Download - HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Transcript
Page 1: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij
Page 2: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

anarchistisch tijdschriftAchttiende jaargang, nr. 91, juli - september 1990.De As verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle,ISSN-nummer 0920-3257.Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle.Jaarabonnement: f24,-; buiten Benelux f30,-Druk: Macula, Boskoop.Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam.Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart)graag met vermelding van de postcode.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro-admini-stratie.Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aangege-ven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.Redactie-adres: postbus 35061, 3005 DB Rotterdam.Administratie-adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle.Redactie: Cees Bronsveld, Marius de Geus, Thom Holterman, Marli Huijer, Rudolf de Jong, Jaapvan der Laan, Wim de Lobel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer.Omslagontwerp: Detlef Greinert.Verder werkten mee: John Clark, Roger Jacobs, Clifford Harper

HET ECOLOGISCHE ANARCHISMEVAN MURRAY BOOKCHIN

Hans Ramaer

Onbetwist is de Amerikaan Murray Bookchin momenteel de meest invloedrijke - enook meest bekende - theoreticus van het anarchisme. Zijn belangrijkste bijdrageaan het politiek-filosofische denken is zijn poging om vanuit een alles omvattendefilosofie van de natuur sociale ontwikkelingen te analyseren. Wie kennis neemt vanBookchins werk ontkomt dan ook niet aan de indruk dat er een eigentijdse Kropot-kin aan het woord is. Want hoewel hij slechts sporadisch naar de geschriften vanKropotkin verwijst (naar andere klassieke anarchisten als Proudhon en Bakoenintrouwens evenmin) zijn er vele overeenkomsten tussen hun ideeën. Weliswaar isBookchin géén grenzeloze optimist zoals Kropotkin, maar beiden zijn ervan over-tuigd dat de evolutie de kiemen bevat van vrijheid en 'individuatie' - en dus indi-rect de mogelijkheid om een anarchistische samenleving te realiseren.]

1 partij stapt en zich bij de trotzkistenBookchin is in 1921 te New York gebo- aansluit.ren in een Russisch-joods arbeidersge- Als zijn belangrijkste intellectuele men-zin. Al jong is hij actief in de commu- tor noemt Bookchin de Duitse emigrantnistische jeugdbeweging, maar krijgt Josef Weber, aan wie hij zijn Post-scar-aan het eind van de jaren dertig zoveel city Anarchism opdroeg. Weber was ééntwijfels over het stalinisme dat hij uit de van de leiders van de trotzkistische exil-

De AS 91 1

Page 3: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

partij Internationale KommunistenDeutschlands in Frankrijk. Na veel om-zwervingen kreeg Weber in het beginvan de oorlog toestemming om zich inde Verenigde Staten te vestigen - hoe-wel hij in tegenstelling tot Herbert Mar-cuse weigerde om voor het State De-partement te gaan werken, zoals Book-chin sardonisch memoreert. Waarschijn-lijk is Bookchin's kennis van Hegel,Marx en eigenlijk alle 18e en 19e eeuw-se Europese denkers terug te voeren opde invloed van Weber. Evenzeer kanzijn naar' Amerikaanse begrippen nauwebetrokkenheid bij en grote kennis vanEuropa op het conto van die vriend-schap worden bijgeschreven.In die tijd - de jaren veertig - verdientBookchin de kost als plaatwerker in deautomobielindustrie. Hij is dan ook ac-tief in de UAW, de vakbond van auto-mobielarbeiders. Na een (overigens ge-wonnen) staking raakt hij echter zoteleurgesteld over het gebrek aan klas-sebewustzijn van zijn collega-arbeidersdat hij definitief afscheid neemt van hetproletariaat en daarmee van het marxis-me. In de jaren vijftig houdt Bookchinzich intensief bezig met de dan nogdoor bijna niemand onderkende milieu-problematiek. Onder het pseudoniemLewis Herber schrijft hij over de geva-ren van nucleaire straling, van chemischbehandelde levensmiddelen, en vooralover de alles verstikkende urbanisering.In de eerste helft van de jaren zestigverschijnt een deel van dat ecologischonderzoek in boekvorm: Our SyntheticEnvironment (1962) en Crisis in OurCities (1965). Het laatste boek wordtook in het Nederlands vertaald als Stik-kende steden (1966) maar blijft op datmoment onopgemerkt.Eind jaren vijftig had Bookchin ondermeer onder invloed van het werk vanBuber en Camus voor het anarchismegekozen en in de jaren zestig komen wehem dan ook tegen als redacteur van li-

bertaire tijdschriften als Anarchos en Li-beration. In die tijd, waarin hij in eencommune woont en zich als woordvoer-der van de anarchistische stroming in destudentenbeweging scherp tegen de'Freudiaanse marxist' Marcuse keert,legt Bookchin de basis voor zijn synthe-se van ecologie en anarchisme. In in-middels klassieke essays als 'Ecologyand Revolutionary Thought' en 'To-ward a Liberatory Technology' (opge-nomen in zijn van 1971 daterende Post-scarcity Anarchism) zet hij uiteen dat deoplossing van de ecologische crisis inhet anarchisme ligt.Vanaf de jaren zeventig raakt Bookchinsteeds meer bekend in en buiten anar-chistische kringen. Hij reist regelmatigvoor studie en voor het houden van le-zingen naar West-Europa. Ondertussenis hij directeur geworden van het Insti-tute for Social Ecology in Rochester,Vermont, dat hij in 1974 met anderenheeft opgericht. Dit instituut is een A-merikaanse variant van De Kleine Aar-de, een instelling voor voorlichting enonderzoek op het gebied van alternatie-ve technologie. In de eerste helft van dejaren tachtig doceert hij sociale ecologieaan het Ramapo College in New Jersey.De afgelopen twee decennia heeftBookchin naast talloze artikelen en es-says een achttal studies en bundels ge-publiceerd, die elkaar overigens deelsoverlappen. In 1973 verschijnt zijn kor-te geschiedenis en analyse van de stad,The Limits of the City, een onderwerpdat hij in 1987 uitgebreider behandelt inThe Rise of Urbanisation and the Decli-ne of Citizenship. Waarschijnlijk is TheSpanish Anarchists. The Heroic Years1868-1936 (1977) zijn minst bekendeboek. Het is een op onder meer Spaans-talige literatuur gebaseerde historischestudie, waarin Bookchin ingaat op deorganisatorische structuur van de FAI,de anarchistische federatie, met zijn af-finiteit s groepen.

2 De AS 91

Page 4: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

In 1980 bundelt Bookchin dertien es-says over sociale ecologie en over het(neo-)marxisme in Toward an Ecologi-cal Society, en in 1982 verschijnt TheEcology of Freedom. The Emergenceand Dissolution of Hierarchy. Het iszijn meest omvangrijke boek, waarin hijop basis van antropologische, (pre)his-torische en politiek-filosofische litera-tuur de geschiedenis van het menselijksamenleven beschrijft. Hij centreert zijnmagnum opus rond het fenomeen hië-rarchie dat hij als allesbepalend be-schouwt. The Ecology of Freedom iszonder meer een indrukwekkende stu-die, maar zeker niet gemakkelijk toegan-kelijk voor de beginnende Bookchin-lezer.Toch moet Bookchin ingezien hebbendat zijn ideeën over het ontstaan vanhiërarchieën, van klassen en van stateneen breder publiek verdienen. Geschre-ven in een bijna barokke stijl biedtBookchin dan ook sinds kort een over-zichtelijke samenvatting in RemakingSociety (1989), terwijl de in 1986 ver-schenen bundel The Modern Crisis eenviertal zeer leesbare essays bevat, waar-onder een over het morele failliet van dekapitalistische samenleving. Over datlaatste onderwerp handelt ook The Et-hics of Evil, waaraan Bookchin momen-teel de laatste hand legt.Een deel van Bookchin's geschriften isin Duitse, Franse, Spaanse, Portugeseen Italiaanse vertaling verschenen. Ne-derland en België steken daarbij scha-mel af. In 1977 brachten Utrechtse anar-chisten een boekje uit met vier essays,terwijl Bas Moreel in 1980 een artikelvertaalde en als brochure uitgaf. Daar-naast verschenen enkele artikelen invertaling in De AS, Perspectief en DeVrije. Maar het blijft wachten op de uit-gever die Bookchin nu eens werkelijkrecht doet.

2Zijn koppeling van ecologie aan anar-chisme noemt Bookchin sociale ecolo-

gie, een begrip dat volgens hem uitdruktdat natuur en samenleving evenmin vanelkaar gescheiden kunnen worden als li-chaam en geest. Deze sociale ecologienu biedt de oplossing voor de ecologi-sche crisis waarin de wereld verkeert.Het onpersoonlijke kapitalisme en hetcatastrofale urbaniseringsproces, tweebelangrijke oorzaken van die crisis, zijnuiteindelijk terug te voeren tot het feno-meen hiërarchie. De centrale stelling inBookchin's oeuvre is dan ook dat hië-rarchie niet een biologisch, maar een in-stitutioneel verschijnsel is. Zoals ook dewil om de natuur te beheersen pas ont-stond als weerslag van de groeiende do-minantie van de ene mens over de ande-re. Wat weer betekent dat duurzaamoverleven alleen mogelijk is in een eco-logische samenleving, waaronder Book-chin een maatschappij verstaat die geenhiërarchie kent en daardoor in harmoniemet de natuur verkeert.Volgens Bookchin leert de evolutie dater een tendens is naar steeds complexerestructuren, waarvan de mate van stabili-teit bepaald wordt door twee factoren:verscheidenheid (differentiation) en we-derkerigheid (mutual interaction). Omdie reden zal ook een ecologische sa-menleving zich baseren op 'eenheid-in-verscheidenheid' en 'symbiotische par-ticipatie'. Vertaald in politieke termenbepleit Bookchin derhalve een gedecen-traliseerde, kleinschalige en direct de-mocratische maatschappij, zoals die aldoor generaties van anarchisten en uto-pisten is geschetst.2We leven, zegt Bookchin, in een tijd-perk van post-schaarste, een begrip datniet op overvloed slaat, maar op het feitdat aan de objectieve voorwaarden omeen ecologische maatschappij te realise-ren momenteel voldaan is. De technolo-gische ontwikkeling heeft immers eensituatie geschapen die de mensheid dekeus biedt tussen afhankelijkheid en au-tonomie. De technische middelen om

De AS 91

Page 5: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

zich los te maken van die afhankelijk-heid, om zich aan een materiële behoef-ten scheppende markteconomie te ont-worstelen, zijn beschikbaar. Bookchinnoemt ze bevrijdende technologie.Deze eco-technologie, zegt Bookchin,omvat méér dan milieuvriendelijketechnieken, zoals het gebruik van duur-zame energiebronnen of het toepassenvan biologische landbouwmethodes.Het bevrijdende karakter van eco-tech-nologie heeft (5ök betrekking op zelfbe-heer, participatie, overzichtelijkheid,kortom op menselijke maat. Weliswaaris Bookchin een utopist, maar de eco-technologie vereist geenszins een terug-keer naar volstrekte ambachtelijkheid.Kennelijk hebben degenen die iederevorm van mechanisering en automati-sering afwijzen volgens Bookchin nooiteerder zwaar of geestdodend werk ver-richt?Weliswaar is de eco-technologie inprincipe voorhanden, de toepassing er-van zal meer problemen opleveren.Bookchin constateert dat staat en sa-menleving inmiddels zo verstrengeldzijn geraakt dat zoiets als een 'gedepoli-tiseerde' staat ondenkbaar is geworden.En dat houdt volgens Bookchin in datde staat niet kan worden 'afgeschaft'zonder de samenleving ingrijpend te re-construeren. Als omnivoor heeft de staatin de loop van zijn bestaan immers demaatschappij opgeslokt, zodat socialefuncties politieke functies zijn gewor-den. Het is volgens Bookchin dus bijnaonmogelijk geworden om te bepalenwaar het vervullen van administratievefuncties (wat in iedere samenlevingonontbeerlijk is) eindigt en het regerenbegint. De dominantie van de staat is zoalom aanwezig dat velen ervan over-tuigd zijn dat het statelijke organisatie-beginsel een noodzakelijke voorwaardevoor menselijk overleven is. Deze ideo-logische schijnrationaliteit vormt de uit-komst van een gradueel historisch pro-

ces, waarin persoonlijke loyaliteit over-ging in professionalisering van gezag eninstitutionalisering van macht.

3Veel aandacht besteedt Bookchin aan deopkomst en bloei van de stad, alsookaan haar neergang door de vorming vanmetropolen en de urbanisering van hetplatteland. Crisis in our Cities, The Li-mits of the City en The Rise of Urbani-sation and the Decline of Citizenshipzijn er geheel aan gewijd en ook in zijnoverige werk, met name The Ecology ofFreedom, neemt de stad een belangrijkeplaats in. Door het ontstaan van stedenverschoof het accent van bloedverwant-schap, een biologische factor, naar so-ciale en economische factoren, waar-door mensen in beginsel de mogelijk-heid verkregen om hun sociale omstan-digheden te veranderen. De stad bete-kende de vrijheid om te kiezen. Book-chin noemt deze ontwikkeling de twee-de ommekeer (turning point) in de men-selijke geschiedenis. (De eerste is dievan de heerschappij van priesters, krij-gers en vorsten, de derde en laatste dievan de nationale staat en het kapitalis-me).Daarbij verwijst Bookchin allereerstnaar de oude Griekse stadstaat, de polis.Onmiskenbaar benadert het Athene vanAristoteles zijn ideaal van een 'organi-sche gemeenschap', waar het burger-schap bloeit, en lijkt hij de slavernij enondergeschikte positie van de vrouwdaarbij voor lief te nemen. Een dergelij-ke gemeenschap maakte de ontwikke-ling van de mens tot een ethisch en poli-tiek individu mogelijk doordat de bur-ger volledig participeerde in het politie-ke debat en het bestuur van de stad.Met evenveel sympathie beschrijftBookchin de laat-Middeleeuwse steden(met name de Noorditaliaanse) waarinindividu en gemeenschap in een zekerevenwicht verkeerden - een harmonie

4 De AS 91

Page 6: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

van wonen en werken, van producerenen consumeren, wat vooral te dankenwas aan de regulerende structuur van degilden en het vrijwel ontbreken van ver-vreemde arbeid. Op die momenten is deovereenkomst tussen Kropotkin's enBookchin's opvattingen overduidelijk.Beiden neigen ertoe bepaalde histori-sche tijdperken te idealiseren. Maar degeschiedenis laat volgens Bookchin ookrecentere voorbeelden zien van de stadals voedingsbodem van burgerschap: desteden in het 18e eeuwse New Englanden niet te vergeten de Parijse Commu-nes van 1793-94 en 1871.Er zijn volgens Bookchin verschillendeoorzaken voor het verval van de stedenaan te wijzen. Allereerst beroofde deopkomende natiestaat de steden van hunrelatieve autonomie en souvereiniteit, inde tweede plaats leidde de uitbreidingvan de markteconomie met zijn onper-soonlijke relaties tussen producent enconsument tot desintegratie, en in dederde plaats bracht de invoering van hetfabriekssysteem met zijn disciplineringvan de arbeider en de vervreemding vandiens product de steden onherstelbareklappen toe. De bourgeois city is daar-om ten dode opgeschreven, zeker nu hetrecente urbaniseringsproces (dat Book-chin net als het kapitalisme 'een kanker-gezwel' noemt) het stadsleven ontmen-selijkt en het platteland vernietigd heeft.In een interview met de redactie van hetlibertaire tijdschrift Fifth Estate wijdtBookchin de ecologische crisis aan detegenstrijdigheid van stad en platteland:de stad is de bron van de milieuvervui-ling. Bookchin stelt dan ook voor om desteden te decentraliseren, op te delen inbeheersbare eenheden. 'Het is een oudeen traditionele eis van anarchisten, dieals een droom werd beschouwd. Maarvoor de eerste keer in de geschiedenis ishet niet simpelweg een droom, het is nueen noodzaak voor de mensheid om teoverleven.'4

4In essays als 'Listen Marxist!' (in Post-Scarcity Anarchism), 'Marxism asBourgeois Sociology' en 'On Neo-Marxism' (In Toward an Ecological So-ciety) keert Bookchin zich fel tegen hetmarxisme. Maar ook in de rest van zijngeschriften is steeds een impliciete mar-xisme-kritiek te vinden. 'Marx' werk'zegt Bookchin, 'dat misschien de meestopmerkelijke poging is om burgelijkesociale verhoudingen te onthullen, is inonze tijd zelf de meest sublieme verhul-Ier van het kapitalisme geworden.'5Zo'n uitspraak wijst er op dat de velepijlen die hij afschiet niet in de laatsteplaats bedoeld zijn voor de epigonenvan Marx die staatskapitalisme voor so-cialisme verslijten en de mythe van eenproletarische voorhoedepartij blijvenkoesteren. Ook een neo-marxist alsMarcuse, die zijn hoop vestigde op hetproletariaat in de derde wereld, wordtdoor Bookchin hard aangepakt, terwijlGorz maar liefst 24 pagina's lang op desnijtafel wordt gelegd ('Andre Gorz ri-des again' in Toward an Ecological So-ciety). In dat laatste geval kan men zichafvragen of Bookchin niet alsnog metzijn eigen marxistische verleden aan hetafrekenen is.Hoewel hij Marx tot de grootste denkersrekent, zeker waar het zijn briljante in-terpretatie van het verleden aan de handvan de klassentegenstellingen betreft,faalt diens 'wetenschappelijke socialis-me' volledig waar het zich met het he-den bezig houdt. Het gaat er niet om,zegt Bookchin, dat het marxisme voort-durend aan de veranderde situatie aan-gepast moet worden, de methode deugtüberhaupt niet. Het kernprobleem is nietalleen dat Marx in het geheel geen ooghad voor dominantie buiten het strikteconomisch kader, maar evenzeer dathij de overgang van de ene klassen-maatschappij naar de andere (dus vanfeodalisme naar kapitalisme) tot univer-

De AS 91

Page 7: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

seel model verhief. Bookchin is van me-ning dat de transitie van een klassen-maatschappij naar een klasseloze sa-menleving onmogelijk aan de hand vanzo'n model voorspeld kan worden.Waarmee de overgang van kapitalismenaar socialisme zijn wetmatig karakteren - nog belangrijker - het proletariaatzijn revolutionaire betekenis verliest.In de huidige samenleving ziet Book-chin geen verscherpte proletarisering,maar integendeel een proces van ontbin-ding van de klassen, wat onmiskenbaarhet gevolg is van het overstijgen van detraditionele schaarste-economie. Die vi-sie impliceert dat Bookchin ook niet-marxistische vormen van proletarischsocialisme, zoals het anarcho-syndica-lisme, als achterhaald beschouwt. Orga-nisatievormen die voortkomen uit hetindustrieel-kapitalisme, zoals arbeiders-raden, wijst hij dan ook af. Bookchinmeent dat dit soort organisatiestructuurnog te veel elementen van fabrieksdisci-pline en productiedwang meedraagt.Niet de arbeiders maar de gedeklasseer-den zijn volgens Bookchin degenen diemet de huidige samenleving gebrokenhebben en zich weinig bekommeren omkapitalistische waarden als consumptieen carrière. Als gevolg van het eroderenvan de burgelijke sociale structuren vor-men deze uit alle sociale strata afkom-stige gedeklasseerden een groeiendenon-klasse die nog in betekenis zal toe-nemen en daardoor de ontwikkeling vande samenleving in niet-materialistischeen algemeen-humanistische richting kanbeïnvloeden. In de jaren zestig zagBookchin vooral in het studentenprotestde belichaming van gedeklasseerdenac-tivisme, nadien in de tegencultuur en inde nieuwe sociale bewegingen, met na-me het feminisme.6 De binnen die be-wegingen ontstane affiniteitsgroepen -kleine hechte groepen gelijkgezinden -wil hij weliswaar geen voorhoede noe-men, catalysatoren zijn ze wel.

5Is Bookchin een neo-Hegeliaan? Deanarchist John Clark, een kritisch geest-verwant van Bookchin, meent van wèl.Niet zozeer vanwege diens dialectischeaanpak als wel omdat hij grote overeen-komsten ziet tussen beider concept van'vrijheid'. In ieder geval liggen de wor-tels van Bookchin's denken volgensClark veeleer in de brede traditie van dekritische theorie (die van de Griekse fi-losofen, via het Duitse Idealisme, Marxen de Jong-Hegelianen tot voorbij deFrankfurter Schule loopt) dan in destrikt anarchistische.7 Hoe het zij, in zijnlaatste boek benadrukt Bookchin nogeens dat de mens een ethisch wezen isdat kan kiezen en treedt daarmee naareigen zeggen in de voetsporen van 19eeeuwse anarchisten en utopisten (Owen,Fourier en Morris).Zoals het een anarchist betaamt stoeltBookchin zijn sociaal-ecologische cul-tuurkritiek derhalve op een ethisch fun-dament. Zo is de 'moderne crisis' diehij om zich heen ontwaart vöör alles eenmorele crisis. Het winststreven van hetkapitalisme vernietigt de ethiek. Menkan nog slechts denken binnen de ka-ders van de markteconomie, of dat nugebeurt onder het mom van onderne-mingsgewijze productie of klassebelan-gen. De zucht naar materieel gewin leidtzowel tot vernietiging van de natuur alstot een moreel relativisme, de keuzevoor een politiek van het kleinste kwaad- zoals we die kennen van de sociaal-de-mocraten in Weimar-Duitsland die methun politiek van compromissen het aande macht komen van Hitler niet kondenverhinderen.Vandaar Bookchin's pleidooi voor eenmorele economie, het tegendeel van demarkteconomie, waarin tegenwoordigniet alleen arbeid maar ook emotiewordt gekocht en verkocht. Een markt-economie, zegt Bookchin, kenmerktzich door zijn anonimiteit waardoor er

6 De AS 91

Page 8: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

tussen koper en verkoper nooit een ethi-sche relatie kan ontstaan. Een moreleeconomie daarentegen kenmerkt zichjuist door op wederkerigheid gebaseer-de relaties. Bookchin schetst deze more-le economie als een participatorisch sys-teem op ethische grondslag, waarin eco-nomie in feite vervangen is door cul-tuur. Hier geldt Kropotkin's adagiumvan het geven naar vermogen en het ne-men naar behoefte. Zo'n morele econo-mie vereist zowel een specifieke menta-liteit als specifieke instellingen. Zo iseen netwerk van productieve associatiesnodig, waarin ook de ouderen, de zie-ken en de zwakken gelijkwaardig kun-nen functioneren.Een dergelijke economie, die louter ommorele reden kan bestaan, kent geenprecedenten, zegt Bookchin. Maar ervalt in dat opzicht wat te leren van deMiddeleeuwse gilden, van radicale reli-gieuze bewegingen als de Wederdopersen de Tolstojanen, en niet te vergetenvan hetgeen vele zogeheten primitieveculturen hebben voortgebracht.

6Bookchin heeft zijn eco-anarchismenooit beperkt tot de studeerkamer. Alruim een kwart eeuw is hij evenzeer alsactivist betrokken bij anarchistische enecologische bewegingen, demonstreerdehij al in de jaren zestig tegen kernener-gie, was hij actief in de communebewe-ging en inspireert hij sinds kort vanuitzijn woonplaats Burlington (Vermont)de libertaire stroming binnen de ecolo-gische beweging Left Green Networkmet zijn bulletin Green Perspectives dathij met onder andere de eco-feministeJanet Biehl redigeert. Left Green Net-work is een organisatie die is opgerichtals tegenhanger van de in de jaren tach-tig sterk gegroeide Deep Ecology stromingbinnen de Amerikaanse milieubeweging.In de jaren zeventig keerde Bookchinzich herhaaldelijk tegen degenen die

menen dat milieubescherming (environ-mentalism) zo ongeveer hetzelfde is alssociale ecologie. Zorg voor het milieu isvanzelfsprekend prachtig, maar verhultvolgens Bookchin waarom het gaat - hetbeheersen van de natuur in plaats vanreharmonisering van de verhouding tus-sen mens en natuur. In zijn 'Open letterto the Ecology Movement' (In Towardan Ecological Society) waarschuwde hijnog eens voor de misleidende praktijkenvan technocraten en politici. De ecolo-gische beweging moest oppassen geendecoratie te worden van de bestaandesamenleving.In de jaren tachtig namen de ontwikke-lingen echter een onverwachte wending.Het milieu-activisme begon zich in toe-nemende mate te manifesteren in spiri-tuele vormen die een antihumanistischeinhoud maskeerden. Deep Ecology isniet radicaal, laat staan revolutionair,maar een nieuwe vorm van 'environ-mentalism', aldus Bookchin in zijn ge-ruchtmakende artikel 'Deep Ecologyversus Social Ecology'. De aanhangersvan deze stroming bestaan uit vogels vandiverse pluimage, die een wereldbeeldgemeen hebben dat de nadruk legt opinnerlijke transformatie en voorbij gaataan de nauwe samenhang tussen kapita-listische productiewijze en ecologischecrisis. Een van de bekendste woord-voerders van de Deep Ecology stromingis de New Age goeroe Fritjof Capra.8Bookchin zegt zijn Remaking Societyvooral geschreven te hebben om de so-ciale ecologie af te bakenen van de ho-cus pocus die door Deep Ecology wordtgepropageerd: zoals het neo-Malthusia-nisme en het biocentrisme. Van een re-actionaire politiek van bevolkingsbeper-king, die de armen in de derde werelden in de westerse metropolen de schuldvan de ecologische crisis in de schoenenschuift, gruwt Bookchin even hardgron-dig als van een blind biocentrisme datleert dat de mens niet anders is dan een

De AS 91

Page 9: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

vuurvliegje.Waar het gaat om het voeren van groenepolitiek ligt Bookchin's sympathie bijde Westduitse Grijnen, en dan met na-me bij de fundamentalistische vleugel -de Fundi's - met wie hij regelmatig con-tact heeft. Evenals de Grünen echterwijst het Left Green Network het deel-nemen aan verkiezingen niet van dehand. Daarin verschillen hun opvattin-gen van die van Bookchin die meent datparlementaire actie 'een proces van de-generatie' op gang brengt. Toch neemtBookchin in die discussie een dualisti-sche positie in. Op lokaal en regionaalniveau ziet hij namelijk wel degelijkmogelijkheden voor participatie van(groene) anarchisten in vertegenwoordi-gende organen, mits gericht op libertairlokaal bestuur (libertarian municipa-lism). Daaronder verstaat hij een poli-tiek, die wortelend in nog bestaande tra-dities van burgerschap, de strijd aan-bindt met het centralisme van de staat.9Dit libertaire municipalisme, dat hij be-schouwt als een voortzetting van hetcommunalisme van Proudhon en Kro-potkin, vormt de praktische toepassingvan Bookchin's ideeën over de autono-mie van de stad, haar mogelijkheden omeen politieke en economische gemeen-schap te ontwikkelen en tot ecologischeharmonie te geraken. Tegelijk is hetmunicipalisme de concretisering vanwat het libertaire populisme bezielt. Ditpopulisme bouwt voort op de resten vanoude democratische structuren, buurt-en wijknetwerken en ervaringen metzelfbeheer, kortom op de basis (grassroots), en zijn groei loopt volgensBookchin parallel aan de opkomst vande (buurt-) gemeenschap en 'het Volk'en de neergang van de fabriek en hetproletariaat. 10 Waarmee hij de beslissen-de rol van de gedeldasseerden nog eensbevestigt, want wat sinds kort 'hetVolk' heet kenden we al van Bookchinals tegencultuur.

Het ligt voor de hand dat Bookchin'sideeën door marxisten als 'kleinburge-lijk' zijn afgedaan." Maar sinds eenaantal jaren valt er ook onder libertairenkritiek te beluisteren. Hoewel de kwali-teiten van Bookchin's oeuvre uiteraardhoog geschat worden rijst niettemintoch de vraag of zijn 'holistische' visieniet op drijfzand berust. Want evenalsin het geval van Kropotkin is (een deelvan) zijn natuurfilosofie in de kern spe-culatief. Of zoals Brown het formuleert:'(Bookchin) gaat er niet van uit dat demensen van nature sociaal zijn, maarwel dat ze in de natuur vrij zijn. (-) In-dien de natuur - en, als behorend tot dienatuur, indien de mensheid - het begin-sel van de eenheid-in-verscheidenheidbelichaamt, waarom handelt de mens-heid dan tegen de natuur door zichzelfen zijn milieu te vernietigen door hetuitoefenen van macht?' Cantzen plaatstevergelijkbare kanttekeningen bij Book-chin's 'holisme' en vraagt zich verder afof er wel een fundamenteel verschil be-staat tussen sociale ecologie en milieu-bescherming. Ook via Bookchin's eco-technologie blijft de mens immersingrijpen in de natuur.12Kritiek is er verder uit de antropologi-sche en feministische hoek, met nameop Bookchin's verklaring van het ont-staan van hiërarchie in het algemeen ende dominantie van mannen ten opzichtevan vrouwen in het bijzonder. In datverband meent Lemaire dat Bookchinniet alleen de 'organische gemeenschap-pen' van het neolithicum te rooskleurigafschildert omdat hij kennelijk aan dielandbouwculturen de voorkeur geeft bo-ven die van paleolitische jagers en ver-zamelaars, maar ook dat zijn beeld Eu-ropacentrisch is.Clark merkt op dat Bookchin te veel ente vaak generaliseert, waardoor hij be-langrijke factoren, zoals de demografi-sche, onderschat. En, men zou er met

De AS 91

Page 10: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Clark aan toe kunnen voegen dat Book-chin enkele interessante - en door anar-chisten gewaardeerde - theorieën overmacht- en staatsvorming, bijvoorbeelddie van Oppenheimer en Clastres, ne-geert. 13 Zoals het ook opvalt dat hij demet zijn sociale ecologie sporende con-clusie van de Franse socioloog Mosco-vici inzake de menselijke natuur nietvermeldt.14

Deze en andere kritiek neemt niet wegdat Bookchin als geen ander de afgelo-pen decennia het anarchisme geactuali-seerd en van theoretische impulsenvoorzien heeft. Na Kropotkin is hij de

laatste grote utopist, maar tegelijk deeerst realist van een tijdperk waarinvroegere proletarische waarheden heb-ben afgedaan. Met veel overtuigings-kracht en energie neemt Bookchin opeen sympathieke manier deel aan destrijd voor een wereld zonder ecologi-sche vernietiging en zonder dominantie,een wereld die een morele economiekent, aan gelijkwaardigheid van mensenhecht en in harmonie met de natuur ver-keert. Daarbij schuwt hij niet partij tekiezen in de discussies die zowel groe-nen als anarchisten voeren, er richtingaan te geven en er praktische conclusiesaan te verbinden.

NOTEN(1) Individuatie is een door Kropotkin bedacht neologisme dat ook door Bookchin wordt gebruiktom te benadrukken dat ieder individu wederkerige relaties met anderen onderhoudt. (2) Zie CorneliaWicht, Der ökologische Anarchismus Murray Bookchins, Frankfurt 1980, pp. 23-27. (3) Mogelijkreageert Bookchin op de idee van de 'convival tools' die Ivan Illich propageert. Opmerkelijkerwijsbevat het oeuvre van Bookchin geen enkele verwijzing naar Illich. (4) Murray Bookchin, 'TheAnarchist Revolution', 1970, herdrukt in Terry M. Perlin (ed), Contemporary Anarchism, NewBrunswick 1979, pp. 85-91. (5) Murray Bookchin, 'Marxism as Bourgeois Sociology', in Towardan Ecological Society, Montreal 1980, p. 195. (6) Zie Murray Bookchin, 'New Social Movements:the Anarchie Dimension', in David Goodway (cd), For Anarchism, London & New York 1989, pp.259-274. (7) Zie John Clark, The Anarchist Moment, Montreal-Buffalo 1984, pp. 201-258. (8)Bookchin's 'Deep Ecology versus Social Ecology. A Challence for the Ecological Movement' ver-scheen oorspronkelijk in Green Perspectives no. 4/5, 1987, en werd onder meer herdrukt in The Ra-ven no. 3, 1987; een Nederlandse vertaling in Perspectief no. 15, 1989. De nummers 16,17 en 18,1989-90, van Perspectief bevatten een serie informatieve artikelen van Roger Jacobs over 'De poli-tieke theorie van Murray Bookchin'. Bookchin' s kritiek op Capra is te vinden in 'Thinking Ecologi-cally. A dialectical Approach', in Our Generation nr. 2, 1987. (9) Zie vooral Murray Bookchin,'Theses on Libertarian Municipalism' in Dimitrios I. Roussopoulos (cd), The Anarchist Papers,Montreal 1986, pp. 9-22. (10) Zie vooral Murray Bookchin, 'An Appeal for Social and EcologicalSanity', in The Modern Crisis, Philadelphia 1986, pp 99-161. Overigens erkent Bookchin dat directedemocratie tot een zekere mate van institutionalisering van directe actie leidt, een probleem waar-voor hij geen pasklare oplossing heeft; zie Murray BoDkchin, 'Spontaneity and Organisation', in To-ward an Ecological Society, pp. 249-274, alsook The Ecology of Freedom, Palo Alto 1982, p. 132.(11) Zie bijvoorbeeld Koula Mellos, Perspectives on Ecology, London 1988, pp. 77-107. (12) L. Su-san Brown, 'Anarchism, Existentialism and Human nature: A Critique', in The Raven nr. 5, 1988, p.57; Rolf Cantzen, Freiheit unter saurem Regen. Uberlegun gen zu einem libertör-ökologisch Gesell-scha_ fiskonzept, Berlin 1984, pp. 51-71. (13) Zie Ton Lemaire, 'Een nieuwe aarde. Utopie en ecolo-gie', in Binnenwegen. Essays en excursies, Baarn 1988, pp. 118-151, 249; John Clark, The anarchistMoment, pp. 222-223. Franz Oppenheimer gaat er in The State, oorspr. 1914, van uit dat de staat isontstaan uit de strijd tussen jagers en landbouwers; zie voor Pierre Clastres De AS no. 75, 1986. (14)Moscovici, La sociëté contre nature, 1972, komt tot de conclusie dat er geen menselijke 'biologi-sche natuur' bestaat die strijdig zou zijn met het voortbestaan van een geordende samenleving. Hetidee van een menselijke natuur die onderdrukt moet worden (door de staat) is daarom een ideologi-sche constructie.

De AS 91 9

Page 11: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

WAT IS SOCIALE ECOLOGIE

John Clark

Dezer dagen verschijnt bij Green Print (Merlin Press) in Londen een door JohnClark verzorgde bundel met beschouwingen over Bookchin's concept van socialeecologie: Renewing the Earth: The Promise of Social Ecology. De introductie vanClark, getiteld 'What is Social Ecology?' drukken we hieronder, in een vertalingvan Simon Radius, af (red.)

Sociale ecologie is een veelomvattendeholistische visie op de (eigen) persoon,de maatschappij en de natuur. In feite ishet de eerste ecologische filosofie dieeen benadering ontwikkeld heeft metbetrekking tot alle centrale aspecten vantheoretische en praktische aard. Ze gaatuit van het basale ecologische principevan de organische eenheid-in-verschei-denheid, onder erkenning van het feit,dat het welzijn van het geheel alleenverwezenlijkt kan worden door de rijkeindividualiteit en de complexe onderlin-ge relaties van de delen. En het past ditfundamentele inzicht toe op alle erva-ringsgebieden.Met de aanvaarding van zo'n holistischebenadering wijst de sociale ecologie hetdualisme af dat de westerse beschavingvanaf den beginne geteisterd heeft. Eendualisme dat geest tegenover materiestelt, ziel versus lichaam, mensheid ver-sus natuur, subjectiviteit tegenover ob-jectiviteit en eede tegenover gevoelens.Een dualisme dat innig samenhangt metde maatschappelijke klassenindeling,die zo centraal staat in de geschiedenisvan de beschaving: heerser tegenoveronderdaan, rijk versus arm, stad versusplatteland, 'beschaafd' versus 'wild',mannelijke versus vrouwelijk. Kortomhet dominante tegenover het gedomi-neerde.In tegenstelling met dit dualisme biedtde sociale ecologie een beginsel aan vanecologische totaliteit, dat Bookchin om-schrijft als 'een dynamische eenheid

van verscheidenheid' waarin 'evenwichten harmonie tot stand komen doorvoortdurende differentiatie'. Met als re-sultaat: 'stabiliteit is niet een functie vaneenvoud en homogeniteit, maar van sa-mengesteldheid en verscheidenheid'.1De hele loop van de evolutie wordt ge-zien als een proces, dat gericht is op hettoenemen van deze verscheidenheid. Zois er dus een steeds toenemende rijkdomaan diversiteit, niet alleen in de zin vanbiologische variëteit en onderlinge be-trokkenheid, maar ook in de zin vanrijkdom en waarde. We moeten de evo-lutie dan ook zien als een leidinggevendproces van planetaire ontwikkeling, dateen voortgaand ontvouwen met zichbrengt van wat in potentie aanwezig is.De sociale ecologie maakt zodoendedeel uit van een lange teleologische (te-los=doel) traditie, die zich uitstrekt vande oude Grieken tot de meest geavan-ceerde 20e eeuwse proces-filosofieën.Niettemin verwerpt Bookchin de term'teleologie' vanwege de deterministi-sche bijsmaak en vanwege de associatiemet een hiërarchisch wereldbeeld dateen of andere transcendentale bron ver-onderstelt van orde en beweging. Er Isgeen tevoren vastgelegd noodzakelijkpad van de evolutie, noch van de we-reldgeschiedenis. Het ontvouwen vanwat potentieel aanwezig is, wordt hetbest omschreven als 'een tendens, eenmogelijke kans' en is juister dan de on-vermijdelijke uitkomst van veel klassie-ke teleologie.2

10 De AS 91

Page 12: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

De 'directionaliteit' van de natuur heeftveel weg van de immanente doelge-richtheid, die al ontdekt is door de vroe-ge taoistische filosofen (Lao-Tse). Zijverklaarden dat elk wezen zijn eigen,interne Tao heeft, 'weg', of het strevennaar het eigen welzijn van dat wezen.Toch volgt de werkelijkheid als geheel(of dat deel ervan dat het intensiefstwerd onderzocht: de levende natuur, debiosfeer) een meer universele 'weg', diezich alleen kan ontvouwen via de har-monieuze verwerkelijking van het wel-zijn van alle individuen.3

In deze zin is het hele ontwikkelings-proces van leven en geest een bewegingnaar het bereiken van zingeving. VoorBookchin 'is het universum getuige vaneen eeuwig, ontplooiende - niet alleenmaar voortbewegende- substantie, metals meest dynamisch en creatief attri-buut zijn toenemend vermogen tot zelf-organisatie in toenemend complexe vor-men'.4 Leven en geest zijn niet wille-keurige, toevallige gebeurtenissen ineen dood en onbewust universum. Veel-eer bestaat er een tendens in de substan-tie om leven en bewustzijn en zelfbe-wustzijn voort te brengen. Een tendensom zichzelf te differentiëren, in ver-scheidenheid en complexiteit, en te-voorschijn te komen in alle vormen enterreinen van het bestaan.In de natuur zijn alle fasen van zo'nontwikkeling opgenomen in de daarop-volgende stadia. Het resultaat is dat eenwezen in hoge mate uit zijn eigen ge-schiedenis bestaat. Bookchin drukt ditidee zo uit: 'de radicale sociale ecologieveronderstelt... continuïteit en samen-hang in al zijn gradaties, fasen en ont-wikkelingsmomenten. Door deze op tenemen in het grote en contextuele ge-heel, dat we ecologie noemen, bewaarthet de kennis van de cel, en van het li-chaam, de natuurlijke historie van degeest en zijn structuur'.3 Sociale ecolo-

gie doorgrondt op een wijze die de tra-ditie niet kent, dat de geest - zoals alleverschijnselen- begrepen moet wordenals wortelend in de natuur en in de ge-schiedenis.Als natuurlijke historie de geschiedenisis van het onvoorzien verschijnen vanhet leven, bewustzijn en zelfbewustzijn,is het bijgevolg ook de geschiedenis vande ontwikkeling van vrijheid. Socialeecologie vat vrijheid op in zijn wezenlij-ke betekenis van zelfbestemming. In diezin wordt het tot op zekere hoogte opalle bestaansniveaus aangetroffen: vande zelforganiserende- en zelfstabilise-rende krachten in het atoom, via degroei en stofwisselingsactiviteiten vanlevende organismen, tot de ingewikkel-de zelfverwerkelijkingsprocessen vanindividuen, maatschappijen, ecosyste-men en de biosfeer zelf. Bookchinmeent: 'Vrijheid in zijn meest ontlui-kende vorm doet zich al voor in hetrichtinggevende van het leven als zoda-nig, met name in de actieve inspanningvan een organisme om zichzelf te zijnen zich te verzetten tegen alle externekrachten die zijn identiteit schenden.Het is deze 'in de kiem aanwezige vrij-heid' die zich ontwikkelt volgens hetpad der evolutie en die uiteindelijk leidttot 'het ongeremde willen en zelfbe-wustzijn' dat het doel is van een opti-maal ontwikkelde menselijke gemeen-schap.6Het is belangrijk deze planetaire evo-lutie als een holistisch proces te be-schouwen en niet als een gewoon aan-passingsmechanisme van individueleorganismen of soorten. 'Niet alleen evo-lueren soorten wederzijds en in symbio-se met elkaar: het ecosysteem als geheelevolueert in wederzijdse synchroniteitmet de betrokken soorten en speelt eengrote rol in het geheel in relatie tot dedelen'? Zo hangt de progressieve ont-vouwing van vrijheid dus af van het be-staan van die symbiotische coöperatie

De AS 91 11

Page 13: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

op alle niveaus. Kropotkin heeft daar albijna een eeuw geleden op gewezen.Volgens Bookchin toont recent onder-zoek aan, dat dit 'wederkerig naturalis-me' niet alleen geldt voor de relátiestussen soorten maar ook voor de Om-geving binnen en tussen meercellige le-vensvormen'. 8 We kunnen bijgevolg inopvallende mate continuiteit in de na-tuur constateren, zodat de vrije, weder-kerige samenleving waarop wij doelen(de ecologische samenleving) al in demeest primaire bestaansniveaus is ge-worteld.Volgens de sociale ecologie heeft ditholistisch ontwikkelingsbegrip ten aan-zien van organische systemen en hunevolutie buitengewone betekenis voorde ethiek en de politiek. Want alleenwanneer wij de plaats van de mensheidin de natuur en de natuurlijke processenhebben begrepen, kunnen wij pas ade-quaat over waardeproblemen oordelen.Dán zien wij onze eigen ervaring methet waarderen en zoeken van wat goedis, als een deel van het omvangrijkeproces van het ontstaan en de ontwikke-ling van natuurlijke waarden. Wat waar-de heeft komt tot stand in de ontwikke-ling van elk wezen dat, in overeen-stemming met zijn eigen aard, zijn po-tenties tot de hoogst mogelijke graadverwerkelijkt.

Toch is de verwerkelijking van het pla-netaire welzijn, van ecologische stand-punt uit gezien, niet zonder meer desom van al het' particuliere welzijn datdoor alle wezens is verkregen. Want debiosfeer is een geheel, waarvan dezewezens delen zijn, en een gemeenschapwaarvan zij leden zijn. Het gemeen-schappelijk planetaire welzijn kan daar-om dan ook alleen begrepen wordenvanuit een niet-reductionistische, holis-tische visie. De wezenlijke plaats die demensheid inneemt bij het bereiken vandit welzijn mag niet worden onderschat.

Dat is in onze tijd nög duidelijker ge-worden nu we geconfronteerd wordenmet een dilemma zonder weerga: öf devoortgezette deelname aan de evolutio-naire ontwikkeling volgens een oordeel-kundige en beheerste coöperatie met denatuur, dan wel het omgekeerde procesvan nucleaire vernietiging of 'ontaar-ding' van de biosfeer. Maar de rol diede mensheid in de natuur speelt - inmeer fundamentele zin - komt voort uithaar onontwarbare, onderlinge relatiemet de biosfeer als geheel, èn uit haarhoedanigheid van tot nog toe hoogstont-wikkelde bestaansvorm in de evolutio-naire zelfverwerkelijking van de aarde.Als ik dit zeg lijkt het of ik een aanhan-ger zou zijn van het anthropocentrisme,dat de mens als uiteindelijk doel van deevolutie beschouwt, of zelfs als het enigmogelijke einde van de natuur ziet.Evenmin bedoel ik een oppervlakkigbiocentrisme, dat niets wil weten vanevolutionaire ontwikkelingen om willevan een biologische gelijkheidsfilosofie.Veeleer gaat het om egocentrisme, indie zin dat de mensheid nodig is omhaar bijdrage te leveren in de grotere sa-menhang van het planetaire welzijn,door haar vaak beperkte rationaliteit omte zetten in waarlijk planetaire rede. Zo-als Bookchin zegt: 'de enig belangrijkerol' van een ecologische ethiek is 'datzij ons kan helpen om te onderscheidenwelke handelingen van ons de voort-gang van de natuurlijke evolutie bevor-deren en welke haar belemmeren'.9De menselijke samenleving moet zichdan ook zelf transformeren, zichzelfvernieuwen, haar ecologische kennisgebruiken, zodat zij een sociaal-ecolo-gisch geheel wordt, binnen een groternatuurlijk ecologisch systeem. Zij moetworden gezien als 'een ecosysteem ge-baseerd op eenheid-in-verscheidenheid,spontaniteit en niet-hiërarchische rela-ties'. 10 Daar is een nieuwe ecologischesensibiliteit voor nodig, die alle aspec-

12 De AS 91

Page 14: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

ten van ons maatschappelijk bestaandoordringt. Zo'n sensibiliteit slaat achtop 'het evenwicht en de integriteit vande biosfeer als een doel in zichzelfen houdt ook rekening met het intrin-siek goede van het zelfverwerkelijkings-proces (Tao of 'weg') van alle uiteenlo-pende bestaansvormen die deel uitma-ken van onze planetaire ecologische ge-meenschap.Als de mentaliteit van non-dominantiein de plaats komt van de heersende hië-rarchische opvattingen ontstaat 'eennieuw animisme dat het andere/de anderrespecteert en daarop actief reageert inde vorm van een creatieve, liefdevolleen ondersteunende symbiose'.' 2 Die we-derkerigheid, die we in de gehele natuuraantreffen, bereikt zijn hoogste ontwik-keling in een wederkerig systeem vanwaarden en visies» Deze nieuwe sensi-biliteit zal richting geven aan het rege-neratieproces dat plaats moet hebben opalle niveaus van de natuur, van de ge-meenschap en van de individuele per-soon.De vernieuwing van de natuur is van-daag de dag misschien de meest van-zelfsprekende taak voor een ecologischebeweging. Volgens de sociale ecologieis het noodzakelijk om eco-gemeen-schappen en eco-technologieën te ont-wikkelen, die het evenwicht tussen demensheid en de natuur kunnen herstel-len en die het ontaardingsproces van debiosfeer kunnen omkeren. Een ecologi-sche gemeenschap zal niet proberen hetomringende milieu te overheersen maarzal veeleer een zorgvuldig geïntegreerddeel zijn van haar ecosysteem. In plaatsvan door te gaan met het systeem vandwangmatige, ongecontroleerde produc-tie en consumptie zal de gemeenschapde echte eco-nomie in praktijk brengen:het zorgvuldig letten op en toepassenvan 'de regels van het huishouden'. Inhoeverre mensen de gewenste greep ophet ecosysteem kunnen krijgen, kan al-

leen bepaald worden na zorgvuldigeanalyse van onze mogelijkheden om tengunste van de natuur te handelen, envan de schadelijke effecten van de doormensen veroorzaakte verstoringen in hetnatuurlijk evenwicht.

Grondvoorwaarde voor het bereikenvan harmonie met de natuur is het totstand komen van harmonie en even-wicht in de maatschappij zelf. De me-chanistische organisatie die gebaseerd isop politieke en economische machtmoet vervangen worden door een orga-nische gemeenschap, die gereguleerdwordt door eenvoudige ecologischewaarden in verbondenheid met een ge-wone levensstijl. De post-schaarstemaatschappij die Bookchin bepleit komtniet boven het 'rijk van de noodzaak'uit door de op grote schaal toegenomenproductie en consumptie van gebruiks-artikelen. En evenmin door een meer'billijke' toedeling van de bestaandemateriële goederen aan de 'massa'. Eensamenleving bestrijdt een verslavingaan schadelijke stoffen niet door gelij-kelijk aan elke burger een groeiende do-sis toe te kennen.Veeleer zal de ecomaatschappij over-vloed tot stand brengen via een critischeanalyse van en een nieuwe vormgevingvan zijn behoeftensysteem. De ontwik-keling van een ecologische sensibiliteitzal een bewustwordingsproces op gangbrengen inzake de betekenis van cultu-rele en geestelijke rijkdom: de uitkomstvan hechte menselijk relaties, van esthe-tische genoegens, de ontplooiing van di-verse menselijke mogelijkheden, vanspontaniteit, spel en alle activiteiten diebevrijd worden van de dodelijke handvan de productieve en consumptieve ra-tionaliteit. De ecosamenleving zal gro-tere eenvoud zoeken en alle bedrieglijkeen ontmenselijkende economische, tech-nische en politieke systemen afwijzen,die in de massamaatschappij de toon

De AS 91 13

Page 15: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

aangeven. Die samenleving zal in hogemate prijs stellen op de complexiteit vande ontplooide persoonlijkheid, de ver-fijnde vaardigheden, de beheerste intel-ligentie, de bevrijde verbeeldingskracht.Kortom, de grootste rijkdom van eenecomaatschappij zal bestaan in het op-bloeien van een doorwrochte libertaireen communautaire cultuur.De sociale vormen die zullen ontstaanuit zo'n cultuur zullen zelf het ecolo-gisch ideaal van eenheid-in-verschei-denheid belichamen. Een fundamenteleeenheid zal de affintiteitsgroep (ver-wantschapsgroep) zijn: een nauw ver-bonden, kleine gemeenschap, gebaseerdop liefde, vriendschap, met elkaar ge-deelde waarden en gebonden aan eeneenvoudig leven. Zij vindt haar funda-ment in de meest vertrouwde 'verwant-schap', al of niet ook van biologischeaard. Daarbij zullen coöperatieve instel-lingen op alle gebieden van het socialeleven gevormd worden: mutualistischeassociaties voor jeugdzorg en opvoe-ding, voor productie en distributie, voorcultureel scheppend werk, voor spel enontspanning, voor reflectie en spirituelevernieuwing. De organisatie zal niet ge-baseerd zijn op de eisen van macht,maar op zelfverwerkelijking van vrijesociale wezens.Een dergelijke transformatie vraagt omgrote veranderingen in onze conceptievan 'de politiek'. Zoals Bookchin vast-stelt: 'de samenleving, opgevat als eengevarieerd en zelf-ontwikkelend ecosys-teem, gebaseerd op complementariteit(het 'aanvullingsbeginsel') vooronder-stelt een totaal andere visie op de poli-tiek, waarbij de nadruk ligt op 'mense-lijke schaal, decentralisatie, non-hiërar-chie, communitarisme en rechtstreekseinteractie tussen burgers'

14 De ideale

methode voor de besluitvorming is con-sensus die een oplossing nastreeft geba-seerd op de volledige erkenning van dewaarde en bekwaamheid van alle be-

trokkenen in het proces. Als dan waar-den van vrijheid en communiteit moetenworden omgezet in praktisch handelen -hoe onmogelijk het misschien lijkt - ishet noodzakelijk om in de hoogste de-mocratische medezeggenschapsvormente voorzien. De uiteindelijke autoriteitmoet voorbehouden blijven aan de basisvan de lokale communiteit, de basis vanlevende ervaring.Daarom is de stads- of buurtvergaderingeen politieke vorm van cruciale beteke-nis. Deze vergadering geeft de burgerseen platform waar zij in het openbaarhun wensen en aspiraties kunnen formu-leren. Dit schept een sfeer waarin waar-lijk burgerschap in de praktijk kan wor-den ontwikkeld en beoefend. Het isbegrijpelijk dat ecologische sensibiliteiten cultuur tot bloei kunnen komen ineen diversiteit van verwante groepen,coöperaties, collectieven en associaties.Deze pluriformiteit kan worden ver-enigd en gecoördineerd waardoor hetvoor iedere burger mogelijk wordt eenhelder begrip te krijgen van wat de helegemeenschap biedt.

Martin Buber schreef 'dat het volledigelot van het menselijke ras afhangt vande vraag of er een wedergeboorte vande commune zal komen'. 15 Hij steldeduidelijk vast, dat er een universelecommune moet komen, wil de wereldooit op haar pad van zelfvernietiging te-rugkomen. En zo'n gemeenschap, zegthij, kan alleen bestaan uit een 'commu-ne van communes'. Als menselijke we-zens geen diep gevoel voor communiteitkunnen opbrengen, dat wil zeggen:commune wezens worden - door de ac-tuele praktijk van het leven in een au-thentieke gemeenschap van vrienden enburen - dan kunnen de grote kloven dieons van elkaar scheiden (hetzij anderepersonen of andere levensvormen in debiosfeer) nooit worden overbrugd.Zo'n mogelijkheid is afhankelijk van

14 De AS 91

Page 16: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

een vernieuwing op het meest persoon-lijke niveau: dat van het individu. Of,zoals Bookchin het geformuleerd heeft:'Sociale ecologie ziet het individu alseen harmonieuze synthese van rede,passie en verbeeldingskracht'. Hiërar-chische macht heeft altijd de onderdruk-king geëist van vele dimensies van hetindividu. Al in de Odyssee (Het aloudeGriekse heldenepos van voor de 8eeeuw v.o.j.) zien we hoe Odysseus - het' model' van de geciviliseerde mens -natuurkrachten bedwingt: de begeerte,het vrouwelijke, het primitieve, het on-bewuste: in de figuren van Circe, de Si-renen, de Lotophagen (Odyssee IX, 84),Scylla en Charybdus. En bij Plato, deeerste grote ideoloog van de dominan-tie, wordt de beschaafde rationaliteitverheven tot het enige waarlijk mense-lijke deel van de psyche, terwijl de be-geerte afgedaan wordt als het 'veelkop-pig monster', dat alles vernietigt enverslindt.Sociale ecologie bevestigt het ideaalvan een veelzijdig individu waarin di-verse aspecten een wederzijds-verenig-bare ontwikkeling vertonen. Het indivi-du wordt gezien als een organischgeheel, als een geheel van constanteprocessen van zelfverandering en zelf-overstijging. De mythe van het ego alseen complete totaliteit, als een hiërar-chisch systeem met 'een leidend gedeel-te' is een fictie, die in stand wordt ge-houden om de aanpassing aan eendominerend geheel te vergemakkelij-ken. Het ego bevat enerzijds de eigenindividualiteit, het eigen interne doel,het streven naar het goede dat in hogemate uit de eigen aard voortvloeit. Maarde aard van dat goede en de ontwikke-ling erheen is niet te begrijpen als wij

dit alles loskoppelen van iemands dia-lectische interactie met andere perso-nen, met de gemeenschap en met de ge-hele natuur. Het doel is dan ook demaximale verwerkelijking van èn de in-dividuele uniciteit èn het sociale zijn.Deze conceptie van individu en samen-leving aanvaardt niet de mythe dat allespanning en conflict ooit op een won-derbaarlijke manier zou kunnen ver-dwijnen. Deze waanvoorstelling is eer-der kenmerkend voor reactionaire aan-passingspsychologieën. In plaats daar-van moet erkend worden, dat persoon-lijke groei alleen plaats heeft door dia-lectisch interactie binnen de persoon entussen de persoon en de anderen. De on-derlinge relatie tussen rede, driften enverbeeldingskracht zal altijd dynamischzijn en neigen tot tweedracht. Door heterkennen van de onvermijdelijke veel-voudigheid van het ego staat de socialeecologie in de traditie van de grote uto-pische filosoof Charles Fourier (1772 -1837) die aanspoorde om nooit de groteverscheidenheid aan menselijke passiesen interesses te ontkennen of te onder-drukken. ,6 In plaats daarvan behoren zijalle erkend te worden, bevestigd en ge-harmoniseerd tot de hoogst mogelijkegraad, zodat het ego evenzeer een com-plexe eenheid -van-tegenges teldhed enkan zijn als de samenleving en de na-tuur.Bookchin heeft terecht gezegd dat hetscheppen van een werkelijk ecologischesamenleving bovenal een 'kunstwerk'is. In dezelfde geest kunnen we zeggen,dat de creatie van het organisch ego, sa-mengestelde eenheid van veelvoudig-heid, het meest exquise kunstwerk is,dat ooit tot stand is gebracht door de na-tuur en de mensheid.

NOTEN(I) Murray Bookchin, The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy (PaloAlto, CA.: Cheshire Books, 1981), p. 24. (2) Murray Bookchin, 'Radical Social Ecology, p. 12.(Harbinger 3, 1985). (3) See John Clark, The Anarchist Moment: Reflections on Culture, Nature,and Power ( Montreal: Black Rose Books, 1984), hoofdstuk 7. (4) Murray Bookchin, 'Toward a

De AS 91 15

Page 17: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Philosophy of Nature,' in Michael Tobias (ed), Deep Ecology (San Fransisco: Avant Books 1984).(5) Bookchin, 'Radical Social Ecology', pp. 6-7. (6) Murray Bookchin, 'The Radicalization of Natu-re,' p. 7. (Vertaling in Schwarzer Faden 17, 1985). (7) Ibid., p. 6. (8) Bookchin, 'Toward a Philoso-phy of Nature,' (9) Bookchin, The Ecology of Freedom, p. 342. (10) Murray Bookchin, Toward anEcological Society (Montreal: Black Rose Books, 1980), p. 69. (11) Ibid., p. 59 (12) Ibid., p. 268(13) Bookchin, 'The Radicalization of Nature,' p. 15. (14) Bookchin, 'Radical Social Ecology,' p. 9.(15) Martin Buber, Paths in Utopia (Boston: Beacon Press, 1955), p. 136. Nederlandse vertaling Pa-den in Utopia (Bijleveld Utrecht 1972). (16) (Noot van de vertaler) Hans Kohn, Martin Buber - SeinWerk und seine Zeil (Fourier Verlag, Wiesbaden 1979) geeft een actueler beeld van Buber. Ray-mond Dawson (e.a.), De Chinese traditie (Arbeiderspers Amsterdam 1973) verwoordt de (oud-)Chi-nese visies. F. van Eeden, Vrije arbeid op 'Walden'. Simon Radius, 'Fourier's 'Tourbillon' en zijndrifttheorie' (Antipedagogiek, hoofdstuk 3; Apeldoorn 1984). Janina Rosa Mailer, La pensée deCharles Fourier (Anilope 1978). Paul & Percival Goodman, Communitas, means of livelihood andways of life (Vintage Books New York 1960).

MURRAY BOOKCHIN: VAN MARXIST TOT ANARCHIST

Marius de Geus

Voor een goed begrip van het werk van Murray Bookchin is enige kennis vereistvan zijn biografie, het historische milieu waarin hij opgroeide en zijn politieke acti-viteiten. In een interview dat in oktober 1984 werd afgenomen door Peter Einars-sen geeft Bookchin de nodige verhelderende inzichten over zijn politieke achter-gronden en het ontstaan van zijn anarchistische denkbeelden. Hieronder volgt eenbewerking van dit interview dat eerder werd gepubliceerd in Schwarzer Faden(no's. 26&27, 1987). (Red.)

Bookchin werd geboren in 1921 te NewYork en groeide op in een milieu vanjoodse emigranten die afkomstig warenuit Rusland. Het New York van detwintiger en dertiger jaren was een stadwaar met name in de joodse gemeen-schap sterk communistische sympa-thieën bestonden. Er was in die tijd eengrote linkse gemeenschap, variërendvan syndicalisten en anarchisten totmarxisten die relatief goed met elkaaroverweg konden en die onderling actiefmet elkaar debatteerden. Aan deze goe-de onderlinge verhoudingen binnen delinkse beweging kwam echter een eindeals gevolg van de onverdraagzame enharde lijn van Lenin tegen de critici vande bolsjewistische revolutie.Bookchin beschrijft hoe hij werd opge-voed door zijn grootmoeder, een vrouwvan eenvoudige boerenafkomst, die ech-

ter zeer intellectueel begaafd was. Hijgroeide op in een traditie waarbinnenscholing van groot belang werd geachten waarbinnen humanistische waardenzoals tolerantie en medeleven met deonderdrukten in de samenleving cen-traal stonden. Van zijn grootmoederkrijgt Bookchin ook zijn sympathieënvoor het communisme mee. In 1930sluit hij zich voor het eerst bij de com-munistische beweging aan. Hij bestu-deert het marxistische gedachtengoed enstuit al vanaf het allereerste begin op deintolerantie binnen de communistischebeweging.Bookchin breekt met dit 'overerfdecommunisme' rond 1940 naar aanlei-ding van de stalinistische vervolgingenen executies in Rusland en de dubieuzerol van de communisten in de Spaanseburgeroorlog. Met name de processen

16 De AS 91

Page 18: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

tegen Zinovjev en Kamenev en demoord op Nicolaj Bucharin schoktenhem hevig, alsmede de excommunicatievan de trotzkisten. Voor een korte pe-riode sluit hij zich nog bij de trotzkistenaan, maar daarna snijdt hij alle bindin-gen met het autoritaire socialisme door.Hij wordt echter geen cynicus of (ui-terst) rechts politiek denker zoals veleanderen van zijn generatiegenoten diehevig teleurgesteld waren geraakt doorde bij- en uitwerkingen van de Russi-sche revolutie.Wat bij hem bleef bestaan was een die-pe afkeer van onrechtvaardigheid en eengevoel van verzet tegen alle inperkingenvan vrijheid. Deze gevoelens hingen di-rect samen met zijn vroegere herinne-ringen aan thuis. Hij werd grootge-bracht in een huis dat volhing met foto'svan Herzen, Tolstoj, en de Narodniki.Veelvuldig waren bevriende Russen opbezoek en werd er zwaarmoedige Russi-sche muziek gespeeld. Ook werden ervaak joodse liederen gezongen over devervolgingen en de hoop op een beterewereld. Dit was bij wijze van sprekende muziek waarbij Bookchin als kind 'savonds in slaap viel. Tevens hoorde hijveelvuldig de verhalen en gesprekkenover het oude vaderland, over de onder-drukking van de boeren tijdens het tsa-ristische regime. De diepgeworteldeband met de verdrukten en uitgebuitenvan de maatschappij bleef na zijn breukmet het communisme dan ook in tact enBookchin vertelt dat hij geleidelijk rijpwas geworden voor het anarchisme,voor de anti-autoritaire beweging. In dejaren na de tweede wereldoorlog werdhij anarchist, zonder overigens een regelvan het werk van een klassiek libertairdenker als Michael Bakoenin te hebbengelezen.

In het tijdperk dat Bookchin zich tot hetanarchisme wendde, waren de werkenvan Bakoenin in de Verenigde Staten

niet te verkrijgen. Het enige boek vanKropotkin dat hij bezat was The FrenchRevolution. Mutual Aid had hij niet totzijn beschikking. Maar hij las in die pe-riode andere anarchistische geschriftenen die konden hem evengoed overtui-gen. Zo kreeg hij o.a. Orwell's Homma-ge to Catalonia onder ogen, waardoorzijn opvattingen over de rol van decommunisten in de Spaanse Burgeroor-log werden bevestigd.Het feit dat hij in die periode niet 'ver-rechtste' wijt Bookchin mede aan de le-vensomstandigheden waarin hij op-groeide. Hij was grootgebracht in eenv6ör-kapitalistische wereld. Men leefdein kleine en hechte gemeenschappen enmen kende nog nauwelijks de modernegeneugten van telefoon, radio en auto.In zijn milieu haatte men in feite detechnocratische wereld. Men haatte deontmenselijking die de markt en de ka-pitalistische industrialisering met zichmeebrachten. In zijn omgeving leefdemen nog vooral op basis van wederke-rig dienstbetoon, zoals de boeren in hetoude Rusland.

Een grote invloed werd overigens in deperiode dat Bookchin anarchistischesympathieën ontwikkelde, uitgeoefenddoor Josef Weber. Dit was een voor deNazi's gevluchte Duitser die zich gelei-delijk van het marxisme tot het libertai-re socialisme had gewend en die dementor werd van Bookchin. Deze We-ber genoot weliswaar geen overmatiggrote bekendheid in de New Yorkse li-bertaire kringen, maar heeft volgensBookchin toch een belangrijke rol ge-speeld in de periode tussen 1945 en1955. Andere theoretische invloedenonderging Bookchin naar eigen zeggendoor het lezen van werk van onder an-dere Martin Buber en Albert Camus,maar ook door de gesprekken in de ca-fetaria's, waar zich het sociale levenvoornamelijk afspeelde.

De AS 91 17

Page 19: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

CULTURELE OMSLAGAangezien vele mensen in die periodewerkloos waren, konden zij zonder pro-blenien tot diep in , de nacht opblijvenom in de vele cafetaria's te discussiërenover allerlei actuele politieke vraagstuk-ken. Ook in de parken van New Yorkbarstte het in die tijd van de groependiscussianten die zich bezighielden methet bespreken van diverse sociale en po-litieke kwesties. Hier leerde Bookchinom scherp te beargumenteren en omvrijelijk te spreken in het openbaar. Dagin, dag uit bezocht Bookchin deze bij-eenkomsten en vele straatmeetings. Decafetaria's, parken en straten van deBronx waren voor velen de werkelijkeleerscholen van het leven. Het waren depolitieke verzamelplaatsen waar van al-les gebeurde, zoals vroeger de Agora(volksvergadering) van de Griekse Po-lis. Bookchin vertelt verder dat hij zichuiterst serieus op deze discussies in hetopenbaar voorbereidde en veel las overhistorische en filosofische onderwerpen.Ook geeft hij aan dat de scholen van devakbonden een uitstekend forum vorm-den waar men kon leren. Zo had de In-ternational Worker's Order (IWO) eeneigen school, waar de arbeiders theoreti-sche kennis op konden doen. Ook tij-dens de vele stakingen en demonstratieswas er volop de tijd om te debatteren.Het was al met al een levendige en ui-terst leerzame tijd, waarin de scholingen cultuur niet geïnstitutionaliseerd wa-ren, maar een plaats in de open lucht

hadden, op de hoeken van de straten enin het gras van de parken.

Na de tweede wereldoorlog zakte de ar-beidersbeweging in Amerika in elkaaren verloor zij aan revolutionair potenti-eel. Er vond ook een culturele omslagplaats; de emigranten en met name hunkinderen verloren geleidelijk aan hetcontact met de oude culturen. De verha-len over de Oude Wereld verstomdenlangzamerhand en er ontstond een nieu-we Amerikaans cultuur die primairwerd gevoed door de tweede generatie.De jiddische buurt waar Bookchin zijnjonge jaren heeft doorgebracht, is nugrotendeels afgebroken. De joodse le-vensstijl en de socialistische idealenworden nog door betrekkelijk weinigennagevolgd. Toch is Bookchin niet cy-nisch of pessimistisch. Bepaalde cultu-ren mogen dan na verloop van tijd af-sterven, er komen volgens hem telkensweer nieuwe voor terug waarbinnen eennieuw idealisme een rol kan spelen:'want de mens heeft idealen nodig omzijn identiteit en individualiteit te beves-tigen'. Het zal de lezer niet verbazen datsolidariteit, tolerantie, rechtvaardigheiden vrijheid de voornaamste idealen zijndie de mens volgens Bookchin heeft nate streven. Dit zijn niet toevallig-de be-langrijkste idealen van het Russisch-joodse sociale en politieke milieu vanhet vooroorlogse New York, dat zo'nsterke stempel op zijn persoon en werkheeft gedrukt.

NIEUWE REPRINT

In de Reprint-reeks van De AS is zojuist verschenen een herdruk van Constandse's essay Hein-rich Heine als dichter en denker (48 p.).

Anton Constandse publiceerde dit essay in de bundel Groote Persoonlijkheden, uitgegeven in1928 door Orion, Den Haag. Het werd niet eerder herdrukt. Voor bestelling: zie de informatieelders in dit nummer.

18 De AS 91

Page 20: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

MURRAY BOOKCHIN: FILOSOOFVAN EEN EXPANSIEVE VRIJHEID

Roger Jacobs

Bookchin's uitgebreide oeuvre behoort ongetwijfeld tot zowel het meest creatieveals meest ambitieuze en provocerende van wat het naoorlogse anarchisme heeftvoortgebracht. Zijn sociale ecologie wijzigt het van liberalisme en marxisme door-drenkte beeld van de natuur, van de relatie tussen maatschappij en natuur en vande maatschappelijke ontwikkeling. In laatste instantie levert Bookchin's werk eenobjectief fundament voor een ethiek die, gedragen door een brede, radicale ecolo-gische en feministische beweging, de motor kan worden achter een historisch unie-ke, expansieve vrijheidsbewe ging.

De hedendaagse ecologische crisiswordt door Bookchin beschouwd als hetlogische culminatiepunt van een be-paald natuurbeeld dat zich geleidelijkaan in de loop van de menselijke be-schavingsgeschiedenis gevormd heeft.Hij verwijst daarmee naar de voorstel-ling van de natuur als zijnde 'het rijkder schaarste' of 'het rijk van de nood-zaak', een beeld dat zowel door het libe-ralisme als door het marxisme gedeeldwordt. Menselijke vrijheid kan slechtsgewonnen worden ten koste van de ver-overing en onderwerping van de natuur.De voorstelling van de natuur als 'dodematerie', als een 'beperkt reservoir vanhulpbronnen' leidt dus noodzakelijker-wijze tot een Prometheïsche opstellingdie een overheersing van de mens eneen onderwerping van de natuur impli-ceert.Met evenveel kracht verzet Bookchinzich echter tegen een op het eerste ge-zicht tegengesteld beeld van de natuur,die dan wordt voorgesteld als een bo-venmenselijke instantie waarin de mensopgaat (cfr. de sociobiologie) of waar-aan de mens zich denkt te onderwerpen(cfr. bepaalde varianten van de eco-filo-sofie). 'Een nieuwe biologische erfzon-de wordt in het leven geroepen waarineen groep dieren, Mensheid genoemd,omgevormd wordt tot een destructieve

kracht die de overleving van de levendewereld bedreigt'.' Wie gelooft in hetbestaan van een Natuur (met hoofdlet-ter) meent ook dat de mens zich moetonderwerpen aan biologische wetmatig-heden en pleit dus in feite voor een qua-si-religieuze, mystieke opstelling.In beide gevallen probeert men de kloofmens-natuur te overbruggen door de enePool tot de andere te herleiden: bij eenPrometheïsche opstelling gaat de natuurop in de mens, bij een mystieke opstel-ling gaat de mens op in de Natuur.

EEN CREATIEVE NATUURVolgens Bookchin is het mogelijk hettraditionele dualisme op te heffen zon-der dat er geraakt wordt aan de specifie-ke eigenheid van de betrokken polen.Daarvoor moet echter het beeld van denatuur als dode materie vervangen wor-den door een creatieve proces-voorstel-ling. De natuurlijke evolutie werd totvoor kort gekenmerkt door het verschij-nen van steeds meer gecompliceerdesoorten en eco-gemeenschappen. OokKropotkin deed ongeveer een eeuw ge-leden dezelfde constatering en verbonddaaraan de essentiële conclusie dat sym-biose (samenleven, onderlinge hulp) eeneven belangrijke factor in de evolutie isals strijd. De stelling dat diversiteit eenbron van stabiliteit is, is één van de

De AS 91 19

Page 21: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

schaarse onbestreden vaststellingen vanecologisch onderzoek.Maar Bookchin wil verder gaan. Toene-mende diversiteit en complexiteit vor-men tevens de bron van een ontluikendevrijheid, van een toenemend vermogenom keuzes te doen en dus van de capa-citeit van levensvormen om zelf richtingte geven aan hun eigen ontwikkeling.Als voorbeeld geeft Bookchin de kleur-verandering van bepaalde soortenknaagdieren naar gelang van het sei-zoen! Natuurlijk is hier van een 'beslis-sing' in de menselijke betekenis van hetwoord geen sprake, het gaat eerder omeen ontkiemend soort beslissingsvermo-gen dat pas zijn volle ontplooiing zalvinden bij de mens. Vrijheid, zelforiën-tatie, deelname in de eigen evolutie vin-den hun oorsprong dus reeds in de pre-menselijke natuur en zullen zich vervol-maken met de toename van de structure-le, fysiologische en neurologische com-plexiteit van de dieren.Natuur is een proces van 'participatoryevolution' waarmee ingegaan wordt te-gen de 'mechanistische en atomistischeevolutievisie' van Darwin, wiens oeuvredesondanks door Bookchin 'monumen-taal' wordt genoemd. 2 Enerzijds vatDarwin de evolutie van levende wezensals een passief proces op: soorten zijnhet resultaat van een gelukkige combi-natie van toevallige genetische verande-ringen en selectieve milieufactoren.Daardoor worden niet-menselijke le-vensvormen tot louter objecten van huneigen evolutie herleid: zij zijn iets tus-sen anorganische machines en mecha-nisch functionerende organismen in.Anderzijds is Darwins beschrijving vanhet 'ontstaan der soorten' doortrokkenvan een Lockiaans atomisme dat deschijnwerper onterecht richt op de af-zonderlijke soorten. Een paradepaardjevan de Darwinistische evolutietheorie isde uittekening van de evolutionaire ont-wikkeling van de soort 'paard', waarbij

men erin geslaagd is verschillende 'mis-sing links' paleontologisch te reconstru-eren. Maar de evolutie van het paard isin feite steeds geschied in creatieve in-teraktie met een grote variatie planten-en diersoorten. Zo was de opkomst vanhet moderne paard ondenkbaar zonderhet gelijktijdig verschijnen van andereherbivoren die de levensnoodzakelijkegraslanden hielpen handhaven of zelfstot stand brachten.In feite moet dus de eco-gemeenschapop de voorgrond van de evolutie ge-plaatst worden, zonder dat dit overigensde integriteit van de afzonderlijke soor-ten aantast: integendeel, hun actief aan-deel in de totstandkoming en handha-ving van de levenbrengende gemeen-schappen wordt benadrukt; zij zijn nietlanger een willoze speelbal van de evol-utie.Evolutie is een cumulatief proces waar-in de 'kiemachtige' aanwezigheid van'keuze' een aanduiding vormt van deontwikkeling naar meer vrijheid. Maarhet is slechts in de menselijke soort datdie ontwikkeling volledig geactuali-seerd wordt, tenminste binnen de gren-zen opgelegd door de sociale organisa-tie. Daarmee wil Bookchin benadrukkendat de mens een volwaardig product isvan de evolutie: niet alleen in die zin datde mens zijn plaats moet weten in denatuur, maar ook dat de natuur zijnplaats heeft in de mens. Hij verzet zichop die manier tegen de courante eco-fi-losofische stelling dat de Mensheid hetprodukt is van een 'zondeval', die doorbewustzijn en activisme zijn 'natuurlij-ke staat' verlaten heeft, waarbij de red-ding gezocht moet worden in de passi-viteit en receptiviteit die gepropageerdworden door bepaalde varianten vanOosterse denksystemen en Westerse fi-losofieën (een bepaald soort Spinoza-en Heidegger-interpretaties).De mens met zijn specifiek menselijkevermogens (onder andere uitzonderlijke

20 De AS 91

Page 22: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

communicatiemogelijkheden, rationali-teit, vermogen tot doelgerichte acties) iseen volwaardig natuurwezen, maar dieevolutionaire erfenis plaatst de mensook voor een speciale verantwoordelijk-heid ten opzichte van de evolutie: na-melijk een ecologische oriëntatie gevenaan die evolutie. Als de mensheid ge-worden is wat zij kon worden, dat wilzeggen als al haar potentialiteiten geac-tualiseerd zijn, dan wordt zij de stemvan de natuur die zelfbewust en zelfor-denend wordt. De evolutionaire ontwik-keling wordt op een nieuw niveau ge-tild, nl. die van de 'vrije natuur', die -via de menselijke interventie - het ver-mogen verwerft om steeds complexerelevensvormen te ontwikkelen. Op diemanier beschikt de mens over een ob-jectieve leidraad voor zijn handelen, eenethiek dus die niet hiërarchisch is (wantingepast in het cumulatief proces van deevolutie) en niet relatief.Bookchin benadrukt nogmaals dat niethet feit van de menselijke interventie inde natuur 'onnatuurlijk' is, maar de wij-ze waarop dat gebeurt. De oorzakendaarvan zijn - zoals we zullen zien - so-ciaal. Evolutie moet zo rationeel moge-lijk gemaakt worden om te voldoen aanmenselijke- en niet-menselijke behoef-ten. Maar dit heeft niets te maken met'sleutelen aan de natuur'. De natuurlijkewereld is veel te complex om gecontro-leerd te worden door menselijk vernuft,wetenschap en technologie. Als anar-chist houdt Bookchin bovendien te veelvan spontane ontwikkelingen. Zijn acti-visme zal dus eerder belichaamd wor-den in een nieuwe rationaliteit, weten-schap, technologie en - breder nog - ietswat Bookchin een nieuwe 'ontvanke-lijkheid' noemt.

HET BELANG VAN MAATSCHAP-PELIJKE INSTELLINGENDe mensheid is geen vloek van de na-tuur en ook geen "heer van de schep-

ping'. Beide visies stellen 'mensheid'en 'natuur' tegenover elkaar en beidezien bovendien over het hoofd dat men-selijke wezens slechts bestaan binnenmaatschappelijke kaders. 'Als socialewezens hebben mensen manieren omzich tot elkaar te verhouden ontwikkelddoor middel van 'instellingen' die, meerdan enige andere factor, bepalen hoe zij'omgaan met de natuurlijke wereld'.3De kracht van Bookchins sociale ecolo-gie ligt in het verband dat het tot standbrengt tussen maatschappij en ecologie:de maatschappij wordt opgevat als devervulling van de latente vrijheidsdi-mensie in de natuur, terwijl het ecologi-sche wordt opgevat als het organisatie-principe van de sociale ontwikkeling.De sociale ecologie zal grote aandachtbesteden aan de wijze waarop de maat-schappij geleidelijk aan uit de natuurgroeit, maar het cruciale aandachtspuntblijft het differentiatieproces van demaatschappij in de sociale evolutie ende synchronisatiegraad met de kenmer-ken van de natuurlijke evolutie.Bookchin hanteert daarbij een begrip-penapparaat dat zowel van toepassing isop de natuurlijke als op de sociale evo-lutie: onder andere toenemende diversi-teit, een completere participatie van alleonderdelen in het geheel, een oriëntatiein de richting van een verbreding enverdieping van vrijheid, zelfbewustzijnen zelforiëntatie. De sociale ecologieblijft in de eerste plaats stilstaan bij dieknooppunten in de sociale evolutie diede maatschappij in tegenspraak brachtmet de natuur. De factoren wordenblootgelegd die vele menselijke wezenshebben omgevormd van actieve part-ners in de organische evolutie tot scha-delijke parasieten. 'Misschien is één vande belangrijkste bijdragen van de socia-le ecologie tot de hedendaagse ecologi-sche discussie de idee dat de fundamen-tele problemen die de maatschappijtegenover de natuur stelt, hun oor-

De AS 91 21

Page 23: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

sprong hebben in de sociale ontwikke-ling zelf - en niet in de wisselwerkingtussen natuur en maatschappij. Descheiding tussen maatschappij en na-tuur heeft zijn diepste wortels in descheidingen binnen de sociale sferen,namelijk in de diepgewortelde conflic-ten tussen mensen onderling die dikwijlsgecamoefleerd worden door het gebruikvan de wazige term 'mensheid'.4Maar laten we nog eens terugkomen ophet probleem van het ontstaan van demaatschappij uit de natuur. Die maat-schappij is geen verschijnsel sui generis,geen plotse indringer in de natuurlijkewereld. De opkomst van de maatschap-pij is een natuurlijk feit dat zijn oor-sprong vindt in de biologie van de men-selijke socialisatie. Menselijke kinderenworden gekenmerkt door vertraagdeontwikkeling. Door lange tijd in nauwcontact te leven met de moeder, de di-recte familie, verwanten en de lokalegemeenschap verwerven zij de kneed-baarheid van geest die de voorwaardevormt voor creatieve individuen en so-ciale groepen-in-permanente-ontwikke-ling.Bookchin wijst op twee historisch ensociaal belangrijke gevolgen van dievertraagde ontwikkeling:(a) De prille vormen van menselijke as-sociatie moeten een sterke menselijkeaanleg voor 'onderlinge afhankelijk-heid' bijgebracht hebben. Onafhanke-lijkheid en competitie moeten totaalvreemd geweest zijn aan wezens dielange jaren aangewezen waren op dehulp van anderen. De primaire menselij-ke deugden waren onderlinge hulp, soli-dariteit en sympathie.(b) Die natuurlijke onderlinge afhanke-lijkheid van de mensen moet al heelvlug een gestructureerde vorm aangeno-men hebben. In ieder geval bestaat ergeen enkel bewijs dat pre-historischemensen samenleefden op basis van ta-melijk losse banden die we ook aantref-

fen in primatengemeenschappen. Spe-culaties over de eerste menselijke 'hor-des' kunnen bijgezet worden in het mu-seum van achterhaalde mythes. 'Niet-menselijke wezens kunnen losse ge-meenschappen vormen en zelfs collec-tieve verdedigingshandelingen aanne-men om hun jongen te beschermen te-gen roofdieren. Maar zulke gemeen-schappen kunnen nauwelijks gestructu-reerd genoemd worden, behalve dan ineen zeer algemene, dikwijls zeer kort-stondige betekenis van het woord. Men-sen, daarentegen, creëren in hoge mateformele gemeenschappen die de tendensvertonen steeds meer gestructureerd tegeraken in de loop van de tijd. In wer-kelijkheid vormen zij niet alleen ge-meenschappen, maar een nieuw feno-meen, maatschappij genoemd'.5Voortdurend hamert Bookchin op hetkwalitatieve onderscheid tussen mense-lijke maatschappijen en dierlijke ge-meenschappen en het gevaar om de eer-ste tot de laatste te reduceren. In datgeval gaan we tot stand gebrachte struc-turen (als creaties van de menselijkewil, traditie, belangentegenstellingenetc.) beschouwen als inherente, onver-anderlijke en eeuwige eigenschappenvan het gemeenschapsleven als dusda-nig. Het leidt ook gemakkelijk tot mis-verstanden over de betekenis van eenterm als 'hiërarchie' die verwijst naareen georganiseerd systeem van bevels-en gehoorzaamheidsstructuren en alsdusdanig enkel betekenis heeft binneneen menselijke context. Nochtans wor-den 'hiërarchie', 'overheersing', etc. zowazig en algemeen gebruikt dat het lijktalsof ze tot het wezen van het (dierlijk)leven als zodanig behoren.De sociale ecologie zal zich in tweedeinstantie gaan concentreren op de studievan de maatschappij als typisch mense-lijke organisatievorm. Maar dan is hetwel nodig om, net als bij de natuur,geen statische visie van de maatschappij

22 De AS 91

Page 24: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

aan te hangen (waardoor de bestaandemaatschappij geïdentificeerd wordt metde maatschappij als dusdanig en demensheid, in een bepaald ontwikke-lingsstadium, met de homo sapiens).De maatschappij is de geschiedenis vande sociale ontwikkeling met zijn ver-schillende sociale vormen en mogelijk-heden. De maatschappij is de bewaar-plaats van de sociale geschiedenis, zoalsons lichaam de bewaarplaats is van denatuurlijke evolutie. Onbewust dragenwij houdingen, overtuigingen, gewoon-ten en gevoelens met ons mee waardoorwij ons zeer regressief gedragen ten op-zichte van andere mensen en de natuur.Zo zal de hiërarchische ordening van demeest eenvoudige verschillen tussenverschijnselen het resultaat zijn van so-ciale scheidingen die dateren uit langvervlogen tijden waar ons geheugen nietmeer bijkan. Het is de evolutie van diehiërarchieën die we moeten reconstru-eren om een beter begrip van het verle-den te krijgen en het fundament van eennieuwe toekomst te leggen. '...Socialeecologie heeft het begrijpen van hiërar-chie - opkomst, aard en betekenis tot hetsluitstuk gemaakt van haar boodschapvan een bevrijdende, rationele en ecolo-gische maatschappij '.6

TERUG NAAR HET PARADIJS?In zogeheten 'primitieve', organischegemeenschappen voelen de bewonerszich opgenomen in een universele kos-mische ordening. De moderne kloof tus-sen de mens als bezield wezen en de na-tuur als het ontoegankelijke Anderebestaat nog niet: natuur wordt niet be-schouwd als dode materie, maar als eenactief, bezield geheel waarin de mensparticipeert. 'Arbeid' betekent in dieculturele context niet het onttrekken vannuttige dingen aan een ons vijandigeomgeving, maar wel het luisteren naarde 'stille stem' van de natuur. Producten

zijn het resultaat van het op elkaar af-stemmen van menselijke arbeid en ar-beid verricht door de natuur. Arbeids-producten zijn daarom evenzeer 'open-baringen' (van datgene wat reeds impli-ciet aanwezig was in de natuur) als 'rea-lisaties' (die we aan het vermogen vande mens kunnen toeschrijven).Dezelfde verbondenheid met de natuurblijkt uit de betekenis die gehecht wordtaan magische rituelen. Enerzijds lijkthet ritueel een duidelijk herkenbaredwangfunctie gehad te hebben: menmeende dat uit een gegeven ritueelnoodzakelijkerwijze een welbepaald ef-fect moest ressorteren. Magie heeft duszijn eigen vorm van 'harde' causaliteiten wordt daarom wel eens de weten-schap van de primitieve mens genoemd.Het andere aspect van de magie wordtechter belichaamd door rituelen met eenoverredingskarakter. Mensen en dierenworden dan gezien als deel uitmakendvan een complementaire levenssfeer. Injachtrituelen bijvoorbeeld worden die-ren benaderd vanuit deze 'neem-en-geef' -relatie en men tracht ze te overtui-gen zich 'te geven' aan de jager door teverwijzen naar de wederzijdse behoef-ten, respect en verzoening.Deze complementariteit is de weerspie-geling van een kosmisch gelijkheids-beeld dat persoonlijke verschillen nietophangt aan een piramidaal gehiërarchi-seerde ordening, maar deze eerder inter-preteert als elkaar aanvullende stenenvan een breed, natuurlijk mozaïek. Menzou hier kunnen spreken van een egali-taire benadering van het begrip 'ver-schil'. Dit soort egalitarisme impliceertzeker niet dat men blind is voor de on-gelijkheden die in natuur en maatschap-pij bestaan. Maar het werd als vanzelf-sprekend aanvaard dat bijvoorbeeld fy-sieke ongelijkheden, veroorzaakt doorleeftijd of ziekte, gecompenseerd moes-ten worden door de gemeenschap. Zichbaserend op de studies van de antropo-

De AS 91 23

Page 25: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

loog Paul Radin, spreekt Bookchin indit verband over het 'principe van hetonherleidbare minimum', dat wil zeg-gen dat ieder individu aanspraak kanmaken op absoluut respect, ongeacht depersoonlijke eigenschappen.In tegenstelling met de formele gelijk-heid van de Westerse democratieën(waarin iedereen op gelijke voet vrij isom van gebrek om te komen), bestaat erin de organische gemeenschappen eeninhoudelijke gelijkheid. Daarmee gaatook een gebruiksrecht van de beschik-bare maatschappelijke rijkdom gepaard:dingen zijn voor iemand beschikbaarniet omdat hij er toevallig bezitter van isof omdat ze gecreëerd zijn door zijn ar-beid, maar omdat hij er behoefte aanheeft. Uit bovenstaande wordt geleide-lijk aan duidelijk dat Bookchin de aardvan de relatie mens-natuur in organi-sche gemeenschappen in verband brengtmet het specifieke, niet-hiërarchische,karakter van de sociale relaties binnendie gemeenschappen.Hij geeft bovendien een sociaal-psycho-logische verklaring voor de wijze waar-op de sociale verhandelingen de aardvan het natuurbeeld beïnvloeden. Bin-nen organische gemeenschappen, zostelt hij , is het proces van volwassenworden niet, zoals bij ons in het Wes-ten, identiek met het weggroeien uit dehuiselijke sfeer van de moeder, waar be-langstelling, zorgzaamheid, liefde enonderlinge steun overheersen. Men leertde kinderen onderling afhankelijk tezijn (en niet onafhankelijk) waardoor dewaarden van genegenheid, solidariteiten wederzijds respect, die het geboorte-recht en de psychologische erfenis vankinderen vormen, niet moeten wordenopgegeven (of teruggedrongen in de pri-vé-sfeer) bij de volwassenwording. Dealdus gesocialiseerde volwassene zal inzijn waarneming en begripsvorming er-varingen verwerken volgens niet-hiërar-chische patronen waardoor het respect

voor het bestaans- en ontplooiingsrechtvan andere, niet-menselijke soorten enentiteiten een evidentie wordt.Het zijn dus de niet-hiërarchische so-ciale verhoudingen en structuren die deniet-uitbuitende relatie van de primitie-ve mens met de natuur mogelijk maken.In deze zin wordt Bookchins filosofiewel eens een 'nieuw animisme' ge-noemd, waarmee natuurlijk niet bedoeldwordt dat de mensheid moet terugkerennaar haar primitieve 'staat van on-schuld', wèl moet men er een pleidooiin zien voor een rationele actualiseringvan het primitieve natuurbeeld dat, on-danks al haar beperktheden, een belang-rijke kern van waarheid bevat.

VERLOREN ONSCHULDBinnen organische gemeenschappenwordt iemands plaats en functie bepaalddoor biologische eigenschappen (ver-wantschap, geslacht, leeftijd). Antropo-logisch feitenmateriaal en ook een zeke-re sociobiologische logica wijst in derichting van de 'gerontocratie' (=over-heersing door de ouderen) als het eerstegeïnstitutionaliseerd bevel- en gehoor-zaamheidssysteem. Over welke logicagaat het hier? Enerzijds vormen oudemensen de meest afhankelijke en duskwestbaarste groep van de samenleving:van hen wordt ondermeer verwacht datzij zich opofferen in tijden waarin hetvoortbestaan van de gemeenschap in ge-vaar komt. Anderzijds zijn de ouderenin culturen met een orale traditie tegelij-kertijd het collectief geheugen van degemeenschap: zij zijn de bewaardersvan de geschiedenis en dus ook van decollectieve identiteit.Deze ambivalente positie van de oude-ren - onmisbaar maar tegelijkertijd zeerkwetsbaar - maakte de verleiding grootom zichzelf een status/autoriteit toe tekennen die veel verder ging dan nodigwas om de jongeren op te voeden.

24 De AS 91

Page 26: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Bookchin spreekt in dit verband van eenonmerkbare conditionering die de gees-ten vrijmaakte voor hiërarchische struc-turen en dito mentaliteit. Deze vondenook een gunstige voedingsbodem in de(onzekere) positie van sjamanen en sja-manistische groepen die hun prestigedankten aan hun monopolie op magi-sche praktijken (waarover Bookchinzich zeer schamper uitlaat; hij noemt diepraktijken 'eerder frauduleus dan na-ief). Zo probeerden Afrikaanse sjama-nen zich tegen volkswoede en ongeloofte verdedigen door een bondgenoot-schap aan te gaan met ouderen of ande-re leiders-in-spé die op hun beurt bestwat religieuze legitimatie konden ge-bruiken.Al bij al echter bleven deze gerontocra-tieën in wezen tamelijk egalitair: ieder-een wordt per slot van rekening oud enzal dus een 'patriarch' of 'matriarch'worden. De gerontocratische hiërarchieis dus structureel gezien niet zo rigideals gevolg van de onvermijdelijke biolo-gisch bepaalde opwaartse mobiliteit. Desituatie gaat er anders uitzien wanneerer een historische verschuiving optreedtdie het belang van de wereld van demannen (die zich traditioneel bezig hou-den met het intern en extern beheer vanhet gemeenschapsleven, de 'civielesfeer') doet toenemen ten koste van devrouwenwereld (traditioneel gecen-treerd rond de - oorspronkelijk niet min-der belangrijke - 'huishoudelijke sfeer').Mogelijke oorzaken voor deze verschui-ving kunnen gezocht worden in volks-verhuizingen en conflicten tussen land-bouw- en jagersgemeenschappen.Met het problematisch worden van deciviele sfeer, werden de mannen ook as-sertiever en strijdvaardiger. De be-kwaamste jagers werden 'grote mannen'of 'grote krijgers'. Bookchin verzet zichechter tegen de simplistische redeneringdat de 'mannen' de maatschappij nugingen overnemen, waarna het 'patriar-

chaat' het voor het zeggen zou hebbengehad. Hij spreekt in dit verband vaneen 'zeer subtiele en gecompliceerdedialectiek' en illustreert dit aan de handvan de evolutie van de positie van de'grote mannen'.Deze stonden niet alleen bekend omhun moed, maar ook om hun vrijgevig-heid. Zij 'accumuleerden' prestige doorhun bezittingen weg te schenken tijdensceremonies (cfr. de 'potlacks' bijNoordamerikaanse Indianen). Men kandeze vrijgevigheid als een sociale ge-dragscode zien die de verbondenheid enhet overlevingsvermogen van de organi-sche gemeenschappen versterkte. Tege-lijkertijd kon dit soort 'grootheid' ookgemakkelijk een doel op zich worden enzo een individualisme stimuleren dat hetgemeenschapsleven ondermijnde.Mannen gaan onder elkaar hiërarchieënvormen. Eeuwenoude tradities onder-gaan accentverschuivingen die de hië-rarchisering in de hand werken. Debloedeed, bijvoorbeeld, die vroeger zo-veel was als een eed van loyaliteit tenopzicht van bloedverwanten, wordt ver-vangen door een eed van trouw, uitge-sproken door wildvreemde krijgersrondom een 'grote man'. Tegelijkertijdzien 'mindere mannen' het levenslichtdie de krijgers voorzien van voedsel enonderkomen, wapens en de nodige eer-betuigingen. Geleidelijk aan wordt hetganse gemeenschapsleven afgestemd ophet instandhouden van het groeiend ge-wicht van de 'civiele' functies. In hetkielzog daarvan wordt de huishoudelij-ke sfeer van de vrouw overschaduwd enin dienst gesteld van de civiele sfeer vande man, zonder echter erdoor vernietigdte worden. In het vervolg voorziet devrouwenwereld de 'big men' van jongvoetvolk en van de nodige opsmuk diede eigenheid van de krijgers fysiek gun:stig doet afsteken bij de speciaal in deverf gezette 'zwakte' van de vrouw.Bookchin beschrijft deze periode als

De AS 91 25

Page 27: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

een kruispunt op het pad van de histori-sche ontwikkeling: hier kon de mens-heid kiezen tussen ofwel machtsconcen-tratie in handen van patriarchen enmonarchen ofwel een gedecentraliseer-de machtsuitoefening op basis van'vrouwelijke' waarden (waarbij de zorgvan moeders voor hun kroost veralge-meend wordt tot een onderling hulpsys-teem voor alle leden van de gemeen-schap).Dat het eerst alternatief de overhandkreeg verklaart Bookchin uit de zwaredruk die een hiërarchische gemeenschapop haar egalitaire omgeving uitoefent.Ook deze laatsten worden gedwongenmilitaire structuren en leiders toe te la-ten. Eén hiërarchische gemeenschap kanhet karakter van een gehele streek ver-anderen! Cultureel, moreel en institutio-neel. Dit proces is echter niet onom-keerbaar: er zijn voorbeelden bekendvan centralistische en militaire gemeen-schappen die weer gedecentraliseerde,pacifistische en niet-hiërarchische pa-den zijn gaan bewandelen.

STADSLUCHT MAAKT VRIJDat Bookchin geen nostalgische roman-ticus is die terugverlangt naar nooit be-staande paradijselijke toestanden uit eenmistig verleden, blijkt uit zijn waarde-ring van de stad. Het belang dat hijhecht aan de stad is echter niet zozeergelegen in haar traditionele functie vanvruchtbaar cultureel en economisch cen-trum. Hij beschouwt de stad in de aller-eerste plaats als een territorium waar-binnen iemands positie niet langer doorbloedverwantschap bepaald wordt. Hetbiologische feit van afkomst wordt ver-vangen door het sociale feit van residen-tie en economische belangen. Mensenworden niet langer geboren in een vast-gelegde sociale positie, maar zij kunnendie positie - in uiteenlopende mate - zelfkiezen en veranderen. Bewust gecreëer-de instellingen gaan het belang van de

volksgemeenschap naar de achtergrondverdringen.Binnen de stadsmuren kunnen 'vreem-delingen' of 'buitenstaanders' de factoof de jure aanspraak maken op dezelfderechten als de autochtonen. Bookchinbenadrukt het gecompliceerd karakterervan: de prille steden waren voortdu-rend bezig traditionalistische overtui-gingen en instellingen bij te schaven enaan te passen zodat ze in dienst gesteldkonden worden van de nieuwe eisen diedoor de stad gesteld werden, waarbijeen terugval niet uitgesloten was. 'Ste-den probeerden rationaliteit, een be-paalde mate van onbevooroordeelde ge-rechtigheid, een cosmopolitische cul-tuur en een grotere individualiteit in tevoeren in een wereld doordrenkt vanmystiek, machtswillekeur, parochialis-me en individuele onderwerping aan debevelen van aristocratische en religieu-ze elites'. 7Een bijzondere plaats in het oeuvre vanBookchin - ondanks haar historische be-perkingen - wordt ingenomen door deAtheense polis, die volgens hem be-schouwd moet worden als de bakermatvan politiek in de ware zin van hetwoord. Ondanks de traditionele verta-ling van polis in 'stadstaat' had politiekbedrijven in het antieke Athene niets temaken met 'staatkunde'. Staatkunde be-staat uit operaties die de inzet van destaat vereisen: een van bovenaf opge-legd beheer, controle en disciplineringvan het maatschappelijke leven. Maarevenmin werd politiek verwisseld metafspraken, gemaakt binnen het kadervan natuurlijke of sociale verbanden diegebaseerd zijn op verwantschap (bijv.stammen) of professionele activiteiten(bijv. gilden en vakbonden), waarmeeexpliciet de anarcho-syndicalistischemanier van politiek bedrijven op de kor-rel genomen wordt.Politiek werd door de Atheners begre-pen als het domein waar burgers samen-

26 De AS 91

Page 28: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

komen om hun problemen als gemeen-schap te bespreken en hun zaken te be-hartigen door ze in eigen handen te ne-men. Subject van deze politiek was eennieuw soort individu - de burger - waar-van de loyaliteit niet in de eerst plaatsde clan gold, maar de polis. Hij vormdede belichaming van een aantal ethischeidealen die verklaren waarom dit poli-tiek systeem zo lang succesvol konfunctioneren. Eerst en vooral was er hetideaal van de vriendschap (philia) ofsolidariteit.Politieke beslissingen die later geïnstitu-tionaliseerd zullen worden door devolksvergadering (eclesia) vonden hunoorsprong in de spontane en dikwijlsheftige uiteenzettingen die de agorakleur en leven gaven. De agora was decentrale marktplaats, maar meer nog eenpublieke ruimte waar de burgers hun za-ken behartigden, allerlei nieuwtjes op-deden, vrienden ontmoeten, bij gelegen-heid in een filosofisch debat betrokkenraakten en vooral ook met vuur in aller-lei politieke discussies participeerden.Openbare aangelegenheden waren ervergroeid met het leven van elke dag.Deze manier van politiek bedrijven hadbovendien een bewust pedagogische di-mensie: jonge mensen maakten er ken-nis met de grote idealen die de samenle-ving in beroering brachten en leerdentevens dat er uiteenlopende wegen wa-ren om die idealen te realiseren.Deze paideia sloot nauw aan bij het ide-aal van de persoonlijke veelzijdigheid.Grieken wantrouwden eenzijdige des-kundigheid omdat dit een misvormingvan het karakter teweegbracht: men konbeter van alles een beetje weten dan al-les van een beetje. Deze veelzijdigheidimpliceerde ook een zekere mate vanzelfvoorziening. Specialisten zijn im-mers gedwongen hun deskundigheid teverkopen en zijn daardoor niet meer instaat objectief te oordelen over zakenvan algemeen belang. Hun meningen

zijn onvermijdelijk gekleurd door deopvattingen van hun broodheer. In diezin waardeerden Grieken ook eigen-dom, niet omdat ze hebzuchtige kapita-listen-in-spé waren, maar omdat een mi-nimaal bezit de mens in staat stelt zichaan manipulatie te onttrekken. De eco-nomie moet de mens dus in staat stellenom zijn ware roeping te vervullen: diezocht hij in de participatie in het beheervan de polis.De motivatie om een groot deel van zijnenergie en vrije tijd in de publieke zaakte steken vond hij in het ideaal van desociale onsterfelijkheid. Slechts wie on-baatzuchtig grote daden in dienst vanhet algemeen belang stelde kon rekenenop openbare erkenning en zijn naamzou gegrift worden in het collectieve ge-heugen van het nageslacht. Om te ver-mijden dat dit streven tot excessen aan-leiding zou geven, liet men zich leidendoor het ideaal van de gulden midden-weg.De natuur houdt maat en omdat de mensdeel uitmaakt van het cosmisch gebeu-ren moet ook hij maat houden, op straf-fe van degeneratie. Die 'maat-regel'vindt toepassing in het kader waarbin-nen politiek plaatsvindt. Politieke parti-cipatie is niet mogelijk in om het evenwelke institutionele context. Het vereisteen polis op menselijke maat die de in-gezetenen toelaat elkaar persoonlijk tekennen en waarbij inzicht in het geheelbinnen de mogelijkheid van de door-sneeburger ligt. Klein is dus menselijkomdat zo een individuele controle overzaken van algemeen belang mogelijkblijft. Een grotere polis zou economischof militair gezien misschien efficiënterzijn, maar het zou eveneens 'onrecht-vaardig' zijn omdat de burgers niet lan-ger in staat zouden zijn op een onder-legde wijze mee beslissingen te nemenin zaken van algemeen belang en op diemanier hun 'roeping' te verwezenlijken.Volgens Bookchin is de Griekse polis

De AS 91 27

Page 29: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

de bakermat van de directe democratie,een politiek systeem dat duidelijk te on-derscheiden is van de representatievedemocratie waarvan de wortels terug-gaan tot het Romeinse Rijk. De rodedraad van de directe democratie zalweer opgenomen worden door de mid-deleeuwse stadstaten (vooral de Noord-italiaanse, in mindere mate de Vlaamse)die gekenmerkt werden door het am-bachtelijk karakter. Tot aan hun opgaanin het fabrieksproletariaat zullen dezeambachtslui de motor vormen van allebelangrijke religieuze en politieke oppo-sitiebewegingen die zich in de 16e, 17e,18e eeuw op de eerste plaats zullen af-zetten tegen de opkomende gecentrali-seerde staten met hun staande legers enloodzware bureaucratieën. Op sommigemomenten, zoals in het geval van deSpaanse Commufteros-beweging die in1520-21 de wapens opnam tegen decentralisatiepolitiek van Karel V, had-den deze revoltes een reële kans op sla-gen, wat de geschiedenis een anderewending gegeven zou hebben. WatBookchin nog eens de mogelijkheidbiedt om het accent te leggen op de mo-gelijkheden van de mens om op bepaal-de momenten de loop van de geschiede-nis te wijzigen. 'Dat er een logicaaanwezig is in sommige historische pre-missen - een logica die zich dan meerontvouwt als een tendens dan als eennoodzaak - valt niet te ontkennen. (...)Daarentegen is het zeer moeilijk te be-wijzen dat er een bovenmenselijk feno-meen 'geschiedenis' zou bestaan dat degang van de menselijke ontwikkeling opvoorhand vastlegt. De Commufieroshadden de deur op een kier gezet vooreen samenwerkend verenigd Spanje meteen totaal ander perspectief dan het-geen de gecentraliseerde nationale staatin petto had.8Bookchin is ook niet blind voor de ne-gatieve aspecten van de stadsontwikke-ling: het collectieve eigendom van land

28 De

en natuurlijke rijkdommen moest plaats-maken voor het privé-eigendom en dedaarmee samenhangende klassentegen-stellingen. Deze laatsten slurpen als hetware de traditionele statushiërarchieënop en onttrekken ze aan het oog van dedoorsnee burger die al zijn aandachtgaat richten op de rechtvaardigheispro-blematiek (=ongelijke eigendomsver-houdingen). De oude hiërarchieën wor-den allengs als natuurlijke gegeven-heden verinnerlijkt in het bewustzijnvan de mensen.De hedendaagse stad is bovendien uit-eengevallen in een enorme 'urbane gor-del', een gebouwenjungle die het uitge-lezen jachtterrein is van cynische, pro-fessionele machtsmanipulatoren die po-litiek beschouwen als 'business' en deburger herleiden tot het statuut van pas-sieve belastingbetaler die enkel aan-spraak kan maken op onpersoonlijke,openbare diensten. In plaats van devroegere ethische invulling van hetstadsleven (als arena van democratischeidealen, burgelijke deugd en sociale ver-antwoordelijkheid) is er een onderne-mersmentaliteit gekomen (met alle na-druk op inkomsten, uitgaven, groei entewerkstelling).

DE MULT1DIMENSIONELE STAATDe gehele geschiedenis door is de stadde natuurlijke tegenspeler geweest vande staat. De staat wordt door Bookchingedefinieerd als een professioneel sys-teem van sociale dwang. 'Dwang' be-staan ook in de natuur: om te vermijdendat we staat tot een natuurlijk verschijn-sel zouden verheffen, voegt hij er hetbegrip 'professioneel' aan toe. Slechtswanneer dwang geïnstitutionaliseerdwordt tot een professionele, systemati-sche en georganiseerde vorm van socia-le controle, is er sprake van een 'staat'.'Staten' duiken niet plots op in de ge-schiedenis, maar vormen de culminatie

AS 91

Page 30: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

1,

k

lowiffill111~

Page 31: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

van zich geleidelijk ontwikkelende hië-rarchische structuren.Ook bestaan er verschillende gradatiesin het staatswezen. Overgangen van deene naar de andere vorm, in de goede ofslechte zin, blijven altijd mogelijk. Integenstelling met het marxisme steltBookchin dat niet elke staat noodzake-lijkerwijze een geïnstitutionaliseerddwangsysteem ten dienste van de heer-sende klasse hoeft te zijn. In heel wathistorische gevallen was de staatsklassede politiek heersende klasse die hardoptrad tegen de belangen van de econo-misch heersende klasse.De antieke staten uit het Nabije Oosten(Egypte, Babylon, Perzië) waren noggeen staten in de eigenlijke zin van hetwoord. Hun rijken waren eerder uitge-breide huishoudens van individuele mo-narchen. De ingezetenen waren geenburgers in de Westerse betekenis vanhet woord, maar ze werden beschouwdals 'dienaren van het paleis'. Met be-hulp van wat Bookchin een 'autoritaireinstitutionele techniek' noemt (waarmeehij wil benadrukken dat bureaucratieëndezelfde gestroomlijnde effecten be-werkstelligen als de technieken in de in-strumentele betekenis van het woord)kregen de onderdanen belastingen endwangarbeid opgelegd. Bovendien legi-timeerden deze prille staatsstructurenzich vaak met religies waarin zelfopof-fering en zelfverachting centraal staan.De ingezetenen van deze maatschappij-en beschouwen zichzelf niet langer alswezens die het recht hebben om hunspecifieke mogelijkheden, eigen aan hetmenszijn, te realiseren. De historischenalatenschap van deze hiërarchischestructuren bestond er dan ook in dat zijhun onderdanen van bezielde subjectenomvormden tot onbezielde objecten. Inde loop der tijden zal deze politieke 'ob-jectivering' ook zijn weerslag hebbenop de menselijke psyche: ervaringenworden voortaan geordend volgens hië-

rarchische patronen waarbij andere cul-turen of andere niet-menselijke soortenen entiteiten tot manipuleerbare objec-ten gedegradeerd worden.Toch was de invloed van de autoritaireinstitutionele techniek op één essentieelvlak fundamenteel beperkt: aan de basisvan de maatschappij bleef het organi-sche gemeenschapsmodel, een recht-streekse erfenis uit de pre-historischetijd, intakt. De levende ziel van de des-potische regimes uit de Oudheid lag inhun gevarieerde dorpscultuur: de opzelfvoorziening gerichte kleinschaligelandbouw en ambachten, de lokalemarkten georganiseerd rond ruilhandel;de sterk mutualistisch gerichte arbeids-systemen, het gebruik van lokale hulp-bronnen.Bookchin spreekt in dit verband van een'libertaire institutionele techniek', be-rustend op vertrouwen, nabuurschap,gegroeide tradities en consensus. Detechnische instrumenten die binnen ditorganisch samenlevingspatroon gehan-teerd werden, zullen steeds ingebed blij-ven in en functioneren ten behoeve vande traditionele waarden en institutionelekaders. Dat is ook de reden waaromtwee zo uiteen lopende politieke regi-mes als het despotische Inca-rijk en delibertair getinte stammen-federatie vande Noordamerikaanse Irokezen gebruikmaakten van praktisch dezelfde techni-sche 'gereedschapskist' (een feit datvanuit een marxistische geïnspireerd'technologisch determinisme' onver-klaarbaar is!).Ook in Europa zal de plattelandsbevol-king tot diep in de Middeleeuwen aanzichzelf overgelaten worden: interven-ties vanuit de top waren minimaal. Degrootste gevaren die hen bedreigdengingen uit van invasielegers en oorlogs-zuchtige edelen. Van de lokale heerserskregen de dorpelingen soms bescher-ming, maar nooit gerechtigheid. Wille-keur was de regel. De eerste sterke Eu-

30 De AS 91

Page 32: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

ropese vorsten (Hendrik II van Enge-land en Filips August van Frankrijk) dieerin slaagden hun 'gerechtigheid' totdiep aan de basis te laten doordringen,werden door het gewone volk aanvan-kelijk beschouwd als welkome bufferstegen de arrogante adel. Maar de ko-ninklijke macht streefde natuurlijk in deallereerste plaats haar eigen belangen nadie op de lange duur niet parallel liepenaan die van het gewone volk.Met de civilisering en disciplinering vande adel en de groeiende toenadering tus-sen vorst en kapitaal (cfr. Engeland nade 'Glorious Revolution') keerde het tij.Het volk voelde aan dat het niets te ver-wachten had van een steeds meer gecen-traliseerde staatsmacht. In zijn collectiefgeheugen bleef de herinnering hangenvan een politieke structuur op mensen-maat, waarbuiten de opvattingen van ie-dere burger (en niet alleen van zijn ver-tegenwoordigers of van de politiekepartijen) tot hun recht kwamen. Tot diepin de 20e eeuw zullen, tijdens revolu-tionaire volksbewegingen, lang verge-ten gewaande noties van een gedecen-traliseerd socialisme, confederale struc-turen en directe democratie weer de kopopsteken (Parijs 1789-1871-1968, St.Petersburg 1917, Barcelona 1936, Boe-dapest 1956).

HET KAPITALISTISCHEKANKERGEZWELIn verschillende fasen van de maat-schappelijke evolutie vinden we aanzet-ten terug tot een kapitalistische ontwik-keling. Verder dan aanzetten kwam hetniet omdat begrippen als 'wedijver' en'groei' in flagrante tegenspraak warenmet traditionele waardesystemen waar-in 'onderlinge samenwerking' en 'maat'centraal stonden. Tot diep in de Middel-eeuwen bleef de bourgeoisie een margi-nale groep die niet hoog in aanzienstond: zij werd afgeschilderd als immo-reel, cultureel ontworteld en parvenu.

Als zij al ergens aan de macht kwam (inhet Italië van de Renaissance bijvoor-beeld) dan was haar heerschappij hoogstonstabiel (afhankelijk van politieke wis-selvalligheden en het openhouden vanhandelsroutes). Het was slechts in debijzondere economische en politiekeconstellatie van het moderne Engelanddat het industriële kapitalisme de gun-stige voedingsbodem vond om zich teontplooien. Maar heeft het zich ergensvast ingepland dan zaait het zich uit alseen onstuitbaar kankergezwel dat alleniet-kapitalistische samenlevingsvor-men onherroepelijk aantasten en vernie-tigt, aldus Bookchin.Karakteristiek voor het kapitalisme isdat het een nieuwe 'autoritaire institu-tionele techniek' in het leven roept, na-melijk het fabriekssysteem, dat er voorhet eerst in de geschiedenis in slaagt de'libertaire institutionele techniek' vande basis tot in de wortel aan te tasten.Met behulp van de gecentraliseerdestaat wordt het traditionele gemeen-schapsweefsel uit elkaar gereten en eenverregaand atomiseringsproces op ganggebracht (cfr. de gevleugelde uitspraakvan Margaret Thatcher: 'There is nosuch thing as society. There's only indi-viduals and families').9Fabrieken werden niet opgericht om pasontworpen grootschalige machines on-derdak te verschaffen, zoals de meestegeschiedenisboekjes ons willen doengeloven. Hun oorsprong moet gezochtworden bij de Engelse kooplieden diehet arbeidsproces wilden rationaliserenen intensiveren door voormalige thuis-arbeiders met hun relatief simpele ge-reedschap in eenzelfde werkplaats sa-men te brengen, onder het alziende oogvan de opzichter. Slechts toen de fabrie-ken er al stonden werd een navenantegrootschalige machinerie ontworpen dieop haar beurt weer bijdroeg tot de disci-plinering van de arbeiders. Min of meerautonome individuen werden op die ma-

De AS 91 31

Page 33: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

nier omgevormd tot totaal 'beheerdedingen'.Er werd een sociale categorie in het le-ven geroepen die praktisch even anorga-nisch is als de fabriek waarin ze werkten de instrumenten waarmee ze werkt.Bookchin spreekt in dit verband van een'transsubstantiatie' (gedaantewisseling)van de mensheid die zijn stempel zaldrukken op het verdere verloop van degeschiedenis. 1° Het gaat om een diep-gaande ont-tovering van de mensheiddie, vanuit een politiek standpunt, cru-cialer is dan de meer bekende ont-tove-ring van de natuur. Er werd een dubbeleradicale breuk teweeggebracht in de be-schavingsgeschiedenis van de mens-heid.Zoals we reeds benadrukt hebben ver-nietigde het kapitalisme het gemeen-schapsleven van het gewone volk doorde traditionele mutualistische relaties tevervangen door marktverhoudingen (al-le relaties tussen de mensen worden her-leid tot die tussen kopers en verkopers).In het kielzog daarvan groeit een klooftussen stad en platteland, tussen werk-plaats en huishouden. Anderzijds maarnauw daarmee samenhangend wordt detraditionalistische ethische notie van het'goede leven' vervangen door een eco-nomisch streven naar het opheffen van'schaarste'. Goed leven wordt gelijkge-steld met een (onbereikbare) economi-sche overvloed en ontdaan van de ethi-sche implicaties van het begrip 'maat'.Vrijheid, vroeger geïdentificeerd metmacht over eigen leven en emotionelezekerheid die voortvloeit uit een koeste-rende gemeenschap, wordt nu gelijkge-steld met machtsverwerving over din-gen en mensen en met (onbereikbare)materiële zekerheid.Deze desintegratie van de menselijkegemeenschap en degradatie van demens tot een 'ding' weerspiegelt zich inde houding ten opzicht van de natuur.De reeds vóór het kapitalisme bestaande

opvattingen over natuurbeheersing wor-den niet alleen bevestigd, maar omge-vormd tot een wet van de natuur: 'groeiof sterf!' Economische groei en dusplundering van de natuur is het metabo-lisme van het kapitalistische systeem:vragen aan de kapitalist om een einde temaken aan de economische groei zoueven absurd zijn als aan een plant voorte stellen om op te houden met zijn fo-tosynthese! Het toenemend aantal eco-logische catastrofes en de nieuwe in-zichten die ons geleverd worden doorde nog prille ecologische wetenschaphebben ons nochtans geleerd dat menmisschien bepaalde bestanddelen van denatuur kan manipuleren, maar dat mendat niet ongestraft kan doen met de na-tuur in zijn geheel.Wie wil ingrijpen in de natuur mag eendrietal fundamentele eigenschappen vaneen gezonde natuur niet negeren:(a)diversiteit: hoe verscheidener de be-standdelen van een ecosysteem des testabieler het systeem zal zijn; daarnaastis diversiteit ook een waarde op zich:een hechle eenheid groeit uit diversiteit;(b)spontaniteit: de wereld is te complexom gereduceerd te worden tot simpeleGalileYsche fysica-mathematische eigen-schappen; men moet aan de natuur toe-staan om de vele omwegen van eenspontane ontwikkeling te bewandelen,want slechts op die wijze kan het zijnvolle rijkdom aan mogelijkheden ont-vouwen;(c) complementariteit (oftewel: afwe-zigheid van hiërarchie): elk bestanddeelvan een ecosysteem speelt een gelijk-waardige rol bij de instandhouding vande integriteit en het evenwicht van hetsysteem.Rekening houdend met deze drie ken-merken van een gezonde natuur steltBookchin dat de zwaarste 'ecologischemisdaad' van het kapitalisme erin be-staat op basis van een enorm vereen-voudigd natuurbeeld voortdurend in te

32 De AS 91

Page 34: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

grijpen in de complexiteit van die na-tuur, met alle mogelijke onverwachte enschadelijke gevolgen vandien. De na-tuur is het historische product van eenmiljarden jaren durende evolutie die bij-na iedere plaats op deze planeet bezetheeft met rijk gevarieerde levensvor-men, die op uitzonderlijke wijze aange-past zijn aan voor andere levensvormenonleefbare omstandigheden. Onze pla-neet vindt haar eenheid in de wederzijd-se afhankelijkheid van de soorten en inde rijkdom en stabiliteit die deze diver-siteit in de totaliteit van het leven te-weegbrengt. Een systeem dat krachtenszijn interne logica de biosfeer voortdu-rend vereenvoudigt en verarmt dwingtons te zoeken naar mens- : en natuur-vriendelijker alternatieven! Die zoek-tocht brengt Bookchin onder in de 're-constructieve' dimensie van de socialeecologie.

VRIJHEID VERSUSRECHTVAARDIGHEIDIn de loop van de geschiedenis hebbenmensen hiërarchische structuren ont-wikkeld die bepaalde werkelijkheids-beelden en handelingspatronen in het le-ven riepen met catastrofale maatschap-pelijke en ecologische gevolgen. Book-chin betwist echter het onvermijdelijkkarakter van dit verloop: permanent zijner ondergrondse tegenkrachten werk-zaam die in scharnierperiodes - crucialehistorische kruispunten - tot uitbarstingkomen en aan de geschiedenis een an-dere wending kunnen geven. Ook wan-neer er geen radicale ommekeer plaats-vindt verandert de hiërarchie toch dik-wijls van karakter waardoor het mense-lijk inzicht in het functioneren van demachtsmechanismen verbreed en ver-fijnd wordt. Bookchin zegt hierover:'Er is inderdaad sprake van vooruit-gang in de echte zin van het woord: eenverbreding van de sociale strijd ommeer en meer fundamentele thema's te

omvatten en een verfijning van het be-grip vrijheid zelf .

11

Hij maakt in dit verband een onder-scheid tussen de begrippen vrijheid enrechtvaardigheid. De roep naar 'recht-vaardigheid' ontstond in de overgangs-tijd van de ontbinding van de organi-sche gemeenschappen in reactie op defameuze 'lex talionis' ('oog om oog,tand om tand'), de bloedwraak die vaakaan de basis lag van generatielangeclanvetes. Rechtvaardigheid is de eisvan billijkheid, van equivalentie, vaneen gelijkelijk aandeel in de opbreng-sten dat overeenkomt met iemands bij-drage. Het problematische aan VrouweJustitia is dat ervan uitgegaan wordt datalle mensen van nature gelijk zijn, ter-wijl ze in feite van elkaar verschillen inleeftijd, gezondheid, validiteit, talenten,intelligentie, enz. Deze verschillen kun-nen triviaal zijn of hoogst relevant methet oog op de eisen die de maatschappijaan de mensen in het dagelijkse levenstelt. Zo kan het begrip gelijkheid ironi-scherwijze gebruikt worden om onge-lijkheid in te voeren als dezelfde lastenworden opgelegd aan individuen metuiteenlopende vaardigheden.'Vrijheid' nu heeft te maken met de po-gingen om iets te doen aan die onver-mijdelijke ongelijkheden waar niemandschuld aan heeft. Daarbij gaat het nietenkel om materiële compensatie-mecha-nismen, maar ook om een houding diezich manifesteert in zorgzaamheid, be-kommernis en verantwoordelijkheidvoor menselijke en niet-menselijke we-zens, wier lijden of moeilijkheden ver-licht of opgelost kunnen worden doormenselijke tussenkomst. Het libertairevrijheidsbegrip overstijgt 'rechtvaardig-heid' omdat het streeft naar de vervul-ling van de voorwaarden die de verwe-zenlijking van ieders potentiële capa-citeiten zouden kunnen bevorderen.Bookchin spreekt van een 'ethiek vande vrijheid', zodra er pogingen worden

De AS 91 33

Page 35: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

ondernomen om het vrijheidsstreven ra-tioneel in te vullen en perkt het daarmeeaf van het vrijheidsbegrip van de orga-nische gemeenschappen (cfr. het princi-pe van het onherleidbare minimum) datgebaseerd was op gewoonte.De vroegste vrijheidsbeelden van demensheid waren producten van demytho-poëtische verbeelding. Hiermeewerd geprobeerd de verloren geganeharmonie tussen de mensen onderlingen tussen mens en natuur te herstellendoor de rationaliteit zo veel mogelijk uitte schakelen. In Homerus' Eiland vande Lotus-eters wordt die harmonie beli-chaamd door een overheersende natuurwaarbinnen de mens een vegetatief be-staan leidt, ontdaan van elk verlangen,wil of dadendrang. De harmonie is tijd-loos, statisch, en staat los van elke ont-wikkelingsdynamiek. De Lotus-etershebben geen verleden of toekomst, zijnniet in staat tot zelfreflectie en hebbendus ook geen eigen identiteit.Bookchin verzet zich heftig tegen hetophemelen van dit vrijheidsideaal (dattegenwoordig weer aan populariteitwint in de gedaante van allerlei Ooster-se filosofieën en therapieën). Als er een-maal een breuk tot stand is gekomentussen mens en natuur, zo stelt Book-chin, moet de vrijheid herwonnen wor-den door bewustzijn, wil en activiteit,niet door een regressief quiëtisme (mys-tiek). Dat bovendien door de bestaandeelites gemakkelijk gebruikt kan wordenals ongevaarlijke uitlaatklep, om de aan-dacht af te leiden van actieve pogingende wereld te veranderen. Maar hij beseftook wel dat volkeren in de overgangnaar geïnstitutionaliseerde hiërarchieëngebukt gingen onder een gevoel vanverlies dat dan opgevuld werd door hetverlangen naar een vervlogen tijdperk.Bijna spontaan ontsproot zo een cycli-sche geschiedenis-opvatting. In wezenis er binnen dit schema van ontwikke-ling geen sprak, enkel van verval en herstel.

Vergeleken met dit grotendeels statischeen cyclische vrijheidsideaal beschouwtBookchin de Joodse religie en de Griek-se cultuur als een belangrijke stap voor-waarts. Het Griekse rationalisme zochtnaar een zin in de geschiedenis, inplaats van zich terug te buigen naar eenmythisch verleden. Het Joodse transcen-dentalisme verdreef God uit de natuuren het sociale leven en werd bovendiengekenmerkt door een opmerkelijk acti-visme, dat zich voornamelijk tegenoverheersing richtte. Deze twee traditiesopenden het perspectief voor geschiede-nis, toekomstgerichtheid en een steedsbreder domein omvattend seculier den-ken.De steeds belangrijker rol die rationali-teit, vooral dan in zijn dialectischevorm, gaat spelen in het maatschappe-lijk leven is voor Bookchin de voor-naamste indicator van het vrijheidside-aal. 'Als er één feit is als teken van deuitbreiding van de vrijheidsidealen, danis het wel de mate waarin zij gevoedwerden door de rede' . 12 Zeer waardevolnoemt hij in dit verband de Renaissan-ce-bewegingen die, ondanks hun dik-wijls weifelend en grillig karakter, veel-zijdigheid beklemtonen: de verschillen-de aspecten van de ervaring worden alscomplementair gezien die samen eengedifferentieerde eenheid vormen (li-chaam en geest, rede en passie, man envrouw, maatschappij en natuur, het or-ganische en het anorganische). De groteRenaissance-thema's - inzicht door stu-die, de toepassing van de rede op men-selijke aangelegenheden, een intensefascinatie voor wetenschap en een hogewaardering voor arbeid - zullen inenigszins gewijzigde vorm overgeno-men worden door de 18e-eeuwse Ver-lichtingsfilosofen van wie Rousseau enDiderot door Bookchin als briljantegeesten worden afgeschilderd (rationelemannen 'van het hart').De ware erfgenamen en voortzetters van

34 De AS 91

Page 36: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

de Verlichting waren de anarchisten enutopische socialisten omdat er volgenshen historische keuzen mogelijk warenin de richting van een meer rationele enbevrijdende maatschappij. Daarmee be-werkstelligden zij een breuk met de vrij-heidsbewegingen in de Renaissancevoor wie 'vrijheid' niet het resultaat wasvan menselijke activiteiten, maar eerdereen vorm van bovennatuurlijke genade.Geschiedenis was als een klok die eenmetafysische tijd aftikte totdat de zon-den van de wereld zo ondraaglijk warengeworden dat zij de godheid activeerden.Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw(tot aan de tweede wereldoorlog) wor-den deze bovennatuurlijke begenadi-gingen en passief-ontvankelijke houdin-gen van de historische agenda afge-voerd. De onderdrukten moesten voor-taan zelf optreden, zichzelf willen be-vrijden en daarvoor hun rede gebruiken.De nadruk kwam te liggen op histori-sche keuzen: het individuele vermogenom keuzen te maken, gebaseerd op ra-tioneel en ethisch oordeelsvermogen.Eveneens aansluitend bij de Renaissan-ce en (in mindere mate) de Verlichtingis de nadruk die anarchisten en utopis-ten leggen op de emancipatie van het li-chaam in de vorm van een nieuwe zin-nelijkheid (cfr. de 'Harmonische We-reld' van Folder; Emma Goldmans ge-vleugelde uitspraak: 'If I can't dance inyour revolution, I don't want it') en vande menselijke geest in de vorm van eenecologische ontvankelijkheid (Kropot-kin).

HET PROLETARISCHESOCIALISMEIn de periode tussen 1848 en 1940 leekhet vrijheidsideaal belichaamd te zijn inde beweging van het proletarisch socia-lisme dat, met één enkele uitzondering,beheerst werd door het marxisme. Vol-gens Bookchin droeg het marxisme inde eerste plaats het begrip 'rechtvaar-

digheid' in haar vaandel en was in diezin een achteruitgang vergeleken methet anarchisme en utopische socialisme.Hij bekritiseert Marx op de volgendepunten:(a) Marx zag het feitelijk verloop van degeschiedenis niet alleen als onvermijde-lijk maar ook als wenselijk. Keuzespeelde een onbetekenende rol in de so-ciale evolutie. Reeds in De Heilige Fa-milie (1844) liet Marx zich daarover inniet mis te verstane bewoordingen uit:'Het gaat er niet om wat deze of geneproletariër of zelfs het hele proletariaatzich voorlopig als doel voorstelt. Hetgaat erom wat het is, en wat het volgenszijn wezen gedwongen zal zijn te doen.Zijn doel en zijn historische actie liggenin zijn eigen levenssituatie evenals in degehele organisatie van de burgelijkemaatschappij zichtbaar, onherroepelijkvoorgetekend' . 12 Binnen dit door Marxontworpen wetenschappelijk kader ishet ideaal van een staatloze, communis-tische maatschappij een noodzakelijkuitvloeisel geworden van de ontwikke-ling van de productiekrachten. De pro-letariërs werken, door hun strijd tegenhet kapitaal, mee aan de opbouw van denieuwe maatschappij, maar ze doen datonbewust: via de strijd voor de eigenparticuliere belangen worden zij dragervan een grootser project dat zich overhun hoofden heen realiseert. De realisa-tie van de utopie is aldus een zaak vanontologische noodzaak geworden, waarde geschiedenis het proletariaat dwingtzich emancipatorisch te gedragen. Vaneen bewust emancipatiestreven of vanethisch-rationeel doorwrochte keuzen ishier geen sprake meer!(b) Marx maakt een verkeerde vergelij-king tussen de positie van de burgerijonder het feodalisme en die van het pro-letariaat onder het kapitalisme: zowel inhet ene als in het andere geval zou hetom een opkomende klasse gaan. Maarhet proletariaat zat met handen voeten

De AS 91 35

Page 37: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

gebonden aan het kapitalisme en hetwas een volslagen illusie te menen datzich onder dergelijke omstandighedeneen bevrijdend, revolutionair bewustzijnkon vormen. Een geest van onderwor-penheid en een autoritaire persoonlijk-heidsstructuur behoorden eerder tot deverwachtingen. Er hebben grootschaligerevolutionaire proletarische bewegingenbestaan, maar dat waren niet de arbei-ders waarop Marx zijn hoop had ge-steld. In de meeste gevallen ging het omboeren en ambachtslui die nog maar pasingeschakeld waren in het industriëlesystemen en wier sociale achtergrond,werk- en levensritme en culturele waar-den haaks stonden op de eisen die ge-steld werden door het moderne fabrieks-systeem. Het was de botsing tussen detwee werelden die de voedingsbodemvormde voor hun revolutionaire bewust-zijn.(c) Marx beschouwde het proletariaatenkel als belichaming van economischebelangen. Als Reich hun sexuele poten-ties wil bevrijden of als Mayakovski be-roep doet op hun esthetische ontvanke-lijkheid, dan botsen ze op het veto vanhun respectievelijke partijen! Ook hetverbeteren van de dagelijkse problemenvan de proletariërs wordt als onderge-schikt naar het tweede plan verschoven.(d) Doordat Marx menselijke wezensherleidt tot objectieve krachten van degeschiedenis waarbij ze onderworpenzijn aan sociale wetmatigheden waaropze zelf geen vat hebben, is het logischdat ook de natuur herleid wordt tot Ob-ject, het zuiver Andere. Marx heeft deidee van een menselijke ontwikkelingals integraal onderdeel van een bredersysteem van zelfontplooiing in de na-tuur, nooit echt serieus genomen. Inlaatste instantie beschouwt hij de mens-heid als supreme zelfschepper. TerwijlJahweh de mens nog schiep uit het 'stofder aarde', zal de mens bij Marx zich-zelf creëren door zijn arbeid, waarbij de

natuur enkel gewaardeerd wordt als in-strument in deze zelfcreatie.Natuur als Ding-an-Sich (of wie weet:Ding-filr-sich) moet omgevormd wor-den tot Ding-ffir-mich. Via de productieverschijnt de natuur als zijn werk enzijn werkelijkheid en groeit zijn zelfbe-wustzijn. Deze interpretatie van Marx'houding tegenover de natuur gaat opzijn jeugdschriften terug, maar zowelBookchin als zijn 'leerling' John Clark,benadrukken dat zowel in de Grurzd-risse als in Het Kapitaal de natuur opdezelfde wijze behandeld wordt.'3Positief aan het proletarisch socialisme(naast Marx' briljante warenanalyse)was echter volgens Bookchin dat het deaandacht vestigde op de noodzakelijkemateriële basis van het revolutionairproject: mensen moeten redelijk vrijzijn van materiële behoeften om als vol-waardig burger te kunnen functionerenin de politieke sfeer. Maar het ontbrakaan verbeelding om verder te denkendan de noodzakelijke economische mo-gelijkheidsvoorwaarden. Die stap werdwel gezet door de New Left in de jarenzestig. Voor het eerst in de geschiedenisontwerpt de New Left een vrijheidscon-cept gestoeld op de premisse van deovervloed.In voorgaande eeuwen ging het vrij-heidsconcept steeds uit van een materi-eel tekort en werd een ascetische le-venswandel (met verwijzingen naar hetkloosterleven) als ideaal gepreekt. Nade tweede wereldoorlog leek de techno-logie zó productief geworden dat metgeweld gegarandeerde hiërarchischeverdeelsleutels van de maatschappelijkerijkdom als overbodig werden be-schouwd. Kapitalisme en staat haddenhun raison d'être verloren. Zwaar werk,sexuele onderdrukking, repressieve mo-raal etc. waren overbodig geworden enkonden door andere instellingen en eenandere mentaliteit vervangen \\ orden.De mens werd gezien als meel dan al-

36 De ASUI

Page 38: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

leen maar een economische factor: eenzinnelijke wereld is even belangrijk alseen weldoorvoede. Op politiek vlakdrukte dit uitgediept vrijheidsconceptzich uit in een voorkeur voor inhoude-lijke democratie (basisdemocratie, de-centralisatie) boven de formele demo-cratie.Met de concretisering die de New Left-idealen gekregen hebben in de ecologi-sche en feministische beweging van dejaren zeventig zijn we opnieuw op eenkruispunt in de historische ontwikkelingbeland.

DE NOODZAKELUKEREVOLUTIE: POLITIEKInzet van de hedendaagse historischestrijd is het voortbestaan van het rijk ge-diversifieerd ecosysteem van deze pla-neet. Ook nu weer staat de uitkomst vande strijd niet vast: een catastrofale ver-arming van het ecosysteem ten kostevan de meest gecompliceerde levens-vormen (waar onder de mens) valt nietuit te sluiten. Evenmin is uitgesloten datde mensheid de ecologische problema-tiek oplost via een verregaand systeemvan ecologische technocratie, waarbijdeskundigen de vrije hand krijgen omeen gedisciplineerd systeem van sociaalbeheer in te stellen. Democratie en poli-tieke participatie van het volk zullen indat geval naar de marge van de samen-leving verdrongen worden. Bookchinzoekt de oplossing uiteraard in tegen-overgestelde richting: slecht méér de-mocratie, de uitschakeling van inter-menselijke hiërarchieën als dusdanig,kan een duurzame, harmonische relatietussen mens en natuur bewerkstelligen.De ecologische strijd belichaamt inonze tijd het menselijk 'algemeen be-lang' (in tegenstelling met de particula-ristische belangen die in het proletarischsocialisme een rol speelden), waarvande feministische beweging de uitdruk-king is op een ander vlak. Het belang

van het feminisme ligt in het feit dat zijhet 'algemeen belang' van de mensheidverbonden heeft met een anti-hiërarchi-sche opstelling: er wordt gestreefd naareen inhoudelijke gelijkheid van ongelij-ken, een fundamenteel kenmerk vanelke expansieve vrijheidsbeweging.De cruciale vraag is nu of de ecologi-sche en vrouwenbeweging de histori-sche uitdaging aan kunnen waarvoor zezich geplaatst zien, dat wil zeggen ofdeze bewegingen zich kunnen verbre-den tot een maatschappij-omwentelendekracht. In het andere geval zullen de au-toritaire of destructieve krachten hetpleit beslechten.Natuurlijk kunnen de ecologische en fe-ministische beweging opgevat wordenals stapsgewijze hervormingsbewegin-gen, waarbij politiek geïdentificeerdwordt met étatisme, operaties die de in-zet van de staat vereisen: een van bo-venaf opgelegd beheer, controle en dis-ciplinering van het maatschappelijkeleven. De commandoposten van hetstaatsapparaat worden bemand door depolitieke partijen die door Bookchin be-schreven worden als hiërarchischestructuren waarbinnen de communicatiein één richting verloopt: van de top naarde basis.Politieke partijen houden de burgersbinnen de grenzen, controleren en mani-puleren ze, nooit zijn ze de uitdrukkingvan de volkswil: ze laten zelfs niet toedat het volk een eigen wil zou vormen.Vanuit hun eigen wezen kunnen ze al-leen maar mobiliseren, commanderenen macht verwerven. Beroep doen op destaat en haar agenten versterkt en legiti-meert voortdurend de staat en ontneemtmacht aan het volk. Macht laat geen va-cuüm toe in het openbare leven. Demacht die de staat wint gaat altijd tenkoste van het volk en visa versa. Wie destaatsmacht legitimeert delegitimeert devolksmacht. Politiek gecentreerd rondde staat is als een lichaamsvreemde stof

De AS 91 37

Page 39: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

die het maatschappelijk organisme bin-nendringt en haar in belangrijke mateverzwakt of haar in laatste instantiezelfs kan vernietigen.Samen met een nieuwe invulling van de'politiek' moet ook het 'burgerschap'dringend opnieuw gedefinieerd worden.Burgerschap is verengd geworden totstemrecht waarmee een blanco chequegegeven wordt aan beroepspolitici diezelf ook weer vermalen worden doorhet staatsraison van hun partij. Burger-schap moet weer gaan betekenen dat de'gewone' mensen zelf weer de politieketouwtjes in handen hebben en dat menpolitiek weer gaat bedrijven in het kaderdat daarvoor het meest geschikt is: deplaatselijke gemeenschap. Daar ontmoe-ten mensen die in dezelfde omstandig-heden leven elkaar en is een directe uit-wisseling van ideeën mogelijk. Waarnodig kunnen deskundigen om adviesgevraagd worden: het laatste woordblijft echter steeds bij het communale li-chaam - in concreto het buurt- of wijk-comitee.Bookchins veranderingsstrategie is ge-baseerd op de vorming van een dualemachtsstructuur. Lokale gemeenschap-pen kunnen gebruik maken van de be-wegingsruimte die toegestaan wordtdoor de nationale wetgeving en instel-lingen om hun draagvlak en slagkrachtuit te bouwen. Daarna kan gedacht wor-den aan een meer offensieve houdingwaarbij geëist wordt dat verregaandevormen van basisdemocratie juridischgeïnstitutionaliseerd worden. Die wette-lijke erkenning van de basisbewegingzou moeten leiden tot de uitholling vande macht van de centrale staat, wat - sa-men met haar afbrokkelende legitimiteit- uitmondt in haar desintegratie.Tegenover een systeembevestigende, opde staat gerichte, hervormingspolitiekstelt Bookchin dus het alternatief vaneen organische, ecologische of groenepolitiek: 'Het wordt tijd dat we een or-

ganische (...) politiek ontwikkelen, in te-genstelling met een étatistische politiek,gestructureerd rond partijen, bureau-cratieën, politieke specialisten en elites.Organisch of ecologisch - in één woord:groen - betekent letterlijk de evolutievan een politiek van het organisme van-uit het cellulaire niveau van het maat-schappelijke leven: de gemeenschap.Dat kan de buurt, de stad of het dorpzijn, maar nooit de abstracte 'natie' metzijn imperatieven van nationale partij-en, bureaucratieën, uitvoerende orga-nen, enz. Groene politiek betekent datwe ecologische principes en processengaan toepassen op onze manier van po-litiek bedrijven: op basisniveau, in co-mitees die volgens democratische prin-cipes en met actieve betrokkenheid vaniedereen werken. Het betekent een ver-trouwelijke politiek gebaseerd op op-voeding, niet op mobilisatie, zodat webijdragen tot de vorming van actieve,politiek betrokken, participerende bur-gers, geen passieve, geatomiseerde enspektakel gerichte 'kiezers' die elkegreep op hun toekomst verloren hebben.Het uitgelezen werkterrein voor dezepolitiek is de gemeente: buurt- endorpscomitees die zich verbinden totconfederale verbanden als tegenwichtvoor de groeiende centralisatie van denationale staat'.14

DE NOODZAKELIJKE REVOLUTIE:ECONOMIE EN TECHNOLOGIEEen ecologisch gezonde gemeenschap,zegt Bookchin, moet als bouwsteen deecogemeenschap hebben, vergelijkbaarmet het ecosysteem in de natuur. Zo'ngemeenschap moet de specifieke men-selijke eigenschappen koesteren en be-vorderen: rationaliteit, zelfreflectie,doelgerichtheid, enz. Dat vereist in eer-ste instantie 'menselijke schaal': een ha-bitat is onmenselijk als het omwille vanhaar schaal, centralisatiegraad of exclu-siviteit van haar beslissingsprocedures

38 De AS 91

Page 40: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

de sociale mechanismen die de persoon-lijke lotgevallen van de individuele bur-ger bepalen, verduistert. Op die manierwordt een cruciale voedingsbodem voorde ontwikkeling van het bewustzijn af-gesloten, wat op langere termijn de inte-griteit van dat bewustzijn zal aantasten.De mens houdt op een autonoom indivi-du te zijn: hij wordt een massamens diereflexmatige responsen geeft en zich le-dig houdt met trivialiteiten.In tweede instantie vereist dit een gedif-ferentieerde omgeving die veelzijdigeindividuen voortbrengt die de stabiliteitvan de gemeenschap garanderen: men-sen die zowel kunnen deelnemen aanhet landelijke als aan het stedelijke le-ven, aan hand- als aan hoofdarbeid, aanindividuele zelfontplooiing, mutualisti-sche gemeenschapsbanden en interna-tionale solidariteit... Noodzakelijkevoorwaarde van zo'n ecologisch func-tionerende samenleving is het bestaanvan een post-schaarste maatschappij.Dat is een maatschappij met een gea-vanceerde productiecapaciteit die meteen beperkte investering van menselijketijd en energie toelaat dat de elementaireen zelfs een aantal luxe-behoeften vande mensen bevredigd worden. Alles kangeproduceerd worden, maar (in tegen-stelling met het kapitalistisch systeem)hoeft niet langer omdat de mensen geza-menlijk kunnen beslissen dat de tijd enenergie die de ontwikkeling van eennieuw product zou kosten, beter kan be-steed worden aan gemeenschapsinitia-tieven.De post-schaarste maatschappij heeft alsfunctie de deuren van de sociale arenapermanent open te houden voor het re-volutionaire volk. Zolang datzelfde volkgedwongen is door moeizame inspan-ningen in zijn levensonderhoud te voor-zien, komt de revolutionaire politiek opde tweede plaats of vraagt dusdanigebijkomende inspanningen dat die onmo-gelijk lange tijd vol te houden zijn. Een

post-schaarste maatschappij moet dusaan iedereen de mogelijkheid bieden omzich met zaken van algemeen belang be-zig te houden (waarmee het de beperkt-heden van de Griekse polis overstijgt).Bovendien moet de post-schaarste maat-schappij ons vrijmaken voor iets (enniet van iets): de nadruk ligt hier op eenactief vrijheidsbegrip, een praktijk vanzichzelf en anderen vrijmaken en men-selijker maken door participatie in depublieke instellingen.De post-schaarste maatschappij wordtgedragen door een libertaire techno-sfeer, waarmee Bookchin wil aanduidendat de productiesfeer geen sfeer van denoodzaak is waarbinnen autoritaire ver-houdingen onvermijdelijk zijn (een op-vatting die nog altijd door de invloedrij-ke eco-marxist André Gorz verkondigdwordt). In navolging van de grote 19e-eeuwse utopisten (Fourier, Owen, Mor-ris) is hij de mening toegedaan dat deproductiesfeer kan doordrongen wordenvan vrijheid. Dat heeft implicaties voorhet karakter van een libertaire technolo-gie:(a) Het ecologische karakter van bij-voorbeeld alternatieve energie mag erniet alleen uit bestaan dat zij kostenbe-sparend en milieubeschermend is. Eenlibertaire technologie zal zich laten in-spireren door het principe van eenheid-in-verscheidenheid. Dat sluit meteen aluit dat we op zoek gaan naar het tover-middel van één energiebron die al onzeenergieproblemen zou kunnen oplossen.Eerder zal gedacht worden aan de inter-actie van zonnecollectoren, windgenera-toren, methaan vergassing, eventueel incombinatie met de klassieke energie-bronnen die samen een soort van ener-giemozaïek vormen die op kunstige wij-ze afgestemd wordt op het specifiekeecosysteem waarbinnen het functioneert(Bookchin loopt niet weg met op zich-zelf staande alternatieve snufjes). In dealdus tot stand gekomen biotechnische

De AS 91 39

Page 41: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

ecosystemen treedt er een samengaanop van de arbeid die geleverd wordtdoor de natuur en de arbeid van de tech-nologische instrumenten.(b)Alternatieve technologie mag demens ook niet degraderen tot een ver-lengstuk van de machine. Van een te-rugkeer naar arbeidsintensieve en mens-verslindende 19e-eeuwse of pré-indu-striële productietechnieken kan dan ookgeen sprake zijn. Enerzijds denkt Book-chin in dit verband aan een werkverde-ling mens-machine: deze laatste knaptde zware arbeid op, terwijl de mens zouinstaan voor een ambachtelijke artistie-ke afwerking. Anderzijds maakt de uit-schakeling van tijd- en energierovendearbeid de handen vrij voor wat wij inbrede zin 'zelfbeheer' zouden kunnennoemen: het beheer van de werkplaatsdoor de werkers, in samenspraak met deburgers van de plaatselijke gemeen-schap, met bijzondere aandacht voor deintegratie van de werkplaats in het loka-le ecosysteem en de ecogemeenschap.Dat betekent dus een integratie van deeconomische eenheden in het gemeen-schapsbeheer: Bookchin spreekt vaneen 'municipalisering' van de econo-mie» Municipalisering geeft zowel eenantwoord op de nadelen van nationalise-ring (in plaats van de staat worden delokale gemeenschappen versterkt) als opdie van collectivisering (de politiseringvan de economie verhindert het ontstaanvan een corporatistische mentaliteit).(c) Natuurlijk zijn (a) en (b) slechts rea-liseerbaar binnen een radicaal gedecen-traliseerde economie waarbij lokaal pa-rochialisme vermeden wordt. Dit laatstemoet gebeuren door afspraken tussen deverschillende regio's over het gemeen-schappelijk gebruik van bepaalde pro-ductiecapaciteiten en hulpbronnen.Maar zelfs wanneer er in een gemeen-schap of regio economische bedrijvig-heden van nationaal belang plaatsvin-den, dan nog moet die gemeenschap of

regio zo veel mogelijk zelfvoorzienendproberen te zijn. Dat voorkomt dat eendeel van de mensheid opgeofferd wordtaan de belangen van de mensheid in zijngeheel.

DE NOODZAKELIJKE REVOLUTIE:EEN NIEUWE RATIONALITEITIn de hedendaagse wereld wordt ratio-naliteit als een exclusief menselijke ei-genschap beschouwd die hem onder-scheidt van de 'stomme' wereld rondomhem en waarmee hij meesterschap overdie wereld kan verwerven. Rationaliteitis aldus verengd tot zijn instrumenteelaspect, het is een vermogen gewordenom te klassificeren, analyseren, manipu-leren en differentiëren. Deze instrumen-tele rede heeft zijn mislukking bewezendoor het uitblijven van de beloofde vrij-heid en autonomie en door het uitbrekenvan de ecologische crisis. Tegenwoor-dig hebben wij behoefte aan een 'objec-tieve rede' die de natuur niet langer zietals 'dode materie', maar als een bronvan subjectiviteit die ten grondslag ligtaan waarden en doeleinden die door dierede opgespoord kunnen worden. Inplaats van een autoritaire rationaliteit,die staat voor intellectuele prestatie,treedt een libertaire rationaliteit dieraakpunten vertoont met het symbioti-sche animisme van de organische ge-meenschappen (zonder daarom hun my-thes en zelfmisleiding te aanvaarden).Wetenschap is niets anders dan de me-thodische toepassing van de rede op deconcrete wereld. Maar met de verwor-ding van de rede is ook de wetenschapgedegradeerd tot een instrumenteel con-trolesysteem, zowel van de natuur alsvan de maatschappij. Het geniet nietlanger de reputatie van middel tot weten(=Wissenschaft), maar is een middel totoverheersing geworden (=Herrschafts-wissen). Evenals de natuur heeft ook dewetenschap haar geschiedenis en is inzekere zin die geschiedenis. Bookchin

40 De AS 91

Page 42: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

weigert die geschiedenis als een soortopgaande lijn te beschouwen, waarbijelke nieuwe benadering een juisterbeeld geeft van de natuur zoals die 'ansich' is (cfr. de klassieke-mechanische-evolutionaire-relativistische benade-ring). Elke benadering bevat waarheid,maar op verschillende niveaus van na-tuurlijke ontwikkeling.Om deze stelling te staven verwijst hijondermeer naar de scherpe kritieken diewetenschapsfilosoof Kuhn te verdurenkreeg vanwege diens hypothese dat' wetenschappelijke revoluties' ver-klaard moeten worden vanuit overre-dingstechnieken in plaats van door deontdekking van opzienbarende nieuwegegevens. De moderne wetenschapsbe-oefening wordt verweten dat ze zichvastklampt aan de leerstellingen van heteigen paradigma, waardoor techniekende overhand krijgen op de concrete rea-liteit en zinvolle vragen als onweten-schappelijk van de hand worden gewe-zen. De wetenschap verwordt aldus toteen kerk: Feyerabend's wetenschapskri-tiek slaat in dit opzicht spijkers metkoppen. 16 Bookchin pleit ervoor om eenevenwicht te zoeken tussen de noodzaaktot zelf-interpretatie van de wetenschapen een synthese van de inzichten gele-verd voor verschillende niveaus van na-tuurlijke ontwikkeling. Dat zou een rij-ker kwalitatief natuurbeeld opleveren,waartoe de eerste stappen gezet werdendoor de nog niet zijn kinderschoenenontgroeide ecologische wetenschap.'Werden' omdat ondertussen het ecolo-gische denken gemonopoliseerd is ge-worden door een systeemtheoretischebenadering die, in zijn wezen, tot de-zelfde traditie behoort als het Newtoni-aanse mechanicisme. Evolutie wordt te-ruggebracht tot een zaak van 'dyna-mieken', 'interdependente fluctuaties'en 'terugkoppelingsmechanismen' (cfr.Hoofdstuk 9 van Fritjof Capra's HetKeerpunt). Bookchin spreekt in dit ge-

val van 'reductionistisch bedrog', datwil zeggen een poging om de meest al-gemene formules toe te passen op demeest gedetailleerde situaties, in deovertuiging dat datgene wat zeer univer-seel en schijnbaar allesomvattend isnoodzakelijkerwijze ook datgene moetverklaren wat in hoge mate particulieren individueel is.Het specifieke karakter van de natuurlij-ke evolutie kan slechts begrepen wor-den door een dialectische logica. 16 Dia-lectisch beschouwd resulteert een veran-dering in een bepaald stadium van debiotische gemeenschaps- of sociale or-ganisatie niét simpelweg in een nieuw,mogelijkerwijze meer complex systeemvan 'terugkoppeligsmechanismen'. Erontstaan nieuwe kenmerken, nieuwe on-derlinge betrekkingen en een nieuw sub-jectiviteitsniveau die samen een nieuwsoort potentialiteit belichamen, die deuitdrukking vormt van nieuwe objectie-ve mogelijkheden die zichzelf via speci-fiek gerichte activiteiten trachten te ac-tualiseren. Maar deze potentialiteit is opzijn beurt weer het resultaat van de ac-tualisatie van andere potentialiteiten diesamengenomen en cumulatief be-schouwd een zich ontwikkelend conti-nuüm vormen.Dialectiek is een specifieke denkwijzeom verschijnselen-in-ontwikkeling tebegrijpen en kan nooit van deze inhoudgescheiden worden. Verwacht dus vanBookchin niet dat hij een handboek zaluitbrengen met basisprincipes van dedialectische logica die we dan alleennog maar op de te onderzoeken ver-schijnselen hoeven toe te passen!Dialectiek is echter meer dan alleen eenreactie op de eenzijdigheid of de tekort-komingen van het overheersende reduc-tionistische denken. Het is tevens eenbron van zingeving en levert een objec-tief fundament voor een nieuwe ethiek.Normen kunnen immers verankerd wor-den in de objectieve werkelijkheid van

De AS 91 41

Page 43: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

de potentialiteit die naar verwezenlij-king (=actualisatie) tendeert en een'ought'-karakter bezit (=hoe het zoumoeten zijn). De vrije, rationele en mo-rele actualiteit van het 'moeten' kan zo-doende permanent gecontrasteerd wor-den met de existentiële werkelijkheidvan het 'zijn'. Voortdurend wordt de'realiteit' ter discussie gesteld, met ver-wijzing naar de 'actualiteit': de 'waar-om'-vraag (waarom is de realiteit afge-

weken van haar rationele verwezenlij-king?) krijgt weer een gelijkwaardigeplaats naast de 'hoe'-vraag (hoe is dierealiteit tot stand gekomen?).

Uit het voorgaande weten we reeds datBookchins ethiek een menselijk rent-meesterschap ('stewardship') over denatuur veronderstelt: de noodzaak vaneen bedachtzaam menselijk ingrijpendat een 'vrije natuur' tot stand brengt.

NOTEN

(1) M. Bookchin, Remaking Society, p. 10. (2) M.Bookchin, 'Freedom and Necessity in Nature', Al-ternatives 4, nov. 1986, p. 32. (3) M. Bookchin, Remaking Society, p. 17. (4) M. Bookchin, Rema-king Society, p. 32. (5) M. Bookchin, Remalcing Society, p. 29. (6) M. Bookchin, Remalcing Society,p. 61. (7) M. Bookchin, Remaking Society, p. 82. (8) M. Bookchin The Rise of Urbanisation and theDecline of Citizenship, p. 172. (9) Het afbrokkelen van de communale voedingsbodem van wat menhet revolutionair bewustzijn van de arbeidersklasse pleegt te noemen heb ik uitvoeriger behandeld inmijn artikel 'De Politieke Theorie van Bookchin' (deel 2), Perspectief 17, okt-dec 1989, vooral p.17-21. (10) M. Bookchin, The Ecology of Freedom, p. 251. (11) M. Bookchin, Remaldng Society, p.108. (12) K. Marx, Die heilige Familie, MEW 2, p. 38. (13) Zie o.m. M. Bookchin, 'Marxism as abourgeois Sociology', in: Toward an Ecological Society, p. 195-210 en J.P. Clark, 'Marx's inorganicBody', Environmental Ethics, Fall 1989, p. 243-258. (14) M.Bookchin, 'The Greening of Politics',Green Perspectives 1, January 1986, p. 2-3. (15) M. Bookchin, 'Municipalization: Community Ow-nership of the Economy', Green Perspectives 2, February 1986, p. 1-3. (16) Bookchin ideeën omt-rent rationaliteit en wetenschap komen uitvoerig aan bod in Hoofdstuk 11 (The Ambiguities ofFreedom) van zijn hoofdwerk The Ecology of Freedom. Zijn leer over dialectiek, sterk beïnvloeddoor Aristoteles en Hegel, vindt men terug in het wat zwaar op de maag liggend artikel 'ThinkingEcologically: a Dialectical Approach', Our Generation 2, 1987, p. 3-40.

BIBLIOGRAFISCHE LEESWIJZERBeginnende Bookchin-lezers die met een minimum aan inspanning een maximaal overzicht vandiens ideeën willen krijgen zouden hun exploratietocht kunnen aanvatten met de vier essays versche-nen in de bundel The Modern Crisis (New Society Publishers, Philadelphia, 1986, 167 p.). Van daar-uit kan de brug geslagen worden naar het recente Remalcing Society (Black Rose Books, Montreal1989, 207 p.) dat een goed inzicht èn overzicht geeft van de enorme rijkdom van de door Bookchingeconcipieerde sociale ecologie. Het is een gepopulariseerde en beter gestructureerde versie vanBookchins magnum opus The Ecology of Freedom - The Emergence and Dissolution of Hierarchy(Cheshire Books, Palo Alto, 1982, 385 p.), misschien wel de belangrijkste anarchistische publicatieuit de naoorlogse periode en ongetwijfeld één van de meest ambitieuze. Wie zich onvoorbereid in delectuur van deze kolos stort (klein lettertype!) loopt het gevaar zijn tanden erop te breken. Er ver-scheen ook een Duitse vertaling onder de titel Die Ökologie der Freiheit (Beltz Verlag, Wein-heim/Basel, 1985, 433 p.).Bookchin is een veelzijdig denker die zich, trouw aan de intenties van de sociale ecologie, op zeeronderscheiden terreinen waagt. Zijn eerste stappen als auteur zette hij op strikt ecologisch terrein on-der het pseudoniem Lewis Herber, Lebensgeffihrliche Lebensmittel (Hans Georg Mueller Verlag,MUnich, 1955) en Our Synthetic Environment (Alfred Knopf, New York, 1962). De verbinding tus-sen ecologie en anarchisme wordt gelegd in de essaybundel Post-Scarcity Anarchism (Black RoseBooks, Montreal, 1971, 288 p.) die artikelen uit de jaren '60 bevat. Enkele van deze essays werdentrouwens in het Nederlands vertaald onder de titel Ekologie en anarchisme, uitgegeven door hetAnarchisties Kollektief Utrecht in 1977. Bookchins engagement in de groene beweging resulteerdein een aantal artikelen over ecologie, ecologische beweging en ecotechnologie die samen met eenaantal andere thematieken (stad, (neo-)marxisme) gebundeld werden in Toward all Ecological So-ciety (Black Rose Books, Montreal, 1980, 313 p.).

42 De AS 91

Page 44: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Bookchin fascinatie voor het fenomeen 'stad' houdt verband met zijn overtuiging dat authentiek po-litiek bedrijven slechts binnen een stedelijke context mogelijk werd. Reeds in 1965 verscheen Crisisin our Cities dat ook in het Nederlands is vertaald (in 1966 als Stikkende steden). Een volledig uitge-werkte visie op de evolutie en het -hedendaags- verval van de stad vindt men terug in The Limits ofthe City (Harper & Row, New York, 1974, een bewerkte versie verscheen bij Black Rose Books,Montreal, 1986, 194 p.) maar vooral in het meer recente The Rise of Urbanisation and the Decline ofCitizenship (Sierra Club Books, San Francisco, 1987, 300p.).Zijn verhouding tot de anarchistische traditie wordt verwoord in The Spanish Anarchists - The he-roic Years 1868-1936 (Harper & Row, New York, 1977, 328p.) en in het controversiële voorwoordtot Sam Dolgoffs' The Anarchist Collectives (Free Life Editions, New York, 1974), p. XI - XXXDC.Een inschatting van de levensvatbaarheid van Bookchins politieke ideeën op Westeuropese bodemverscheen in 'Parteipolitik oder populistische Pol itik - Anmerkungen eines in Deutschland reisendenAmerikaners' (Kommune, 1/1985, p. 5-12).De eco-filosofische fundamenten van zijn anarchisme moeten geconstrueerd worden uit her en derverspreide artikelen waarbij ik mij beperk tot de voornaamste. Gemakkelijk toegankelijk zijn 'DieRadilcalisierung der Natur - Zur Ethik eines radikalen Naturversffindnis' (Schwarzer Faden 1/85, p.22-29; het gaat om de Duitse vertaling van Bookchins voordracht op het internationale anarchistischcongres in Venetië in 1984) en 'Freedom and Necessity in Nature: a problem in Ecological Ethics'(Alternatives 13,4, 1986, p. 29-38). Zwaardere kost is 'Toward a Philosophy of Nature - The basesfor an ecological Ethics' , in: M. Tobias (ed.), Deep Ecology (Avant Books, San Francisco, 1984, p.213-239) en 'Thinking ecologically: a Dialectical Approach (Our Generation, 18,2, 1987, p. 3-40)waarin Bookchin positie kiest in de Europese natuurfilosofische en kennistheoretische traditie. Eensynthese van zijn filosofische standpunten vindt men terug in 'Radical Social Ecology: a BasisOverview' (Harbinger 3, fall 1985, p. 26-38).Op basis van deze filosofische standpuntbepaling heeft Bookchin zich de laatste jaren af gezet tegentwee wereldbeschouwelijke stromingen die - bij een oppervlakkige vergelijking - nogal wat verwant-schap vertonen met de sociale ecologie. In het eerste geval is de tegenstroom ook in Europa goed be-kend. Bookchin wijdde er een polemische brochure aan die ik alleen in Franse vertaling terug-gevonden heb: 'Sociobiologie ou Ecologie Sociale?' (Atelier de Création libertaire, Lyon, 49 p.). Deandere stroming waartegen Bookchin zich vanaf het midden van de jaren '80 steeds krachtiger isgaan afzetten is de Deep Ecology beweging (met een brede aanhang in de ecologische beweging inde Verenigde Staten). Dat gebeurde met veel wapengekletter en emotioneel geladen (slogan)taal in'Social Ecology versus 'Deep Ecology'- A Challenge for the Ecology Movement' (The Raven 3,1987, p. 219-250). Er verscheen een (gebrekkige) vertaling van dit artikel in het Vlaamse libertairetijdschrift Perspectief, 15, april-juni 1989, p. 11-42. In het kielzog van dit artikel verschenen er reac-ties en tegenreacties, waarbij ook Bookchin zich niet onbetuigd liet. De polemische boventoon tastsoms de kwaliteit van deze schrijfsels aan: toch zou ik willen wijzen op het waardevolle 'The Popu-lation Myth' (Green Perspectives 9, July 1988 en 15 April 1989).Verder een advies voor de geïnteresseerden onder ons in de (post)modernisme-discussie. Toen zijnex-medestander Joel Whitebook hem in het artikel 'Modernity and the Problem of the autonomousIndividual' (Telos 50, winter 1981-82, p. 79-102) aanviel om wille van zijn 'Centraal EuropeesJoods eschatologisch libertair messianisme en utopisme', reageerde Bookchin daarop met 'Findingthe Subject: Notes on Whitebook and Habermas Ltd.' (Telos 52, sununer 1982, p. 78-98).Tenslotte vermeld ik nog dat Bookchin op lokaal niveau politiek aktief is binnen het 'Green ProgramProject' (P.O. Box 111, Burlington, Vermont 05402) dat een onregelmatig verschijnende nieuws-brief uitbrengt, Green Perspectives, en dat op aanvraag een lijst met beschikbare literatuur toestuurt.Op nationaal vlak engageert hij zich binnen het 'Left Green Network' (P.O. Box 372, West LebanouNH03784), dat een blad uitgeeft ('Left Green Notes') en veel belang hecht aan internationale uitwis-seling en correspondentie vanuit het buitenland.Bookchin is een hoge boom in Amerikaanse radicale ecologische milieus en hij vangt navenant veelwind. Ik heb me echter verbaasd over het niveau van de kritieken op Bookchin: nogal wat commen-taren beperken zich tot een verwijzing naar zijn marxistisch verleden en al de overbodige linkse ba-gage die hij nog met zich zou meeslepen. Veel verwacht ik van de aangekondigde Bookchin-kritiekdoor George Bradford uit Detroit. Impliciete bewerkingen op Bookchin zijn terug te vinden in zijntwee opvallende essays 'How deep is Deep Ecology? A Challenge to radical Environmentalism'(Fifth Estate, 22, 3, Fall 1987, p. 3-33) en Return of the Son of Deep Ecology: the Ethics of perma-nent Crisis and the permanent Crisis in Ethics (Fifth Estate, spring 1989, p. 5-32). Voor serieuzerekritieken moeten we ons wenden naar het Europese continent. Daar wordt Bookchin weer verweten

De AS 91 43

Page 45: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

niet genoeg marxist te zijn. Zie onder meer M. Oechsle, Der likologische Naturalismus. Zum Ver-htlitnis von Natur und Gesellschaft im bkologischen Diskurs (Campus Verlag, Frankfurt, 1986) en J.Reiche, Ökologie und Zivilisation - Der Mythos der natiirlichen KreisWufen, in: Baire u.a., Die Lin-ke neu denken (Wagenbach, Berlin, 1984, p. 40-67). Rolf Cantzen verwijt Bookchin een loopje tenemen met de klassieke filosofische valkuilen (onder andere de onoverbrugbare is/ought kloof, hetnastreven van kennis van Natur-an-sich). Zie Freiheit unter saurem Regen -C1berlegungen zu einemlibertair-bkologischen Gesellscha fiskonzept (Ed. Ahrens, Berlin, 1984, vooral p. 51-70) en WenigerStaat- mehr Gesellschaft - Freiheit-ökologie-Anarchismus (Fischer, Frankfurt, 198Z hoofdstuk VI, p. 175-221).Bookchin's oeuvre heeft echter ook een niet te verwaarlozen impuls gegeven aan de anarchistischetheorie en praktijk. Dit zal duidelijk blijken uit de bundel, uitgegeven door John P. Clark, Renewingthe Earth: the Promise of Social Ecology (Green Print/Merlin Press, London, 1990) waarvan het in-leidende essay door de auteur ter beschikking werd gesteld voor dit nummer van De AS. Het boekbevat trouwens in hoofdzaak praktijkvoorbeelden die een concrete uitdrukking willen geven aan be-paalde principes van de sociale ecologie. Bookchin's inspiratie klinkt ook door in een vroegere, suc-cesvolle, essaybundel van Clark, The Anarchist Moment -Refiections on Culture, Nature and Power(Black Rose Books, Montreal, 1986 (2de dr.)). Twee essays in deze bundel zijn expliciet aan Book-chin's ideeën gewijd. Een vroege voedingsbodem voor de sociale ecologie vormde de radicale femi-nistische beweging. Vooral de figuur van Janet Biehl, een nauwe medewerkster van Bookchin,springt daarbij in het oog. Zie onder meer haar What is social ecofeminism? (Green Perspectives, 11,October 1988) en Women and the democratic tradition (Green Perspectives 16 en 17, June en Au-gust 1989).

RADICALE POLITIEK IN EEN TIJDPERKVAN VOORTDUREND KAPITALISME

Murray Bookchin

Murray Bookchin's artikel 'Radical Politics in an Era of Advanced Capitalism'verscheen als no. 18 van het bulletin Green Perspectives (november 1989). GreenPerspectives. A Left Green Publication, is een uitgave van het Green Program Pro-ject of Burlington, Vermont (USA) onder redactie van Murray Bookchin, JanetBiehl en Gary Sisco. Een abonnement voor tien afleveringen kost veertien dollar(P.O.Box 111, Burlington VT 05402). De vertaling is van Simon Radius. (Red.)

Tegen alle voorspellingen van de jarendertig in heeft het kapitalisme zichwraakzuchtig gestabiliseerd en een bui-tengewone flexibiliteit verworven in dedecennia na de tweede wereldoorlog.Feitelijk moeten we nu duidelijk bepa-len door welke factoren het kapitalismein zijn meest rijpe vorm tot ontwikke-ling komt, om maar niet te spreken overhet maatschappelijk traject dat voor dekomende jaren is uitgezet. Ik zou willenbeweren, dat het duidelijk is dat het ka-pitalisme zichzelf heefromgevormd vaneen economie, omringd door vele pre-kapitalistische, maatschappelijke en po-litieke formaties, in een maatschappijdie 'vereconomiseerd' is.

Termen als consumentisme en industria-lisme zijn puur obscure verbloemingenvan een alles doordringende verburger-lijking, die niet alleen een honger naarcomfort en verfijnde technologieën metzich brengt, maar die ook de expansiebevordert van markt- en handelsrelatiesnaar terreinen en sociale bewegingendie daaraan ooit in bepaalde mate weer-stand boden, zo niet afkerig waren vanuiterst amorele, accumulerende en con-currerende vormen van menselijke in-teractie. 'Marktwaarden' zijn in toene-mende mate doorgesijpeld in familiale,educatieve, persoonlijke en zelfs spiritu-ele relatievormen. Dit alles heeft inhoge mate de pre-kapitalistische tradi-

44 De AS 91

Page 46: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

ties die op wederzijdse hulp, idealismeen verantwoordelijkheidsbesef berust-ten, verdrongen tegen gunste van zake-lijke vormen van gedrag.Er heerst een gevoel dat, welke vormenvan nieuw verzet dan ook (zij het vande groenen, de libertairen of radicalenin het algemeen) alternatieve levenster-reinen moeten kunnen openleggen diehet op kunnen nemen tegen de verbur-gerlijking van de samenleving op alhaar niveaus, dan wel dit alles ongedaankunnen maken. De problematiek van derelatie tussen de 'maatschappij', de 'po-litiek' en de 'staat' staat als één van dehoogste urgentiepunten op het program-ma. Kán er plaats zijn voor een radicaalpubliek terrein naast de communes, decoöperaties en de burenhulp-organendie door de tegencultuur van de jarenzestig werden ontwikkeld? Maar dieook gemakkelijk ontaardden in bouti-que-achtige bedrijfjes, als zij al niet vol-ledig verdwenen? Is er misschien eenopenbaar terrein dat een strijdperk kanworden voor de wisselwerking tussende onderling tegenstrijdige krachten vanverandering, opvoeding en machtsvor-ming, en de uiteindelijke confrontatiemet de gevestigde orde en levenswijze?

MARXISME, KAPITALISME ENHET PUBLIEKE TERREINHet hele concept van wat openbaar is,van publiek terrein, staat haaks op degebruikelijke radicale kijk op een klas-se-systeem. Het marxisme vooral ont-kende het bestaan van een definieerbaar'publiek', of wat in de eeuw van de De-mocratische Revolutie -twee eeuwengeleden- het 'volk' werd genoemd.Want deze visie verhulde kennelijk spe-cifieke klassebelangen, belangen waar-van men veronderstelde dat deze uitein-delijk de bourgeoisie onverbiddelijk inconflict met het proletariaat zoudenbrengen. Als het 'volk' iets betekende,aldus de marxistische theoretici, scheen

het te gaan om een afkalvende, onge-vormde, moeilijk te omschrijven bour-geoisie -een erfenis uit het verleden vanvroegere revoluties- waarvan verwachtkon worden dat zij merendeels tot dekapitalistische klasse gerekend wildeworden. Maar tenslotte werd zij tochgedwongen in de werkende klasse opge-nomen. Het proletariaat zou op denduur, naarmate het klassebewust werd,de algemeen menselijke belangen totuitdrukking brengen als het eenmaaldeze vage middenklasse in zich opgeno-men had, vooral in tijden van een alge-mene economische of 'chronische' cri-sis binnen het kapitalisme zelf.

De jaren dertig met zijn stakingsacties,arbeidersoproeren en zijn confrontatiesop straat tussen revolutionairen en fas-cistische groeperingen, met een oorlogen bloedige opstootjes in het vooruit-zicht, leken deze visie te bevestigen.Maar we kunnen nu niet langer ontken-nen dat deze traditioneel-radicale visiesindsdien plaats heeft moeten makenvoor de realiteit van een kapitalistischmanager-systeem, zowel in cultureel,ideologisch als economisch opzicht.Hoewel de levensstandaard voor miljoe-nen mensen ernstig ondermijnd is, blijfthet een nog nooit eerder voorgekomenfeit, dat het kapitalisme tot nu toe al eenhalve eeuw lang gevrijwaard bleef vooreen 'chronische crisis'. Ook zijn er geentekenen dat we in de nabije toekomstgeconfronteerd zouden worden met eencrisis die vergeleken kon worden metdie van de Grote Depressie. Een internebron, die op lange termijn mogelijker-wijs een economische instorting teweegzou brengen en die een algemene be-langstelling voor een nieuwe samenle-ving zou doen ontstaan, ligt ook nietvoor de hand. Het kapitalisme is in delaatste vijftig jaar succesvoller geweestmet crisisbestrijding dan in de vooraf-gaande anderhalve eeuw, de periode

De AS 91 45

Page 47: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

van de zogenaamde 'historische over-heersing'.Ook het klassieke industriële proletari-aat is in aantal afgenomen in de eerstewereld (de historische en klassiekeplaats van de socialistische confrontatiemet het kapitalisme), in klassebewust-zijn en zelfs in politiek bewustzijn alseen historisch unieke klasse. Pogingenom de marxistische theorie te herschrij-ven teneinde de gesalarieerden te latenopgaan in het proletariaat zijn niet al-leen zinloos, zij staan ook haaks op dewijze waarop deze hoogst gedifferenti-eerde middenklasse zichzelf ziet in haarrelatie tot een marktsamenleving ofmarkteconomie. De hoop te koesterendat het kapitalisme van binnen uit zalineenstorten, als gevolg van de eigen in-nerlijke tegenstrijdige zelfontwikkeling,is een illusie zoals de zaken er nu voor-staan.Maar er zijn dramatische voortekenendat het kapitalisme, zoals ik elders hebbenadrukt, externe voorwaarden produ-ceert voor een crisis, een ecologischecrisis. En dát zou wel eens een alge-meen menselijke belangstelling vooreen radicale, sociale verandering kun-nen oproepen. Kapitalisme, georgani-seerd rondom een marktsysteem van'groeien of sterven', gebaseerd op riva-liteit en expansie, moet de natuur welafbreken, vruchtbare grond in zand ver-anderen, de atmosfeer vervuilen, het kli-maat van de planeet volledig veranderenen de aarde waarschijnlijk ongeschiktmaken voor hoogontwikkelde levens-vormen. Feitelijk blijkt het om een eco-logische kanker te gaan, die complexeecosystemen die al ontelbare eeuwengeleden gevormd werden, kan verkan-keren.Als gedachteloze en onophoudelijkegroei als een doel op zichzelf -doormenselijke wedijver gedwongen toe tenemen om zo de organische wereld teverslinden- problemen schept die mate-

riële, ethnische en culturele verschillendoorsnijden, zal het concept van het'Volk' en van een 'openbaar terrein'een levende historische realiteit kunnenworden. De Groenen, ofwel een of an-dere soort van radicale ecologische be-weging, kunnen daarbij een unieke, bin-dende, politieke betekenis krijgen die inelk opzicht met de traditionele arbei-dersbeweging is te vergelijken. Als dewerkplek van het proletarisch radicalis-me de fabriek was, dan zou het arbeids-terrein van de ecologische beweging degemeenschap zelf moeten zijn: de buurt,de stad, de gemeente. Een nieuw poli-tiek alternatief zou ontwikkeld moetenworden, dat enerzijds noch van parle-mentaire aard is, noch exclusief beperktblijft tot directe actie en activiteiten vaneen tegencultuur. Want dan zou directeactie verstrikt raken in deze nieuwe po-litieke vorm van communaal zelfbeheer,gebaseerd op een volledig participatori-sche democratie -de hoogste vorm vandirecte actie, de machtsvorming van hetvolk om zelf de bestemming van de sa-menleving te bepalen.

De groene beweging verkeert in het al-gemeen in een opmerkelijk gunstige po-sitie om het strijdveld te worden dat eendergelijk perspectief kan uitwerken enin actie omzetten. Ontoereikendheden,mislukkingen en stappen terug zoals dievan de Griinen ontslaan radicaal-socialetheoretici niet van de verantwoordelijk-heid om te proberen deze beweging 'opte voeden' en haar het theoretisch rich-tingsgevoel te verschaffen dat zij nodigheeft. De groene beweging is niet ver-stard in een hopeloze onbuigzaamheid,zelfs niet in West-Duitsland en Frank-rijk, ondanks de grote compromissendie de radicalen onder hen in deze lan-den al vervreemd hebben van hun res-pectievelijke groene partijen. Het be-langrijkste is, dat het er naar uit ziet datde ecologische crisis op zich geen brede

46 De AS 91

Page 48: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

milieubeweging verdráágt, die zich zo-danig kan vastpinnen dat zij radicaal ge-articuleerde tendensen zou kunnen uit-sluiten.Zulke radicale tendensen koesteren, zetheoretisch onderbouwen en een samen-hangende radicale ecologievisie bena-drukken, behoort tot de grote verant-woordelijkheid van authentieke radica-len. Wat uiteindelijk elke beweging ver-nietigt in een tijdperk waarin de verbur-gerlijking alles wegvaagt, is niet alleende verzakelijking van het dagelijks le-ven als zódanig, maar haar eigen gebrekaan besef dat het noodzakelijk is zich teverzetten tegen deze verzakelijking enhaar kracht om zich te handhaven.

DE MAATSCHAPPIJ, DE POLITIEKEN DE STAATEr is nu een grote behoefte om dit beseftastbare vorm en realiteit te geven. Ont-stond in de jaren zestig een tegencultuurom weerstand te bieden tegen de heer-sende cultuur, in de laatste jaren vandeze eeuw is de behoefte gecreëerd aantegen-instituties van het volk teneindeop te kunnen tornen tegen de gecentrali-seerd staat. De specifieke vormen diezulke instellingen konden aannemen,verschilden al naar de tradities, waar-den, betrokkenheid en cultuur van eenbepaalde periode. Maar sommige pri-maire theoretische vooronderstellingenmoeten worden opgehelderd, als men debehoefte wil bevorderen aan nieuwe in-stellingen, en -breder gezien- aan eennieuwe radicale politiek. De noodzaakom het begrip 'politiek' opnieuw te om-schrijven -om het in feite een brederebetekenis te geven dan het in het verle-den had- wordt een praktische impera-tief. Het vermogen en de bereidheid vanradicalen om tegemoet te komen aandeze behoefte zal duidelijk de toekomstbepalen van bewegingen als de Groenenèn de mogelijkheid op zich voor het be-staan van een radicalisme als coherente

kracht voor sociale verandering aan debasis.De belangrijkste institutionele strijdper-ken -het sociale, het politieke en het éta-tistische- waren ooit duidelijk van el-kaar te onderscheiden. Het socialeterrein kon duidelijk van het politiekeafgebakend worden en het politieke opzijn beurt van het staatsterrein. Maar inonze huidige, historisch vertroebeldewereld zijn ze verduisterd en misbruikt.De politiek is opgeslorpt door de staat,zoals de maatschappij in toenemendemate geabsorbeerd is door de heden-daagse economie. Willen er nieuwe ra-dicale bewegingen die zich bezighou-den met de ecologische ineenstortingontstaan en wil een ecologisch georiën-teerde samenleving een eind maken aanpogingen om zowel de natuur als de be-volking te domineren, dan moet dit pro-ces tegengehouden en gekeerd worden.Het is gemakkelijk om over de maat-schappij, de politiek en de staat a-histo-risch te denken, alsof deze altijd bestaanhebben, zoals wij ze nu aantreffen.Maar het is een feit dat elk van dezedrie een ingewikkelde ontwikkelingachter de rug heeft, die we moeten be-grijpen als we een helder inzicht willenverkrijgen ten aanzien van hun beteke-nis in de maatschappelijke theorie enpraktijk. Veel van wat we nu politieknoemen is in werkelijkheid staatsbeleid,gestructureerd via het stafapparaat vande staat, met zijn parlementariërs, rech-ters, bureaucraten, politie, leger en der-gelijke, een verschijnsel dat vaak nage-bootst wordt van de toppen van de staattot aan de kleinste gemeenschappen.Maar de term politiek verwees in deGriekse etymologie naar een openbaarterrein, bevolkt door bewuste burgersdie zich competent achtten om recht-streeks hun eigen gemeenschappen ofpoleis te besturen.De maatschappij op haar beurt was hetbetrekkelijk private gebied, dat van de

De AS 91 47

Page 49: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

familiale verplichtingen, van de vriend-schap, van het zelfbehoud, de produktieen de voortplanting. Van zijn eerste ver-schijning als puur menselijk groepsbe-staan tot die hoogst geïnstitutionaliseer-de vormen, die we gewoonlijk maat-schappij noemen, was het sociale levengestructureerd rondom het gezin of oi-kos. (Economie betekende ooit weinigmeer dan gezinshuishouding.) Kerndaarvan was de huishoudelijke wereldvan de vrouw, aangevuld door de bur-gerlijke (civiele) wereld van de man.In de vroege menselijke gemeenschap-pen vonden de belangrijkste functiesvan overleven, zorg en voortbestaan,binnen het huiselijk gebied plaats, waar-aan het burgerlijke (civiele) terrein inhoge mate dienst verleende. Een 'stam'(de term wordt gebruikt in een brede be-tekenis die ook benden en clans omvat)was een echte sociale eenheid, bij elkaargehouden door bloedverwantschap, hu-welijk en allerlei functionele banden ge-baseerd op leeftijd en werk. Deze sterkmiddelpuntzoekende krachten, gewor-teld in de biologische feiten, hieldendeze voortreffelijke sociale gemeen-schappen bijeen. Zij gaven de leden eengevoel van interne solidariteit die zosterk was, dat de stamverwanten de'vreemdeling' of de 'buitenstaander'grotendeels uitsloten en wier acceptatiegewoonlijk afhing van de regels dergastvrijheid en van de behoefte aannieuwe leden om de gelederen van dekrijgers aan te vullen, toen oorlog voe-ren in toenemende mate van belangwerd.Een groot deel van de vastgelegde his-torie is een verslag van de groei van hetmannelijke, burgerlijke (civiele) terreinten koste van het huishoudelijke of hetsociale terrein. Mannen verkregen intoenemende mate het gezag over devroege gemeenschap door de stammen-oorlogen en botsingen in verband metde grenzen van hun jachtterrein. Nog

belangrijker is misschien het feit datlandbouwvolkeren zich grote stukkenland toeëigenden, die jagersvolken no-dig hadden voor zichzelf en hun maniervan leven. Uit dit ongedifferentieerdeburgerlijke (civiele) gebied (burgerlijkwordt hier in brede zin gebruikt) ont-stonden de politiek en de staat. Wat nietzeggen wil dat politieke macht enstaatsmacht vanaf het begin hetzelfdewaren. Ondanks hun gemeenschappelij-ke oorsprong uit het vroeg-burgerlijkegebied stonden deze twee scherp tegen-over elkaar. De gewaden van de historiezijn nooit eenvoudig, noch zonder rim-pels. De evolutie van de maatschappijvan kleine familiale, sociale groepennaar hoog gedifferentieerde, hiërarchi-sche en klassesystemen met een be-voegdheid die uitgestrekte territorialerijken omvatte, is niet anders dan com-plex en onregelmatig. Het huishoudelij-ke en familie-terrein zelf, dat wil zeg-gen het sociale territorium, hielp devorming van deze staten tot stand bren-gen. Vroege despotische koninkrijken,zoals Egypte en Perzië, werden niet be-schouwd als duidelijk burgerlijke een-heden, maar als de persoonlijke 'huis-houdingen' dan wel als de huishoude-lijke domeinen van de monarchen. Dezeuitgestrekte vorstelijke gebieden van'goddelijke' monarchen en hun verwan-ten werden later door families in feodalelandgoederen opgedeeld. De socialewaarden van de huidige autocratieëndoen denken aan een tijd dat bloedver-wantschap en afstamming iemand's sta-tus en macht bepaalden, niét burger-schap of rijkdom.

DE OPKOMST VAN EENPUBLIEK TERREINHet was de 'stedelijke revolutie' van deBronstijd, zoals V. Gordon Childe hetuitdrukte, die langzaam de pracht enpraal van de sociale en gezinssectorscheidde van die van de staat, waardoor

48 De AS 91

Page 50: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

een nieuw terrein voor de politieke are-na werd gecreëerd. De groei van de ste-den -in hoofdzaak rondom tempels, mi-litaire forten, administratieve centra enregionale markten- vormden de basisvan een nieuwe, meer ontkerkelijkte enuniversalistischer vorm van politiekeruimte. Gegeven de tijd en de ontwikke-ling evolueerde deze ruimte tot eentoendertijd onbekend publiek gebied.Steden die een volmaakt model vormenvan zo'n openbare ruimte bestaan niet,noch in de geschiedenis noch in de so-ciale theorie. Maar sommige steden wa-ren noch overwegend sociaal (in dehuishoudelijke betekenis) noch étatis-tisch, maar deden een volkomen nieuwevoorziening ontstaan. Het meest opmer-kelijk waren de zeehavens van het antie-ke Hellas, de (kunst-)nijverheids- enhandelssteden van het middeleeuwseItalië en van Centraal Europa. Zelfs mo-derne steden, in prille nationale statenzoals Spanje, Engeland en Frankrijk,ontwikkelden een eigen identiteit en be-trekkelijk populaire vormen van burger-participatie. Hun parochiale, noch zelfshun patriarchale kenmerken mochtenhun universele humanistische kenmer-ken niet overschaduwen. Vanuit hetOlympisch standpunt van moderniteitzou het even onbelangrijk als a-histo-risch zijn om tekortkomingen te belich-ten die de steden gemeen hadden metbijna alle 'beschavingen' die al duizen-den jaren bestonden.Waar het om ging was een kwestie vanvitaal belang: dat deze steden het open-bare forum creëerden. Daar, op de agoravan de Griekse democratieën, op het fo-rum van de Romeinse republiek, in hetstadscentrum van de middeleeuwsecommune en op de plaza van de Re-naisssance steden konden de burgers sa-menkomen. Tot op zekere hoogte ont-stond op dit openbare terrein eenvolstrekt nieuwe arena, een politieke,gebaseerd op beperkte maar vaak parti-

cipatorische vormen van democratie,maar óók een nieuw concept van de ste-deling, de stadsburger.Gedefinieerd in termen van zijn etymo-logische wortels betekent politiek hetbeheer van de stadsgemeenschap of po-lis door haar leden, de burgers. Politiekbetekende ook de erkenning van burger-recht aan vreemdelingen of 'buiten-staanders' die niet via bloedverwant-schap tot de bevolking behoorden. Dathield in het begrip van een universelehumanitas, te onderscheiden van het ge-nealogisch (volgens de afstamming/bloedverwantschap) bepaalde begrip'volk' (folk). Hand in hand met dezefundamentele ontwikkelingen, ken-merkte de politiek zich door de toene-mende secularisatie van allerlei maat-schappelijke aangelegenheden, eennieuw respect voor het individu en eengroeiende aandacht voor rationele ge-dragsregels, ten koste van de gedachte-loze geboden van de gewoonte.Ik wil niet suggereren dat privileges,ongelijke rechten, bovennatuurlijke gril-len en gebruiken of zelfs wantrouwenten aanzien van de 'vreemdeling' volko-men verdwenen met de opkomst vansteden en de stadspolitiek. In de meestradicale en democratische perioden vande Franse Revolutie bijvoorbeeld, heer-ste in Parijs een wijdverbreide angstvoor 'buitenlandse samenzweringen' eneen xenofoob wantrouwen jegens 'bui-tenstaanders'. Evenmin deelden devrouwen ook maar ooit in de vrijhedendie de mannelijke burgers genoten. Hetwezenlijke is voor mij echter dat er door'de stad' iets heel nieuws werd gecre-eerd, iets dat niet kon worden wegge-moffeld in de plooien van het socialedomein of in dat van de staat: namelijkeen publiek terrein en een politiek do-mein. Dat terrein en dat domein werdenmet de tijd kleiner of groter, maar nooitverdwenen zij volledig uit de geschiede-nis. Ze stonden heel kritisch tegenover

De AS 91 49

Page 51: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

de staat, die in verschillende mate pro-beerde de macht te professionaliserenen te centraliseren, wat vaak een doel opzichzelf werd, zoals de staatsmacht dieontstond in het Ptolemeïsch Egypte, deabsolute monarchieën in het 17e eeuwseEuropa en de totalitaire regeringssyste-men in Rusland, Duitsland, Italië, Span-je en China in onze eigen eeuw.

DE CONFEDERATIEVAN GEMEENTENDe duurzame geografische ruimte voorde politiek was bijna altijd de City of destad -meer algemeen het gemeentebe-stuur ervan. De grootte van een politieklevensvatbare stad is uiteraard niet on-belangrijk. Voor de Grieken, met namevoor Aristoteles, behoort een stad of po-lis niet zó groot te zijn, dat zij haar aan-gelegenheden niet op 'face-to-face'-ba-sis kan afhandelen dan wel een zekeremate van familiariteit onder haar bur-gers kan vernietigen. Dit richtsnoer,stellig niet strak of onschendbaar, wasbedoeld om de stadsontwikkeling te be-vorderen langs lijnen die rechtstreeksopwogen tegen de opkomende staat. Bijeen bescheiden, maar beslist niet gerin-ge omvang kon de polis institutioneelzodanig ingericht worden, dat de leidingin handen was van ervaren, publiekelijkgeëngageerde mensen met een minimalemaar zorgvuldig beschermde graad vanrepresentatie.Om een politiek persoon te kunnen zijn,zo werd verondersteld, moest men aanbepaalde materiële voorwaarden kunnenvoldoen. Enige vrije tijd was nodig omdeel te kunnen nemen aan politieke aan-gelegenheden, een vrije tijd waarinwaarschijnlijk voorzien werd door sla-venarbeid, hoewel het beslist onwaar is,dat alle actieve Griekse burgers slaven-houders waren. Belangrijker dan vrijetijd was de behoefte aan persoonlijk-heids- en karaktervorming -het Grieksebegrip paideia- waarbij inbegrepen was

de redelijke ingetogenheid, die ervoormoest zorgen dat burgers het decorumkonden hanteren, dat nodig was om eenvergadering van het volk levensvatbaarte houden. Openbaar dienstbetoon waseen ideaal dat nodig was als tegenwichtvoor bekrompen, egoïstische impulsen,èn om het ideaal van een algemene be-trokkenheid te ontwikkelen. Dat werdbereikt door een ingewikkeld netwerkvan relaties, die reikten van loyalevriendschap -de Griekse notie van phi-lia- tot het met elkaar optrekken bij bur-gerlijke festiviteiten en in militairedienst.Maar politiek in déze zin was niet eenstrikt Hellenistisch verschijnsel. Over-eenkomstige problemen en behoeftenontstonden en werden op allerlei manie-ren opgelost in de vrije steden, niet al-leen in het bekken van de MiddellandseZee, maar ook in continentaal Europa,Engeland en Noord-Amerika. Bijna aldeze vrijsteden schiepen een publiekesfeer en een politiek, die democratischwas in verschillende gradaties en gedu-rende lange perioden. Met hun grote af-keer van gecentraliseerde staten vorm-den vrijsteden en hun federaties eenaantal cruciale keerpunten waarin demensheid geconfronteerd werd met demogelijkheid om een maatschappij totstand te brengen, gebaseerd ofwel op deconfederatie van steden ofwel op natio-nale staten.Ook de staat had zijn historische ont-wikkeling die niet gereduceerd kan wor-den tot een simplistisch a-historischbeeld. Vroege staten in de geschiedeniswerden opgevolgd door quasi-staten,monarchieën, feodale staten en republi-keinse. De totalitaire staten van onzeeeuw overtreffen de wreedste tirannieënuit het verleden. Maar essentieel voorde opkomst van de nationale staat washet vermogen van gecentraliseerde sta-ten om de vitaliteit van de stadsbuurt,de stad en de dorpsstructuren te ver-

50 De AS 91

Page 52: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

zwakken en hun functies te vervangendoor bureaucratieën, de politie en het le-ger. Een subtiele wisselwerking tussende grote stad en de staat -vaak explode-rend in een openlijk conflict- deed zichin de hele geschiedenis voor en heefthet maatschappelijke landschap tot aande dag van vandaag vorm gegeven.Jammer genoeg is er niet voldoendeaandacht geschonken aan het feit dat decapaciteit van staten om hun macht vol-ledig uit te oefenen, vaak beperkt werddoor de stedelijke obstakels die de cen-trale macht ondervond.Het nationalisme heeft, net als het éta-tisme, zozeer zijn stempel gedrukt ophet moderne denken dat alleen het idééal van een politiek van lokaal bestuur(municipalisme) als een optie voormaatschappelijke organisatie eigenlijkal is afgeschreven. Dat komt, zoals ik alheb benadrukt, doordat politiek vandaagde dag volledig vereenzelvigd wordtmet staatsmacht, de professionaliseringvan macht. Dat het rijk van de politieken de staat vaak en hevig met elkaar inconflict raakten -conflicten die op bloe-dige oorlogen uitliepen- is bijna volle-dig over het hoofd gezien. De grote re-volutionaire bewegingen uit het verle-den, van de Engelse revolutie van 1640tot die in onze eeuw, werden altijd ge-kenmerkt door krachtige volksbewegin-gen en waren voor hun welslagen af-hankelijk van sterke gemeenschaps-banden. Dat de angst voor gemeentelij-ke autonomie nog steeds een spook-beeld is voor de natie-staat kan menmerken aan de eindeloze rij argumentendie er tegen in gebracht worden. Ver-schijnselen die zo 'dood' zijn als devrije gemeenschap en participatorischedemocratie zouden waarschijnlijk heelwat minder tegenargumenten oproependan wij voortdurend tegenkomen.De opkomst van de grote metropoolheeft geen eind gemaakt aan de histori-sche zoektocht naar de commune en

burgerpolitiek, zoals ook door de komstvan multinationale ondernemingen hetthema van het nationalisme niet van deagenda is verdwenen. Steden als NewYork, Londen, Frankfurt, Milaan enMadrid kunnen langs politieke weg in-stitutioneel gedecentraliseerd worden,zij het als buurt- of als districtsnetwerk,en dat ondanks hun grote structureleomvang en hun interne onderlinge af-hankelijkheid. Hoe goed zij inderdaadkunnen functioneren als zij niet structu-reel decentraliseren is een ecologischekwestie van de grootste betekenis, zoalsde problemen van luchtvervuiling, doel-treffende watervoorziening, criminali-teit, de kwaliteit van het leven, het ver-voer enz. aangeven.De geschiedenis heeft op hoogst drama-tische wijze aangetoond dat de grotesteden in Europa, met een bevolkingvan bijna een miljoen inwoners en metprimitieve communicatiemiddelen, goedfunctioneren door middel van uitste-kend gecoördineerde, gedecentraliseer-de instellingen met een buitengewonepolitieke vitaliteit. Van de grote stedenin Castilië ten tijde van de Comutiero-revolte in de vroege jaren van de 16eeeuw, via de Parijse Assemblée van1790 tot aan de Madrileense burgerbe-weging van de jaren zestig in deze eeuw(om er maar een paar te noemen), heb-ben volksbewegingen in grote stedencruciale kwesties aan de orde gesteld:bij wie de centrale macht berust en hoehet gemeenschapsleven institutioneelbehoort te worden geregeld.Dat een grote stad net zo parochiaal kanzijn als een stamverband is nogal duide-lijk en is nu niet minder waar dan het inhet verleden was. Vandaar dat elke mu-nicipale beweging die niet confederaalis -dat wil zeggen die niet opgaat in eennetwerk van wederzijdse verplichtingenaan kleine en grote steden in dezelfderegio- niet in meerdere mate als eenechte politieke eenheid kan worden be-

De AS 91 51

Page 53: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

schouwd dan een buurtschap dat niet sa-menwerkt met andere buurten die deeluit maken van de stad. Een confederatiegebaseerd op gedeelde verantwoorde-lijkheden, volledige aansprakelijkheidvan confederale gedelegeerden Jegenshun buurtschap, het recht van een buurt-schap om een mandaat terug te eisen,standvastige vertegenwoordigers -dit al-les maakt een onmisbaar deel uit vaneen nieuwe politiek. Van de bestaandekleine of grote steden kan niet geëistworden dat zij een replica vormen vande nationale staat op lokaal niveau. Datzou betekenen het opgeven van alle be-trokkenheid ten aanzien van sociale ver-andering als zodanig.Van enorm praktisch belang is het feitdat vóórstatelijke instituties, tradities ensentimenten, op gevarieerde wijze inbijna de gehele wereld blijven leven.Verzet tegen onderdrukkende statenwordt gevoed door communale netwer-ken van dorpen, buurten en steden, ge-tuige de worstelingen die we zagen inZuid-Afrika, het Midden-Oosten en La-tijns-Amerika. De beroering die nu deSowjet-Unie door elkaar schudt is nietalleen te wijten aan de eisen tot groterevrijheid, maar ook aan bewegingen voorregionale en lokale autonomie, die eenuitdaging betekenen voor haar voortbe-staan als een gecentraliseerde natie-staat.Wie de communale basis van deze be-weging niet wil inzien, is net zo kippigals iemand die de latente instabiliteitvan elke nationale staat onderschat. Hetzou erger zijn als men de nationale staatals een vanzelfsprekende zaak be-schouwt en ermee gaat onderhandelenpuur op de door de staat bepaalde ter-men. Of een staat nu werkelijk meer ofminder 'staat' is -geen kleinigheid voorradicale theoretici als Bakoenin enMarx, hoezeer zij ook onderling ver-schillen -hangt in hoge mate af van demacht van lokale, confederale en com-

munale bewegingen om tegen dezemacht op te kunnen tornen en een dualemacht te kunnen vormen, die daarvoorin de plaats komt. De grote rol die deMadrileense Burgerbeweging, nu bijnadertig jaar geleden, speelde in het on-dermijnen van het Franco-regime vraagtdan ook om een diepgaande studie omdeze beweging recht te doen.Ondanks de marxistische visie op eengrotendeels economisch conflict tussen'loonarbeid en kapitaal' waren de revo-lutionaire bewegingen van de arbeiders-klasse in het verleden geen gewone in-dustriële bewegingen. De levendigeParijse arbeidersbeweging bijvoorbeeld,in hoofdzaak van geschoolde hand-werkslieden, was ook een gemeen-schapsbeweging, verankerd in de wij-ken die gevoed werd door een rijkbuurtleven. Vanaf de Levellers-bewe-ging (in 17e eeuws Engeland) tot de an-archo-syndicalisten in Barcelona in on-ze eeuw, is radicale actie versterkt doorhechte gemeenschapsbanden en doordie openbare sfeer van straten, pleinenen café's.

DE BEHOEFTE AAN EENNIEUWE POLITIEKDit municipalisme kan niet genegeerdworden en moet zelfs weer herschapenworden, overal waar het ondermijnd isdoor de moderne staat. Een nieuwe poli-tiek, geworteld in kleine plaatsen, buurt-schappen, steden en regio's, vormt hetenige levensvatbare alternatief voor hetbloedeloze parlementarisme dat ook inde diverse groene partijen en verwantesociale bewegingen doorsijpelt. Kort-om, hun koers in de richting van eensteile en corrupte staatsmacht, waarbijvan de grote burgerlijke partijen ook al-tijd verwacht kan worden dat zij henwegmanoeuvreren en hen in coalitiesopslokken. De levensduur van 'single-issue' bewegingen blijft .dan ook be-perkt tot die problemen waartegen ver-

52 De AS 91

Page 54: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

zet wordt aangetekend. Militante actiesten aanzien van zulke problemen moe-ten niet verward worden met het radica-lisme dat op lange termijn nodig is, omhet besef en het bewustzijn van mensente veranderen en uiteindelijk de samen-leving zelf. Zulke bewegingen vlammenop en doven uit, zelfs als zij succesvolzijn. Zij missen de onderbouwing die zonoodzakelijk is om blijvende bewegin-gen voor sociale verandering te schep-pen en een terrein waarop zij permanentaanwezig kunnen zijn bij het politiekeconflict.

Vandaar de enorme behoefte aan echtepolitieke basisbewegingen, confederaalverenigd, en verankerd in duurzame endemocratische instellingen die kunnenevolueren tot echte libertaire platforms.Het leven zou prachtig zijn, zo nietwonderbaarlijk, als wij geboren werdenmet alle training, geletterdheid, vaardig-heden en mentale middelen die we no-dig hebben om een beroep of een roe-ping in praktijk te kunnen brengen.Jammer genoeg moeten wij moeizaamdeze vaardigheden zien te verwerven endat vereist strijd, confrontatie, opvoe-ding en ontwikkeling. Het is ook hoogstonwaarschijnlijk dat een radicale muni-cipalistische benadering van enige bete-kenis is als gemakkelijk middel tot insti-tutionele verandering. Er moet voorgevochten worden, alvorens men hetkan waarderen. Net zoals het gevechtom een vrije samenleving zelf even be-

vrijdend en zelftransformerend moetzijn als de existentie van een vrije ge-meenschap. Het lokale bestuur is eenpotentiële tijdbom. Het scheppen vannetwerken, en het trachten gemeentelij-ke instellingen die een replica vormenvan de staat om te vormen, betekent hetoppakken van een historische uitdaging,een echt-politieke, die al eeuwenlangbestaat. Nieuwe sociale bewegingenzakken tegenwoordig in elkaar, op zoeknaar een politiek perspectief dat ze in depolitieke arena brengt. Vandaar dat zezo gemakkelijk het parlementarisme in-glijden. Historisch gezien heeft de liber-taire theorie zich altijd gericht op devrije gemeente, die zou moeten voor-zien in het celweefsel voor een nieuwemaatschappij. Het negeren van het po-tentieel van deze vrije gemeenschapomdat deze nog niet vrij is, houdt in datwij voorbijgaan aan een sluimerend po-litiek gebied dat juist een levende in-houd geeft aan de belangrijke libertaireeis: een commune van communes. Wantin deze stedelijke instellingen en de ver-anderingen die we in hun structuur kun-nen aanbrengen -namelijk ze steedsmeer in een nieuwe openbare sfeer om-vormen- ligt de duurzame institutionelebasis voor een duale fundamentelekracht: een basisconcept van burger-schap en municipalistische economischesystemen, die een tegenwicht kunnenvormen voor de groeiende macht van degecentraliseerde natiestaat en gecentrali-seerde ondernemingen.

PUBLICATIES BOOKCHIN

De meeste publicaties van Bookchin zijn uitgebracht of heruitgegeven door de libertaire uitge-verij 131ack Rose (Montreal), in Europa vertegenwoordigd door Freedom Press (London). Mo-menteel zijn verkrijgbaar: Remaking Society, Toward an Ecological Society, Post-ScarcityAnarchism, The Limits of the City en The Modern Crisis. De prijs ligt rond de dertig gulden. Zezijn verkrijgbaar in de linkse boekhandel of rechtstreeks te bestellen bij Karl Kreuger, postbus61523, Den Haag.

De AS 91 53

Page 55: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

BLADEREN 15"Die 40 Jahre waren Lehrjalre, keine Leer-jahre, schreef de Oostduitse historica WaltraudSeidel-HOppner. En ook haar kollega ManfredKossok hoopte er maar het beste van, getuigezijn commentaar op haar woorden: "Das ist kernWunschdenken, sondem eine Realitát, aus derKraft fit- alternatives Handeln erwachsen Icatm"(Die Weltblihne, nr. 45:17, april 1990). Luttelemaanden later lijkt ook deze Realitlit als sneeuwvoor de zon verdwenen. Gevreesd moet wordendat de Oostduitse oktober/november-revolutievan 1989 wel degelijk tot de Verlorenen Mo-menten der Geschichte gerekend dient te wor-den. Het gelijknamige artikel van Kossok blijftevenwel een must omdat het, denk ik, treffendde opvattingen verwoordt van die linkse DDR-intellectuelen die zich het 'allemaal wat anders'hadden voorgesteld. Het socialisme dood? "Soeinfach IA& sich Geschichte nich bewAltigen..."Hoe 't ook zij: de realiteit in de DDR, zomer1990, is een verbijsterende. Er wordt ten onzent,uiteraard terecht, veel over geschreven. Beperk-te de Nederlandse pers zich evenwel tot de Gro-te Problemen, in de Duitse pers ook aandachtvoor de 'kleine' problemen.Zo is één van de paradoxale konsekwenties vande Duitse Wiedervereinigung, dat zeer waar-schijnlijk Westberlijnse jongeren weer aan mili-taire dienstplicht zullen moeten geloven. In hetBerlijnse uitgaansblad Zitty van begin augustusstond daarover een interessant artikel.Een probleempje vormen ook de zoals bekendnogal royaal uitgevoerde Marx/Engels-monu-menten. Wat te doen? Afbreken (dat wil zeggenopblazen)? Of laten staan als afschrikwekkendeherinneringen? Dirk Schumann schreef er in detaz (4-8-1990) een boeiend artikel over: Marxgeht, die Monumanten bleiben. Zur Diskussionzum die politische Denkmliler in der DDR. Inhet zelfde nummer een interview met kunste-naar Joachim John over deze kwestie. Zijn op-lossing: Einschmelzen!Intussen brak in de taz-redactie, dat wil zeggentussen de nieuwe Ostler redactie en de Wessies,een conflict uit over een uit de prullenbak gevis-te lijst met adressen van Stasi's, een conflict datook Die Zeit (29-6-1990) haalde.Een laatste probleem dat ik hier noemen wil,vormen de Trabi's. Want: het feit dat deze dap-pere DDR-vierwielers een Duroplast-carrosseriehebben is niet alleen een van de redenen voorhet bestaan van talloze Trabi-Witze (voor eenoverzicht: zie de rubriek Contrapunt in DeGroene van 11-6-1990), maar gaf, doordat Tra-bi's nu, voor het eerst in de geschiedenis, echtafgedankt worden, aanleiding tot een nieuw mi-

lieuprobleem. Het Duroplast (47 procent katoen,53 procent fenolhars) blijkt namelijk noch ver-brand noch verschroot te kunnen worden, zomeldde Der Spiegel (nr. 1990/33).En het goede nieuws? Ik houd het op een orgel-concert van John Cage in Oost-Berlijn (zie: taz,4-8-1990)...

Over de Roemeense omwenteling is intusseneen tweetal boeken verschenen. Het laatste balvan de vampier heet het boek van Volkskrant-journalist Cees Zoon over 'Roemenië en de erfe-nis van Ceausescu' (Nijgh & Van Ditmar 1990,208 blz., f34,90). Het blijkt helaas te wemelenvan de fouten (zie de recensie van Peter Mi-chielsen in NRC 11-8-1990).Het duivelsrijk van Ceausescu van Ion Pacepa,heet het andere (Wereldvenster 1990, 316 blz.,f29,90) en ook hier moet achter de betrouw-baarheid ervan een stevig vraagteken gezet wor-den. Pacepa was nu eenmaal een jaar of zeshoofd van de Roemeense buitenlandse veilig-heidsdienst en heeft derhalve een flinke stapelboter op zijn hoofd, zo vermoed ik.Een absolute must wat Roemenië betreft is daar-entegen een oorspronkelijk Frans artikel vanOlivier Weber en Radu Portocala dat onder detitel Roemenië: Revolutie of complot in Interme-diair (22-6-1990) in een Nederlandse vertalingverscheen.

Schreef ik in een vorige aflevering van deze ru-briek nog lovend over de Tsjecho-Slowaaksepresident Havel, inmiddels reed ook hij een(eerste?) scheve schaats door Kurt Waldheim inSalzburg een hand te geven. Treurig dat zo'nvoorval 'ons anarchistisch gelijk' weer eens on-derstreept. Macht corrumpeert. Hoewel, HenkHolland (NRC 3-8-1990) formuleerde dit gelijk,om met Jacques de Kadt te spreken, 'radicalerwant juister'. Onder verwijzing naar Max Weberstelde Hofland namelijk dat de politieke moraaleen andere is dan de absolute. En tja, daar heb-ben 'wij anarchisten' dus principiële moeitemee...

Ton Lemaire (geb. 1941) aan wie ik, naar aan-leiding van het verschijnen van zijn bundel Bin-nenwegen (1988), in deze rubriek (zie: Bladeren8) enige regels wijdde, houdt er mee op: hij ver-laat de Nijmeegse universiteit en gaat op hetFranse platteland wonen. Naar aanleiding vandit afscheid werd Lemaire een vriendenboekaangeboden: Natuur en Cultuur. Beschouwin-gen op het raakvlak van antropologie en filoso-fie (R. Corbey en P. v.eL Grijp (red.), AmboBaarn, 1990, 273 blz., f39,=), met bijdragen vanonder andere Peter Kloos, Barbara Noske, Ger-

54 De AS 91

Page 56: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

rit Huizer, Mieke Bal en Hans Achterhuis.Laatst genoemde herlas onder andere de utopi-sche roman van William Morris, News fromNowhere uit 1890 om Lemaire's ideeèn omtrentde ecologische utopie... af te kunnen wijzen."Het afwijzen van de utopie zou juist de toe-komst wel eens kunnen openen", meent Achter-huis. In ieder geval een goede aanleiding omNews from Nowhere weer eens uit de kast te ha-len, en dan natuurlijk niet de gekortwiekte Pen-guin-editie die Achterhuis gebruikte, maar devolledige (hoe 'stomvervelend' ook) editie diebij Routledge & Kegan Paul (1970, vele malenherdrukt) verscheen.Het blijkt dat Achterhuis in een aantal opzichtengelijk heeft, maar toch de essentie van het utopi-sche denken mist. Zie Arthur Lehning's rede It-haka (1976)!Ook bij de bijdrage van Mieke Bal wil ik hiereven stilstaan. Zij schreef voor de bundel eenkritiek op Raymond Corbey's rijk geïllustreerdeanalyse van koloniale ansichtkaarten, waaronderveel 'koloniaal naakt' (R. Corbey, Wildheid enbeschaving, de Europese verbeelding van Afri-ka; Ambo Baarn 1989, 182 blz., f49,50).Het probleem: "Herhaal je niet het gebaar vantoeéigening en uitbuiting als je hetzelfde materi-aal dat je bekritiseert ter illustratie zelf ook weerafbeeldt?" 'Ja', luidt het antwoord van Bal.Het probleem is, zoals ook Bal weet, niet nieuw.Ik noem hier de Westberlijnse fascisme-tentoon-stelling (vgl. Bladeren 12) en de tentoonstellingZwart volgens blank in het Amsterdamse Tro-peninstituut (zie VN-bijlage, 25-11-1989) diebeide tot soortgelijke discussies aanleiding ga-ven.Ton Lemaire zal gelukkig blijven publiceren.Zijn volgende boek zal Twijfel aan Europa he-ten. En daarmee is hij niet de enige filosoof diezich met Europa bezighoudt. Aan de lijst met fi-losofisch getinte publicaties over Europa die ikin Bladeren 13 noemde kan inmiddels ook hetartikel Het Europa van de filosofen van J.J.A.Mooij (Hollands Maandblad 1990-5/6) wordentoegevoegd.

Op 7 juni nam ook de Rotterdamse filosoofSperna Weiland afscheid van de universiteit.Ook hij kreeg een bundel aangeboden, Wijsbe-geerte, universiteit en maatschappij, samenge-steld door Douwe Tiemersma (Ambo Baarn,1990, 262 blz., f39,50). Drie (van de 21) bijdra-gen dienen hier vermeld te worden. Allereersthet artikel van Herman van Run (waarvan deNRC op 14-6-1990 een bewerkte versie publi-ceerde) over de (on)vrijheid van de journalist.Een thema dat ook aan de orde kwam op de ten-toonstelling Vrijheid onder druk, waarvan de ca-

talogus verscheen bij de Stichting Beheer IISG(f22,= op giro 5118096 t.n.v. St. Beh. IISG,Amsterdam o.v.v. 'Vrijheid onder druk').De tweede bijdrage is Lolle Nauta's De subcul-tuur van de wijsbegeerte (dat eveneens ook el-ders, te weten in Krisis, verscheen) waarin hijeen wel èrg privé-achtige geschiedenis van deNederlandse filosofie schetste.Gelukkig houdt Nauta zich zo af en toe ook metinteressantere zaken bezig. Zo publiceerde hij,samen met Bertus Mulder, in Praxis Internatio-nal (nr. 9:4, jan. 1990) een fraai artikel over deNederlandse 'Frankfurter' Andries Sternheim:Working-class and proletariat -on the relationof Andries Sternheim to the Frankfurt School.En het derde artikel dat ik hier noemen wil isL'Europe, un regard van de Zwitserse historicusBarblan.

Ik moet een tweetal nieuwe tijdschriften aan-kondigen.Allereerst Buiten de Orde, een uitgave van deVrije Bond, dat een 'Basisbeweging voor zelfbe-heer en syndicalisme' heet te zijn en een afsplit-sing van het OVB is. Info: Postbus 1338, 3500BH Utrecht.Het tweede is het Documentatieblad van deWerkgroep Sassen dat Geschiedenis van deWijsbegeerte in Nederland heet. Zonder meereen aanwinst. In het eerste nummer bijvoorbeeldhet in Bladeren 13 aangekondigde artikel Eenvoorbeeld voor prille atheïsten: Jacob Mole-schott en het arui-clericalisme in Nederlanddoor S. Thissen (info: Fac. der Wijsbegeerte,Erasmus Universiteit Rotterdam).Nieuw voor mij waren de bladen Gras en hetJosé Marti Journaal, ook al zijn beide bladenalweer in hun derde jaargang.Gras, dat blijkt te staan voor Groene RichtingAndere Samenleving, is een uitgave van DeGroenen van Roel van Duijn (en Hans Ramaer)en wordt gedrukt bij De Appel bloesempers. Eensympathiek blad derhalve, maar wel erg romme-lig (info: Postbus 15449, 1001 MK Amster-dam).Van het Jose Marti Journaal kocht ik het augus-tus/september 1990 nummer vanwege een inter-view met Francisco Carrasquer (vgl. De AS74). Onder de kop De dageraad als obsessievertelt Carrasquer onder andere over RemonSencler en Camus' belangstelling voor de CNT.Voelt u zich nog anarchist?, vroeg MarjoleinHohberger Carrasquer tot slot. "Welnee, ik hebhet niet zo op die -ismen", om desalnietteminmet de volgende woorden te besluiten: "Machtis altijd een vijand van de mensen geweest. Hetis altijd een misdaad. Vrijheid, dat is het allerbe-langrijkste" (info: 020-227785).

De AS 91 55

Page 57: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij

Het José Marti Journaal is overigens een cultu-reel tijdschrift dat zich bezighoudt met Portugal,Spanje en Latijns-Amerika. Dit laatste herinner-de mij aan het feit dat ik ooit aankondigde eenaflevering van deze rubriek te zullen wijden aande Nederlandse derde wereld tijdschriften. Ik zaldaar toch van afzien. Er blijken namelijk zoveelderde wereld-bladen te bestaan -op zijn minst200!- dat ik daar reeds vier afleveringen van eenBladeren-rubriek in de NIO-kroniek mee vulde(info: 020-121220). Een aantal derde wereld-studies wil ik hier echter wel signaleren.Allereerst het schitterende boek van Dirk Kruytover Peru, De revolutie per decreet (VU Uitge-verij Amsterdam 1989, 212 blz., f34,50).Over de Sandinistische verkiezingsnederlaagweid veel geschreven. Doorgaans zeer voorin-genomen en derhalve nauwelijks van belang.Dat geldt niet voor Julia Preston's The defeat ofthe Sandinistas (New York Review of Books,April 12, 1990) en evenmin voor RaymondBuve's De 'Wende' in Nicaragua: waarom enwat nu? (Internationale Spectator, juni 1990).Curieus en indrukwekkend vond ik het proef-schrift (Nijmegen, prof. Gerrit Huizer) van RoelBurgier, The eyes of the pineappel. Revolutiona-ry intellectuals and terror in democratic Kam-puchea (Breitenbach Verlag Saarbrücken 1990,438 blz., DM 53) waarin hij de rationaliteit (!)van de onderdrukking door Pol Pot c.s. onder-zoekt. Politieke rationaliteit is dus ook al watanders dan absolute!, moet ik, Hofland (zie bo-ven) parafraserend, vaststellen. Max Weber ont-breekt dan ook in Burgler's relaas. Overigens:ik ben zeer benieuwd naar een eventuele recen-sie van dit boek door Noam Chomsky...Onlangs kwam de relatie tussen het Zuidafri-kaanse ANC en de plaatselijke communistischepartij aldaar in het nieuws. Die relatie is vangroot belang, want zoals bekend is het ANC nietzomaar een bevrijdingsbeweging en: de Zuid-afrikaanse CP is vermoedelijk de enige commu-nistische partij ter wereld die in ledental groeit!Ik wil daarom wijzen op het fonds van JamesCurrey Publishers (54B Thornhill Square, Is-lington, London Nl 1BE, fondslijst op aan-vraag), waarin veel politiek-historisch getintestudies over Afrika verschenen. Zoals FrancisMeli's South Africa belongs to us. A history ofthe ANC (London 1989, 288 blz., ca. f35,=)

waarin Meli ook uitblinkt in onversneden marx-istorde taalgebruik. Aanbevolen!

Ik ben weer bijna door mijn ruimte heen en zalde rest van mijn stapeltje slechts kunnen 'signa-leren'.De Rotterdamse socioloog A. Cachet promo-veerde op het proefschrift Politie en socialecontrole (Gouda Quint, Arnhem 1990, 358 blz.,f85,=). Een must voor zowel de agentje-pestersonder ons als voor diegenen die worstelen methet anarchistische antwoord op het Hobbesiaan-se orde-probleem.In Frankrijk verscheen, in de Pleiade-reeks vanGallimard het tweede deel (1871-1885) van deOeuvres van Jules Valles. Arnold Heumakersschreef naar aanleiding hiervan een portret vande communard Vallès in de Volkskrant (10-8-1990), onder de kop: Polemist, pamflettist eneeuwig révolté.In De Tijd (10-8-1990) schreef Ton Crijnen overHet omstreden leven van Simone Weil. Een enander naar aanleiding van het verschijnen vanDavid McLellan's Utopian pessimist: the lifeand thought of Simone Weil (Poseidon Press,1990, f54,60).In Trouw van 25 juni schreef Rob Schoutenover de dichter Marsman. Arthur Lehning rea-geerde daarop in Trouw van 17 juli. Inzet: de rolvan Riek Marsman.Een foto waarop Lehning stond, vond ik in de -omstreden!- VN-bijlage van Max Nord overMenno ter Braak (VN-bijlage 28-7-1990, p. 5).Overigens: er schijnt een nieuw deel van de Ar-chives Bakounine aan te komen. Vreemd dat eraan deze Archives in dit blad nog nooit een be-schouwing werd gewijd...Bij de Staatsuitgeverij verscheen W.F.S. Pelt'sstudie Vrede door revolutie -De CPN tijdens hetMolotov-Ribbentrop Pact (1939-1941). Het oor-deel van Ronald Havennar in de Volkskrant (9-6-1990): "Politieke oogkleppen verhinderenzicht op de acrobatiek van de CPN" (SDU DenHaag 1989, 397 blz., f59,90).Van het Biografisch Woordenboek van het so-cialisme en de arbeidersbeweging in Nederlandverscheen een vierde deel (IISG Amsterdam,1990, 300 blz., f44,=), met bijdragen van onderandere Herman Noordegraaf, Bert Altena, RuudUittenhout en Ronald Spoor. (CB)

ANARCHISTISCHE NIEUWSBRIEFRedaktiekollektief A-live, J. van Lennepkade 122, 1053 MT Amsterdam, is van plan een inter-nationale (Engelstalige) anarchistische nieuwsbrief uit te geven. Wie mee wil werken aan deproduktie van zo'n nieuwsbrief wordt verzocht contact op te nemen met de initiatiefnemers.

56 De AS 91

Page 58: HET ECOLOGISCHE ANARCHISME - De AS › documenten › de_AS_091.pdf · Ecology of Freedom. The Emergence and Dissolution of Hierarchy. Het is zijn meest omvangrijke boek, waarin hij