeschaft en leergangen ontwikkeld voor training en onderwijs.

DoelEen Integraal Praktijkcentrum oprichten dat laagdrempelige scholing in de metaal en elektrotechniek bundelt voor studerenden en werkenden. Het IPT moet als hét centrum voor technische opleidingen gaan functioneren met inzet van nieuwe technologie en de modernste machines. Het IPC wil tevens: • functioneren als adviesloket voor bedrijfsspecifieke

scholing van werkenden;• opleiden vanuit moderne competentiegerichte didacti-

sche uitgangspunten;• vooroplopen in technologische vernieuwingen in de

maakindustrie;• bovenregionaal technische mbo- en hbo-opleidingen

ondersteunen;• ondernemerschap stimuleren voor starters

en doorstarters;• regionaal industriebeleid ontwikkelen;• nieuwe technologieën delen en innovatieprojecten

stimuleren.

De partners in het project ontwikkelen elk een eigen opleidingsaanbod dat elkaar aanvult en niet concurreert. Alle opleidingen vinden in principe plaats in het praktijk-centrum.

Budget e 11.878.399 Totaale 460.973 Provincie Overijssele 460.973 Regio Twente e 3.204.262 Europae 860.973 Rijke 6.891.218 Privaat

Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo

Project in het kortEen Integraal Praktijkcentrum oprichten dat lbo’ers, mbo’ers en mbo+’ers opleidt in de metaal en elektrotechniek. Met gebruik van de nieuwste technologie en fabricagemethoden het technisch beroepsonderwijs op een hoger plan brengen en innovaties in de Twentse maakindustrie aanjagen.

Betrokken bedrijven/instellingen: opleider Stodt, kennis- en adviescentrum Kenteq, ROC Twente, ondersteund door Saxion Hogescholen en Technocentrum Twente.

Naam project: Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo Projecttrekker: Joost Kuijper

Looptijd: 2009-2012 (met 1 jaar verlengd)

Opleidingscentrum biedt werknemers maakindustrie de nieuwste technologie

'Het centrum werkt aan versterking van de internationale

concurrentiepositie van de Twentse maakindustrie'.

'Het Integraal Praktijkcentrum geeft lager geschoold personeel de

kans hun positie op de arbeidsmarkt te verbeteren'.











Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• De samenwerking heeft het innovatieproces versneld, waardoor de bedrijven hun concurrentie-positie hebben verbeterd.

• De nieuwe businessmodellen gericht op samenwer-king houden een belofte in voor toekomstige innovaties.

• De ontwikkeling van de ProFast4G brengt een groei van hoogwaardige werkgelegenheid in de regio met zich mee. Bij de toeleverketens blijft de werkgele-genheid op peil of ontstaan er nieuwe banen voor veelal lager geschoold personeel.

Budgettaire ruimtee 4.180.049 Totaale 348.337 Provincie Overijssele 348.338 Regio Twentee 348.337 Rijke 1.045.012 Europae 2.090.025 Privaat

Beoogde resultatenEen next generation, hightech assembly platform. Het R&D-traject dat voor deze nieuwe geavanceerde machine wordt doorlopen, omvat drie typen activiteiten:1. Technologieontwikkeling.2. Integratie en testen van de ontwikkelde technologie.3. Applicatieontwikkeling.De ontwikkeling omvat een basisplatform en 13 verschil-lende modules. Daarnaast is het opzetten van een samenwerkingsverband en een nieuw businessmodel een belangrijk uitgangspunt.

DoelDoel is nieuwe kennis op te doen over een flexibelere en snellere productie van micro-onderdelen voor consumenten-elektronica, zoals luidsprekers voor mobieltjes en onderde-len voor pc’s. Met de kennis wordt een nieuw generiek productieplatform ontwikkeld dat op hoge snelheid een grote variëteit aan producten kan produceren. Het productieplatform is modulair en dus flexibel aan te passen voor de productie van een groot aantal eindproducten bij verschillende producenten.

Project in het kortEen hightechmachine ontwikkelen die snel, nauwkeurig en flexibel microsystemen zoals luidsprekers voor mobieltjes kan produceren. Een machine met een unieke modulaire opbouw die aansluit bij de steeds grotere mondiale vraag naar snelle en flexibele productieplatforms voor microsystemen.

Betrokken bedrijven/instellingen: IMS, Tumakon, Proftech, Masevon, Universiteit Twente, Mechatronica Valley

Naam project: Next Generation Assembly Platform (N-GAP)Projecttrekker: Nol BrouwersCommunicatiecontactpersoon: Martin Langkamp

Looptijd: 2008-2010

Next Generation Assembly Platform (N-GAP)

Hightechmachine levert doorbraak op in snelle productie micro-onderdelen

www.ims-nl.com/solutions

'De geavanceerde machine kan micro-onderdelen voor

consumentenelektronica snel, nauwkeurig en flexibel produceren'.

steeds kortere levenscyclus. Daarom zijn snelle productietij-den vereist van machines die zich tevens flexibel en snellaten aanpassen. De ProFast4G sluit aan bij deze eisen enheeft naar verwachting daarom uitstekende marktkansen.

De partners in het project gaan het productieplatformverder ontwikkelen om te bezien of er een afzetmarkt isnaast die van de consumentenelektronica. Zo zou degeavanceerde machinerie mogelijk ook miniatuurproductenkunnen produceren voor de medische markt.

Een project met een vliegwieleffectDe vier projectbedrijven zijn zeer positief over de samen-werking, die grote toegevoegde waarde heeft gehad. Doorhet samenbrengen van competenties hebben de bedrijvende technologie een stap verder kunnen brengen: er is eentechnologiesprong gemaakt. Ook zijn er nieuwe business-modellen uitgewerkt die voor alle vier bedrijven nieuwemarkten hebben ontsloten. Met als gevolg een toename inde orderportefeuille.Rond het consortium is een schil van dertig toeleverendebedrijven ontstaan, die actief hebben deelgenomen in hetproject. Ook voor deze ondernemers had het project eenvliegwieleffect in het openen van nieuwe markten en hetanticiperen in nieuwe businessmodellen.

Gezamenlijk hebben de bedrijven een technologiesprong kunnen maken en

zijn er nieuwe markten ontsloten.

'De steeds kortere levenscyclus van consumentenelektronica vraagt om

snellere, flexibele productiemachines'.

VoortgangHet modulaire systeem en het productieplatform zijn ontwikkeld en opgeleverd. Het Next Generation Assembly Platform (de ProFast4G) wordt in de komende jaren geproduceerd en klaargemaakt voor de internationale markt. De partners verwachten dat er in Azië en in het bijzonder in China een grote afzetmarkt is voor de geavanceerde machinerie.

Vraag naar microproducten neemt toeDe vraag naar microproductonderdelen voor consumenten-elektronica zal de komende jaren blijven groeien. Microsys-teemtechnologie zal een steeds hogere vlucht nemen. Productonderdelen worden steeds complexer en kleiner en moeten met een zeer hoge nauwkeurigheid worden gefabriceerd. Consumentenelektronica kent daarnaast een


www.fieldlab.euField Lab for Client Centered Care


Private R&D-investeringen 95.000

Publieke R&D-investeringen 95.000






Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -


• De samenwerking in het sneller naar de markt brengen van zorginnovaties verbetert de concurren-tiepositie van de deelnemende bedrijven.

• Het delen van testen labfaciliteiten door doelma-tige projectteams versnelt innovatieprocessen en bevordert productontwikkeling en bedrijfsgroei.

• Field lab stelt de vraag centraal en richt zich op prototypes die na een laatste test en validatie klaar zijn voor de markt. Dit is tegelijkertijd de meest risicovolle fase: veel ondernemers zien hun nieuwe concept juist dan sneuvelen vanwege gebrek aan kapitaal of interesse van eerste klanten. Field lab helpt die kloof tussen prototype en marktintroduc-tie (ook wel de Vallei des Doods genoemd) te verkleinen.

Het project WITH HELP ontwikkelt nieuwe hulpmiddelen, zodat mensen zelfstandig kunnen blijven voortbewegen in en om het huis

• Bij Fonds Nuts Ohra is subsidie aangevraagd voor een gereedschapsset waarmee patiënten met een chronische longaandoening (COPD) thuis hun ziekte kunnen managen.

• De subsidieaanvraag van Field lab Oost-Nederland is positief beoordeeld door de EFRO-agendacommissie. Er wordt een volledige aanvraag opgesteld.

4. Testen en valideren van innovaties De projectpartners nemen dit zelf ter hand, met assistentie van Field lab. Zo heeft Field lab Levolab, SOFIE/WithHelp en ZZT/Erwin geholpen met marktonderzoek, financiering en het zoeken van partners. Met de gemeente Enschede zijn twee validatietrajecten in voorbereiding: de wheeldrive en de scootmobielsimulator.

SOFIE ontwikkelt evenwichtsrijwielen voor mensen die een gewone fiets niet meer aandurven, maar nog te gezond zijn voor een driewieler of scootmobiel. 5. Begeleiden van marktinvoering Er ligt een heldere uitleg van de Field lab-methode, met een gestructureerde werkwijze en vaste indicatoren waarop businessevidence getoetst wordt. Voor deelindicatoren, zoals structurele bekostiging, zijn sparring partners gezocht en toetsingsvragen opgesteld die partners helpen financie-ring te borgen. Op alle relevante zorgfinancieringsonder-delen zijn sparring partners gevonden: zorgverzekeraar (Zorgverzekeringswet, Achmea Zorgverzekeringen), AWBZ-zorgkantoor (Menzis) en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo, gemeente Enschede). Voor diverse innovaties zijn er proefklanten, zoals Enschede, ZGT, Trivium Meulenbelt en Zorggroep Apeldoorn.

Voortgang1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal partnersHet afgelopen jaar hebben de gemeente Enschede en ZiekenhuisGroep Twente zich aangesloten.

2. Verbinden van (boven)regionale testen labfaciliteitenDe eerstelijns geneeskunde van het UMC St. Radboud in Nijmegen en de gehandicaptenzorg van Siza/TTC (Grow huis Arnhem) zijn gekoppeld aan het Twentse field lab, met een focus op care. Het gaat hier om de inzet van technolo-gie om ouderen en chronisch zieken langer thuis te kunnen laten wonen. De partijen gaan zich tevens inzetten voor een Field lab voor heel Oost-Nederland, onder de vlag van Stichting Health Valley en samen met Innovatieplatform Twente. Er zijn vergaande besprekingen met de regio’s Zwolle, Achterhoek en Oost-Veluwe om zich aan te sluiten.

3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding• Voor drie projecten is een aanvraag en programma

opgesteld voor de tweede ronde van de experimenteercall van het ZIP/Agentschap, een regeling voor de introductie van nieuwe diensten of producten. Het gaat om maxi-maal 500.000 euro per project. De projecten ZZT/WithHelp en Levolab hebben de opdrachten voor de tweede ronde gekregen. SOFIE/Erwin heeft Pidon-subsi-die ontvangen.

DoelVeel zorginnovaties halen de markt niet, omdat ze niet verankerd zijn in het financieringsstelsel van de zorg. Ook sluiten ze vaak niet aan bij de zorgpraktijk of stuiten op weerstand bij professionals en patiënten. Field Lab for Client Centered Care maakt zich sterk voor het marktrijp maken van innovatieve zorgproducten en -diensten. Field lab vermarkt en versnelt innovaties door gestructureerd te werken aan businesscases. Met eindgebruikers wordt getest of een innovatie werkt. Field lab mobiliseert hele zorgketens en betrekt ze bij productontwikkeling. Het programma verenigt de infra-structuur (‘veldlaboratoria’) en kennis en methodieken van deelnemende partijen.

Beoogde resultaten1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal

partners2. Verbinden van (boven)regionale testen labfaciliteiten3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding4. Testen en valideren van innovaties5. Begeleiden van marktinvoering6. PR en communicatie

Project in het kortField lab werkt aan het sneller vermarkten van nieuwe zorgproducten en -diensten. Het project richt zich op innovaties die aansluiten bij de behoeften van de patiënt. Dat helpt zorginnovaties sneller op de markt te krijgen.

Betrokken bedrijven/instellingen: Oost NV, Medisch Spectrum Twente, Livio, Carint Reggeland Groep, Roessingh Research and Development, Saxion, Universiteit Twente, Novay, Health Valley, TÜV Rheinland Quality BV, Indes, Medimate B.V., Axis Media-ontwerpers BV, Farol, NieuweWeme Groep, JOYinCARE, Kennispark Twente, TMSI.

Budgete 190.000 Totaale 47.500 Provincie Overijssele 47.500 Regio Twente e 95.000 Privaat

Naam project: Field Lab for Client Centered Care Projecttrekker: Herma van KranenburgCommunicatiecontactpersoon: Herma van Kranenburg

Looptijd: Juli 2009 - oktober 2011. Aan vervolgfinanciering wordt gewerkt.

Field lab maakt zorginnovaties versneld klaar voor de markt

6. PR en communicatieIn november 2010 verscheen de eerste tweemaandelijkse digitale nieuwsbrief. Daarnaast wordt er twee keer per jaar een nieuwsbrief gedrukt. Er zijn een flyer en een nieuwe brochure gemaakt, gericht op het actief werven van nieuwe leden. Field lab kreeg verschillende keren aandacht in de media.

Field lab boekt voldoende vooruitgang, maar loopt ook tegen problemen aan. Zorgverzekeraars en andere financiers van zorg geven weinig prioriteit aan basiszorg, een terrein waar Field lab zich juist op richt. Financiering vinden blijft daardoor lastig. Daarnaast ontbreekt het zorgaanbieders vaak aan tijd en daardoor inzet om samen met mkb-bedrij-ven nieuwe innovaties door te ontwikkelen. Enkele organisaties willen zich niet aansluiten bij Field lab, zoals Mobihealth en TKH/Isoelectra.

'Veel innovaties halen de markt niet vanwege het ingewikkelde

financieringsmodel in de gezondheidszorg'

'Field lab wil het gat tussen vraag en aanbod in de zorgsector dichten'


Bio-energiepark Twente










Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• Een park waar nieuwe technologie zich in de praktijk kan bewijzen biedt Twente kansen zich te profileren als voorloper in bio-energie en duurzaam-heid.

• De proefinstallaties, het duurzaamheidcentrum en de onderzoeksfaciliteiten vormen een smeltkroes waarin innovatiesprongen mogelijk worden.

• De concentratie van kennis op één plek en de samen-werking van bedrijven en kennisinstellingen bevordert regionale kennisuitwisseling, waar andere ondernemers en overheden van kunnen profiteren.

• Het park richt zich op bio-energie en biomassacon-versie en vormt daardoor een aanvulling op de Twentse duurzaamheidsagenda van Regio Twente.

terrein op Boeldershoek-West in beeld. Het beoogde terrein is eigendom van en ligt naast de inrichting van Twence. Het biedt daarmee goede mogelijkheden om koppelingen te leggen tussen het Bio-energiepark en de ondersteunende en infrastructurele voorzieningen van Twence. Met de gemeenten wordt gesproken over de gewenste bestem-mingsplanwijziging. Dit blijkt nog niet zo eenvoudig, aangezien de betrokken gemeenten zich hebben verbonden aan de visie bedrijventerreinen Netwerkstad Twente, waarin de locatie Boeldershoek-West niet voor bedrijventerreinont-wikkeling in aanmerking komt. De stichting vraagt de gemeenten de ontwikkeling van de ‘kraamkamerlocatie’ Bio-energiepark op Boeldershoek-West toch mogelijk te maken.

Omgevingsvergunning en infrastructuurNaast een bestemmingsplanwijziging zal een omgevingsver-gunning moeten worden verkregen. Een flexibele vergun-ning die straks geldt voor alle bedrijven op het park. De stichting heeft een kwartiermaker aangetrokken. Die houdt zich bezig met de vergunning, maar ook met het vinden van risicodragende deelnemers. Voor de exploitatie van het park is vooralsnog aanvullende overheidssteun nodig.

Proefinstallaties en duurzaamheidcentrumOp het park is straks ruimte voor diverse proefinstallaties van verschillende grootte. Daarnaast zal een ‘duurzaamheid-centrum’ er zijn plek krijgen, dat voorlichting geeft over nieuwe energietechnologie en de parkgebruikers gezamen-lijke faciliteiten aanbiedt. Saxion en de Universiteit Twente onderzoeken tevens de mogelijkheid om op het park een Open Innovatie- en Kenniscentrum Biomassa met onder-zoeksfaciliteiten in te richten.

Budgete 179.126 Totaal e 52.063 Provincie Overijssele 52.063 Regio Twentee 75.000 Privaat

ResultatenVan januari 2009 tot december 2009 heeft de stichting een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van een bio-energiepark. Dit heeft geresulteerd in een businessplan met daarin een verkenning van de ruimtelijke, milieutechnisch, organisatorische en financiële haalbaarheid. De gemeenten Enschede en Hengelo, de provincie Overijssel en het waterschap Regge & Dinkel hebben het onderzoek ondersteund.

Voortgang

EnthousiasmeTijdens het haalbaarheidsonderzoek naar het bio-energie-park bleek dat zowel bedrijven als overheden enthousiast zijn over het idee. Het onderzoek toont aan dat het Bio-energiepark organisatorisch en financieel haalbaar is en dat de interesse voor een dergelijke ‘inplug’-locatie groot is. Eind 2009 zijn de bevindingen voorgelegd aan het bestuur van de Stichting Bio-energiepark Twente, een consortium van Saxion, afval- en energiebedrijf Twence en de Universi-teit Twente. Het bestuur heeft besloten de ontwikkeling van het park verder ter hand te nemen. Er is een business-plan opgesteld, waarmee potentiële (financiële) partners worden benaderd.

Beoogde locatie nabij TwenceAls locatie voor het Bio-energiepark heeft de stichting een

DoelBij het opschalen van innovatieve duurzame technieken ervaren ontwikkelaars drempels bij het vinden van een geschikte locatie voor hun testinstallatie. Het gaat om nieuwe innovatieve technieken die nog niet commercieel zijn toegepast in Nederland: • Energieproductie uit afval en/of biomassa of conversie

naar groene grondstoffen• Deeltechnieken of ondersteunende techniekenHet Bio-energiepark wil drempels in de verdere ontwikke-ling van de technieken wegnemen met het bieden van fysieke ruimte aan bedrijven of consortia die een proefop-stelling willen realiseren. De technologie kan zo opschalen naar demo- en commerciële toepassing. Vooral de spin-off van techniekontwikkeling naar de maakindustrie zal nieuwe werkgelegenheid kunnen creëren. Tevens wordt de samen-werking tussen kennisinstellingen, overheid en bedrijfsle-ven gestimuleerd.

www.bioenergiepark.nl

Project in het kortHet Bio-energiepark helpt technieken voor energie en groene grondstoffen van de toekomst een stap verder. Op het park kunnen bedrijven in proefinstallaties nieuwe technologie testen voor de verwerking van biomassa. Technologie kan zich zo in de praktijk bewijzen.

Betrokken bedrijven/instellingen: Saxion, Twence BV, Universiteit Twente: verenigd in de Stichting Bio-energiepark Twente. Stork Thermeq, TNO.

Naam project : Bio-energiepark TwenteProjecttrekker: André OostingCommunicatiecontactpersoon: Inge Geerdink

Looptijd: Januari 2009 - december 2009 (afgerond). Het Innovatieplatform heeft het project ook in de jaren daarna gesteund. Over vervolgfinanciering is nog niet beslist.

Bio-energiepark: ‘kraamkamer’ voor nieuwe energie en groene grondstoffen

'Het Bio-energiepark helpt duurzame technologie vooruit, zodat

nieuwe energie en groene grondstoffen sneller toepasbaar zijn op

commerciële schaal'.

Op het park kunnen bedrijven aan potentiële investeerders laten zien dat

hun technologie in de praktijk functioneert.


VoortgangIn High Tech Factory hebben 18 partners in tien projecten kennis opgedaan over de inrichting van hun productiepro-cessen. Het gaat onder meer om een haalbaarheidsstudie naar een volautomatische productielijn, de realisatie van een productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde producten, een ontwerp voor een proefinstallatie voor de productie van functionele micro- en nanodeeltjes voor de life science-markten en een productiewaardig coatsysteem.

Leasefonds investeert in apparatuurTevens is er financiering voor apparatuur gerealiseerd voor de startende bedrijven die High Tech Factory gaan bevolken. Dit leasefonds, het High Tech Fund, kan op aanvraag van de bedrijven investeren in productie-apparatuur die de bedrijven vervolgens leasen. Bedrijven die aan het begin van hun carrière staan hebben door het bijspringen van het fonds geen enorme financieringslasten op dag 1.

De labruimten van het voormalige nanolab van Mesa+ zijn in 2010 vernieuwd. Dit jaar wordt de cleanroom grondig verbouwd. In 2012 is de productiefaciliteit klaar en geheel aangepast aan de huidige hoge standaarden.

DoelHigh Tech Factory biedt een productiefaciliteit en -organisa-tie gericht op productie in hoge volumes voor beginnende bedrijven die met micro- en nanotechnologie werken.

Beoogde resultatenHigh Tech Factory, verbonden aan MESA+, het instituut voor nanotechnologie op de campus van de Universiteit Twente, is de productiefaciliteit voor bedrijven in micro- en nanotechnologie.

Het aantal (productie)bedrijven in de nano- en microtech-nologie neemt snel toe. Zij hebben behoefte aan specifieke faciliteiten om massa te kunnen maken voor de commerci-ele markt. Het is voor individuele mkb’ers vrijwel onmoge-lijk zelfstandig de dure geavanceerde machines te kopen om deze producten te maken. Een gedeelde productiefaciliteit geeft startende bedrijven de kans te gaan produceren voor de markt en te groeien. High Tech Factory kan die kostbare infrastructuur bieden met een hoogwaardige cleanroom, laboratoria met alle noodzakelijke voorzieningen, kantoor-ruimtes en een apparatuurfonds, High Tech Fund.

High Tech Factory www.hightechfactory.com










Aantal patenten -

Aantal spin-offs -


• High Tech Factory geeft een impuls aan de groei van hightech spin-offs en mkb-bedrijven. Daardoor zullen meer innovatieproducten in Twente worden opgeleverd. De productiefacilitet kan tevens als broedplaats gaan fungeren, waar kennis wordt uitgewisseld en mkb’ers samen tot nieuwe innova-ties komen.

• In de faciliteit wordt verder gebouwd aan de internationaal al sterke positie van Twente in de nanotechnologie. De commercialisatie van onder-zoeksresultaten kan zo een nog hogere vlucht krijgen.

• High Tech Factory draagt bij aan de werkgelegen-heid voor hoger en lager opgeleiden in de nano- en microsysteemtechnologie, de elektronica, assem-blage, distributie en marketing. Ook stimuleert de faciliteit het aantrekken van kennisintensieve starters in de voedingsmiddelensector en de gezondheidszorg. High Tech Factory schept ruimte voor hoogwaardige, kennisintensieve bedrijven op het gebied van technologie.

Project in het kortHigh Tech Factory bouwt op de campus van de Universiteit Twente aan een productiefaciliteit met cleanrooms, laboratoria en kantoren waar jonge bedrijven in nano- en microtechnologie hun producten in hoge volumes kunnen produceren.

Budget e 19.872.391 Totaale 4.198.310 Provincie Overijssele 2.000.000 Regio Twentee 9.798.310 Rijk e 3.875.771 Privaat

Naam project : High Tech Factory - fase 1, 2 en 3Projecttrekker: Miriam Luizink, directeurCommunicatiecontactpersoon: Monique Snippers, projectmanagerLooptijd: Fase 1 november 2007 - december 2010Fase 2 en 3 januari 2010 - december 2012

Betrokken bedrijven/instellingen: Bronkhorst high-tech, Ruurlo; Demcon, Oldenzaal; EnablingM3, Dordrecht; Encapson, Nijmegen; IMS, Almelo; LioniX, Enschede; Medimate, Enschede; Medspray, Enschede; Micronit, Enschede; Nanomi, Oldenzaal; Ostendum, Enschede; PhoeniX Software, Enschede; SmartTip, Enschede; SolMates, Enschede; TSST, Enschede; U-Needle, Enschede; UT International Ventures, Enschede

Een fabriek die ruim baan geeft aan starters in nano- en microtechnologie

Bijkomend voordeel is dat bedrijven in de nano- en microtechnologie in elkaars nabijheid zitten en productiefa-ciliteiten kunnen delen. Bovendien bevindt High Tech Factory zich op een steenworp afstand van het NanoLab van MESA+, waar, naast hoogwaardig onderzoek, prototy-pes worden ontwikkeld en kleine serieproducties mogelijk zijn.

Projecten draaien om de fabriek goed in te richtenHet project wordt ontwikkeld in drie fases. In fase 1 ontwik-kelen bedrijven processen gericht op het in hoog volume produceren van hun producten. Dit leert ook welke kenmerken de fabriek moet hebben, wat de bedrijven nodig hebben voor het inrichten van hun productieproces en welke apparatuur er dan dient te staan.In fase 2 en 3 wordt er gewerkt aan het opzetten van een apparatuurfonds en het daadwerkelijk bouwen van de productiefaciliteit.

'De hoge kosten van productiemachinerie vormt een van de

belangrijkste bottlenecks voor commercialisatie van

microsysteemproducten'.

'Het is binnenkort mogelijk een wegwerpchip te produceren die

maximaal enkele euro’s kost'.


Deelproject 2: Haalbaarheidsstudie en voorbereiding naar een automatische productielijn voor de wegwerp-lab-on-a-chip

Trekker: Medimate Doel is het ontwikkelen van kennis en kunde voor de overgang van een halfautomatische naar een volautomati-sche flexibele productielijn met 100 procent kwaliteitscon-trole voor microsysteemproducten voor lifescience-toepas-singen. Medimate heeft gebrek aan ervaring met het opschalen naar een volautomatische productielijn. Het deelproject wordt uitgevoerd door Medimate, Micronit en EnablingM3.

ResultaatDe productielijn van Medimate bestond bij aanvang van het project uit een laboratoriumopzet, waarmee op zeer beperkte schaal labchips geproduceerd konden worden. De

processen waarmee de labchips worden gemaakt waren

beperkt beschreven. Van veel processen was ook niet

duidelijk waarom deze precies werkten en wat de grenzen

waren van de procesparameters waarbinnen het proces

werkte. Het project heeft Medimate de gelegenheid

gegeven om diepgaand te onderzoeken wat de procespara-

meters zijn. Er is brede kennis opgedaan over de productie-

processen én over de noodzakelijke specificaties van de

labchip zelf. Met als resultaat heldere specificaties en

concepten voor gecontroleerd opvoeren naar een geautoma-

tiseerde productie van hoge volumes.

Het project heeft twee publicaties en een octrooiaanvraag opgeleverd.• A prefilled, ready-to-use, electrophoresis-based lab-on-a-

Chip device for monitoring ions in blood and urine, in:

14th International Conference on Miniaturized Systems

for Chemistry and Life Sciences, µTAS 2010, 3-7 October

2010, Groningen, the Netherlands.

• A prefilled, ready-to-use electrophoresis based Lab-on-a-

Chip device for monitoring lithium in blood, in Lab on a

chip, 10 (14). pp. 1799-1806. ISSN 1473-0197.

• Octrooiaanvraag: PCT/EP2009/051874.

Deelproject 3: Detectie van micro-orga-nismen met Young Interferentiechip

Trekker: Ostendum Doel is het opdoen van kennis waarmee in de toekomst een

goedkope Young Interferentiechip kan worden ontwikkeld.

Daartoe moet het siliciumdeel van de chip (met de

zogenaamde sensing windows) tot een absoluut minimum

worden teruggedrongen. Bovendien moet het deel dat nu

Deelproject 1: Naar een productieplatform voor lab-on-a-chip

Trekker: Micronit Het doel van het project ‘Naar een lab-on-a-chip-productie-platform’ is het opdoen van nieuwe kennis en vaardigheden die ingezet kunnen worden voor het realiseren van een productieplatform voor lab-on-a-chip gebaseerde producten. Lab-on-a-chip-producten maken het in de toekomst mogelijk het laboratorium naar de mens te brengen in plaats van de mens naar het laboratorium.

ResultaatBegin 2010 is dit onderzoek afgerond en het chipdesign aangepast. Er wordt nog steeds gezamenlijk werk verricht om tot een verdere verbetering van chip en fabricage te komen. Het is relatief onbekend welke effecten mechani-sche scribingtechnieken hebben op diverse chipstructuren in glas, zoals metaalsporen en gaten. En dat blijkt een knelpunt.

Sinds begin 2010 is er tevens een nieuwe samenwerking op inspectiegebied gestart. Daarbij wordt gekeken of hetzelfde apparaat de inspectie van onder meer chips en nozzles kan uitvoeren. Naar aanleiding van dit project zijn twee artikelen en een persbericht verschenen:• Nanonow 4 - Special Netherlands, 2008.• Safe (Robeco magazine) - De cleanroom revolutie, 2008.• Persbericht ‘Belangrijke subsidie voor Micronit Microflui-

dics’, Nederlands en Engels, April 2008.

Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1

Ontwikkeling van testing, packaging & assembly capabilities

uit glas bestaat en het micro-fluïdisch circuit in zich draagt

vervangen worden door een goedkoop kunststofmateriaal.

De microkanalen van dit micro-fluïdische circuit moeten

dan letterlijk haarfijn aansluiten op de sensing windows.

Daarnaast moeten de chips op hun werking getest kunnen

worden. In het project wordt kennis opgedaan over hoe je

deze werking (om zo de kwaliteit van de chips in de

toekomst te kunnen monitoren en waarborgen) semi-auto-

matisch kan testen.

ResultaatInmiddels is dit systeem onderzocht en geoptimaliseerd. De

chip bleek (met de productiekwaliteitsdetector) gecontro-

leerd seriematig gecoat te kunnen worden. Bovendien bleek

de chip (nagenoeg) oneindig herbruikbaar, mits hij grondig

wordt gereinigd met een zeer sterk zuur. Het ontwerp van

deze chip en het pre-coatingmechanisme bieden waarde-

volle input om een wegwerpchip te kunnen ontwerpen die een kostprijs van maximaal enkele euro’s zal hebben. De High Tech Factory kan die op termijn gaan produceren. De technologie blijkt in staat zeer geringe hoeveelheden micro-organismen of biomarkers (zoals eiwitten) te kunnen detecteren in een grote verscheidenheid van monsters.

Deelproject 4: Spraynozzle assemblage

Trekker: Medspray Medspray heeft in dit project twee onderzoeken uitgevoerd:1. Onderzoek naar industriële assemblage van spraynozzles

met behulp van demonstratiemachines die door IMS te Almelo worden ontwikkeld.

2. Onderzoek naar de haalbaarheid van het toepassen van Medsprays gepatenteerde assemblagemethode voor het packagen van andere micronanochips dan de eigen spraynozzles, samen met de bedrijven Micronit, Nanomi en Ostendum.

ResultaatHet project heeft tot verschillende (deels ook onverwachte) effecten geleid:Redesign van een spraychip zonder glaslaag. De spraychip bestond oorspronkelijk uit een siliciumlaag en een glaslaag. De verschillen in thermische geleiding zorgden voor een onevenwichtige insmelting van de kunststofverpakking en een lange cyclustijd. De dunne siliciumchip bleek in de kunststofverpakking stevig genoeg, ook zonder glaslaag. Het ontwerp van de spraychip is aangepast en het basis-principe van deze spraychip is gepatenteerd.Het visualiseren van en het nadenken over de detectiechip-carrier, inclusief alle vloeistofstromen, heeft geleid tot een andere aanpak van de detector zelf. Er is een concept neergezet, waarbij de voorbereiding van de chipcarrier (aanbrengen van detectievloeistoffen) en de detectie worden gescheiden in twee aparte werkstations.

Dit leidde tot twee octrooiaanvragen:• Medspray heeft medio 2007 octrooi aangevraagd op het

insmelten van de nozzlechip in een kunststofonderdeel.

Dit octrooi is nu succesvol door de PCT-fase heen en wordt doorgezet in de VS en Europa.

• Medspray heeft in april 2009 een octrooi aangevraagd op de vernieuwde spraychip zonder glaslaag. Het nieuwheid-onderzoek is binnen. Met het patent kan een goede beschermingsomvang worden gerealiseerd.

Deelproject 5: Procesinstallatie voor functionele micro- en nanosferen voor de life sciencesmarkt

Trekker: Nanomi Doel is te komen tot een methode waarmee op grote schaal en geautomatiseerd monodisperse, functionele micro- en nanosferen en -capsules kunnen worden geproduceerd. Daarnaast wordt onderzocht of het mogelijk is de polymeer- en capsuletechnologie van Encapson succesvol te combine-ren met de membraantechnologie van Nanomi.

ResultaatHet project heeft geresulteerd in een procesinstallatie-ontwerp voor het vervaardigen van injecteerbare bio-afbreekbare microdeeltjes voor de langdurige afgifte van medicijnen. En in een nieuwe procestechnologie voor het maken van microdeeltjes: spraychip sproeidrogen.Tot slot heeft het project een nieuwe ELIZA-microcapsule voor diagnostische toepassingen opgeleverd.


Deelproject 6: Procesontwikkeling spraycoating voor MST-applicaties Trekker: MESA+ Het doel van dit project is te komen tot een generiek beschikbare spraycoating-technologie met bijbehorende procedures en software tools die onderzoek aan en ontwikkeling van devices met geavanceerde 3D-functionali-teit in de microsysteemtechnologie mogelijk maakt. Het innovatieve aspect hierin is de koppeling van de processen aan softwaresimulatietools, waarmee de gebruikelijke ‘trial-and-error’-methodiek vervangen wordt door rationeel ontwerpen.

Omdat structuren met geavanceerde 3D-functionaliteit belangrijk zijn voor een groot deel van de MST-toepassingen - in het bijzonder bij MESA+-gebruikers (inclusief spin-offs) - draagt het project op indirecte wijze bij aan de economische ontwikkeling van de spin-offs. Zonder deze technologie zal MESA+ op termijn moeilijk kunnen concurreren met faciliteiten elders.

ResultaatHet experiment is goed en statistisch relevant uitgevoerd en de procesdatabasesoftware is geoptimaliseerd. De projectpartners MESA+, Lionix en PhoeniX hebben de juiste parameters voor het Design Of Experiments bepaald. De procesdatabase is toegankelijk voor alle leden van de projectgroep en is gebruikt om alle experimenten te administreren. Dit maakt het eenvoudig om de parameter-extractie uit te voeren en daarmee de effecten van processettingwijzigingen op de resultaten te bepalen en om te zetten in een model. Uit de resultaten is naar voren gekomen welke factoren invloed hebben (primair, dan wel gezamenlijk) op de gedefinieerde resultaten.

Contacten met Philips MiPlaza en VTT Finland over een identieke AltaSpray-coater hebben ertoe geleid dat beide instituten processen hebben laten uitvoeren in de MESA+-cleanroom. Beide instellingen hebben een identiek apparaat aangeschaft.Suss Microtec heeft als leverancier van spraycoaters en als deelnemer in dit project een uitgebreide presentatie gegeven over spraycoaten aan alle potentiële gebruikers.

Deelproject 7: Studie naar de ontwikkeling van een universele probetester

Trekker: SmartTip Doel: studie doen naar de mogelijkheden een universele probetester (UPT) te ontwikkelen. Deze tester vormt een belangrijk onderdeel van de voor de productie van Smart-Tip-probes benodigde productie-infrastructuur. Zo’n tester is productspecifiek en niet commercieel verkrijgbaar.

ResultaatBinnen dit project hebben SmartTip en de onderzoeksgroep TST van de Universiteit Twente (UT) zeer nauw samenge-werkt. Tevens is een UT-technicus een groot deel van de

projecttijd aanwezig geweest bij SmartTip voor maximale interactie. Er is een demo/prototype UTP gerealiseerd, die deels over de functionaliteit beschikt die SmartTip nodig heeft om in het bedrijf grote aantallen probes te kunnen testen. De demo is nog niet volledig universeel. Er is voor gekozen om een tester voor CIPT-probes te bouwen.

De ontwikkeling van de UPT heeft veel kennis opgeleverd over de meetprincipes waarvoor de probes gebruikt worden. SmartTip heeft zich verdiept in de mogelijkheden tot commerciële uitbating van de opgedane kennis in de vorm van CIPT-meetapparatuur. Dit is gelukt en er wordt nu gewerkt aan de productie van commerciële CIPT-meetappa-ratuur.Hoewel het werk aan geïntegreerde x/y stage- en probede-signs nog niet is afgerond heeft het al veel algemene proceskennis opgeleverd die zinvol kan zijn bij de ontwikke-ling van nieuwe probedesigns en -concepten. Zo zullen de processen voor het creëren van scherpe probes en het horizontale design verder worden bestudeerd en mogelijk geïntegreerd in nieuwe innovatieve probeproducten.

Deelproject 8: Medisol - Solutions for medical coatings Trekker: SolMateS Doel is het vertalen van (wetenschappelijke) kennis in een productiewaardig coatsysteem. Zowel SolMateS als TSST, beide spin-off van de IMS groep, hebben ruime ervaring op het gebied van coatings, in het bijzonder coatings gemaakt door PLD. Opzet is de eerste producten binnen een half jaar te coaten en het resultaat te analyseren. Er zullen demonstrators naar belangrijke spelers op de medische markt worden verstuurd om de nieuwe mogelijkheden op het gebied van coaten zichtbaar te maken. Daarna zullen er dedicated demonstrators voor eindgebruikers worden gemaakt.

ResultaatZowel projectpartner TSST als SolMateS zijn gehuisvest op de campus van de Universiteit Twente. Daardoor is de kennisoverdracht vanuit het MESA+ Instituut voor Nanotechnologie, onderzoeksgroep IMS, optimaal geweest.TSST en Solmates hebben samen een PLD-systeem ontwik-keld op basis van een eigen ontwerp. TSST heeft zich onder andere gericht op het vacuümsysteem, targetselectiesys-teem, de procesgastoevoer en computeraansturing. SolMateS heeft zich onder meer gebogen over een laserbun-delsysteem en verwarmingselement. Deze aanpak is succesvol gebleken en het depositiesysteem is in gebruik genomen. Naast biocompatibele coatings (goud en hydroxyapatite) zijn ook coatings gedeponeerd voor de realisatie van piëzo-sensoren voor toepassing in onder andere mammogra-fie, in samenwerking met het biomedisch technologisch instituut MIRA van de UT. Marktintroducties zullen met mogelijke afnemers worden gerealiseerd.

Deelproject 9: Onderzoek naar fabricage micro-coriolis flow sensor

Trekker: Demcon Bronkhorst, marktleider in massa flowmeters en flowcon-trollers, ziet een toenemende vraag naar hoge resolutie massa flowmeters. Doel van het project is een studie naar de mogelijkheden van fabricage en commercialisatie van een op MEMS-gebaseerde micro-coriolissensor in de productielijn binnen de MESA+/MTF-faciliteiten. Het niet of alleen tegen hoge kosten kunnen integreren van een sensorsysteem vormt hierbij het grootste risico. Om dit risico tot een minimum te beperken zullen twee meetprinci-pes parallel onderzocht worden: optisch en capacitief. Bij succes van het project hebben Bronkhorst en Demcon voldoende achtergrondkennis en -expertise opgebouwd om te komen tot de daadwerkelijke ontwikkeling, productie en commercialisatie van een op MEMS-gebaseerde micro-corio-lissensor.

ResultaatHet onderzoek heeft, naast een werkend demonstratiesys-teem, geresulteerd in verschillende patenten en publicaties. Half november 2008 is een patentaanvraag over optische sensing ingediend. Hierop is in september 2009 nog een aantal aanvullingen gedaan. Deze aanvraag is anno september 2011 nog in onderzoek. Eerder (eind 2007) was al een patentaanvraag voor onder andere capacitieve sensing ingediend, onder de vlag van MicroNed. Die is inmiddels verleend.

Er zijn twee internationale presentatiemomenten geweest en is een overzichtsartikel gepubliceerd:• De ontwikkelingen op het gebied van buisontwerp plus

capacitieve sensing door de TST onderzoeksgroep van de Universiteit Twente (UT-TST) - presentatie begin februari 2009 op de conferentie MEMS2009.

• De stand van het onderzoek van de optische sensing - presentatie in juni op Euspen 2009.

• In september 2010 is een overzichtsartikel gepubliceerd in de Journal of Micromechanics and Microengineering.

Deelproject 10: Fiber-chip coupling assemblage

Trekker: IMS Doel is tot een prototype-opstelling te komen, waarmee de haalbaarheid van een (daarna te ontwikkelen) massavolume assemblagelijn voor ‘fiber-chip coupling’ onderzocht wordt. Het project zal zich toespitsen op de specifieke eisen die toepassing van TriPleX stelt en de producten die daarmee gerealiseerd worden. TriPleX is een zeer breed toepasbare planaire golfgeleidertechnologie, ontwikkeld en gepaten-teerd door LioniX. Het doel is deze technologie toe te passen in markten met massavolumes, zoals breedbandinternet. Een belangrijke schakel is het assemblageproces dat bij ‘optische chips’ zeer kritisch is, zowel wat betreft performance/toleranties als de koste. Voor zover bekend zijn er nog geen (volledig) geautomatiseerde assemblagemachines voor dergelijke producten.

ResultaatDe samenwerking tussen de projectpartners IMS en LioniX aan de ene kant en Xio Photonics (de eindgebruiker) is uitstekend verlopen. Als zich een nieuwe applicatie zou voordoen dan hebben de uitkomsten van dit project voldoende richtlijnen en ontwerpprincipes opgeleverd. Producten kunnen dan zodanig worden ontworpen dat de montage en uitlijning van de fibers optimaal en snel kan met apparatuur die dit automatisch kan doen.

Daarnaast is de volgende output gerealiseerd:• ontwerprichtlijnen om de montage van fibers aan de chip

automatisch te laten doen met inachtneming van de montagesnelheid en de uitlijnkwaliteit;

• een tool en een werkmethode om de fibers onder de juiste hoek te kunnen polijsten;

• een lijmsoort die enerzijds relatief snel uithardt om het assemblageproces snel te kunnen uitvoeren en anderzijds compatibel is met de fabricage van de optische golfgelei-ders;

• een testopstelling om de uitlijnprocedure te demonstre-ren en te optimaliseren;

• verbreding van de wederzijdse kennis om in de toekomst bij een applicatie adequaat te kunnen reageren en een goede en snelle oplossing te kunnen leveren die produc-tiegereed is.

Er zijn twee internationale presentatiemomenten geweesten is een overzichtsartikel gepubliceerd:• De ontwikkelingen op het gebied van buisontwerp plus

capacitieve sensing door de TST onderzoeksgroep van deUniversiteit Twente (UT-TST) - presentatie begin februari2009 op de conferentie MEMS2009.

• De stand van het onderzoek van de optische sensing- presentatie in juni op Euspen 2009.

• In september 2010 is een overzichtsartikel gepubliceerdin de Journal of Micromechanics and Microengineering.

• ontwerprichtlijnenont omom de montagemon van fibers aanaanautomatischaut te laten doendoe metmet inachtneming vanvanmontagesnelheid en de uitlijnkwaliteit;

• een tool en een werkmethode om de fibers onderjuistejui hoek te kunnennen polijsten;ijsten

• eeneen lijmsoort die enerzijdsrzi relatiefrel snel uithardtdtassemblageprocesass snelsne te kunnenkun uitvoeren en andandcompatibelcom is met de fabricageage van de optischeders;der

• eeneen testopstellingtestopstelling om de uitlijnprocedureuitlijnprocedure te demdemren en te optimaliseren;

• verbredingverbreding vanvan dede wederzijdsewed ijdse kenniskennis omom inin dedebijbij een applicatie adequaatadequa tete kunnen reagerengoedegoe en snelle oplossingoss te kunnen leveren diedietiegereedtie is.










Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• Het beschikbaar stellen van nieuwe materiaalcon-cepten aan het Twentse mkb kan leiden tot nieuwe productontwikkeling, waarmee mkb-bedrijven hun concurrentiepositie verbeteren.

• In het platform is veel kennis over de praktische toepassing van nieuwe materialen samengebald. Het platform kan samen met bedrijven een cluster gaan vormen, dat kennisuitwisseling vergemakkelijkt en drempels voor nieuwe innovaties beslecht.

• Innovatieve materialen scoren veelal hoger op duurzaamheid dan traditionele materialen. Gebruik van deze materialen levert duurzame en vaak beter recyclebare producten op. Het platform kijkt nadruk-kelijk naar duurzaamheid, omdat daar de meeste marktkansen liggen.

• De nieuwe materialen zullen onder meer hun weg vinden in producten voor de zorgen bouwsector. Ze kunnen bijdragen aan een betere klimaatbeheersing in huizen en patiëntvriendelijkere zorgproducten.

VoortgangNa het afvallen van Materia, dat vertrok uit Enter, is het project ondergebracht bij het Saxion Kenniscentrum Design en Technologie, lectoraat Industrial Design. De denktank van het platform bestaat uit materiaaldeskundigen uit heel Nederland.

Er wordt gewerkt volgens een drietrapsraket: 1. Ontsluiten van nieuwe materiaalgerelateerde kennis en

technologie - scouting & screening.2. Inzet van nieuwe materiaalconcepten in producten en

toepassingen - transformatie.3. Actief beschikbaar stellen van deze kennis en concepten

aan het regionale mkb - disseminatie.Het platform heeft een materialenlijst met circa 75 innovatieve materialen gepubliceerd. Daarvan zijn er 25 geselecteerd (gescout en gescreend) die van belang kunnen zijn voor een brede groep bedrijven. Enkele voorbeelden: doorzichtig beton, polystyreen hardschuim, glasvezelbeton, aardappelzetmeelpolymeren, 100% UV-werend glas en polymere piëzo-composieten.

De bekende functionaliteiten en eigenschappen van deze 25 materialen worden vastgelegd in een database. Wat kan het materiaal? Welke eigenschappen heeft het? Hoe gedraagt het zich in verschillende omstandigheden? Ook wordt van elk materiaal een product- of factsheet gemaakt met daarop de specifieke eigenschappen.

Polymelkzuren zijn biologisch afbreekbare kunststoffen. Ze zijn lichaamsvriendelijk en lossen op in het lichaam: geschikt voor hechtdraad.

Als volgende stap worden enkele materialen van direct praktisch toepasbare voorbeelden voorzien om voor te leggen aan mkb-bedrijven. Het platform gaat minimaal twee cases uitwerken van materiaal-marktcombinaties, waarin samen met mkb-bedrijven deskresearch en toepas-singsonderzoek wordt uitgevoerd. Op de lange termijn wil het IMPT twintig materiaal-marktcombinaties onderzoeken.

Het IMPT gaat de resultaten van het onderzoek presenteren aan regionale mkb-bedrijven en inzetten voor discussie met die bedrijven. De organisatie werkt actief aan een groot netwerk in de regio.

Budget e 1.828.961 Totaale 614.480 Provincie Overijssele 296.000 Regio Twentee 918.480 Privaat

Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT)

Beoogde resultatenEindresultaat na drie jaar:• identificatie van vijf à tien materialen met een breed

innovatiepotentieel;• tien tot twintig materiaal-marktcombinaties, voorzien van

onderzoeksresultaten;• vijf tot tien ontwerpcases waarin bedrijven praktisch

onderzoek doen samen met ontwerpbureaus en Saxion;• verschillende publicaties, artikelen, boekjes, products-

heets en ondersteunende video als dit verduidelijkend is;• een website die inzicht geeft in genoemde thema’s,

businesscases en publicaties;• een netwerk van minimaal 75 actief betrokken mkb’ers.

George’s Wood is een kunststofcomposiet dat energie absorbeert en naderende projectielen kan opvangen: geschikt voor politieschilden en kogelwerende vesten.

DoelHet verzamelen van praktische kennis over nieuwe innovatieve materialen, die kennis actief verspreiden in de regio en ten goede laten komen aan regionale mkb-bedrij-ven, zodat innovaties ontstaan. Materiaalinnovaties blijven vaak op de plank liggen bij kennisinstellingen. Praktische toepassingen waarmee ondernemers uit de voeten kunnen ontbreken. Het IMPT wil de voor mkb’ers verborgen materiaalkennis actief versprei-den onder regionale bedrijven door het identificeren van echt interessante innovaties en het beschrijven van eigenschappen van materialen. Voorbeelden zijn construc-tielijmen, piëzomaterialen, biopolymeren, inkjettechnolo-gie, slimme materialen en functionele materialen. Het IMPT biedt bedrijven tevens ondersteuning bij het ontwikkelen van nieuwe producten met die nieuwe materialen.

Project in het kortHet Innovatief Materialen Platform Twente verzamelt kennis over innovatieve materialen, vertaalt die in praktische toepassingen en maakt die toegankelijk voor mkb-bedrijven.

Betrokken bedrijven/instellingen: Het Kenniscentrum Design en Technologie van Saxion Hogescholen, het Industrial Design Centre, BiomimicryNL, en het regionale bedrijfsleven.

Naam project : Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT)Projecttrekker: Mieke Allersma

Looptijd: Maart 2010 - maart 2013

Innovatieve materialen sneller naar het mkb brengen

www.saxion.nl/impt

'Materialen vormen de bouwstenen van producten en staan daarmee aan de basis van veel innovatietrajecten'.

Biomimicry vormt een van de inspiratiebronnen van het platform. De natuur kan ons nog veel leren over materialen: over de vezels die spinnen maken, de energie-efficiëntie van termietenheuvels en de kleefstof van gekko’s.

'Bedrijven kunnen hun producten vernieuwen en verbeteren met nieuwe

duurzame materialen'.



VoortgangVentureLab heeft in de eerste 18 maanden van het programma ruim 120 deelnemers opgeleid. Ongeveer 80 mensen van deze groep participeerden vanuit de wens hun bedrijf flink te laten groeien. Daarnaast werden er als gevolg van het programma 34 nieuwe bedrijven geregis-treerd bij de Kamer van Koophandel. In 2011 en 2012 verwacht VLT 100 deelnemers te begeleiden bij de start of groei van hun bedrijf.

Enkele concrete voorbeelden van successen van VLT:• De oprichting van de Stichting Rapid Manufacturing

Center (RMC) in Twente. • Er zijn verschillende bedrijven in de bouw opgericht die

innovatieve producten voor isolatie, beveiliging, logistiek en constructie leveren.

• VLT heeft 7 ‘soft landers’ aangetrokken: een bedrijf uit India dat een productiefaciliteit wil opzetten voor anti-oxidanten; een bedrijf uit Rusland dat hier activitei-ten start op het gebied van social media; een bedrijf uit China dat handelsactiviteiten wil opzetten.

• VLT heeft de ‘Soft Landingsstatus’ ontvangen van de National Business Incubation Association. Deze prestigi-euze status positioneert de regio Twente als één van de beste plaatsen voor buitenlandse vestigingen. VLT is daarmee de tweede locatie in Europa (na Montpellier in Frankrijk) en de enige in Nederland. Inmiddels is verlen-ging van de soft landing status aangevraagd voor een nieuwe periode van twee jaar.

• 35 bedrijven maken gebruik van de TOP-regeling als startfinanciering. Ongeveer 25 andere bedrijven hebben mede dankzij VLT andere financieringen opgehaald: subsidies, bancaire leningen en/of geld van business angels. Dit verhoogt het geïnvesteerd kapitaal in de regio.

• VLT kreeg de ondersteuningsprijs voor ondernemerschap van VNO-NCW voor het concept (ruim 23.000 euro). Vier VLT-deelnemers hebben van dit geld een bijdrage in de reiskosten ontvangen voor zakenreizen naar de VS en Canada.

Beoogde resultatenVLT wil in 5 jaar 360 deelnemers ondersteunen. Dit moet leiden tot 200 nieuwe bedrijven, waarvan 30 de potentie hebben uit te groeien tot bedrijven met meer dan 100 medewerkers. Vijf jaar na afloop van het project moeten 2.850 nieuwe hightechbanen en ruim 6.000 indirecte banen zijn ontstaan. In de eerste projectperiode van twee jaar stond Overijssel en dan vooral Twente centraal. In 2011 en 2012 ondersteunt de organisatie ook bedrijven in Gelderland. Begin 2013 dient de organisatie op eigen benen te staan.

DoelVentureLab Twente (VLT) bevordert de groei van hightech-bedrijven en draagt zo bij aan duurzame economische structuurversterking en werkgelegenheidsgroei in Oost-Nederland. VLT is opgericht nadat uit onderzoek bleek dat de meeste spin-offbedrijven van de Universiteit Twente nauwelijks doorgroeien. Hoewel de bedrijven het goed doen, blijven ze relatief klein.

Internationale focusVLT ondersteunt starters bij hun bedrijfsontwikkeling en gevestigde bedrijven bij groeiversnelling. Deelnemers krijgen een jaar lang voor 3.000 euro een business development-programma aangeboden, uitgevoerd door de Universiteit Twente (NIKOS) en Saxion (SKIO). Het programma bestaat uit intensieve trainingen op het gebied van ondernemerschap, een persoonlijke business coach en toegang tot relevante netwerken, zoals financiers en onderzoekers. Verder staat een gratis werkplek ter beschik-king in het bedrijfsverzamelgebouw The Corridor. Het programma richt zich op hightech ondernemers en business developers met groeiambitie en een internationale focus.

• VLT steunt met het business support-programma de groei van hightechbedrijven. Dit verbetert hun concurrentiepositie en versterkt de regionale werkgelegenheid. Daarbij zal ook lager geschoold werk ontstaan.

• In het programma worden deelnemers gecoacht en getraind. De multidisciplinaire teamsamenstelling kan leiden tot extra groeiversnelling, nieuwe innovaties en bedrijvigheid.

• Het programma is opgezet volgens een door NIKOS, het expertcentrum voor hightech ondernemerschap van de Universiteit Twente, ontwikkeld procesmo-del, dat alle facetten van ondernemerschap omvat. Het model staat garant voor ambitie en teamwerk.

• VLT neemt ‘duurzame bedrijvigheid’ met voorrang mee in de jaartrainingen.









Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

VentureLab Twente www.venturelab.nl

Budget Project is aangevraagd voor 5 jaar, maar door IPT in 2 delen geknipt.e 6.363.780 Totaale 360.000 Provincie Overijssele 1.466.667 Regio Twentee 1.766.667 Europa e 1.166.667 Rijke 1.603.779 Privaat

Hightechondernemers trainen in het maken van een groeispurt

Betrokken bedrijven/instellingen: UT-Nikos, Saxion-SKIO, 193 deelnemende bedrijven (oktober 2011), 35 coaches (vaak [ex-]ondernemers), 75 business panelleden, 35 docenten/trainers van UT of bedrijfsleven, netwerken van financiers en vele samenwerkingsverbanden

Naam project : VentureLab Twente Projecttrekker: Rob van LambalgenCommunicatiecontactpersoon: Annemarie Ridder

Looptijd: 2009 - 2010, met vervolgsubsidie voor de jaren 2011 en 2012

Project in het kortVentureLab Twente is een business support-programma voor hightechgroeibedrijven. Het biedt ondernemers een jaarprogramma met trainingen in ondernemersvaardigheden aan.

'Hightechbedrijven met betere ondernemersvaardigheden kunnen

gemakkelijker een flinke groeispurt maken'.


'VentureLab heeft verschillende bedrijven uit het buitenland naar de

regio getrokken'.



VoortgangHet TPRC is afgetrapt met het ontwerpen van een roadmap en het vastleggen van een onderzoeksagenda: de TPRC Technology Roadmap. Daarnaast is er gewerkt aan het in kaart brengen van de belangrijkste waardeketens voor thermoplastische composieten: de toekomstige TPRC-com-munity. Het technologische plan werkt volgens een typische bottom-up benadering. Het centrum start met onderzoek naar de materialen en verbindingstechnieken. De hieruit verkregen inzichten worden gebruikt om verder te bouwen aan componenten van steeds grotere complexiteit. Die ondergeschikte structuren moeten uiteindelijk transforme-ren in kritische primaire gewichtdragende composieten.

Een brede vertegenwoordigingHet open innovatiecentrum heeft zich in september gevestigd op het Kennispark Twente, vlak naast de universiteit Twente. Er is een nieuwe directeur benoemd die de ontwikkeling en uitbreiding van het innovatiecentrum ter hand neemt. Ook is er een aantal medewerkers aange-trokken.

Bij de universiteit lopen er inmiddels verschillende onderzoeken naar thermoplastische composieten. Een van de uitdagingen voor het TPRC is het vinden van voldoende excellente onderzoekers in het vakgebied. Het centrum wil tien onderzoekers (Aio's) aantrekken en werft daarvoor nu wereldwijd. Ondanks deze grootschalige wervingsacties blijft het lastig mensen te vinden met voldoende expertise op het vakgebied van thermoplastische composieten.

Het TPRC werkt tevens aan een bredere vertegenwoordiging en positionering. Er zijn met een aantal leidende indus-trieën in Europa intensieve contacten over toetreding en enkele partijen treden al toe (of zijn al toegetreden) in 2011. Daarnaast heeft het open innovatiecentrum zijn oog gericht op de participatie van regionale hightechbedrijven. De verwachting is dat zich in 2012 steeds meer partijen zullen aansluiten bij het TPRC. Het groeiperspectief is goed te noemen.

Beoogde resultatenHet TPRC is de wetenschappelijke onafhankelijke leidende technologische autoriteit op dit gebied. TPRC staat open voor en vertegenwoordigt zoveel mogelijk waardeketens, zoals windenergie, olie- en gaswinning, luchtvaart, de autowereld, de medische keten, de machine-industrie, infrastructuur, scheepvaart en sport. Het centrum gaat een katalyserende rol voor innovaties spelen en versnelt wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen voor nieuwe toepassingen van thermoplastische composieten.

DoelGezamenlijk onderzoek doen naar de technologie van thermoplastische composieten. Dit onderzoek onderbrengen in een open innovatiecentrum, het ThermoPlastic composi-tes Research Center.

Thermoplastische composieten zijn met vezel versterkte kunststoffen die wel vier tot zes keer lichter zijn dan bestaande materialen. Bovendien hebben thermoplasten een korte productietijd, roesten niet en zijn recyclebaar. Ze zijn toepasbaar in vliegtuigen, auto’s, wieken van windmolens, constructiematerialen en nog veel meer. Het materiaal van de toekomst?

Steeds meer vraag naar lichte materialenVanuit markten als de lucht- en ruimtevaart, jachtbouw en windenergie is er een toenemende vraag naar lichte en hoogwaardige constructiematerialen. De industrie is voortdurend op zoek naar innovaties die de ontwikkeling van thermoplastische composieten versnellen en een snelle productie mogelijk maken. Het onderzoek van het TPRC richt zich op het ontwikkelen van die thermoplastische producten. Het verspreiden van de binnen het centrum ontwikkelde kennis en expertise speelt een grote rol.

Project in het kortHet open innovatiecentrum TPRC doet onderzoek naar thermoplastische composieten, kunststoffen die vele malen lichter zijn dan bestaande materialen. Het onderzoek kan leiden tot het versneld toepassen van composieten in bijvoorbeeld vliegtuigen, auto’s en windmolens.

Budgete 8.177.000 Totaale 600.000 Provincie Overijssele 1.025.000 Regio Twente e 1.009.273 Rijke 1.442.727 Europae 4.100.000 PrivaatBetrokken bedrijven/instellingen: Boeing, Stork-Fokker, TenCate,

Universiteit van Twente

Naam project : ThermoPlastic composites Research Center (TPRC)Projecttrekker: Harald Heerink, TPRC Remko Akkerman, Universiteit TwenteCommunicatiecontactpersoon: Pia Snijder

Looptijd: Eind 2009-2014

ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) www.tprc.nl

TPRC werkt aan doorbraak van thermo-plastische composieten in de industrie

• Het TPRC zal de innovatie en de ontwikkeling van thermoplastische composieten flink versnellen voor verschillende markten. De resultaten van het onderzoek kunnen worden overgezet naar de industriële partners, die composieten in de produc-ten verwerken.

• De in het open innovatiecentrum samenwerkende leidende industrieën als Boeing, Stork-Fokker en TenCate trekken andere grote Nederlandse en internationale partners aan. Het TPRC kan het aldus brengen tot een internationale autoriteit op het gebied van composieten. Dit versterkt niet alleen het imago van de regio Twente, maar levert op termijn ook regionale werkgelegenheid op.

• Thermoplastische composieten zijn duurzaam en leveren milieuvoordelen op. Composieten toegepast in vliegtuigen maken die lichter, waardoor ze minder kerosine gebruiken. Datzelfde kan gelden voor auto’s.









Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

De organisatie concentreert zich nu allereerst op het neerzetten van de faciliteit. In een later stadium worden ook interessante proposities voor regionale mkb-bedrijven uitgewerkt.

'Excellente onderzoekers vinden met expertise op het gebied van

thermoplastische composieten is een hele uitdaging'.



VoortgangHet consortium is gestart met het uitwerken van de onderzoeksvragen en het opzetten van de projectstructuur.

Inmiddels zijn er verschillende onderzoekers (Aio’s) aangesteld, wordt er meetapparatuur ontwikkeld en zijn er eerste asfaltmetingen verricht. Het project is operationeel, ondanks dat het lastig was goede onderzoekers te vinden (twee Aio’s starten in najaar 2011).

Stil Veilig Wegverkeer is ondergebracht in het Tire-Road Consortium, dat bestaat uit vijf onderzoeksgroepen van de Universiteit Twente. Het consortium werkt nauw samen met de bandenindustrie en wegenbouwers in Oost-Nederland.

Budgete 3.933.291 Totaale 300.000 Europae 600.000 Regio Twentee 600.000 Provincie Overijssele 586.088 Overige 1.847.203 Privaat

Beoogde resultatenHet consortium ontwikkelt fundamentele inzichten in band-wegdekinteractie (kennisontwikkeling) en ontwikkelt innovatieve, stille en veilige banden en wegen. Stil Veilig Wegverkeer verricht onder meer de volgende activiteiten:• ontwikkeling, ontwerp en bouw van een nieuw meetin-

strument voor 3D-scanning van asfalt op mm-schaal bij hoge snelheid;

• ontwikkeling, ontwerp en bouw en een 2D-tempera-tuursensor, die het temperatuurverloop van wegdek en band bij hoge snelheid simultaan meet;

• berekening van veilige band-wegdekcombinaties en berekening van stille band-wegdekcombinaties;

• een geïntegreerde band-wegdekmeettrailer en simulatie-tools voor band en band-wegdekinteractie;

• prototypes van band, wegdek en band-wegdekcombina-ties.

DoelStillere en veiligere wegen en banden ontwikkelen, dat is het doel van Stil Veilig Wegverkeer. Het project kiest daarbij voor een unieke aanpak: de interactie tussen band en wegdek, waarbij geluid en grip centraal staan. De hoeveel-heid geluid en de slijtage van band en wegdek hangen in hoge mate af van de band-wegdekinteractie die optreedt in het contactvlak. Stil Veilig Wegverkeer pakt de samenhang tussen beide op en ontwikkelt een prototype van een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’. Band en weg worden samen stil en veilig gemaakt. De integrale ontwikkeling van een prototype ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’ is uniek en nog niet eerder uitgevoerd.

Betrokken bedrijven/instellingen: Apollo Vredestein, Universiteit Twente (Tire-Road Consortium), Reef Infra, Iris Vision Measurement & Inspection, provincie Gelderland, Elastomer Research Testing.









Aantal innovaties 1

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

• Het project levert een unieke samenwerking op tussen bandenontwikkelaar Apollo Vredestein, een asfalteerder REEF infra, Iris Vision Measurement & Inspection en de Universiteit Twente. Het onderzoek naar de wederzijdse beïnvloeding van band en wegdek is uniek. Daardoor wordt een bijzondere kennispositie opgebouwd op het terrein van band-wegdekinteractie, die een internationale uitstraling zal hebben.

• Apollo Vredestein kan zich positioneren als kennis-centrum. Dat verkleint het risico dat de activiteiten van het voormalige Vredestein, tegenwoordig als Apollo Vredestein onderdeel van het Indiase bedrijf Apollo, zich zullen verplaatsen naar India. Apollo Vredestein kan met dit project zijn concurrentiepo-sitie verbeteren en zijn marktaandeel vergroten. Met behoud en wellicht groei van werkgelegenheid als resultaat.

• Stillere banden en wegdekken dragen bij aan de leefbaarheid en verhogen de veiligheid.

www.tire-roadconsorium.nl Stil Veilig Wegverkeer

Stil Veilig Wegverkeer maakt band en wegdek samen stil en veilig

Naam project : Stil Veilig WegverkeerProjecttrekker: Hans van Benthem

Looptijd: September 2010 - november 2015

Project in het kortStil veilig wegverkeer werkt aan stille en veilige banden en wegdekken. De interactie tussen band en wegdek staat daarbij centraal. In die unieke aanpak worden band en asfalt samen stil en veilig gemaakt.

'Stil Veilig Wegverkeer ontwikkelt een uniek prototype van een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’.

'Stillere en veiligere banden en wegdekken dragen bij aan de

leefbaarheid en verhogen de veiligheid'.


VoortgangTexperium heeft een vliegende start gemaakt, mede dankzij een eerste project met KLM. Ongeveer 90.000 kilogram aan oude KLM-uniformen werd gerecycled en doet nu dienst in badslippers, kofferriemen en laptoptassen. De recycling bespaarde 4.700 ton aan CO2.

Er draaien momenteel verschillende projecten bij Texperium. Zo wordt met Desso en KLM gewerkt aan de recycling van vliegtuigtapijt en met Verosol aan een nieuwe toekomst voor snijafval dat overblijft bij de productie van zonwering.

'Komend jaar zullen veel nieuwe bedrijven aansluiting zoeken bij

Texperium'.

Met veel andere partijen zijn oriënterende gesprekken gaande. De verwachting is dat komend jaar veel nieuwe bedrijven aansluiting zullen zoeken en vinden bij Texperium. Texperium zal op termijn zelfstandig gaan draaien.

Ketenbenadering staat vooropHet open innovatiecentrum bouwt aan onderzoeksfacilitei-ten om bedrijven en instellingen te ondersteunen bij het werken aan innovaties. De experimenteerfaciliteiten kunnen de kloof tussen onderzoek en toepassing dichten, omdat productie op semi-industriële schaal mogelijk wordt.

Een ketengerichte benadering staat voorop. Bij alle projecten worden allereerst ketens van bedrijven gevormd: ontdoeners, ontwikkelaars en producenten werken samen in vraaggerichte consortia. Hoogwaardige recycling van textiel is complex en vraagt veel expertise. Vrijwel geen enkel bedrijf heeft alle expertise zelf in huis. Daarom staat samenwerking in een ketenbenadering voorop, met Texperium als bindende factor. Zo wordt tevens de al aanwezige kennis bij deelnemers maximaal gebruikt.

Beter sorterenTexperium is opgezet om ontdoeners van textiel te verbinden met potentiële gebruikers van herwonnen vezels. Herwonnen vezels zijn vaak van dusdanig goede kwaliteit dat er heel mooie producten van kunnen worden gemaakt. Toch gebeurt dat veelal niet, omdat de vezels een mengel-moes vormen. Daarom werkt Texperium aan een methode

Beoogde resultatenTexperium wil hoogwaardig hergebruik realiseren door:• het stimuleren en faciliteren van research & development

voor hergebruik van textiele grondstoffen in een pre-commercieel stadium;

• een platform te zijn voor duurzame toepassingen met herwonnen (textiele) grondstoffen;

• het initiëren van technologie- en productontwikkeling;• het uitvoeren van haalbaarheidsstudies, proefprojecten

en langere onderzoekstrajecten naar het verder verbete-ren van mogelijkheden van hergebruik;

• het testen en invoeren van nieuwe technologieën als Rapid Testing en Fast Prototyping;

• verworven kennis uit te dragen en te verbreden via symposia, lezingen en publicaties.

De verwachting is dat tot 2015 jaarlijks drie tot vier grote projecten worden uitgevoerd binnen het open innovatie-centrum.

DoelHet open innovatiecentrum Texperium streeft naar duurzaam hergebruik van textiel. Afgedankt en overtollig textiel wordt momenteel slecht benut. Ongeveer 90 procent wordt na gebruik verbrand of verdwijnt bij het vuilnis. De traditionele reclycling beperkt zich tot industrieel textiel en is veelal laagwaardig: vezels belanden in isolatiemateriaal, als drukverdelers in matrassen en zitmeubels en in deurpanelen.

Texperium wil recycling stimuleren en richt zich daarbij vooral op hoogwaardig hergebruik van textielafval van zowel de industrie als consumenten. Geen reclycling, maar upcycling. Door upcycling kunnen meer herwonnen textielvezels gebruikt worden als grondstof. Vezels krijgen een langere levensduur en er kunnen duurzame reclycling- en upcyclingsystemen ontstaan.

Project in het kortHet open innovatiecentrum Texperium geeft een impuls aan textielrecycling. Oud textiel, dat nu in 90 procent van de gevallen op de stort of in de afvaloven eindigt, wordt met nieuwe technologie omgezet in vezelmateriaal dat geschikt is voor toepassing in hoogwaardige producten.

Budgete 2.386.500 Totaal e 502.875 Provincie Overijssele 502.875 Regio Twentee 1.380.750 Privaat

Naam project : Open Innovatiecentrum TexperiumProjecttrekker: Peter BosCommunicatiecontactpersoon: Janine KarelseLooptijd: 2011 en 2012

Betrokken bedrijven/instellingen: Frankenhuis, Alcon Advies (initiatiefnemers), Saxion, Klieverik Tapijtindustrie, Modint, Van Gansewinkel, Sodexo, KLM, DuraVermeer, Laroche, Twence en Verosol. Relaties met Fachhochschule Reutlin-gen, Dirksen, BKN, VTS politie Nederland, ABN AMRO, Carlo Lamperti, OAD, Arjowiggins, TNT, ING, Auping, de RAI, Staatsbosbeheer, Universiteit Twente en verschillende buitenlandse kennis- en onderzoeksinstellingen.

Afgedankt textiel krijgt een hoogwaardig tweede leven

Open Innovatiecentrum Texperium www.texperium.eu


• Texperium bevordert kennisuitwisseling tussen Saxion, Universiteit Twente, Fachhochschule Reutlingen, Kennis instituut Chemnits STFI en mkb-bedrijven en versnelt daardoor gewenste innovaties in textielrecycling.

• Gerecyclede vezels zijn zeer duurzame vezels. De vraag naar duurzame artikelen zal de komende jaren stijgen, terwijl grondstoffen steeds duurder worden. Hoogwaardige textielrecycling kan dus uitgroeien tot een zeer kansrijke bedrijfstak.

• Meer dan 300 miljoen kilo Nederlands textiel verdwijnt jaarlijks op de stort of in de afvaloven. Recycling levert aanzienlijke milieuwinst op. Per 4.000 ton vermeden nieuwe vezels is de milieu-winst 56.000 ton CO2, 8,8 miljoen kubieke meter water en 7,5 ton chemicaliën.

• Het open innovatiecentrum levert naar verwachtin-gen werkgelegenheid op bij alle deelnemende bedrijven.









Aantal innovaties 1

Aantal patenten 1

Aantal spin-offs 5

'Texperium verwerkte oude KLM-uniformen tot badslippers, kofferriemen en laptoptassen. Oude plisséjaloezieën krijgen een

tweede leven als rolgordijn'.

om textielafval beter te sorteren op kleur en textielsoort. Een aantal deelnemers is betrokken bij een project om sortering volledig automatisch te kunnen uitvoeren. Het Haaksbergse innovatiecentrum ontwikkelt een gecertificeerd systeem om uniformen, bedrijfskleding, onverkochte merkkleding en inbeslaggenomen goederen te kunnen herverwerken. Het gaat hier om producten die nu worden verbrand, omdat ze beslist niet meer in omloop mogen komen. De certificering staat garant voor vernieti-ging van de producten in een gesloten systeem mét herwinnen van de vezels. Texperium heeft volop de publiciteit gehaald, met 28 publicaties in verschillende media.

'Kleding met een risicoprofiel wordt ingenomen, versnipperd en

omgetoverd in andere producten, zoals tapijten en composieten'.



VoortgangHet innovatiecluster is in ontwikkeling. Eind 2012 wordt het centrum op de UT-campus officieel geopend in het nieuwe pand The Gallery.

MIRA, met ‘Top Technology for Patients’ als motto, heeft in Siemens Nederland een grote mondiaal opererende partner gevonden om het centrum mede op te zetten. Siemens zal een deel van zijn onderzoek in Twente situeren en stelt apparatuur beschikbaar die in het Center for Medical Imaging wordt doorontwikkeld.

Nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen verhogen de kwaliteit van leven voor

patiënten.

Na opening van het centrum zullen zowel onderzoekers in technische geneeskunde van de UT als onderzoekers van Siemens en de academische ziekenhuizen van Nijmegen en Groningen hun plek vinden in het Center for Medical Imaging. Samen met partners uit het bedrijfsleven zullen ze werken aan nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen. Daardoor wordt The Gallery een prominent onderdeel van de UT-campus.

DoelHet Center for Medical Imaging Twente is een open innovatiecluster dat bedrijven en zorgspecialisten koppelt aan de wetenschap. Doelen:• creëren van een platform voor kennisdeling en draagvlak

voor nieuwe innovaties;• realiseren van innovaties rond beeldvormingstechnieken;• creëren van een etalage voor het tonen van deze

innovaties;• vergroten van het inzicht van het regionale bedrijfsleven

in (klinische) behoeften.

Kanker virtueel weergevenHet open innovatiecluster, onder leiding van het MIRA-instituut voor biomedische technologie en technische geneeskunde van de Universiteit Twente, maakt deel uit van het Center for Medical Imaging North Eastern Nether-lands (CMINEN) dat een leidende positie in de wereld nastreeft op het gebied van medische beeldvorming. Het centrum richt zich op het ontwikkelen van apparatuur die kanker, en dan vooral long- borst en prostaatkanker, hart- en vaatziekten en neuro)musculaire) ziekten virtueel kan weergeven.

Het CMINEN is een van de acht door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) erkende Centres of Research Excellence binnen het Innovative Medical Devices Initiative NL (IMDI). IMDI wil

Project in het kortHet Center for Medical Imaging ontwikkelt nieuwe technieken voor medische beeldvorming om mensen intern te onderzoeken. Medische beeldvorming - het virtueel weergeven van de interne mens - kan helpen ziektes sneller op te sporen en maakt opereren gemakkelijker.

Budgete 3.017.500 Totaale 730.750 Europae 243.583 Rijke 243.584 Provincie Overijssele 243.583 Regio Twentee 1.556.000 Privaat

Naam project : Center for Medical Imaging TwenteProjecttrekker: Martijn Kuit

Looptijd: Juni 2011 - januari 2016

Betrokken bedrijven/instellingen: Siemens Nederland, Euro-Diagnostica, Delft Imaging Systems, Future Diagnostics, TMSi, ANT, DEMCON, Universi-teit Twente (MIRA-instituut voor biomedische technologie en technische geneeskunde), Universiteit Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen, UMC St. Radboud.

Met medische beeldvorming naar een betaalbare en veilige zorg

Center for Medical Imaging Twente www.cmi-nen.nl

• Het centrum verbindt de in Oost-Nederland sterke kennisgebieden technologie en gezondheid en koppelt de Nijmeegse medische kennis aan de medische technologie van Twente. Daardoor krijgt de Red Medtech Highway langs de as Nijmegen-Enschede concreet gestalte.

• Het centrum verbindt tevens de Universiteit Twente met Siemens Nederland en het regionale bedrijfsle-ven. Siemens vestigt zich op de campus en zal specialisten uit de hele wereld naar het centrum trekken. Dit versterkt het internationale aanzien van Twente. Een grote speler als Siemens heeft bovendien het vermogen regionale bedrijven mee te trekken in toepassingen van innovaties die het centrum gaat opleveren.

• Het cluster stimuleert onderzoek op het terrein van medische beeldvorming waardoor ziektes sneller worden ontdekt en steeds verfijnder opereren mogelijk wordt. Dit verhoogt de kwaliteit van leven voor patiënten en draagt positief bij aan het werk van professionals in de zorg.

• Door efficiënt samenwerken in het nieuwe centrum zullen onderzoekers minder hoeven te reizen voor onderzoek of het doen van experimenten. Resultaat: minder energieverbruik. Ook het vervangen van schadelijke (radioactieve) stoffen door nieuw te ontwikkelen biomarkers is goed voor het milieu.









Aantal innovaties -

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

'Nieuwe technologieën kunnen bijdragen aan een gezondheidszorg die

bemensbaar blijft ondanks de vergrijzing'.

met nieuwe technologieën bijdragen aan een bemensbare, betaalbare en veilige gezondheidszorg.

Beoogde resultatenEen hoogwaardig cluster waarin bedrijven en kennisinstel-lingen samen projectgroepen vormen en daarbij toegang hebben tot de geavanceerde faciliteiten en apparatuur die nodig zijn om innovaties te ontwikkelen. Er wordt biomedisch technologisch onderzoek verricht dat werkelijk tot nieuwe producten zal gaan leiden. Het centrum gaat tevens patiënten behandelen met de nieuwe beeldtechnie-ken en zal uiteindelijk 150 medewerkers tellen, onder wie 70 jonge wetenschappers.

Het onderzoek levert patenteerbare technologie op dieregionale bedrijven

kunnen vermarkten.

Het regionale bedrijfsleven krijgt de kans samen met Siemens en de UT te werken met zeer geavanceerde apparatuur en experimentele instrumenten. Het onderzoek levert patenteerbare technologie op, die regionale bedrijven kunnen vermarkten.



VoortgangEr wordt gewerkt aan de fundamenten van het RMCenter Twente. De trekkers werven nieuwe leden en geven het aanbod vorm. Daarnaast wordt een verdienmodel voor het samenwerkingsverband uitgewerkt. Het RMCenter denkt aan partnerschappen of een lidmaatschapsstructuur. Businessactiviteiten kunnen voor aanvullende inkomsten zorgen, met RMCenter als makelaar die partijen tegen een honorarium bijeenbrengt. Het centrum heeft verschillende bijeenkomsten georganiseerd, zowel voor groepen als voor individuele bedrijven.

'Heupimplantaten zijn met rapid manufacturing snel te produceren. Na een scan kan direct een exacte kopie van het heupbot worden gemaakt'.

HeupimplantatenHet centrum heeft daarnaast een start gemaakt met het ontwikkelen van projecten. Zo is er samen met Philips gekeken of sommige elementen van scheerapparaten te produceren zijn met rapid manufacturing. Met medische partijen zijn er gesprekken gevoerd over rapid manufactu-ring van bijvoorbeeld heupimplantaten. Na een scan van een heupbot van een patiënt zou zeer snel, voordat aan de operatie wordt begonnen, een exacte kopie kunnen worden geproduceerd, mogelijk later zelfs ter plekke.

Wenkend perspectiefRapid manufacturing is een technologie die ondanks het wenkend perspectief nog niet aan het begin staat van een grootschalige opmars. Een snelle incorporatie van de productiemethode door de maakindustrie in Oost-Nederland is daarom met onzekerheden omgeven.

Beoogde resultatenHet RMCenter Twente is hét podium voor business, kennis en innovatie op het gebied van rapid manufacturing. Het heeft toegevoegde waarde door kennis en inhoud, een uitstekend netwerk en groot vertrouwen van de maakindus-trie. In het centrum zijn partijen actief als ontwerpers, metaalbedrijven, de medische sector, toolleveranciers, machinebouwers, kunststofbedrijven en matrijzenbouwers.

DoelRapid Manufacturing is een nieuwe technologie die wel wordt gezien als de productiemethode van de toekomst. Het Rapid Manufacturing Center Twente wil de technologie onder de aandacht brengen bij de maakindustrie. Het centrum wil ervaringen verzamelen en uitwisselen, het initiatief nemen tot onderzoeksprojecten en opleidingspro-gramma’s, faciliteiten delen, de technologie tonen en samenwerking stimuleren tussen bedrijven en kennisinstel-lingen.

Rapid manufacturing is een verzamelnaam van technieken waarmee producten laag voor laag worden opgebouwd. Er wordt geen materiaal verwijderd zoals bij verspanen. Een digitaal ontwerp wordt direct, bijvoorbeeld met een 3D-printer, omgezet in een product. Voordelen: produceren kan snel, in kleine series of op maat.

De activiteiten van RMC rusten op drie pijlers: een businessnetwerk, het delen van kennis en een podium bieden voor innovaties. Het centrum werft momenteel deelnemers zodat het op termijn gaat fungeren als een open samenwerkingsverband voor kennisinstellingen, organisa-ties en bedrijven.

Project in het kortRapid manufacturing wordt wel gezien als de productie-methode van de toekomst. Het Rapid Manufacturing Center Twente wil deze nieuwe technologie naar de maakindustrie brengen en lanceert projecten om ermee te experimenteren en kennis te delen.

Budget e 210.000 Totaale 50.000 Provincie Overijssele 50.000 Regio Twentee 5.000 Overige 105.000 Privaat

Naam project : Rapid Manufacturing Center TwenteProjecttrekker: René Groothedde

Looptijd: 2011

Betrokken bedrijven/instellingen: Verenigde Maakindustrie Oost (VMO), VentureLab Twente, 3d ModelFactory, 3D Worknet, Universiteit Twente, Saxion Hogeschool, STODT Toekomsttechniek.

Rapid manufacturing als wenkend perspectief voor de maakindustrie

Rapid Manufacturing Center Twente www.rmcenter.nl

• Met rapid manufacturing worden ontwikkelcycli verkort en innovatieprocessen versneld, met snellere markintroductie als resultaat. RM-techniek maakt ideeën tastbaar tegen relatief lage kosten. De productie van kleine series wordt economisch haalbaar. Dit kan leiden tot nieuwe bedrijvigheid, groei van bestaande bedrijven en werkgelegenheid.

• Het RMCenter bevordert de samenwerking van bedrijven en kennisinstellingen, stimuleert zo innovatie en dat vergroot de concurrentiekracht.

• Het RMCenter steunt starters en doorgroeiende bedrijven en werkt daarbij intensief samen met andere netwerken.

• Rapid manufacturing kan zich ontwikkelen tot een duurzaam productieproces. Er is geen restmateriaal en RM leent zich bij uitstek voor lokaal produceren.

• Rapid manufacturing kan bijdragen aan het behoud van industriële werkgelegenheid in Twente en Nederland.









Aantal innovaties -

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -



werkzaamheden en is bereid daarvoor commitment af te geven. Het netwerk heeft voldoende schaalgrootte om de dienstverlening op peil te houden. Streven na vier jaar:• 90 aangesloten (aspirant) informele investeerders;• 120 ondernemers hebben deelgenomen aan voorlichtings-

bijeenkomsten;• intake van 320 proposities, 8 matchingsbijeenkomsten,

25 directe doorverwijzingen naar een informal;• Verschillende bedrijven hebben financiering gevonden.

VoortgangMeesters van de Toekomst in Twente heeft in het eerste anderhalf jaar boven verwachting gepresteerd. Er is met 150 ondernemers een intake gehouden (planning was 50). Er zijn 130 adviesgesprekken gevoerd. Van die groep hebben er 38 een pitch gedaan met investeerders; 25 eerste matches krijgen mogelijk een vervolg. Drie bedrijven hebben financiering gevonden. Inmiddels zijn er 35 informal investors geworven en hebben zich 15 intermediaire organisaties aangesloten bij het netwerk.

Er is in de markt duidelijk behoefte aan het type dienstver-lening van Meesters van de Toekomst. Zeker in een hoog innovatieve omgeving als die van Kennispark Twente is de behoefte aan een volledig financieringsnetwerk en dus een goed instrument voor zogenaamde vroege-fase financiering duidelijk en evident.

Het project, de eerste twee jaar gefinancierd door de provincie Overijssel, heeft onlangs voor twee jaar vervolgfi-nanciering van de Regio Twente. Meesters van de Toekomst in Twente krijgt daardoor de kans het netwerk in vier jaar tijd op een voldoende niveau te brengen. De komende jaren wordt onder meer gewerkt aan een verdere professionalise-ring van de dienstverlening.

en innovatieve bouwtoelevering en nanotechnologie. Maar ook bedrijven in de life sciences (milieutechnologie, biotechnologie, gezondheids- en medische technologie), ICT en maakindustrie behoren tot de doelgroep.

Informal investors onontbeerlijkInformal investment speelt een wezenlijke en specifieke rol in financiering van jonge innovatieve ondernemingen. Informal investors brengen kapitaal, kennis en kunde in en zijn onontbeerlijk voor een goed financieringsklimaat voor starters. Om die reden is Meesters van de Toekomst in Twente een van de strategische projecten van Stichting Kennispark Twente. Informal investment moet een krachtig en vanzelfsprekend onderdeel worden van de ondernemende regio Twente.

Beoogde resultatenMeesters van de Toekomst is een bekend netwerk in de regio Twente. Ondernemers op zoek naar risicokapitaal weten het platform te vinden. De markt waardeert de

Doel‘Meesters van de Toekomst in Twente’ bevordert het beschikbaar stellen en benutten van informeel kapitaal in Twente door:

• ondernemers en particuliere investeerders te matchen zodat ze investeringstrajecten realiseren;

• vergroten van de naamsbekendheid, toegankelijkheid van en kennis over de voor- en nadelen van informal capital voor ondernemers;

• ondernemers en (aspirant-) particuliere investeerders beter te equiperen om ofwel de financiële markt op te gaan ofwel als informal investor op te treden;

• netwerkontwikkeling en realisatie van een groep investeerders die interesse hebben in potentiële Twentse proposities, ook naar type activiteiten.

Het project steunt de innovatieve en perspectiefvolle bedrijven: bedrijven met een zekere uniciteit die ‘voorloper in de markt’ zijn en die een beperkt risicodragend vermogen hebben. Naast investeringskapitaal hebben de ondernemin-gen behoefte aan ondersteuning door een particuliere investeerder. Het gaat om de behoefte aan en toevoeging van Kapitaal - Kunde - Kennis(sen)

‘Meesters van de Toekomst in Twente’ richt de aandacht vooral op bedrijven in de sectorenMaterialen & Hightechsystemen, Veiligheid & Technologie

Project in het kortMeesters van de Toekomst in Twente is een netwerkorganisatie die de toegankelijkheid tot en transparantie op de risicokapitaalmarkt vergroot. Dit ten behoeve van innovatieve starters en doorgroei-bedrijven die op zoek zijn naar risicokapitaal afkomstig van particuliere investeerders. Het netwerk geeft voorlichting, verzorgt trainingen en matcht ondernemers met investeerders.

Budgete 577.524 Totaale 288.762 Provincie Overijssele 288.762 Regio Twente

Naam project : Meesters van de Toekomst in TwenteProjecttrekker: Radboud Dood

Looptijd: April 2010 - april 2014

Betrokken bedrijven/instellingen: Kennispark Twente, Oost NV, intermediaire organisaties, (innovatieve) start-ups en doorgroeibedrijven in de regio Twente.

Meesters van de Toekomst in Twente www.meestersvandetoekomst.nl

Project helpt startende ondernemer aan particuliere investeerder

• Informal investors helpen innovatieve bedrijven aan kapitaal dat ze elders niet kunnen krijgen. Ook de inbreng van kennis, netwerk en ervaring door informals is evident en cruciaal. Meesters van de Toekomst in Twente vergroot voor ondernemers de toegang tot de risicokapitaalmarkt. Dit draagt bij aan een positief ondernemersklimaat in Twente. Er starten meer bedrijven, de werkgelegenheid groeit.

• Door voorlichting betreden ondernemers beter geëquipeerd de markt van het risicokapitaal.

• Informal investors bieden jonge en groeiende ondernemers niet alleen kapitaal, maar brengen ook managementvaardigheden in en kunnen aldus bedrijven helpen sneller markten te veroveren en te groeien.


Private R&D-investeringen -







Aantal innovaties -

Aantal patenten -

Aantal spin-offs -

'Meesters van de Toekomst in Twente steunt voorlopers in de markt, de

innovatieve bedrijven'.

'In het eerste jaar zijn er 35 informal investors toegetreden en hebben drie

bedrijven financiering gevonden'.


HiPrins TenCate Itex bv Nijverdal Thales Nederland B.V. Hengelo TNO Eindhoven Universiteit Twente Enschede Universiteit Delft Delft Universiteit Eindhoven Eindhoven Holst Centre Eindhoven Oce-Technologies B.V. Den Bosch OTB Group B.V. Eindhoven NTS-Group Eindhoven Thales Nederland B.V. Hengelo Demcon Oldenzaal

High Tech Factory Bronkhorst High-Tech BV Ruurlo Delta Mask V.O.F. Enschede Demcon Twente B.V. Oldenzaal EnablingM3 Dordrecht Encapson Nijmegen High Tech Factory Enschede IMS Almelo Lionix Enschede Medimate Enschede Medspray XMEMS BV Enschede Micronit Microfluidics BV Enschede Nanomi BV Oldenzaal Nanophytics Enschede Ostendum R&D Enschede Phoenix Software Enschede SmartTip BV Enschede SolMateS Enschede Twente Solid State Technology Enschede UT International Ventures Enschede U-Needle B.V. Enschede

Hydrogene Peroxide Breath Analyser Relitech B.V. Nijkerk LioniX B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede Indes Enschede Innoteq Eindhoven UMCG Groningen UMC Radboud Nijmegen SenzAir BV i.o. Enschede

Hydrogene Ammonia Breath Analyzer Relitech B.V. Nijkerk LioniX B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede Indes Enschede Innoteq Eindhoven UMCG Groningen UMC Radboud Nijmegen SenzAir BV i.o. Enschede

IMPT Saxion Hogescholen Enschede Materia Inspiration Centre Amsterdam IDC Enschede Biomimicry Enschede

Innovatiefonds PPM Oost Oost NV Enschede Saxion Hogescholen Enschede

Inkjet technology als regionale kans TenCate Itex bv Nijverdal Reggiani Macchine S.p.A. Grassobio Reden Emmen Xennia Technology Ltd Nijverdal

IPC Hart van Zuid STODT Hengelo ROC Twente Hengelo Kenteq Hilversum

ISETI Thales Nederland B.V. Hengelo Universiteit Twente Enschede Politie- en veiligheidsregio Twente Enschede TKH-Group Haaksbergen Novay Enschede Saxion Hogescholen Enschede BIZZdesign Enschede TX-Change Enschede Axis Media-ontwerpers bv Enschede

Kiemprojecten TenCate Thiolon BV Nijverdal TenCate N.V. Almelo Koninklijke Grolsch B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede Poly Knowledge Nijverdal Reden B.V. Hengelo First B.V. Enschede

Laser based surface modification in medical technology Roessingh Research & Development Enschede Use-Lab Munster LFM at FH Münster Münster Impex Barneveld BV Barneveld Use-Lab GmbH Steinfurt Jüke Systemtechnik Altenberge Meko Assen NBF Someren ILT Industriële Laser Toepassingen BV Enschede Indes Enschede Demcon advanced mechatronics Oldenzaal FeboTec Munster Mesa+ Enschede

LEO Robotica-center LEO Robotica Center Enschede Oost NV Enschede Demcon Twente B.V. Oldenzaal

Active Assistive Devices Indes Enschede Oost NV Enschede Innotronic, elektronische systemen Gronau-Epe Use-Lab GmbH Steinfurt Handicare Nesbru

Active Therapeutic Devices Roessingh Research& Development Enschede JoyinCare Assen Universiteit Twente Enschede Demcon advanced mechatronics Oldenzaal TIC Medizintechnik Dorsten

BETON TenCate Geosynthetics. Water & Environment Nijverdal Van Dam's kwastenfabriek Culemborg Kees Rolsma Lijnolieverven Hengelo SES Creative Enschede De Woonplaats Enschede Universiteit Twente Enschede Saxion Enschede Radboud Universiteit Nijmegen Wageningen Universiteit en Research Centrum Wageningen Applied Polymer Innovations Emmen TwinX Innovatie en Marketing Dino Antworks Engineering Software Hengelo Van Weezenbeek Specialties Heerhugowaard Gebr. Van der Geest Schilder- en vastgoedonderhoud Enschede

Bio-energie Park Twence BV Hengelo Universiteit Twente Enschede Stork Thermeq Hengelo TNO Landelijk Saxion Hogescholen Enschede

Businesscluster semiconductors Oost NV Arnhem Universiteit Twente Enschede

Center for Medical Imaging (CMI) Universiteit Twente Enschede Eurodiagnostica Nijmegen Lead Pharma Holding BV Nijmegen DEMCON Oldenzaal Siemens Nederland Den Haag

Universiteit Groningen Groningen UMC St. Radboud Nijmegen UMCG Groningen Advanced Neuro Technology B.V Enschede TMS International B.V. Enschede Future Diagnostics Wijchen Delft Imaging Systems Veenendaal

3D Weven TenCate Systems BV Nijverdal TenCate N.V. Almelo Norit X-Flow BV Enschede GreenFields B.V. Genemuiden Holland Scherm B.V. Rotterdam Sekisui Alveo B.V. Culemborg Proteq Armour Group B.V. Oldenzaal Reden B.V. Hengelo Poly-Knowledge B.V. Wierden Universiteit Twente Enschede TNO Defensie en Veiligheid Delft Teijin Aramid B.V. Emmen

FieldLab Oost NV Enschede Indes Enschede TüV Rheinland Quality B.V. Apeldoorn Roessingh Research & Development Enschede Saxion Hogescholen Enschede Medimate Enschede Livio Enschede Carint Reggeland Groep Hengelo Medisch Spectrum Twente Enschede Axismedia-ontwerpers bv Enschede Farol Communication Solutions Nijverdal Novay Enschede TMSI Enschede Universiteit Twente Enschede Health Valley Nijmegen Oost NV Arnhem JOYinCARE Assen Kennispark Twente Enschede NieuweWeme Groep Oldenzaal

Fusion Roesingh Research & Development Enschede Xsens Enschede TU Delft Delft Grootklimmendaal Arnhem Sintmaartenskliniek Nijmegen

Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente


LOPES Demcon Twente B.V. Oldenzaal Roessingh Research & Development Enschede Maartenskliniek Nijmegen Moog Nieuw-Vennep Universiteit Twente, MIRA Enschede

MAIN MEP STODT Hengelo

MAIN MEP Partners Quality Slice Rolego Rijssen BV Rijssen TCPM Hengelo Braakhuis Borne

MAIN MEP Partners Kunststof coaten Oost NV Enschede Sumipro submicron lathing bv Almelo Solmates BV Enschede Dineo BV Losser

MAIN MEP Partners productielijn statische coolers Vosteq Innovations Nunspeet Statiq Cooling Rijssen Tebrutech Nijverdal

MAIN MEP Partners Optical Precision Scanner Boessenkool Almelo Sumipro submicron lathing bv Almelo

MAIN MEP Partners Auto-Cell STODT Hengelo Autocell Almelo MTS Europe Almelo

MAIN MEP Partners CNC-Netlink STODT Hengelo CNC-Netlink BV Almelo Vosteq Innovations Nunspeet

MAIN MEP Partners Liquid Separator Vosteq Innovations Nunspeet CINC Solutions Doetinchem Herikon Almelo Machinefabriek Bouman Almelo

MAIN MEP Partners Zoutstrooier STODT Hengelo Modulen & Engineering Menzing Haaksbergen Aebi Schmidt Nederland Holten

MAIN MEP Partners GAP Pomp BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Watson Marlow Bredel Delden Stevens Ide Partners Enschede

MAIN MEP Partners Zichtsystemen in de Maritieme sector BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Theunissen Technical Trading BV Malden Stevens Ide Partners Enschede

MAIN MEP Partners Reiniging Lakproces STODT Hengelo Aeronamic Holding B.V. Almelo Emo-tech Enschede Enschede

MAIN MEP Partners Alarmsysteem TAS PKM Adviseurs Nieuwegein Hollandspoor veiligheid Westervoort Hortec Oldenzaal

MAIN MEP Partners Uniforme ontwerpregels Syntens Enschede People creating value Enschede Almi Machinefabriek Vriezenveen

MAIN MEP Partners Xigo BPN bedrijfsadviseurs Hengelo Mic-O-Data Hengelo 2-GO-Mobile Deventer

MAIN MEP Partners Filteren Styreen STODT Hengelo Procede Products Enschede Euro Plastics Holding B.V. Enschede Plasticon Netherlands Oldenzaal StyrEx Oldenzaal

MAIN MEP Partners Halal kip IDC Enschede KPH Kipspecialiteiten Ommen Decon Food Equipment Wierden

Meesters van de Toekomst PPM Oost Enschede Kennispark Enschede Consento Corporate Finance Utrecht Ernst & Young Landelijk ING-Bank Regio Arnhem-Nijmegen Arnhem Ten Kate & Huizinga Enschede Stolwijk Kelderman Doetinchem Timmerman Koch & Fabriek Nijmegen Rabobank Enschede-Haaksbergen Enschede

MIAS (medical devices in an aging society) Fachhochschule Munster Indes Enschede Innotronic, elektronische systemen Gronau Use-lab Munster Handicare Heerhugowaard Joyincare Assen Roessingh RD Enschede Oost NV Enschede Tic Medizintechnik Dorsten TIMP Enschede Demcon Oldenzaal Euregio Enschede

MYOPRO Roessingh RD Enschede Demcon Twente BV Oldenzaal Oost nv Enschede Technology Trail Centre Arnhem Universiteit Twente Enschede TMSI Oldenzaal IMS Almelo Re-Lion Enschede Advanced Neuro Technology B.V Enschede

Netwerk GMA Handelswerkskammer Munster Handelswerkskammer Gronau Syntens Enschede VMO Enschede STODT Hengelo

N-Gap World Wide Innovations Almelo IMS Almelo Masevon Hardenberg ProfTech Hengelo Tumakon Hengevelde Universiteit Twente Enschede Mechatronica Valley Oldenzaal

Nieuwe generatie heupbeschermers BAAT Engineering Hengelo Oost NV Enschede Universiteit Twente Enschede Universiteit Wageningen Wageningen

Nirion Medimate Enschede Micronit Enschede Medisch Spectrum Twente Enschede Universiteit Twente, BIOS, BMTI, MESA+ Enschede

OICAM Koninklijke TenCate Nijverdal Saxion Enschede Stodt Hengelo Pentair Enschede Oost NV Enschede

Perfectos Universiteit Twente Enschede EMCM B.V. Nijmegen Percuros BV Enschede

Pioneering Aannemersbedrijf W.J. Haafkes & Zonen B.V. Goor Admikeur Almelo Altena Infra-Materialen t Harde Aqua + Sprinklersystemen B.V. Goor AWS Beter Wonen Almelo Balance & Result Organisatie Adviseurs Deventer Ballast-Nedam Infra Noord-Oost Nijverdal Ballast-Nedam Infra Noord-Oost Nijverdal BAM Wegen b.v., Regio Oost Apeldoorn Bartels Ingenieursbureau B.V. Apeldoorn BDC Architecten Rijssen Beheersmaatschappij Hegeman Nijverdal B.V. Nijverdal Betoncentrale Twenthe B.V. Hengelo Boll Dakgroep b.v. Enschede Bouwbedrijf Schothans Nijverdal Bouwbedrijf Stokkers B.V. Boekelo Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Zwolle Bouwradius Training & Advies bv Zoetermeer Brusche Elektrotechniek Almelo ClimaRad B.V. Oldenzaal Croon Elektratechniek BV Enschede [email protected] Enschede Damsté advocaten - notarissen Enschede De Groot Vroomshoop Groep Vroomshoop De Witte-Van der Heijden Architecten Enschede De Woonplaats Enschede Deloitte Enschede Dura Vermeer Bouw Hengelo B.V. Hengelo Dura Vermeer Infrastructuur BV Oost Enter Dusseldorp Infra, Sloop en Milieutechniek B.V. Lichtenvoorde Falco BV Vriezenveen Farwick Groenspecial Enschede Feenstra Verwarming Enschede Gebroeders Van der Geest Enschede Gemeente Almelo Almelo Gemeente Almelo, Afdeling Bouwkunde Almelo Gemeente Enschede Enschede Gemeente Hellendoorn Nijverdal Gemeente Hengelo Hengelo Gemeente Losser Losser Hegeman Projectrealisatie BV Nijverdal Heijmans Wegenbouw Hoogeveen Hemink Groep Borne Heymans Infra Hengelo Hodes Bouwsystemen B.V. Enschede IAA Architecten Almelo Installatie Techniek Masseling B.V. Hengelo Itannex Almelo J.W. Fransen Westerhaar KienhuisHoving N.V. Enschede Klein Poelhuis Beheer B.V. Winterswijk Kloos2 Ambt Delden Koopmans Bouw B.V. Enschede Kooy Isolatiewerken B.V. Enschede


KWS Infra B.V. Vianen Ut KWS Infra B.V. Zwolle Landmark projecten Hengelo Leferink Office Works B.V. Haaksbergen Lenferink beheer Lemelerveld Lennips Groep Almelo Loke Dakmanagement Enschede Loohuis Installatiegroep B.V. Tubbergen Loohuis Installatietechnieken B.V. Fleringen Loohuis Installatietechnieken B.V. Heeten Lycens Oldenzaal Mijande Wonen Weerselo Morsink Architecten Ootmarsum Mulder Schilders Twente B.V. Almelo Nibag B.V. Oldenzaal Nijhoff Architecten Wierden Nijhuis Bouw B.V. Rijssen Nijl B.V. Lemelerveld NTP Infra B.V. Enschede Oranjewoud Deventer Pilkington Enschede Plegt-Vos Bouwgroep B.V. Hengelo Provincie Overijssel Zwolle Qlima BV Oldenzaal [email protected] Enschede Raab Karcher Bouwstoffen Oost B.V. Vriezenveen Reef Infra B.V. Oldenzaal Remeha Apeldoorn ROC van Twente, MBO College voor Bouw, Infra en Interieur Hengelo Roelofs Advies en Ontwerp B.V. Den Ham Roosdom Tijhuis Rijssen Roosdom Tijhuis Almelo Almelo Rosico BV Hengelo Royal Haskoning Infrastructuur & Transport Enschede Salca B.V. Ootmarsum Sanger IBCT bv Almelo SBM Bouwmanagement Almelo B.V. Almelo Sikkens Verkoop BV Enschede Stedelijk Wonen Enschede SW B.V. Almelo Sylvabouw B.V. Enschede Tauw bv Deventer Te Pas Bouw Enschede Temmink Groep B.V. Oldenzaal Ten Hag Makelaarsgroep Enschede Enschede TKH Group Haaksbergen Tonzon BV Enschede Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Zwolle Trebbe Bouw Oost & Noord B.V. Enschede Trimetal Bouwverven Groot Ammers Trivium Meulenbeltzorg Borne Twee R Recyclinggroep Hengelo Twentse Weg- en Waterbouw B.V. Oldenzaal Twinta Hengelo Unica Installatietechniek B.V. Hengelo Unifloor B.V. Deventer Van Dam groep Rijssen Van Dijk Groep Borger

Van Heteren Aannemingsbedrijf B.V. Wierden Van Losser Installatiegroep Rijssen Van Wijnen Eibergen B.V. Eibergen Vastbouw Oost B.V. Arnhem Arnhem Veccins 3D BV Wezep VIBES, Virtual Building Engineers B.V. Deventer Viverion Lochem WAM & Van Duren Winterswijk Waterschap Regge en Dinkel Almelo WBC Aannemingsbedrijf B.V. Winterswijk WBO Wonen Oldenzaal Weijers Eikhout Groesbeek Welbions Hengelo Wijzonol Bouwverven B.V. Zwolle Wolterinck B.V. Beltrum Woningcorporatie Domijn Hengelo Woningstichting De Goede Woning Rijssen Zelziuz B.V. Denekamp

RMCenter VMO Enschede Venturelab Twente Enschede Amitek Model Factory Enschede 3D Worknet Enschede Universiteit Twente Enschede Saxion Hogescholen Enschede STODT Hengelo

RNCI Universiteit Twente Enschede Agi Van de Steeg Enschede Almi Vriezenveen Eaton Hengelo Indes Enschede Interwand Eibergen Messner IMS Hengelo GLD Norma MPM Hengelo Norma UPS Hengelo Norma IMS Drachten Safan Lochem SBT Hengelo Tumacon Hengevelde TenCate Thiolon Nijverdal TKF Haaksbergen United Springs Hengelo Vredestein Enschede Weverij Gaudium Winterswijk

Save tires & energy saving Apollo Vredestein B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede

Senior Roessingh Research & Development Enschede Centric Tsolve B.V. Hengelo Technology Trial Centre Arnhem Ambient Systems B.V. Enschede Indes Enschede Inertia Technology Enschede Universiteit Twente/CTIT Enschede

Slimme ondersteunende fiets (SOFIE) Indes Enschede Van Raam Aalten BV Varsseveld Universiteit Twente, OPM en BW Enschede Roessingh R&D Enschede Technology Trail Centrer Arnhem Flexaim Hengelo

Stil, veilig wegverkeer Universiteit Twente Enschede Apollo Vredestein B.V. Enschede Provincie Overijssel Zwolle Provincie Gelderland Arnhem Iris Vision M&I B.V Zutphen Reef Infra Oldenzaal Elastomer Research Testing Deventer

Surfixit Universiteit Wageningen Wageningen SmarTip Zutphen Microdish Houten LioniX B.V. Enschede

Teleflex Demcon Twente B.V. Oldenzaal Medisch Spectrum Twente Enschede Universiteit Twente Enschede

Texperium TNO Delft Frankenhuis & Zn. B.V. Haaksbergen

Tire Road Consortium Vredestein Enschede Reef Oldenzaal Universiteit Twente Enschede

TPRC Boeing Amsterdam Aerospace OEM Amsterdam TenCate Advanced Composites Nijverdal Aerostructures Amsterdam Stork Fokker AESP Amsterdam Universiteit Twente Enschede

Transcraniale magnetische stimulatie Roessingh Research & Development Enschede

TX-Change Thales Hengelo U-Needle B.V. Enschede Universiteit Leiden Leiden Universiteit Twente Enschede Universiteit Groningen Groningen IMS ism Medspray Xmems BV Enschede SHL Group (Stockholm) Stockholm Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven Bilthoven

U-Needle U-Needle B.V. Enschede Universiteit Leiden Leiden Universiteit Twente Enschede Universiteit Groningen Groningen UMC Radboud Nijmegen IMS ism Medspray Xmems BV Enschede INN-Lab B.V. Almelo SHL Group (Stockholm) Stockholm Nederlands Vaccin Instituut Bilthoven Bilthoven

Vacuum-micro golf drogen van membranen Pentair Enschede Agrotechnology& Food Sciences Group Wageningen Universiteit Twente, European Membrane Institute Enschede Püschner Gmbh Schwanewede- Bremen Vitens Zwolle Plas bedrijfsadvies Wapenveld Retech AG Enschede

VIP-Brain network Ùniversiteit Twente Enschede UMC Nijmegen Nijmegen Siemens Nederland NV Den Haag TMSI Enschede F.C. Donders Centre for Cognitive Neuroimaging Nijmegen Advanced Neuro Technology BV Enschede

VentureLab Twente Nikos Enschede Deelnemers

Ben Capelle Groningen Jan Dijkstra Hengelo Dennis Doubovski Elisa Gielen Enschede Wijnand Grooten De Krim Paul Jenkins Enschede Jos Koenders Martin Koster Apeldoorn Bert Leever Enschede Paul Meester Bert Oosting Frans Paalman Artak Wardanian Toine Wassing Doeko Welp Rob Wermenbol Bernardo Zijlstra Harold Heerink Arjan de Jong Pramod Agrawal Enschede Dirk Binnekamp Borne Menno Both Enschede Frank Brouwer Enschede Rob Egberink Hengelo Wim Faassen Sabih Gerez Hengelo


Sonia Heemstra de Groot Enschede Henk Hoekstra Strijen Bert Koopman Jan Lammers Hengelo Pieter Lerou Enschede Maria Lijding Enschede Koen Mioulet Pravin Pawar Lars Penning Silvolde Wim Speijk Roy Wantia Wiljan van Werkhoven Hans van Wijk Jaap Witte Pierre Wolters Almelo Micha van der Zee Wim Albersen Almelo Lodewijk Bergmans Delden Johannes Bethke Enschede Johannes Burger Enschede Rahul Dahule Nijmegen Bernhard Klaassen Arnhem Peter Lulof Borne Sergey Mitko Enschede Helga Nakken (e.v. Steffens) Enschede Elena oudalova Enschede Sangramsinh Rane Hrishikesh Enschede Robert Reinink Oldenzaal Jaap de Rijk Enschede Harry Roewen Almelo Christiaan Rossenaar Hengelo Rene Steffens Gea Vellinga Enschede Carl Voorhaar Hengelo Tom Hassink Samir Bendida Nijmegen Joska Broekmaat Enschede Max Groenendijk Enschede André Hoefs Mirjam ten Hove Hall Frans Jonkman Oldenzaal Patrick Koehorst Haaksbergen Abe Kornelis Ruurlo Henny Leferink Hendrik van der Lied Oldenzaal Maurice Markslag Borne Geert Nijhoff Nijverdal Suzanne Pen Marc Peters Enschede Jan Schipper Almelo Loes Schulting Hengelo Simon Thijs Enschede Michel Verhoeven Robert Esschendal Hengelo Godelieve Wijffels Joost van Benthem Bathmen Rob ter Brugge Hellendoorn Gerben Derks Klarenbeek Gert van Dijk Ugchelen Aad Glasbergen Enschede

Henk Hemink Enschede Jan Hemink Deventer René Heuven Luttenberg Rob Hogeweg Erik-Jan de Hoon Enschede Shubhangi Jadhav Nijmegen Ajay Kapoor Dennis van Limbeek Denekamp Bert Otter Enschede Jos Porskamp Groenlo Richard Rensen Enschede Mark Roza Enschede Wouter Schotborgh Enschede Marloes Tuk Hugo Vergeer Mark de Vries Hengelo Gert van den Brink Apeldoorn Ellen Grünefeld Enschede André Haverkort Harderwijk Gerrit Hillebrand Haaksbergen Carel Rouweler Fleringen Jos Stuyver Ton Vervoort Enschede Rob Boogmans Grave Wim van Dijk Lochem Wim Geul Borne Peter Giesselink Oldenzaal Jack Heijer Raalte Harold Lever Diepenveen Hans te Maarssen Groenlo Rob van den Nieuwboer Boekelo Ronald Cleef Enschede Peter Donker Enschede Dino Basalo Mauk den Boer Rozendaal Robert Cobben Vroomshoop Filip van Dijk Ede Andre Feenstra Ton Franken Enschede Susan Gengler Enschede Rogier Gigengack Nijmegen Harry ter Halle Patrick Jansen Enschede Cor Lubach Glane Jeroen Luttikholt Enschede Seppe Meinders Rijssen Mark Nieuwenhuis Hengelo Henk-Jan Pool Oldenzaal Rene Ratering Enschede Liesbeth Schmitz Haaksbergen Frank Rekers Enschede Robert Vehof nvt Klaus Furtmueller Enschede Ellen Altena Markelo Greald Henstra Joe Walsh Jan-Jaap Bats Enschede Klaus Bethke Beate ten Bokum Losser Mirjam Bruggink Losser

Johan Hol Egbert-Jan Holleman Enschede Rob Ijland Denekamp Martin de Jonge Vroomshoop Ton Koenders Zeddam Carl Latka Oldenzaal Erik Lausberg Almelo Han Leonhart Almelo Erwin Liemburg Almelo Hermien Lubbers-Jurrien Apeldoorn Clemens Mensink Enschede Marijn van Os Sara Serna Enschede Daan Slütter Enschede Mirko Uitslag Oldenzaal Neil van der Veer Enschede Jan Harmen Wiebenga Henrie Wolters Borne Bert Reijmerink Harderwijk Nico Höfte Oldenzaal Camiel Brands Pieter Donders Joyce Nuys Ronald Booij Arduin Eybergen Ewald Tenhagen Linda van Ingen Matthijs Houwing Piet Kroon Dick Spreeuwers Rob Weeber Evert-Jan Temmink Rob Heurman Jorg Dahlhaus Leo Salazar Mathieu Wolfs Nico Dam Paul Schrijver Marcel Evertzen Dirk Jan Vorgers Jan Buijvoets Ariën Huisken Jan-Frens van Giessel Erik Jansen Frans Oosterbaan Tanno Zuidema Richard ten Cate Bas Kerkdijk Marjolein Kruidhof Frans Mol Annabel Venekamp Piet de Jong Geesje Kuit Ankoné Norbert Beltman

Veterinaire diagnostiek@the point of animal care Universiteit Twente, Mesa+ Enschede Actinum Utrecht De Graafschap Dierenartsen Innovatie Vorden Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek Lelystad Quant Consultancy Electronics BV Alkmaar WUR Animals Science Group Wageningen BIOS Enschede DGDIN BV Blue4Green Enschede

Zelfreinigende verpakking Lightmotif B.V. Enschede Veriplast Holland B.V. Apeldoorn Huuskes Versproducten B.V. Enschede Universiteit Twente Enschede


In het nieuws… Deze projecten worden onder andereondersteund door: