NRC Weekend Zaterdag 6 april & Zondag 7 april 2013

31

Magnifiek: melkweg, Magellaanse wolkenHOLLANDS DAGBOEK

Natuurkundige Wim Ubachs reist naar Chili om daarmet de Very Large Telescope waarnemingen te doenaan moleculen zoals die 12,6 miljard jaar geledenwaren. „Ons programma is heel eenvoudig: we kijkennaar één object, de quasar Q1441+272.”

Maandag 25 maartGisteren aangekomen in de Chileen-se hoofdstad Santiago. Ik ben hiervoor de Very Large Telescope, eengeavanceerd astronomisch observa-torium op de Cerro Paranal in deAtacama-woestijn, op 2.635 meterhoogte. De omstandigheden zijn op-timaal: weinig tot geen bewolkingen lichtvervuiling, een goede condi-tie van de dampkring. De hemel hieris zo’n 350 nachten per jaar h e l d e r.

Deze week zal ik waarnemingendoen aan moleculen zoals ze 12,6miljard jaar geleden waren. JulijaBagdonaite, die werkt aan een proef-schrift hierover, reist met me mee.

In Santiago verblijven we in hetgastenverblijf van de ESO, de Euro-pese sterrenkundige organisatie diede observatoria exploiteert.

’s Middags zwemmen in hetzwembad – even weg van de Neder-landse kou. En Stoner van John Willi-ams uitlezen. Daarna naar de stad ensouvenirs kopen; juwelen met deprachtig blauwe lapislazulistenen.Ik zie een militaire parade, die hierelke maandag schijnt rond te lopen.De uniformen en het hijsen van deChileense vlag herinneren aan dedonkere dagen van Pinochet.

Diner in ons gastenverblijf metJulija en Tim de Zeeuw, directeurvan de ESO. Hij vertelt over de goedecontacten met de Chileense presi-dent, die – warm gemaakt voor desterrenkunde – een nieuwe berg terbeschikking heeft gesteld voor hetvolgende ESO-project: de ExtremelyLarge Telescope.

DinsdagOm 6.15 uur gaat de wekker. Van-ochtend vliegen we naar Antofagas-ta in het noorden. Van daaruit ver-der met de bus, die ons diep dewoestijn in brengt. We zijn op wegnaar een van de droogste plekken opaarde. Nergens een boom of struik,zelfs geen grassprietje. Kale bergen,zand, met hier en daar een steen. Natwee uur doemt bovenop de CerroParanal een prachtig uitzicht op:vier enorme telescopen op een afge-platte berg. Een bijzonder moment.

We checken in, nemen onze in-trek in de kamers in de prachtige re-sidencia en eten in de kantine. Diestaat er gelukkig nog. In de Bond-film Quantum of Solace, die hier werdgedraaid, leek het er toch echt op datdeze hele vleugel werd opgeblazen.Ik eet niet te veel, met aandacht voorde calorieën – indachtig de bood-schap van Ghislaine: let op je lurven.

Wo e n s d a gNa de koffie met Julija ons waar-neemprogramma doorgenomen.Heel eenvoudig: we kijken naar éénobject, de quasar Q1441+272. Diehoeven we slechts te volgen in devier halve nachten die aan ons zijntoegewezen. In de zichtlijn van dielichtbron hangt een melkwegstelselwaarin waterstofmoleculen voorko-men op 12,6 miljard jaar afstand.Het spectrum dat we gaan waarne-men leert ons iets over de krachtendie het molecuul bijeenhouden, endus of de natuurkrachten in de ge-schiedenis van het universum veran-derd zijn. Bijzonder is dat we golf-lengtes op drie manieren ijken: meteen Thorium-Argon-lamp, met eenjodium ijkcel, en in schemerlicht ij-king aan asteroïdes (Juno en Flora).

Ik stuur ons observatieschema doornaar Andrea, de ‘support astrono-mer’ die ons deze week bijstaat, vooreen laatste check.

’s Middags een wandeling, terwijlJulija nog een keer de baanbereke-ningen van de asteroïden doet. Ikloop iets te ver en houd te weinig re-kening met de hoogte.

Om 7.00 uur krijgen we een rond-leiding op UT-2, ook ‘Ku e y e n ’ ge-noemd; dat ‘maan’ betekent in detaal van de Mapucho-indianen. Wewerken met deze telescoop omdathier de speciale spectrometer UVESop zit, waarmee hoge resolutiewaarnemingen kunnen worden ge-daan. We zullen de meeste tijd in decontrolekamer doorbrengen, maarvandaag mogen we even een kijkjenemen in de dome (de koepel) om tezien hoe alles werkt. Vooral de enor-me spiegel (8 meter diameter) en deophanging die 90 graden gedraaidwordt, is spectaculair. Na het eteneen powernap, om fris te zijn voorde nachtelijke waarnemingen.

DonderdagStipt 12.00 uur ’s nachts opgehaalddoor Andrea, die ons vanaf de resi-dencia naar de 300 meter hoger gele-gen controlekamer rijdt. Lichten ge-doofd; de wetenschappers die er nuwerken willen geen strooilicht inhun telescoop. Spannend ritje.

De waarnemingen in deze eerstenacht verlopen vlotjes, gelukkiggeen sprake van wind en de twinke-ling in de atmosfeer is 0.8 boogse-conde, zodat we de spleet van despectrometer minimaal kunnenhouden. Mooi, dat geeft hoge reso-lutie, daar hebben we wat aan. Bij delaatste observatie in de ochtendurentoch even weggedommeld, maar Ju-lija heeft volledige controle. Drielange belichtingen voltooid, ijkspec-tra van asteroïden waargenomen,twee keer Juno en twee keer Flora.Daarna gauw het bed in.

Die wandeling van gisteren wasiets te veel van het goede. Ik wordwakker met twee gloeiende armen.Even langs de dokter, die me eenverkoelend zalfje geeft. Rustig aanvandaag. Twee uur werken aan arti-kel van promovendus over lichtver-strooiing in atmosfeer.

Vr ij d a gOm middernacht opgehaald doorAndrea. Stress: de jodiumcel blijfttijdens een ijking halverwege ste-ken, daarmee het lichtbundelpadblokkerend. Als experimenteel fysi-cus ben ik dan geneigd zelf in de do-me te klimmen en die cel eruit te ha-len, maar dat kan natuurlijk niet.We blijven in de controlekamer enverhelpen het euvel via de software-besturing. Pff, bijna een nacht verlo-ren gegaan. De waarnemingen lo-pen gelukkig verder op rolletjes.

Lang overleg met de decaan vande faculteit, over de commotie naaraanleiding van berichten in de N RCover problemen met het bestuur ende organisatie bij de VU. Hopelijkbrengt dit de voorgenomen fusiemet de UvA-bèta’s tot een Amster-dam Faculty of Science niet ing e va a r.

ZaterdagAl voor de derde nacht zicht van 0,8boogseconde, vannacht zelfs iets er-onder. Een eerste analyse van de

spectra tijdens observatie leert dathet rode deel van het spectrum erperfect uitziet, terwijl het blauwestuk te slecht is voor eerste reductie.Dat ligt aan de maan, die ons partenspeelt. Wordt nog een gepuzzel metsoftware later, maar dat is werk voorJulija; zij gaat erop promoveren.

Mailen met betrokkenen bij eenAmsterdams bid voor een nieuw we-tenschappelijk instituut voor nano-lithografie, te financieren door AS-ML en de Amsterdamse kennisin-stellingen UvA/VU en NWO/FOM.Met de expertise van LaserLaB VUop het gebied van extreem ultravio-let lasers, die van AMOLF op het ge-bied van nanofotonica, van de UvAop het gebied van fotochemie, enAmsterdam met haar Science Parkmaken we goede kans om Nijmegen,Eindhoven en Aken te verslaan.

Wim Ubachs voor het observatorium in Chili Foto’s Julija Bagdonaite

Lasers entelescopenWim Ubachs (Landgraaf,1956) promoveerde in Nijme-gen op een spectroscopischestudie van moleculen met la-sers. Hij werkte als postdocin Dalian (China) en op Stan-ford University (VS), voordathij in 1988 naar de Vrije Uni-versiteit ging om als experi-menteel fysicus aan extreemultraviolette lasers te werken,vanaf 2003 als hoogleraar.

Hij was deeltijdhoogleraaraan de TU Eindhoven engasthoogleraar aan de ETHZürich en in Tokyo. Hij isnaast onderzoeker en docentook hoofd van de afdelingNatuurkunde aan de VU.

Zijn belangstelling voor pre-cieze metingen aan molecu-len, uitgevoerd met lasers,bracht hem op het onderwerpvan mogelijke variatie van na-tuurconstanten, van daaruitraakte hij betrokken bij destudie van moleculen in hetvroege universum, via opti-sche en radioastronomie.

Wim Ubachs woont inAmsterdam met zijn vrouwGhislaine Coenegracht. Hunstuderende zoon Jef woontelders in Amsterdam.

ZondagBeneden is het Pasen, maar hiergeen wederopstanding. Gewoondoormeten. ’s Nachts een tijdje ophet dek, met eigen ogen naar de ster-ren kijken. Magnifiek: de melkweg,Magellaanse wolken, het zuider-kruis. Paniek als een windschermblijft steken. Technicus uit bed ge-beld die me meeneemt op excursiein de dome. Ik mag het lampje vast-houden als hij als een circusartiestomhoog klimt om het euvel te ver-helpen. Daarna waarnemingen afge-rond, 16 uur en 45 minuten spec-trum van Q1441+272 in de tas. Demeetgegevens opslaan, doorpiepennaar Amsterdam. Niet vragen wathet kost, maar dank aan de Europesebelastingbetaler. En applaus voor demensen van ESO. Voldaan naar bed.

De Chileense presi-dent stelt een nieuweberg ter beschikkingvoor de ExtremelyLarge Telescope