Water hebben we gewoon nodig, maar is ook om van te genieten! Daarom heeft water-

schap Aa en Maas een aantal fietsroutes waarin water centraal staat. ‘Langs dijken en

wielen’ is een bijzonder mooie fietstocht van ongeveer 22 kilometer door het gebied

van het oudste waterschap van Noord-Brabant! Want in 1309 werd de ‘Polder van der

Eigen’ opgericht, de voorganger van waterschap Aa en Maas (Oud-Empel, Gewande en

Rosmalen). Onderweg ervaart u hoe water door de geschiedenis heen het landschaps-

beeld mee heeft bepaald. Geniet van de mooie omgeving en belééf het water!

Waterschap Aa en Maas werkt actief aan gezonde en veerkrachtige watersystemen en wil ruimte bieden aan een duurzaam gebruik voor mens, plant en dier in ons gebied. Dit loopt van de grens met Limburg tot aan Waalwijk. Voor ú werken we aan:

Veilig waterWe beheren 105 km dijk langs de Maas. Zo beschermen we de bewoners binnen ons gebied tegen wateroverlast.

Schoon waterOnze zeven rioolwaterzuiveringsinstallaties zuiveren het afvalwater van bijna 700.000 inwo-ners en duizenden bedrijven. Zo houden we het oppervlaktewater schoon.

Voldoende waterOnze stuwen en gemalen zorgen voor het juiste waterpeil in beken, kanalen en sloten.

Natuurlijk waterWe zorgen voor een goede leefomgeving voor waterplanten en dieren bij de inrichting vanwaterlopen. Flauwere oevers, vispassages bij stuwen en ecologische verbindingszones omnatuurgebieden met elkaar te verbinden zijn hier voorbeelden van.

Recreatief waterWater hebben we niet alleen nodig, maar is ook om van te genieten! Recreatie langs en op het water maken we mogelijk waar de natuur dit toelaat.

Meer weten over wat waterschap Aa en Maas voor ú doet? Kijk dan op www.aaenmaas.nl.

Meer routes kunt u downloaden via de website www.aaenmaas.nl/recreatie.

Fietsroute ‘Langs dijken en wielen’

Sluisweg

Orth

Titaniumlaan

Engelsedijk

Maasboulevard

Treurenburg

Zilverenberg

Goudenheuvel

veldenweg

Zwartbroekweg

nriettewa

ard

Gemaalweg

D

Sch

ools

traa

t

Kerkhoekweg

Larenweg

jken

Graaf van S

olmsw

eg

islag

Crevecoeur

Lugteren

Rietve

ldenk

ade

essing

Anjerva

Ketela

arsk

ampw

eg

Dui

tlaan

De W

oerd

Heuvel

Veem

arkt

kade

Siloweg

Arkdreef

Kobaltw

eg

Sch van Haestrechtsingel

Dubloenla

an

D

andzuige

rkade

MA

AS

BR

UG

Treurenburg

zuig

erst

raat

Spuisluis

Jacht

De Lieshaven

eldhaven

Militair Oefenterrein

rrein

Ertveld plas

4948

6

7

8

1 De HeinisNatuurgebied de Heinis is een bijzonder natuurgebied dicht bij de stad ‘s-Hertogenbosch.De Heinis is een van de weinig overgebleven stukjes winterdijk van de Maas. Deze dijk werd al in de 14e eeuw aangelegd en heeft de stadsuitbreidingen overleefd. Het gebied had vroeger veel last van overstromingen. Dat is nog te zien aan de wielen, de meertjes die overbleven na een dijkdoorbraak.

2 De Groote Wielen (A)In de polders ten noorden van Rosmalen wordt een grote nieuwbouwwijk voor ’s-Hertogenbosch gerealiseerd. De komende jaren worden hier ruim 4.300 woningen gebouwd. Water neemt in De Groote Wielen een prominente plaats in. De mooie waterplas en het uitgekiende watersysteem zijn niet alleen functioneel en milieubewust, maar zorgen ook voor veel sfeer en recreatiemogelijk-heden. De wijk is genoemd naar de wielen langs de Maasdijk.

Maasdijk bij Empel

Fiet

slro

ute

lang

s di

jken

en

wie

len

Vanuit de stad naar beginpunt:53 - 52 - 90 (2,5 km)

De route zelf:90 - 91 - 96 - 95 - (richting) 10 - 95 - 96 - 49 - 48 -rioolwaterzuivering ‘s-Hertogenbosch - 50 - 90 (22 km)

De fi etsroute ‘Langs dijken en wielen’ volgt hoofdzakelijk de bestaande knooppuntenroute.

Routebeschrijving

Empelsedijk

Sluisweg

Bruistensingel

Orthen

Herven

Heinis

Titaniumlaan

Zandzuig

Hustenweg

Ro

sma

lensed

ijk

Empelseweg

Engelsedijk

Maasboulevard

Meerw

ijkweg

Treurenburg

De Saren

Stadionlaan

Westerpad

He

ngm

eng

Groote Wielenlaan

DIE

PTEW

EG

Het W

ielsem

Ertveld

weg

Ha

mba

kenw

eg

Rom

pertsebaan

Zilverenberg

Goudenheuvel

Sint Teunisla

an

nweg

Hervensebaan

Polsbroek

Zwartbroekweg

Annenburgweg

nriettewa

ard

Ha

rk Zei

s

Azielaan

Klokkenlaan

Gew

ande

Gemaalweg

Wilhelminastra

at

Die

Raadhuisstraat

Veldpad

Wasw

eg

Elststraat

Tivoliweg

Loke

ren

Ven

stra

at

Kerkhoekweg

de Diepte

Wikveld

Lunerkampweg

HarenwegGeerk

e

RIETPAD

Larenweg

Burg van Zwietenpad

Het HooF

lerin

gen

De Grote Elst

Vlie

rtses

teeg

Reitschew

eg

Uile

nwa

ard

Adelheidstraat

Overdijk

Graaf van S

olmsw

eg

Mo

lenstraa

t

Moe

rask

ers

Europalaan

Nieuwstraat

Vlietdijk

PalermopadR

ompe

rtdre

ef

Slag

enw

eg Eerste Hervendreef

Zilve

rpark

Maaspoortweg

Burg

God

scha

l xstra

at

g N

Troe

lstradree

f

Bankade

Burg azairaclaan

irkoon

Tweeberg

Crevecoeur

Lugteren

Tuinstraat

Kasteeldreef

Heer en B

eekstraat

Walpad

Biezenakker

Rijstveld

Brink

Rietve

ldenk

ade

Ploossch

e Hof

Flui

tenk

ruid

De Groote VlietEimeren

Striensestraat

Afrikalaan

Rooseveltlaan

Wate

ringe

n

Durenda

elD

onkse Dreef

De H

arendonkweg

Koornwaardstraat

Em

pelse

Scha

ns

essing

Anjervallei

Ketsheuvel

Het Klokkediep

Ch

urch

illla

an

Bollenveld

Sm

aragd

Korenveld

SpadeG

erstakker

Ketela

arsk

ampw

eg

Trom

pet

Dui

tlaan

D

Woerd

Heuvel

Hondsdraf

traat

Piano

StapelenB

uitenpe

persd

reVeem

arkt

kade

weg

De Baken

Arkdreef

Eerste Reitse Dreef

Rob

ijnbo

rch

Tin

neg

iete

rstr

aat

Asmun

t

NoordervlietZilverkruid

Plo

egw

eg

Blokpolder

Ber

Kobaltw

eg

Overschie

Fort Ale

anderstraat

Harmoniepolder

Canada

Go

udsm

idst

raa

t

Haagstraat

Poelruitst

Zilverspar

Harp

Ham

bakenwetering

De Bokkelaren

GaligaanstraRietw

aard

Deiffelen

Sch van Haestrechtsingel

Cyclam

enstraat

Eerste Morgen

Eerste Rompert

Dreesborch

evende Slagen

Spoorstraa

Zuidewijn

Dubloenla

an

Vijfde Slagen

Hoge Slagen

Eerste H

ambaken

Creijen

Dahliavallei

Tweede Morgen Valkeniersingel

anis Krijgsm

anhofVijfde H

aren

andzuige

rkade

Klaproosstraat

Vie

rde H

aren

Sigarenmakerstraat

SB

RU

G

Riek

HeinisO

rthen

Em

pelseweg

Mo

l en

stra

at

Vlietdijk

Sint Teunislaan

Elststraa

Treurenburg

ndzu

iger

stra

at

A002

A002

Kapel

Spuisluis

Jachthaven

e Lieshaven

aven

Militair Oefenterrein

n

Ertveld plas

Noorderplas

Rosmalenseplas

50

91

96

4948

95

90

5

3

6

7

8

10

1

2

9

4

3 De Groote Wielen (B)De Maasdijk beschermt de polders tegen overstromingen. Dat het gebied vaak last heeft gehad van overstromingen is ook hier te zien aan de verschillende wielen langs de dijk. Wielen zijn restanten van voormalige dijkdoorbraken. Bij een doorbraak kolkte het water zo hevig dat hierdoor een diep gat ontstond. De herstelde dijk werd later om dit gat heen aangelegd.

4 Gemaal CanersGemaal Caners werd in 1933 gebouwd om de polders in het gebied tussen Gewande en Lith te bemalen en het water weg te pompen. In 1979 verloor het zijn functie toen het nieuwe gemaal Gewande deze functie overnam. Sinds 1982 is Caners als museum opengesteld. In 2007 onderging het museumgemaal van waterschap Aa en Maas een metamorfose. Sindsdien toont Caners ‘haar schatten’. Het gemaal is iedere laatste zondag in de maanden april tot en met oktober geopend van 13.00 tot 17.00 uur.

Gemaal Caners

Vanuit de stadnaar beginpunt:

53 - 52 - 90 (2,5 km)

5 De Blauwe SluisVoor een rustpauze en een kop koffie kunt u terecht bij restaurant De Blauwe Sluis, Krommenhoek 11, Gewande, 150 meter verder op de dijk na Gemaal Gewande.

6 Monument dijkverbeteringDe voorganger van waterschap Aa en Maas, waterschap De Maaskant heeft na de dijkverbetering ter plaatse in de jaren ’90 van de vorige eeuw dit monument opgericht. Het symboliseert de dijkverbetering.

Het monument uit twee delen: een binnenvorm die de dwarsdoorsnede van een dijk voorstelt en daar omheen een beschermend raamwerk. Het oude dijkgedeelte van de dwarsdoorsnede is uitgevoerd in een staalsoort met een oud, bruin, kleiachtig uiterlijk. De dijkverbetering is uitgevoerd in roestvrijstaal dat een nieuwe, moderne uitstraling heeft. Zoals de echte dijk wordt beschermd door het waterschap, zo wordt de binnenvorm beschermd door een raamwerk van buizen. De verticale buizen vertegenwoordigen de medewerkers van het waterschap. De horizontale buizen geven de verschillende waterstanden weer.

De aaneengesloten ring stelt de normale waterstand voor. De lagere stand is een waterstand die geen problemen opleverde voor de oude dijk. De hogere waterstand zou niet gekeerd kunnen worden door de oude dijk maar wel door de verbeterde dijk. Boven die waterstand is nog een zeer hoge waterstand weergegeven. Met deze extreem hoge stand van de Maas geeft de kunstenaar het onvermogen van de mens aan om alles te beheersen.

7 Crèvecoeur Rondom de vestingstad ’s-Hertogenbosch werden op strategische punten forten gebouwd. Fort Crèvecoeur was zo’n fort. Het dateert uit de zestiende eeuw en werd gebouwd aan de monding van de Dieze aan de Maas. Crèvecoeur blokkeerde vijandelijke scheepsvaart naar ’s-Hertogenbosch. Vlak bij het fort dat door bosschages aan het oog wordt onttrokken, bevindt zich een spuisluis. Deze sluis draagt ook de naam Crèvecoeur en loost het meeste water uit de rivieren De Aa en De Dommel via de Dieze op de Maas.

8 RWZI TreurenburgAl het afvalwater van huishoudens en industriële bedrijven van ’s-Hertogenbosch, Heusden en Vught komt via de gemeentelijke rioleringen terecht bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) ’s-Hertogenbosch. Na een intensief zuiveringsproces wordt het water weer schoon terug in de natuur gebracht.

Een kijkje op de rioolwaterzuivering confronteert de gebruiker met zijn eigen waterverbruik.Wat gebeurt er eigenlijk met het afwaswater of het spoelwater van het toilet? Speciaal opgeleide rondleiders laten het u zien. Zij leggen de ingewikkelde biologische en mechanische processen van de waterzuivering stap voor stap op een heldere manier uit. Zelf kijken?Ga naar www.aaenmaas.nl/educatie

9 OrthenOrthen is ouder dan ‘s-Hertogenbosch. Nog voor de stichting van de stad - naar wordt aangenomen in 1196 - was er al sprake van ‘de villa Orthen’ [815]. Op de plek van de voormalige Lambertuskerk stond vroeger de eerste Orthense kerk St. Salvatorkerk, waar ook de eerste Bosschenaren ter kerke gingen. Het duurde namelijk nog vrij lang voordat de nieuwe stad een eigen parochie en kerk mochten stichten.

10 Fort OrthenMet de bouw van het fort is direct na de inname van de stad door de Staatse troepen in 1630 begonnen. Oorspronkelijk had het fort Orthen tot taak de vesting Den Bosch aan de noordzijde te beveiligen. In 1886 kwam de militaire status te vervallen. Hierna trad als snel verloedering op. Dit veranderde door de aankoop van het fort door de gemeente ‘s-Hertogenbosch. Tegenwoordig wordt het als jeugdhonk en voor diverse verenigingen gebruikt.

Fiet

slro

ute

lang

s di

jken

en

wie

len