Download - Een spirituele paradox - concepten als noodzakelijke stappen op het Pad

Concepten als noodzakelijke stappen op het Pad

© 2012 Ramo de Boer

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

2

Het Pad

Wat mij in mijn leven, werk en studie al lang fascineert is de werking van concepten. Onze beschrij-vingen van de werkelijkheid en onze theorieën erover worden verwoord én overgedragen door con-cepten. Ook onze ervaring van die werkelijkheid communiceren we graag met elkaar. Ervaring is ech-ter niet direct overdraagbaar en daarom gebruiken we ook hier concepten voor de indirecte over-dracht ervan. In het Tibetaans-Boeddhisme is er een rijke traditie van wat men nyamgur noemt, ofervaringsliederen, gedichten van gerealiseerde meesters waarin zij hun diepe spirituele ervaringen

verwoorden.1

Het lezen hiervan is zeer inspirerend, maar een noodzakelijke voorwaarde voor die ervaring is dat jekennis hebt van de inhoud van de gebruikte concepten die aan deze ervaringen ten grondslag liggen,anders zul je het lied niet juist verstaan. En bij misverstaan zal het lied haar belangrijkste functie ver-liezen – het teweeg brengen van een directe ervaring van die diepe spirituele realisaties.We kennen overigens wel vormen van conceptloze directe initiatie van ervaring – bijvoorbeeld deintroductie in de natuur van de geest door een Leraar – maar het grootste deel van het werk totpermanente realisatie lijkt voor de meesten van ons het dagelijks toepassen van de conceptuele

aanwijzingen door gewaarzijn, reflectie en (meditatie) beoefening.2

Een spiritueel pad als concept

Iedereen die een spiritueel pad bewandelt weet uit ervaring dat een van de lastigste aspecten hettoepassen van de theorie in de praktijk is. De theorie op - en over - het pad geeft ons een zicht, eenrichting, een doel: een hoge(re) kwaliteit van zijn die we kunnen verwezenlijken. Deze hogere kwali-teit verschilt echter wezenlijk van de werkelijkheid die wij dagelijks ervaren.

In de non-dualistische tradities, waaronder het Tibetaans-Boeddhisme, worden twee werkelijkhedenof realiteiten onderscheiden – de relatieve en de ultieme werkelijkheid. De relatieve werkelijkheid ishoe deze zich aan ons voordoet en hoe wij die ervaren. Hierin is onze perceptie van de werkelijkheidgekleurd door onze concepten of ideeën over die werkelijkheid.

De ultieme of absolute werkelijkheid is de directe ervaring van hoe ze werkelijk is. Hier is onze per-ceptie zuiver, zonder invloed van concepten en voorbij de dualiteit van subject en object, observatoren geobserveerde – vandaar de benaming non-dualisme.

De volledige verwezenlijking van de ultieme realiteit, het onmiddellijke gewaarzijn van de werkelijk-heid, wordt gezien als het hoogtepunt van het spirituele pad. Dit pad begint per definitie in de rela-tieve conceptuele werkelijkheid, want anders zou er immers geen pad (nodig) zijn.Zo bezien hebben we dus een conceptueel pad nodig.Door zuivering van onze identificatie met beperkende concepten komen we dan tot de realisatie van

de niet-conceptuele altijd al aanwezige Grote Volmaaktheid.3 Dat vergt dus een concept van een

1Songs Of Spiritual Expercience; Tibetan Buddhist Poems of Insight & Awakening. Selected and translated By

Thupten Jinpa & Jas Elsner. Shambhala 2000. (Vert: Tibetaanse Mystieke Poëzie, Kunchab)

2Zie voor een studie over de relatie tussen het graduele pad en het directe pad: Approaching the Great

Perfection; simultaneous and gradual methods of dzogchen practice in the Longchen Nyingtik, Sam van Schaik,Wisdom Publications 2004.

3Dzogpa Chenpo, of Dzogchen (Ati Yoga) is de Tibetaans-Boeddhistische benaming voor de ultieme staat

van Zijn voorbij dualiteit en concepten, het padloze pad van onmiddellijke realisatie.

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

3

spiritueel pad wat die mogelijkheid tot overstijgen in zich draagt. Om dit te kunnen beoordelen moe-ten we eerst kijken wat een concept nu eigenlijk is.

Concepten zijn geen feiten

Onze taal bestaat uit louter concepten: letters, woorden, zinnen die tezamen een betekenisvol ge-heel – een gestalt - vormen. Concepten ontlenen hun functie aan een gedeelde betekenis. Ik herin-ner me dat ik mij als jongetje verwonderde over het feit dat een stoel een ’stoel’ heette en niet‘oor’!

Nu weet ik dat als we de betekenis van woorden en begrippen niet afspreken, we geen bruikbare taalhebben. Concepten bestaan uit taal en beelden en dienen om informatie over de werkelijkheid overte kunnen dragen. In deze zin is een concept een functionele representatie van de werkelijkheid,maar is niet de werkelijkheid zélf!En daar ligt meteen ons probleem op tafel. Net zoals ik toen nog geen weet had van het belang vaneen overeengekomen betekenis – een stoel is een stoel is een stoel - zo gebruiken wij als volwasse-nen concepten vaak gedachtenloos en vrijblijvend.

Gezien de invloed van onze concepten op onze ervaren werkelijkheid is het belangrijk dit verder teonderzoeken. We nemen daarvoor de volgende definitie als ingang: ‘een concept is een denkbeeldigevoorstelling van een toestand met bepaalde vastliggende kenmerken.’Een toepassing van deze definitie vinden we in de wetenschapfilosofie, namelijk die van black box.Het betekent dat men vanuit eerder wetenschappelijk onderzoek getrokken conclusies overneemt,zonder het oorspronkelijke onderzoek zelf bekeken te hebben of die conclusies wel kloppen in relatietot de gevonden data.

Die oorspronkelijke conclusie gaat zodoende een eigen leven leiden en wordt vervolgens als feitgebruikt voor nieuw onderzoek en conclusies. Het besef dat het slechts een denkbeeldige voorstel-ling is – ook de conclusies zijn een representatie van de werkelijkheid - verdwijnt uit beeld. Hierdoorontstaan er bepaalde vastliggende kenmerken, feiten waarop verder gebouwd wordt. Hier zijn con-cepten dus feiten geworden met alle consequenties van dien.

Concepten en vicieuze cirkels

Wij doen in ons eigen leven iets soortgelijks: we staan nauwelijks stil bij de concepten (conclusies)over de werkelijkheid die wij er persoonlijk en als samenleving als geheel op na houden. We hebbener niet echt besef van – we zijn geïdentificeerd, vereenzelvigd met onze concepten van de werkelijk-heid en handelen van daaruit. Zo hebben we geen zicht op wat hun invloed is op onze perceptie van -en resultaten in - de omgeving. Ze zijn een haast onlosmakelijk deel geworden van onze identiteit enervaring van de werkelijkheid.

Op haar beurt bewijst deze door ons ervaren werkelijkheid onze eerder aangenomen ‘feit’ weer. Enzo scheppen we zelf de cirkels van zelfvervullende voorspelling waarin we ons gevangen voelen. Alswij dat ervaringsfeit - het ‘bewijs’ van hierboven - vervolgens niet onderzoeken op haar geldigheiddoor gewaarzijn en reflectie dan is de cirkel vicieus geworden, een gesloten systeem:

Fig 1.

Deze cirkeldeze beperkte werkelijkheidwe ervaren ishebbenmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

Dit aspect van gewaarzijnreflectie.gewaar vananderenmeest bruikbare vorm voor het werken met concepten isken en doen.

Bewustzijn ontwikkeling

Een modelma

Hoge complexiteit van bewustzijn

Lage complexiteit van bewustzijn

Fig. 2

Fig 1.

Deze cirkeldeze beperkte werkelijkheidwe ervaren ishebbenmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijnreflectie.gewaar vananderenmeest bruikbare vorm voor het werken met concepten isken en doen.


Een modelmaak



Fig. 2

Fig 1. Cirkelredenatie

Deze cirkeldeze beperkte werkelijkheidwe ervaren ishebben. Wmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijnreflectie.gewaar vananderenmeest bruikbare vorm voor het werken met concepten isken en doen.


Een modelkt is het volgende:


4

3

2

1


Fig. 2 Niveau’s van

Cirkelredenatie

Deze cirkeldeze beperkte werkelijkheidwe ervaren is

. Want die verruimmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijnreflectie. Als ikgewaar vananderen! -meest bruikbare vorm voor het werken met concepten isken en doen.


Een modelis het volgende:


4e

3e

2e

1e


Niveau’s van

Cirkelredenatie

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsdeze beperkte werkelijkheidwe ervaren is

ant die verruimmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijnls ik

gewaar van (kunnenom

meest bruikbare vorm voor het werken met concepten isken en doen.


(ook eenis het volgende:


Bewust

Reflecte

Gewaar

Ervaring


Niveau’s van

Cirkelredenatie

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsdeze beperkte werkelijkheidwe ervaren is dus

ant die verruimmerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijnls ik geen conce

kunnenom zicht te krijgen op de in ons aanwezige

meest bruikbare vorm voor het werken met concepten is


ook eenis het volgende:


Bewust

Reflecte

Gewaar

Ervaring


Niveau’s van

Cirkelredenatie

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsdeze beperkte werkelijkheid

dus in belant die verruim

merende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness

it aspect van gewaarzijngeen conce

kunnenzicht te krijgen op de in ons aanwezige



ook eenis het volgende:


Bewust

Reflecte

Gewaar

Ervaring


Niveau’s van bewustzijnontwikkeling

ervaring is 'bewijs' van

Cirkelredenatie concept


in belant die verruim



kunnen) zijnzicht te krijgen op de in ons aanwezige



ook een concept)is het volgende:


Bewust

Reflecteren

Ervaring


bewustzijnontwikkeling

ervaring is 'bewijs' vangeldigheid van

concept


in belaant die verruim



zijn enzicht te krijgen op de in ons aanwezige



concept)


ren




concept

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsdeze beperkte werkelijkheid het overstijgende concept van de vicieuze cirkel.

angrijke mateant die verruimen


it aspect van gewaarzijn omvat en overstijgt onzegeen concept heb

en stagneert mijn ontwikkeling.zicht te krijgen op de in ons aanwezige


concept)





concept

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onshet overstijgende concept van de vicieuze cirkel.

ngrijke mateen of beperk


omvat en overstijgt onzet hebstagneert mijn ontwikkeling.

zicht te krijgen op de in ons aanwezigemeest bruikbare vorm voor het werken met concepten is

concept) dat


word je

doe je

ben je

heb je





ngrijke mateof beperk


omvat en overstijgt onzet heb watstagneert mijn ontwikkeling.

zicht te krijgen op de in ons aanwezigemeest bruikbare vorm voor het werken met concepten is

dat

Hoge complexiteit van bewustzijn / ultieme werkelijkheid

word je

doe je

ben je

heb je

Lage complexiteit van bewustzijn / relatieve werkelijkheid


ervaring van werkelijkheid(zonder besef van gekleurde



ngrijke mateof beperk


omvat en overstijgt onzewat

stagneert mijn ontwikkeling.zicht te krijgen op de in ons aanwezige


dat de hiërarchie in bewustzijnontwikkeling

/ ultieme werkelijkheid

word je

doe je

ben je

heb je

/ relatieve werkelijkheid


ons concept




ngrijke mate afhankelijk van de conceptenof beperken


omvat en overstijgt onzewat mijn



de hiërarchie in bewustzijnontwikkeling




ons concept


ervaring is 'bewijs' van


afhankelijk van de conceptenen onze perceptie van de werkelijkheid.


omvat en overstijgt onzemijn huidige







ons concept


perceptie)


afhankelijk van de conceptenonze perceptie van de werkelijkheid.


omvat en overstijgt onzehuidige






ons concept

kleurt onze perceptie


perceptie)




omvat en overstijgt onzehuidige








perceptie)




omvat en overstijgt onzehuidige ervaring omvat








perceptie)




omvat en overstijgt onze dagelijkse ervaring doorervaring omvat











dagelijkse ervaring doorervaring omvat

stagneert mijn ontwikkeling. Het is dus in onszicht te krijgen op de in ons aanwezige concepten

meest bruikbare vorm voor het werken met concepten is hun uiting in onze










Het is dus in onsconcepten

hun uiting in onze







Het is dus in onsconcepten

hun uiting in onze






dagelijkse ervaring doorervaring omvat é

Het is dus in onsconcepten en hun ruimte en beperking.

hun uiting in onze





dagelijkse ervaring doorén overstijgt

Het is dus in onsen hun ruimte en beperking.

hun uiting in onze



over de werkonze perceptie van de werkelijkheid.


dagelijkse ervaring doorn overstijgt

Het is dus in onsen hun ruimte en beperking.

hun uiting in onze




merende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness.

dagelijkse ervaring doorn overstijgt

Het is dus in ons eigenen hun ruimte en beperking.

hun uiting in onze eigen

de hiërarchie in bewustzijnontwikkeling zichtbaar en

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onshet overstijgende concept van de vicieuze cirkel. Ons gewaar


dagelijkse ervaring door bewusten overstijgt,

eigenen hun ruimte en beperking.

eigen

zichtbaar en

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsns gewaar

over de werkMogelijk ligt dit slu

bewuste, dan zal ik mij

eigen belangen hun ruimte en beperking.

eigen patronen van de

zichtbaar en


over de werkeMogelijk ligt dit slu

bewustedan zal ik mijbelang

en hun ruimte en beperking.patronen van de

zichtbaar en


elijkheid die weMogelijk ligt dit slu

bewuste aandacht endan zal ik mijbelang –

en hun ruimte en beperking.patronen van de

zichtbaar en

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsns gewaarzijn

lijkheid die weMogelijk ligt dit slu

aandacht endan zal ik mij

– en dat vanen hun ruimte en beperking.

patronen van de

zichtbaar en toepasbaar

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onszijn van wat


aandacht endan zal ik mij er niet

en dat vanen hun ruimte en beperking.

patronen van de

toepasbaar

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt onsvan wat


aandacht ener niet

en dat vanen hun ruimte en beperking.

patronen van de

toepasbaar

is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt ons invan wat

lijkheid die weMogelijk ligt dit slui-

aandacht ener niet

en dat vanDe

patronen van den-

toepasbaar

invan wat

lijkheid die wei-

aandacht ener niet

en dat vanDen-

toepasbaar

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

4

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

5

Als je leeft heb je ervaringen – zintuiglijke ervaringen, zoals ook dieren die hebben. Om je verder teontwikkelen – naar een hogere complexiteit van bewustzijn – is het nodig dat je je gewaar bent, datje besef hebt van die ervaringen en er betekenis aan kunt geven. Er is het idee (concept) dat ontwik-keling van onze geest plaatsvindt door een verhoging van wat men noemt de complexiteit van be-

wustzijn.4

Deze ontwikkeling is evolutionair van oorsprong en is tot onze lichamelijke volwassenwording rede-lijk autonoom. Daarna lijkt zij sterk afhankelijk van onze eigen inspanning, motivatie en interne- enexterne mogelijkheden daartoe.

Het spirituele pad, met haar nadruk op in essentie de training van de geest, is wellicht de meest be-kende en effectieve wijze is om boven het gemiddelde geestelijke evolutionaire niveau uit te stijgen.Ervaring hebben betekent dus nog niet dat je je ook gewaar bent van die ervaring. Waarom is datgewaarzijn nu zo belangrijk?

Dat is zo omdat zonder deze vaardigheid op dit 2e niveau (fig. 2) van waarneming je geen weet ofbesef hebt van je ervaring. Je ervaart wel – en vaak meer dan je lief is - maar je hebt weinig of geeninzicht noch overzicht in wat je meemaakt. Anders gezegd, je bent niet in staat op te merken, besefte hebben van, wat je waarneemt omdat je geïdentificeerd bent met je ervaring. Tulku Urgyen Rin-poche, een beroemde Dzogchen meester, verwoordde het zo:

Samsara is de geest naar buiten gericht, verloren in zijn eigen projecties,

Nirvana is de geest naar binnen gericht, zijn eigen natuur herkennend.5

Gewaarzijntraining

Een traditionele toepassing van gewaarzijntraining vinden we terug in meditatiebeoefening zoals diein veel spirituele stromingen gebruikt wordt om de beoefenaar te oefenen in het niet-afgeleid zijnvan zijn of haar – altijd al aanwezige - natuur van de geest.Gewaarzijn heeft dan ook twee overlappende connotaties: gewaarzijn als vaardigheid en gewaar-zijnals staat van Zijn. Hoewel de benadering en toepassing verschilt is de overeenkomst evident – omons geestelijk te kunnen ontwikkelen is het een noodzakelijke voorwaarde jezelf te kunnen waarne-men.

Als je gewaarzijn voldoende getraind is in deze zelfwaarneming dan komt er informatie beschikbaarover jezelf, waar je bewust betekenis aan kan geven om verder te gaan in je bewustzijn ontwikkeling.De volgende stap op weg naar een hogere complexiteit van bewustzijn (4e niveau) is dan ook reflectie(3e niveau).

Reflectie waarover? Reflectie over de inhoud van je gewaarzijn (2e niveau) van je ervaring (1e niveau),zowel lichamelijk als geestelijk, binnen en buiten.We kennen dit als zelfreflectie. We zijn in staat over onszelf – hier vooral patronen of gewoontenvan denken en doen – te reflecteren en te zien welke resultaten ze produceren in onszelf en onzeomgeving.

4Deze omschrijving wordt door verschillende auteurs zoals Ken Wilber en Antonio Damasio gebruikt als

meer technische aanduiding van de richting van onze geestelijke ontwikkeling wat betreft het bewustzijnen hersenstructuur.5

Samsara is de boeddhistische term voor onze ervaren cyclische wereld van lijden en Nirvana voor de we-

reld waarin we bevrijd zijn van dit lijden door gehechtheid en afkeer, hoop en angst. Hoewel Nirvana verrete prefereren is boven Samsara is zij nog deel van een dualiteit (samsara-nirvana) en nog niet de definitieverealisatie van Dzogpa Chenpo – de Grote Volmaaktheid.

ram

od

eb

oe

r©

2012

info

@m

ind

con

sult

.nu

6

Deze inzichten maken dat we tot verandering kunnen komen en aldoende de complexiteit van onsbewust zijn vergroten. Hier komen we terug bij de essentie van dit artikel – om de conceptuele dua-listische werkelijkheid te overstijgen zijn we in belangrijke mate aangewezen op concepten die datvermogen in zich dragen.

Overstijgende concepten

De spirituele levensbeschouwing streeft naar de verwezenlijking van de non-dualistische werkelijk-heid, een zijn wat voorbij is aan subject en object. Dit ogenschijnlijke dilemma laat zich het goed be-naderen door een twee sporen pad – zowel het genereren van de directe ervaring van puur gewaar-zijn, de natuur van de geest door beoefening, als het met behulp van (traditionele) spirituele concep-ten onze perceptie zuiveren van die concepten die ons hinderen in de directe realisatie van onze alaanwezige natuur. Het is de alom tegenwoordige paradox op het spirituele pad.

Het spirituele pad bestaat mede uit het vinden van concepten die zichzelf kunnen transcenderen!Veel van die hoogstaande concepten – de vingers die écht naar de maan wijzen – die ons kunnenhelpen voorbij onze beperkende concepten te gaan, vinden we in het werk van de leraren die hunervaringen en inzichten met ons delen in een ononderbroken levende traditie.De kwaliteit van hun verwoording en de herhaling van die essentie in al haar verscheidenheid brengtde grond, de weg en het resultaat van het spirituele pad binnen ons bereik.

Een voorbeeld hiervan vinden we aan het eind van de bekende Boeddhistische Hart Soetra vanTranscendente Kennis:

Alles wat in onderlinge afhankelijkheid ontstaat,is zonder ophouden en zonder ontstaan,noch niet-bestaand, noch eeuwigdurend,noch komend, noch gaand,noch met vele betekenissen, noch met één betekenis.Aan dit onderricht dat alle concepten en dualiteit tot bedarenbrengt,de hoogst verheven woorden van de volledig verlichte Boeddha,brengen wij hulde!