ETHIEK, KWAAD EN VERGEVING

Overzicht Ethiek, kwaad en vergeving

A. EthiekI. Levensbeschouwing en ethiek

II. Christendom en ethiek

III. Enkele ethische theorieën

B. Voorbij de ethiek: kwaad en vergevingI. Reflecties over het kwaad

II. Vergeving: een complex gebeuren

A. Ethiek

• Inleiding– toegepaste ethiek– fundamentele ethiek– meta-ethiek

I. Levensbeschouwing en ethiek

• Samenhang tussen mens- en wereldbeeld en ethiek

– ethiek niet louter een zaak van technische rationaliteit– ‘goed’ krijgt maar betekenis in verhouding tot een

bepaald wereldbeeld

• Invloed van levensbeschouwing op de motivatie en betekenis van het handelen

– grote overeenstemming tussen christelijke en humanistische ethiek over wat men (niet) moet doen

– grootste verschillen in waarom men iets doet• eigenbelang

• straf in het hiernamaals

• redelijkheid

• vredevol samenleven

• respect voor elke mens

• …

– levensbeschouwing geeft daden betekenis door ze binnen een samenhangend geheel te kaderen

• Invloed van levensbeschouwing op het uiterlijk zichtbare handelen

– wat doet men (niet)?– interpretatie van feiten

– hiërarchie van waardenWat als vrijheid, gelijkheid, welzijn, ecologie, rechtvaardigheid of

barmhartigheid conflicteren? Welke waarde krijgt dan de bovenhand?

geheel van cellen, mens-in-wording of volwaardig persoon?

Invloed van wereldbeeld op hoe met dieren wordt omgegaan

Radicaal antropocentrisme

Gematigd antropocentrisme

Ecocentrisme

mens als maat van de dingen

mens centraal, maar ‘geschapen’ zoals de dieren

mens en dier zijn gelijkwaardig

dieren hebben geen morele waarden

dieren hebben morele waarde, maar niet absoluut zoals mensen

dieren hebben dezelfde morele status als mensen

II. Christendom en ethiek• De motivatie en betekenis van het handelen in

de christelijke ethiek

– bouwen aan Rijk Gods– naastenliefde geworteld in liefde tot God– navolging van Christus– ook rede (inzicht) speelt een belangrijke rol, zonder

verabsolutering van theorieën

vglk. hindoeïsme: – specifieke plichten afhankelijk van kaste waartoe men behoort– verzaken aan de eigen plichten levert slecht karma op, wat ongunstig is

voor de toekomst

• Het uiterlijk zichtbare handelen in de christelijke ethiek

– verschillende moraaltheologische theorieën (vaak // filosofische ethiek: belang denken)

– Bijbel en ethiek: verschillende benaderingen• verzameling absolute voorschriften• verzameling ethische idealen• invloed op karakter van wie Bijbel leest

– Kerkelijk leergezag en ethiek

• kerkelijke hiërarchie doet geregeld morele uitspraken• belang van traditie en kerkgemeenschap voor

katholieken om Bijbel en leven Jezus Christus te interpreteren

• verschillende niveaus van kerkelijk spreken met verschillend gezag (dogma, doctrine, discipline)

• Vaticanum II: drievoudig onderscheid– gewone leerambt van de bisschoppen

kan niet zomaar naast zich neergelegd worden; maar gelovigen behouden gewetensvrijheid

– universele gewone leerambt van de bisschoppen (wanneer de bisschoppen in gemeenschap met elkaar overeenstemmen)

instemming door gelovigen noodzakelijk

– buitengewone leerambt: (onfeilbaar spreken van de paus) instemming door gelovigen noodzakelijk

III. Enkele ethische theorieën• Plichtsethiek

– de handeling zelf centraal

– wat voorgeschreven is moet worden uitgevoerd, ongeacht context, intentie, gevolgen, ….

– ethiek als een geheel van geboden en verboden

– verschillende grondslagen mogelijk• rede (I. Kant)• natuur• heilige schrift• menselijke waardigheid (cf. mensenrechten)

– voordeel van de duidelijkheid?• interpretatie blijft noodzakelijk• wat bij conflicten tussen verschillende regels?

• Consequentialisme en utilitarisme

– de gevolgen van de handeling centraal– het ethisch juiste is datgene wat het beste resultaat

oplevert

– beste resultaat: verschillende interpretaties mogelijk• utilitarisme: het ethisch juiste is datgene wat het grootste

totale nut oplevert

afweging van goede en slechte gevolgen

vereist dat mensenlevens, welvaart, ecologie, gezondheid, … onder één noemer gebracht worden

• Deugdethiek

– de handelende persoon centraal

– een juist moreel oordeel is een oordeel geveld door een moreel (= deugdzaam) persoon

– nadruk op (morele) opvoeding (ook impliciet)• belang van (religieuze) gemeenschappen: verhalen, geschiedenis,

symbolen verlenen betekenis aan ethiek (A. MacIntyre)

– klassieke ‘kardinale’ deugden:• moed, rechtvaardigheid, matigheid & verstandigheid

– geen vaste regels voor concrete situaties mogelijkheid in te gaan op complexiteit

groot gewicht bij morele persoon gelegd (veeleisend: morele vorming is nooit volmaakt)

• Zorgethiek

– de menselijke relaties centraal

– oorspronkelijk: genderdiscussie: • morele redeneringen van vrouwen verlopen anders dan die van

mannen: meer vanuit ‘zorg’ i.p.v. ‘rechtvaardigheid’ (Gilligan)

– vandaag: vooral in zorgsector belangrijke rol

– menselijke persoon staat steeds in relatie tot anderen: wat met iemand gebeurt heeft steeds impact op andere personen uit diens omgeving

– respect voor autonomie van een persoon mag niet ten koste gaan van de relaties met anderen

– biedt alternatief perspectief om naar concrete situaties te kijken

• Personalisme

– de menselijke persoon als norm

– open en dynamisch concept van menselijke persoon:• relatie tot de gehele realiteit (leefmilieu, spirituele wereld, God)

• in relatie tot de materiële wereld

• in relatie tot andere groepen van personen: cultuur

• historisch wezen: in relatie tot verleden en toekomst

• in relatie tot andere personen

• een subject (vrijheid en verantwoordelijkheid)

• lichamelijk wezen (<-> dualisme)

• uniek

– vooral uitgewerkt in christelijke moraaltheologie (o.a. L. Janssens)

B. Voorbij de ethiek: kwaad en vergeving

Waarom doen mensen die het goede kennen toch het kwade?

Moet een slachtoffer altijd vergeving schenken aan een dader?

I. Reflecties over het kwaad

• Diabolisering

– dader als sadist die bewust voor het kwade kiest– het kwade is het gevolg van de intenties en acties van

boosaardige personen– duidelijke scheidingslijn tussen goed en kwaad;

plaatst onszelf aan de goede zijde– kan leiden tot spiraal van geweld: met het recht aan

de zijde het kwade willen vernietigen• cf. tegen de nazi’s wordt gelijkaardige propaganda gebruikt als

zijzelf tegen de nazi’s gebruikten

• Banalisering

– H. Arendt, Eichmann in Jerusalem (1963)– dader als tandwieltje in een systeem, die

plichtsbewust doet wat hem is opgedragen– het kwade treedt op wanneer mensen te weinig

nadenken over de gevolgen van hun handelen– depersonalisatie tracht het zich laten raken door de

ander te voorkomen– het kwaad als een permanente mogelijkheid– geen persoonlijke verantwoordelijkheid: de-

ethischering?

Alles wat we weten over Adolf Eichmann

Ogen: doorsneeHaar: doorsneeGewicht: doorsneeLengte: doorsneeBijzondere kenmerken: geenAantal vingers: tienAantal tenen: tienIntelligentie: doorsnee

Wat verwachtte u:

Klauwen?Te grote snijtanden?Groen speeksel?Krankzinnigheid?

Leonard Cohen

• Ethisering

– dader als een idealist die het goede wil– alternatieve ethiek– aansluiting bij heersende morele idealen– totaal relativisme: ‘goed’ en ‘kwaad’ hebben geen

betekenis meer

• Fragmentatie en zelfbedrog

– fragmentatie: dagelijkse ‘ondeugd’• het lijden waarmee we in aanraking komen niet onze hele

persoonlijkheid laten doordringen: barrières opwerpen

• noodzakelijk in complexe wereld, maar kan er toe lijden dat we door niets meer persoonlijk geraakt worden

– fragmentatie gaat gepaard met zelfbedrog: voor jezelf rechtvaardigen dat je je afsluit van het lijden

wie fragmenteert kent het onderscheid tussen goed en kwaad

en is betrokken op het goede

– geen radicaal onderscheid tussen goede en kwade mensen

• het kwaad zit in elk van ons noodzaak hiervan bewust te zijn

• Holocaust als een permanente mogelijkheid

Maria Kleivan, ‘Potency’

Hugo van der Goes, De val van Adam en Eva, 15de eeuw

II. Vergeving: een complex gebeuren• Een christelijk doekje voor het bloeden?

– gemakkelijk over vergeving gesproken in christelijke traditie<->

– ‘onvergeeflijke’ daden?– neemt een te snel overgaan tot vergeving

het lijden wel voldoende ernstig?

– kan vergeving een morele plicht zijn?

– verlangen naar straf en rechtvaardigheid zijn teken van betrokkenheid op het goede

– verlangen naar haat en wraak is logisch; vergeving is onverwacht en onlogisch

Luc Blomme, De verloren zoon

• Vergeving en de paradigmatische verklaring van het kwaad

– Diabolisering• boosdoener is door en door slecht

geen berouw mogelijk

• de boosdoener en zijn/haar daad hangen noodzakelijk samen

kunnen niet van elkaar losgekoppeld worden

vergeving niet mogelijk

– Banalisering• boosdoener draagt geen schuld

vergeving niet mogelijk

– Ethisering• boosdoener draagt geen schuld: streeft het goede na

geen berouw mogelijk

• geen overeenstemming dat er kwaad is geschied vergeving niet mogelijk

– Fragmentatie en zelfbedrog• boosdoener draagt verantwoordelijkheid en schuld

• boosdoener is verbonden met het goede

– berouw mogelijk

– loskoppeling boosdoener en daad mogelijk

vergeving mogelijk

• Vergeving als het opheffen van de last van de schuld

– vergeving heft de last van de schuld op, maar niet de misdaad zelf (de dader wordt vergeven, niet de misdaad)

– berouw en rechtvaardigheid (straf) gaan vooraf aan vergeving

• maar kunnen geen vergeving afdwingen

– vergeving als gratuïteit

– bereidheid vergeving te schenken opent de toekomst voor het slachtoffer, zelfs als de dader geen vergeving kan ontvangen (<-> victimisme)

• Vergeven en vergeten?

– Vergeven ≠ vergeten

– Vergeving verlicht de last van het verleden omdat we niet kunnen vergeten

– Vergeving voorkomt het richtingloos herhalen van het verleden en opent zo ruimte voor de toekomst

• Een religieuze dimensie in vergeving

– vergeving vaak ervaren als iets dat de menselijke mogelijkheden overstijgt

• gaat in tegen de logica van de menselijke interactie

– christenen: genade, gave van God• cf. vergevend optreden van Jezus

• herstel van wonden bij slachtoffers en van de relatie tussen daders en slachtoffers als een teken van het Rijk Gods

– waarde van religieuze rituelen en symbolen om met gevoelige situaties om te gaan

• Verzoening

– vergeving: in de eerste plaats waardevol als herstel van dader en slachtoffer afzonderlijk

– verzoening: herstel van de relatie tussen dader en slachtoffer

• relatie moet hernieuwd worden: litteken blijft

– verzoening moét niet volgen op vergeving