Download - De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Transcript
Page 1: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Toerisme en herinnering in de Provincie Luik

De forten

74909FORTS_NL.indd Couv174909FORTS_NL.indd Couv1 27/06/2008 10:01:3927/06/2008 10:01:39

Page 2: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Met de steun van Provincie Luik

Aubin - Neufchâteau - BarchonBattice - Eben-Emael - EmbourgFlémalle - Hollogne - Lantin - LoncinPontisse - Tancrémont - HuyMemorial van Intergeallieerden van CointeMuseum van het voormalige militaire hospitaalSaint-Laurent - Streekmuseum van Visé

74909FORTS_NL.indd Couv274909FORTS_NL.indd Couv2 30/06/2008 14:50:1030/06/2008 14:50:10

Page 3: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Tot twee maal toe in een kwarteeuw stond de provincie Luik op de voor-post van de confl icten die België - en, verder heel West-Europa en zelfs een deel van de wereld - in de verwoestende furie zou mee-sleuren. De «Versterkte positie van Luik» die aan het einde van de 19e eeuw in stelling werd gebracht, onderging eerst de aanval van augustus 1914 en, na herbewapening en versterking, die van mei 1940.Hoewel niet allemaal meer te bezichtigen, bevinden alle forten zich nog in een ver-bazend goede staat. Tien forten kunnen nog bezocht worden en worden in deze brochure beschreven, samen met andere herinneringsplaatsen, zoals de Citadel van Huy en het Memorial van Intergeallieerden in Cointe (Luik). Dit alles wordt voorafgegaan door een kort stukje geschiedenis, vooral leerzaam voor de jeugd.Het is duidelijk dat de talrijke oorden in onze provincie, die betrokken waren bij de tragische gebeurtenissen van het tegenoff ensief van von Rundstedt in de winter van 1944-45, net zo wetenswaardig zijn (deze worden op onze kaart «De Forten 1914 & 1940 : toerisme en herinnering in de provincie Luik» vermeld).Maar voor een betere «toeristische» samenhang hebben wij ons meer toegespitst op de Luikse forten tijdens de invasies van 1914 en 1940.En omdat hier het woord «toerisme» is gevallen, is het niet overbodig om tebenadrukken dat dit niet in tegenstrijd behoeft te zijn met «herinnering».Integendeel ! Met diep respect voor de drama's die zich her en der hebben afge-speeld - in Loncin zet men namelijk de voet op een grond waar nog tientallen stoff elijke resten liggen begraven - is het «herinnerings-toerisme» tegelijkertijd een gelegenheid om zich het leed uit het verleden te herinneren en bewust te zijn van ons geluk vandaag in een tot vrede gebracht Europa te mogen leven.

Jacqueline Depierreux Paul-Emile Mottard Directrice Voorzitter

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1

Toerisme en hToerisme en herinneringDE FORTEN 1914 & 1940

74909FORTS_NL.indd Txt:174909FORTS_NL.indd Txt:1 27/06/2008 10:02:2027/06/2008 10:02:20

Page 4: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Een uitgave van Fédération touristiquede la Province de Liègebd de la Sauvenière 77 - 4000 LiègeTel. 04 237 95 26www.ftpl.be - [email protected]

Verantwoordelijk uitgeverJacqueline Depierreuxbd de la Sauvenière 77 - 4000 Liège

RedactiePhilippe Brau

Grafische vormgeving en coverMarianne Halin - Studio Graphisme FTPLiège

Illustraties coverPatrice Moray - Olivier Dethier - Studio Graphisme FTPLiège

Foto’sYves Gabriel (de "Luikses" forten en het Memorial van Cointe) en Marie-Frédérique Dodet (fort van Huy).

Kaarten-plattegrondenPatrice Moray - Studio Graphisme FTPLiège

VertalingKatja Onstenk

DrukImprimerie Fortemps

Met bijzondere dank aan Adjudant Levo voor zijn hulp bij informaties en de verzameling prenten (authentieke documenten) en eveneens aan Eric Simon en aan alle verantwoordelijken vande for-ten in de provincie Luik.

N° ISSN 0033-1872

DE FORTEN 1914 & 19402 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Belgische soldaat in 1914. Rechts, militair van de Medische dienst in 1940.

74909FORTS_NL.indd Txt:274909FORTS_NL.indd Txt:2 27/06/2008 10:02:2127/06/2008 10:02:21

Page 5: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Inhoud

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3

Inhoud

In 1914, een heldhaftig verzet ............ 4

De verrassing van 1940 ..........................10

Het fort van Aubin-Neufchâteau .......16

Het fort van Barchon ..............................19

Het fort van Battice ................................ 22

Het fort van Eben-Emael ...................... 24

Het fort van Embourg ........................... 27

Het fort van Flémalle ............................. 29

Het fort van Hollogne ............................ 31

Het fort van Lantin .................................. 33

Het fort van Loncin .................................. 35

Het fort van Pontisse .............................. 37

Het fort van Tancrémont ...................... 39

Een gevangenis in het fort .................. 41van Huy

Het Memorial ............................................ 43van Intergeallieerden van Cointe

Territoires de la Mémoire ..................... 46

Het museum van het voormalige militaire hospitaal Saint-Laurent ......... 50

Het Streekmuseum van Visé ............... 52

Talrijke andere documenten, oorden en musea .......................................................... 56

De martelaarsplaatsen .......................... 58

74909FORTS_NL.indd Txt:374909FORTS_NL.indd Txt:3 27/06/2008 10:02:2227/06/2008 10:02:22

Page 6: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

In 1914, een he

DE FORTEN 1914 & 19404 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Een in recordtempo afgewerkteondernemingIn december 1886, wordt generaalBrialmont door de Oorlogsministeraangewezen om een defensieplan voor te leggen.Een jaar later geeft de regering het eerste budget vrij voor de oprichting van een fortengordel rond Luik(gericht naar Duitsland) en rondNamen (gericht naar Frankrijk). Op 1juli 1888 wordt het plan voor dezetwee versterkte posities toegewezenaan Franse aannemers. De daaropvolgende 28 juli wordt met dit enor-me project, bestaande uit de bouwvan twaalf forten rond Luik en negenrond Namen, ge-start. Deze in nietbewapend beton gebouwde fortenhebben meestal een drie- of vierhoe-kige vorm. Luik werd zo dus omringddoor zes grote forten (Barchon, Flé-ron, Boncelles, Flémalle, Loncin,Pontisse) en zes kleinere (Evegnée,Chaudfontaine, Embourg, Hollogne,Lantin, Liers). Deze fortengordelstrekte zich uit over 46 km. Ieder fortlag ongeveer 7 à 8 km van de stad en3 à 4 km van de naastliggende forten.

In 1914, een heldhaftig verzet

De strikte neutraliteit die België bij zijn onafhankelijkheid in 1830 werd opge-legd en vooral zijn machtige artillerie, had het land in 1870 een goede dienst bewezen, want het was toen buiten het Frans-Duitse confl ict gebleven dat zich vlakbij had afgespeeld. Daarom besloot het koninkrijk om aan het einde van de 19e eeuw, toen Europa in een nieuwe fase van spanningen kwam, zich militair zowel tegen Duitsland als tegen Frankrijk (de herinnering aan Waterloo was nog merkbaar) te be-schermen.

IN 1914

Een lansier van het Belgische leger in 1914.Rechts, Duitse afbeel-ding van de slag van Luik.

74909FORTS_NL.indd Txt:474909FORTS_NL.indd Txt:4 27/06/2008 10:02:2327/06/2008 10:02:23

Page 7: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

heldhaftig verzet

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5

Een internationale aaneenscha-kelingDe internationale situatie was dus erggespannen tussen de "grote mach-ten" van die tijd : enerzijds Duitslanden Oostenrijk-Hongarije en anderzi-jds Frankrijk, Engeland en Rusland. Eén vonk was voldoende om een grote. brand te ontsteken. Dit was op 28 juni 1914 in Sarajevo, toen de aartshertog François-Ferdinand, troonopvolger van het Oostenrijks-Hongaarse rijk, door een Servische soldaat werd vermoord. De "logica" van de verdragen kwam hiermee on-middellijk in beweging : Rusland die de Slavische broers uit Servië tegen de Oostenrijkse repressie verdedigde,sleepte in werkelijkheid Frankrijk enEngeland mee de oorlog in. Duitslanddie ervan overtuigd was dat België

alleen maar over "operettesoldaten en kartonnen forten" beschikte, ge-lastte de Belgische regering om zijn troepen door te laten om Frankrijk aan te vallen.Koning Albert I, hoofd van de krijgs-macht, weigerde dit. Voor keizerWillem II van Pruisen, 3.800.000 sol-daten sterk (België kon slechts op200.000 mankrachten rekenen!) wasde zaak beklonken. Op 4 augustus 1914 komen voor dag en dauw de Duitse soldaten (ondersteund door talrijke kanonnen) en houwitser kanonniers de grens over en gaan richting Henri-Chapelle, Battice en Herve waarbij ze eerst het intensieve geweervuur vanaf het fort van Fléron te verduren krijgen. De 3e Legerdivisie verdedigde de "Vurige Stede" metaan het hoofd Luitenant-GeneraalGérard Leman.

74909FORTS_NL.indd Txt:574909FORTS_NL.indd Txt:5 27/06/2008 10:02:2427/06/2008 10:02:24

Page 8: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19406 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Luik op de voorpostDe eerste Belgische cavaleriesoldaatFonck sneuvelde in Thimister, vlakbijBattice, tijdens één van de confronta-ties die aan de slag voor de innamevan Luik vooraf gingen. Een (voorma-lige) kazerne in Luik draagt nogsteeds zijn naam. Op 5 augustuswordt het fort van Barchon door dedicht aaneengesloten rangen van devijandelijke infanterie aangevallen. De kanonnen, mitrailleurs en gewe-ren van het fort breken de vijandeli-jke rangen door.De aanval wordt teruggedrongenen de vijand zal dezelfde fout niet meer begaan. Zijn artillerie wordt nu belast met de vernietiging van onze forten.Tot verrassing van de Duitsers verde-digt het Belgische leger zich hardnek-kig en weet de vijand op sommige

plaatsen zelfs terug te dringen.Hiermee neemt het geweld van deagressie toe en de Duitse troepen ste-ken meerdere dorpen in brand. Hetstadje Visé wordt volledig platgelegd.De Duitsers doen een poging om deop de rechter-oever gelegen fortenvia het noorden te omtrekken en steken de Maas over in Lixhe. Op 7 augustus kunnen Duitse brigades zich infi ltreren en ondanks de hardnekkige verdediging van de Belgische soldaten lukt het hen om de Luikse fortengordel tussen Fléron en Evegnée door te breken.In Jupille aangekomen nemen deBoven, défi lé van Duitsers in de wijkLongdoz.Onder, mitrailleur van het Belgischeleger getrokken door een hond inLoncin. 6 Duitse soldaten zonder slag of stoot het oude fort van Chartreuse

Het fatale wapen van het Duitse leger in 1914 : "Die dicke Berta".

74909FORTS_NL.indd Txt:674909FORTS_NL.indd Txt:6 27/06/2008 10:02:2527/06/2008 10:02:25

Page 9: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 7

in. Op de hoogte van Bellefl amme plaatsen zij ka-nonnen en Luik zal zo zijn eerstebombardement ondergaan. De vijand valt het hoofd-kwartier van de Positie in de rue Sainte-Foy aan, maar wordt teruggedrongen. Luitenant-Ge-neraal Leman verhuist zijn hoofdkwartier naar het fort van Loncin1.Deze aanval zaait zoveel paniek2 dathet hoofdkantoor van de PTT waaralle communicaties van de VersterktePositie doorkomen leeg wordt achter-gelaten.Vanaf dit moment slaat de balansnaar de andere kant door. DeVersterkte Positie van Luik die tech-

Défilé van Duitsersin de wijk Longdoz.

nisch gezien de situatie niet meeraankon, werd bovendien in de fl ankaangevallen : men had niet voorziendat de vijand "in de rug kon schieten",vanaf het stadscentrum. Ondereen stortvloed van Duits artillerie-vuur, zullen de forten de een na de ander worden aangevallen.

Belgische mitrailleur, getrokken door een hond (na 1915)

74909FORTS_NL.indd Txt:774909FORTS_NL.indd Txt:7 27/06/2008 10:02:2527/06/2008 10:02:25

Page 10: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19408 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

420 mm-KanonnenOmdat de weerstand van dezeVersterkte Positie langer duurde danverwacht, kwam de vijand met een tot nu toe onbekend geschut voor de dag. Batterij nr 3 van Hauptmann Erdmann, bestaande uit twee 420mm-kanonnen, werd in het dorpje Mortier (nu deelgemeente vanBlegny) opgesteld en op 13 augustus werd hiermee het vuur op het fortvan Pontisse geopend. Voorzien, zoals de andere forten, om bestand tezijn tegen een kaliber van 210 mm, zou het fort van Pontisse, al veel ge-leden van de bombardementen, niet langer meer bestand zijn tegen de enorme granaten en hees de witte vlag. Op 15 augustus moest het fort van Loncin - waarmee de weg en de spoorlijn richting Brussel afgesloten

konden worden - de bombardemen-ten van deze afschuwelijke kanonnen doorstaan. De twee kanonnen van 420 mm waren naar het exercitieveld van Bressoux gebracht en waren van daaruit hun vernietigend vuur begonnen. Op die 15 augustus, rond 17 uur 20, zagen vijandelijke waarne-mers een enorme vlam boven Loncin :het fort was ontploft, waarbij een gedeelte van het garnizoen onder de enorme betonblokken bedol ven werd. Generaal Leman zelf werdgewond uit het puin gehaald.De volgende ochtend geven de tweelaatst overblijvende forten, Flémalle en Hollogne, zich over. De slag van Luik is hiermee voorbij, maar zoals men weet zal de oorlog op de IJzer en de Marne vastlopen en nog vier jaar duren tot de overwinning van de geallieerden. Luik was de eerste stad,

.

74909FORTS_NL.indd Txt:874909FORTS_NL.indd Txt:8 27/06/2008 10:02:2627/06/2008 10:02:26

Page 11: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Joseph Gordinne, een drukker in Luik, wordt in september 1914 door luitenant Tits benaderd, destijds werkzaam in het militaire komplex van Saint-Laurent. Deze laatste infor-meert hem dat de Duitsers de archie-ven die in Saint-Laurent opgeslagen liggen, willen verbranden. Hij vertelt dat deze belangrijke archieven die van de versterkte plaats van Luik zijn.Joseph Gordinne is een echte pa-triot en vol moed gaat hij naar de Duitse offi cier die belast is met het vernietigen van deze documenten. Als drukker op zoek naar grondstof-fen, papier, stelt hij voor om de zes ton papier te kopen. Eenmaal de koop rond, werd men bewust van de onschatbare waarde van deze ar-chieven. Zodanig dat men ze tijdens de vier jaar oorlog tot drie maal toe moest verhuizen om aan de Duitse zoekingen te ontkomen.

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 9

Dit soort ansichtkaarten metgevechtsscènes (hier de inname van Luik)waren erg populair bij de Duitse troepen.

buiten Frankrijk, die na de oorlog met de Franse Legioen van Eer werd be-loond, in dank voor de hardnekkige weerstand in de gevechten waardoor een betere organisatie van de verde-diging verder in Wallonië mogelijk werd gemaakt.

EEN DAPPERE MAN

Joseph Gordinne

74909FORTS_NL.indd Txt:974909FORTS_NL.indd Txt:9 27/06/2008 10:02:2727/06/2008 10:02:27

Page 12: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19401 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

De verrassing vDe verrassing van mei MEI 1940

Ook al vertoont het begin van de Tweede Wereldoorlog in onze streken een zekere gelijkenis met die van 1914 (dezelfde Duitse aanval naar Frankrijk met schending van de Bel-gische neutraliteit, dezelfde snelheid van handelen, dezelfde tactische en geostrategische concepten), gaat het hier om een fundamenteel andere oorlog. Op de eerste plaats beperkt het zich niet tot een confrontatie van

naties voor de verovering of verde-diging van nationale grondgebie-den. Het is ook een ideologische en racistische oorlog : het nazisme was van plan om de zogenaamde supe-rioriteit van het Arische ras in Europa, en later tot de hele wereld, tot regel te verheff en. De opportunistische en revanchistische aard van het confl ict mag ook niet onderschat worden : van de Duitse kant moest immers de vernedering van 1918 gerechtvaar-digd worden.

Een totale oorlogOp de tweede plaats was de confron-tatie tussen de machten van de As (Duitsland, Italië, Japan) en de Geal-lieerden, wat Europa betreft, eenvolkomen nieuwe confrontatie tussende expansiedictaturen (sterke machten genoemd) en de als zwak bekendstaande democratieën. Datdeze laatste als overwinnaar uit destrijd kwamen, nadat ze vóór 1940heel wat zwakheden hadden ver-toond, is een prachtige les in deGeschiedenis.Op de derde plaats was 39-45 eenechte wereldoorlog. De oorlog van1914 was voornamelijk een Europeesconfl ict, dat "werelds" werd door deverscheidenheid aan troepen die elk-aar op het continent te lijf gingen.Het tweede confl ict neemt al snel een werelddimensie aan. Er wordt eerst in Azië, dan in Europa, Afrika en in Ocea-nië gevochten.

Een Belgische "Grenswielrijder" die als taak had alarm te slaan. Rechts van hem een"Ardense Jager".

74909FORTS_NL.indd Txt:1074909FORTS_NL.indd Txt:10 27/06/2008 10:02:2927/06/2008 10:02:29

Page 13: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1 1

Reconstructie in het fort van Eben-Emael.

g van mei

74909FORTS_NL.indd Txt:1174909FORTS_NL.indd Txt:11 27/06/2008 10:02:3027/06/2008 10:02:30

Page 14: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

© T

om H

endr

ikx

DE FORTEN 1914 & 19401 2 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Alleen Amerika ontsnapt aan degevechten, maar praktisch alle lan-den van de Nieuwe Wereld zullenactief aan het confl ict deelnemen.Uiteindelijk wordt de oorlog "totaal". Hoe meer de oorlog vordert, hoe meer oorlogvoerende naties eraan zullen deelnemen.Behalve de gigantische technische,economische, industriële en moreleinzet van de volkeren zal het aantalonvermijdbare off ers van "menselijkvlees" veel groter blijken als ooit tevoren. De burgers zullen nogzwaarder getroff en worden als demilitairen. De tijdelijke onderbrekingvan de gevechten zal niet eens heteinde van het lijden betekenen, wanttoen begon de periode van bezet-ting, krijgsgevangenen, collaboratie,aanbrenging, verzet, represailles,dwangarbeid, deportaties, rantsoene-ring en bombardementen…

Een versterkte verdedigingMet het doel het land tegen een nieuwe Duitse aanval te beschermen,zal het Belgische bevel vanaf het begin van de dertiger jaren grotemiddelen besteden aan de verdedi-ging van Luik, traditionele toegangs-poort van de invasies vanuit het Oosten. Na de voltooiing van deze werken (aan de vooravond van de oorlog) zag de Versterkte Positie van Luik (P.F.L.) er als een moeilijk inneem-baar bolwerk uit, opgebouwd uit zes opeenvolgende linies.

1. De Alarmlinie, die langs de Duitsegrens loopt bestaat uit een groot aantal controleposten. Hun functiebestaat uit het alarm slaan bij grenss-chending en het in beweging zettenvan talrijke verwoestingen.

2. De Vooruitgeschoven Positie, die-zich uitstrekt van Beusdaal(Nederlandse grens) tot Stavelot(Amblève) is samengesteld uit 65 bunkers gehergroepeerd tot 9 vers-terkte centra.

3. De Versterkte Positie van Luik(P.F.L. I), opgesteld in een cirkelboogdie Visé met Comblain verbindt, bes-taat uit 178 bunkers en 3 nieuweforten.

4. De Versterkte Positie van Luik II (P.F.L. II), opgesteld ter verdedigingvan de rechteroever van de Maaslangs de lijn van de oude forten uit1914, bestaat uit 62 bunkers, 6 her-bewapende forten en een onafgebro-ken anti-tankversperring.

Remy Albert, eerste Belgische soldaat gesneuveld tijdens W.O.II (10 mei 1940).

74909FORTS_NL.indd Txt:1274909FORTS_NL.indd Txt:12 27/06/2008 10:02:3127/06/2008 10:02:31

Page 15: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1 3

5. De Versterkte Positie van Luik III (P.F.L. III), bestaat uit 41 bunkers enmoet het gebied tussen P.F.L. II ende Maas tegen invallen beschermen.

6. Tenslotte de Versterkte Positie van Luik IV (P.F.L. IV), belast met de verdediging van de Maas tussenPontisse en Engis, bestaande uit 38bunkers en 2 herbewapende forten.Laten we dan nog over het be-staan van verschillende ondoordringbarezones en een ondergronds telefoon-net met versterkte telefooncentrales,inspectiekamers en commandopos-ten hebben en dan kan men eenidee krijgen van de militaire inzet.

De verdedigingslinie Antwerpen-Wavre-NamenIn mei '40 kan Luik dus op 3 nieuwe forten, 8 oude, herbewapende forten en 384 bunkers rekenen, naast het fort van Eben-Emael dat op organisa-torisch niveau afhankelijk is van een ander legerkorps, maar in werkelijk-heid ook Luik verdedigt. Twee divi-sies, drie regimenten Wielrijders, een regiment Cavalerie en troepen van het fort verzekeren de verdediging van de Positie.Luik is het oosterse punt van hetBelgische leger, als dekking opge-steld van Antwerpen tot Namen, in de vorm van een enorme cirkelboog tegen het Albertkanaal en de Maas.

Het Grote Hoofdkwartier heeft lang gehoopt om daar de Fransen en Brittenaan te trekken, maar be-grijpt, in de winter van 1939-40, dat de Gealli-eerden niet verder willen vechten dan de linie Ant-werpen-Leuven-Namen dat zodoende de Hoofdpositievan het Verzet werd waar de legers moesten samen-komen om de eindstrijd te leveren. In geval van strijd beperkte de rol van Luik zich dus om zo lang mo-gelijk weerstand te bieden (minstens vier dagen), om de installaties van de geal-lieerden te dekken en ze eventueel aan te moedigen steeds verder te komen!

Belgische soldaat in 1940.

74909FORTS_NL.indd Txt:1374909FORTS_NL.indd Txt:13 27/06/2008 10:02:3227/06/2008 10:02:32

Page 16: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19401 4 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Een snelle nederlaagDe aanval van 10 mei verliep bliksem-snel. Ten noorden van Luik neemt devijand twee intacte bruggen over hetAlbertkanaal in (Veldwezelt enVroenhoven).Tegelijkertijd worden vanuit Duitse zweefvliegtuigen lucht-landingstroepen bovenop het fort van Eben-Emael, dat de doorgang van Maastricht verdedigt, gedropt. Totaal verrast en helemaal niet voor-bereid wordt het fort met behulp van holle ladingen geneutraliseerd en geeft zich de volgende dag over. De ontsteltenis is des te groter omdat het fort als onneembaar werd be-schouwd. De 4e en 3e Panzerdivisio-nen storten zich op het gat en drei-gen twee legerkorpsen op hetAlbertkanaal en het legerkorps dat belast is met de verdediging vanLuik te omsingelen. Vanaf 11 mei moet het Belgische dekkingsdisposi-tief zich geleidelijk aan terugtrekken.Onze troepen ontsnappen op het nippertje aan internering, maar welke

prijs moeten zij hierbij betalen ?De 4e Infanteriedivisie verliest zijn zwaar materieel, de 7e Divisie wordt vernietigd bij het Albertkanaal en de 14e Divisie wordt weldra in Lummenopgeoff erd om de aftocht te dekken.Alleen de 1e, 2e en 3e Divisies behou-den hun capaciteit om te vechten,hoewel zij afge-zwakt zijn door deverplaatsingen (te voet) en onophou-delijk worden gebombardeerd. Debewegingen worden uitgevoerd on-der de bedreiging van de overal op de loer liggende Duitse tanks. In Ro-court stelt een Belgisch bataljon van de 3e Infanteriedivisie zich op met debedoeling tanks op de weg van Ton-geren in te sluiten. Ons 1e Regiment Lanciers dat zich terugtrekt zonder zijn achterlinie veilig te stellen, valt in de hinderlaag en telt er zijn eerste doden !Diezelfde dag zal in Luik het berichtvan de komst van de Duitsers deherinnering aan de gruwelijkhedenvan 1914 weer doen herleven en

Badruimte in één vande forten van deVersterkte Positie vanLuik : de levensom-standighedenwaren erSpartaans

74909FORTS_NL.indd Txt:1474909FORTS_NL.indd Txt:14 27/06/2008 10:02:3227/06/2008 10:02:32

Page 17: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1 5

paniek veroorzaken. Als rond 17 uurde eerste Hitlertroepen van de Ci-tadel naar de place Saint-Lambert komen, zullen zij, hoe paradoxaal dit ook mag klinken, door het volk wor-den toegejuicht… die dacht met Hol-landse troepen te maken te hebben ! Tegen 18 uur bezetten deze soldaten het Stadhuis en zal er vier jaar lang devlag met hakenkruis uithangen. Aan hun lot overgelaten zullen de Luikse forten afzonderlijk met de strijddoorgaan. Boncelles zal als eerstevallen op 16 mei. Tancrémont (Pepin-ster) zal het daarentegen tot 29 mei uithouden, één dag na de capitulatie van het Veldleger. Zonder de heldhaf-tigheid van de strijders van Tancré-mont te kleineren, moet er vermeld worden dat dit aan de zuidkant van

de Versterkte Positie gelegen fort -in tegenstelling tot Eben-Emael inhet noorden - niet van groot belangwerd geacht op de weg van de Duit-sers die er dus als het ware een om-trekkende beweging om maakten.Deze slag van de forten aan de randverklaart dat Luik relatief weinig doorde gevechten had geleden. Bij uitzon-dering van enkele bombardementen in Herstal, Ans, Alleur en Liers wordt de grootste schade uiteindelijk aan-gericht door de Belgische Genie die de bruggen opblies voordat het zich terugtrok.Maandenlang werd van de ene naar de andere oever gevaren via een pont voordat er een tijdelijke loop-brug werd aangelegd.

Zoals in 1914 wordt de pont des Arches in Luik verwoest, evenals de meeste andere

bruggen. De brug van Val Benoît wordt op 31 augustus 1939 per ongeluk opgeblazen.

Zowel in 1914 als in 1940 moestenvele jonge mannen uit de streek vanLuik als eerste de vijand trotseren.

74909FORTS_NL.indd Txt:1574909FORTS_NL.indd Txt:15 27/06/2008 10:02:3427/06/2008 10:02:34

Page 18: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19401 6 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Granaattesten Granaattesten in Aubin-NeufchâteauAUBIN-NEUFCHÂTEAU

Het fort van Aubin-Neufchâteau, gebouwd van 1935 tot 1940 in het kader van de Versterkte Positie van Luik I, moest de toegang Aken-Visé-Luik en de omringende valleien verhinderen. Het sloot zo de noordoost linie van de Versterkte Positie af.

Het fort van Aubin-Neufchâ-teau, gebouwd op een verdedigings-lijn van bunkers, werd gebruikt als basis voor artilleriewapens. In 1940 was het fort geïsoleerd van het veld-leger en schoot in elf dagen tijd liefst 15.000 granaten af. Met behulp van het ernaast gelegen fort van Battice, kon het de opmars van de Duitse le-gers - die op andere forten ingedeeldhadden kunnen worden- vertragen en verhinderen. Door deze weer-stand zouden de gevechten van de " 18-daagse veldtocht " anger duren, waardoor de herinscheping vande Britse troepen mogelijk werd gemaakt in Duinkerken, evenals het Franse succes van Gembloux. Onder de Duitse bezetting werd het fort van Aubin-Neufchâteau gebruikt voorexperimenten met een geheim wa-pen van Hitler (zie kader). De bezich-tiging van het fortkan gecombineerd worden met een bezoek aan hetmuseum dat zich in 2001 heeft verrijktmet mooie stukken waaronder eenmotor van een Junker 88 vliegtuig en een expositie Rode-Kruismateriaal afkomstig van beide oorlogen.

Deze granaat is door de Duitsersuitgedacht om het gewapend beton van de forten te doorboren. Een op 8 km van de forten van Aubin-Neufchâteau en Battice opgestelde houwitser schoot "ter experiment" Röchling-granaten op deze forten. De granaten gingen eerst heel hoog de lucht in en vielen daarna in duik-vlucht naar beneden waarbij ver-woestende gaten werden gemaakt. Bij de allerdiepst gelegen onder-aardse galerijen zijn nog steeds de daardoor veroorzaakte vernielingente zien.

DE RÖCHLING GRANAAT

Dit is een van de zeldzame forten waar nog militaire bedden uit 1940 staan (hiboven). Onlangs heeft

het museum zich verrijkt met Rode Kruis materiaal afkomstig van beide oorlogen.

Hiernaast reconstructie van een granaat uitgetest op de forten van Battice (waar hetvoorwerp te zien is) en Aubin-Neufchâteau.

74909FORTS_NL.indd Txt:1674909FORTS_NL.indd Txt:16 27/06/2008 10:02:3527/06/2008 10:02:35

Page 19: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1 7

n in Aubin-Neufc

74909FORTS_NL.indd Txt:1774909FORTS_NL.indd Txt:17 27/06/2008 10:02:3727/06/2008 10:02:37

Page 20: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19401 8 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Waar ? Rue Colonel Dardennein 4608 Neufchâteau (Dalhem).Contact : M. HenrionTel. + 32 (0)2 355 58 [email protected]://aubin.fortiff .be

Route ? Vanaf Visé, richting Aubel en danBerneau. Daarna pijlen « Fort de Neufchâteau».Komend via de weg Henri-Cha-pelle-Visé, linksaf voor de afdaling naar Warsage. Ingang via de toegangsweg naar het monument bij het kerkhof.

Wanneer ? 3e zondag van de maand, vanapril tot november om 14 u.Groepen : andere dagen (reserveren ver-plicht, 20 pers.).

Bezoek : ± 2 u. F, NL, D, GB.Prijs : Volwassenen : 3 € ; Kinderen (0-12 jaar) : gratis. Rondleidingen (min. 20/max. 30 pers.) : 2,50 €/ pers.Faciliteiten : parking (50 auto’s en 2bussen). Fotograferen toegestaan.Diversen : laarzen, warme kleding en een zaklamp meebrengen.

74909FORTS_NL.indd Txt:1874909FORTS_NL.indd Txt:18 27/06/2008 10:02:3827/06/2008 10:02:38

Page 21: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 1 9

Barchon, een hBarchon, een herbewapend fortBARCHON

In 1888 gebouwd, naar de plannen van Brialmont (zie kader) was het fort van Barchon, samen met Pontisse, het meest noordelijk gelegen. Op 8 augustus 1914 zou het zich als eerste overgeven, naar aanleiding van problemen van de bevelvoe-ring en het dreigende verstikkingsgevaar van het garnizoen na slechts enkele uren vechten.

In 1940 zou de tegenstand veel hard-nekkiger zijn. Het fort gaf zich pas op 18 mei over nadat de commandant alles had laten vernietigen wat voor de vijand van enig nut had kunnen zijn. Van 10 tot 18 mei hield het fort niet op de vijand talrijke sla-gen toe te dienen, die reageerde door het fort met zwaar geschut en Stuka-bommen-werpers te bestoken. Tijdens het bezoek aan het fort van Barchon zal de bezoeker vooral twee elementen opmerken. Ten eerste kan men de evolutie van de militaire bouwkunst vanaf eind 19e eeuw goed vol-gen. Men kan zien hoe en waarom de ver-bouwingen tussen de twee oorlogen wer-den gedaan en men van oud nieuw wildemaken. Daarna kan men, zoals in Battice (zie hierna), zien hoe de zalen door ver-schillende fresco's en decoraties van solda-ten waren versierd.Bovendien is een van de bijzonderheden van het fort dat het nog een intacte lucht-toren heeft (zie foto boven) : dit is de enige die men kan bezichtigen. Via die toren loopt men het fort uit. Het bezoek wordt voorafgegaan door een audiovisuele pre-sentatie waarmee wordt herinnert dat als al deze versterkte bouwwerken eens zullen verdwijnen, de grote principes van onze beschaving onsterfelijk zijn.

Militaire geest rijmdehier met artistiekgevoel.

74909FORTS_NL.indd Txt:1974909FORTS_NL.indd Txt:19 27/06/2008 10:02:3927/06/2008 10:02:39

Page 22: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19402 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Tussen 1918 en 1940 werden een groot aantal forten versterkt, door ondermeer

een nieuwe betonlaag (de hiervoor uitgegraven aarde werd in ongebruikte

zalen opgeslagen, zoals hierboven) of door het verkleinen van deuropeningen om bij

gevechten binnen het fort de vijand minder grip te bieden (zie hiernaast).

74909FORTS_NL.indd Txt:2074909FORTS_NL.indd Txt:20 27/06/2008 10:02:4127/06/2008 10:02:41

Page 23: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 2 1

Waar ?Rue du Fort à 4671 Barchon (Blegny), tel. 04 387 43 64.Contact : Roger Weeckmans, tel. 04 387 58 37

Route ? E40 (richting Luik-Aken) afrit n° 36 (Blegny). Rechtsaf tot de 3erotonde. Pijlen volgen. De E40vanaf Aken, afrit n° 36 (Blegny).Rechtsaf. Vanaf de volgende rotonde de pijlen volgen.

Wanneer ? Van april tot november, iedere2e zondag van de maand om 14 u.

Bezoek : ± 2.30 uur. F, NL, D.Prijs : Volwassenen 3 €. Kinde-ren (8-12 jaar) : 1,50 €. Groepen (min. 10 pers.) : Volwassenen : 2,50 €. Kinderen : 1 €.Faciliteiten : cafetaria, parking (20 auto’s en 2 bus-sen), toiletten, fotograferen toegestaan.Diversen : trui en goede wandelschoenen meebren-gen. Museum, audiovisuele presentatie.

De in 1821 geboren "Belgische Vauban" toont al jong inte-resse in verdedigingswerken en begint met het ontwikkelen van zijn eigen ontwerpen. Men vertrouwt hem een project toe dat leidt tot de bouw van een grote fortengordel rond Antwerpen (1859-1864). Volgen hierna, tussen 1887 en 1891, diverse werken waaronder de 21 Maasforten : 12 in Luik en 9 in Namen. Bevorderd tot Luitenant-Generaal ge-niet Brialmont een internationale bekendheid en voert zijn projecten uit naar Europa en zelfs verder : hij ontwerpt het fort van Shinkakasa dat de uitmonding van de Congo ver-dedigt en onder een pseudoniem levert hij ontwerpen aan Roemenië ! Tot zijn overlijden in 1903 zal hij blij-ven volhou-den : " u zult tranen van bloed wenen om geen fort vóórVisé gebouwd te hebben ".

GENERAAL BRIALMONT

74909FORTS_NL.indd Txt:2174909FORTS_NL.indd Txt:21 27/06/2008 10:02:4327/06/2008 10:02:43

Page 24: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19402 2 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

De fresco’s vanDe fresco’s van BatticeBATTICE

Het fort van Battice is één van de vier nieuwe forten gebouwd van 1934 tot 1937. In mei 1940 doorstond het fort een belegering van 12 dagen onder het zware vuur van de Duitse artillerie en de Luftwaff e. Een door een Stuka afgeworpen bom die terugkaatste veroorzaakte een zware ontploffi ng in een van de gevechtsposities waarbij 26 militairen sneuvelden. In het daar gevestigde kleine museum zijn de omvang van de schade en verwoestingen nog steeds goed te zien.

Het bezoek aan de 30 meter onder de grond gelegen binneninstallaties is bijzonder interessant, ondanks het ontbreken van uitrustingen die een schroothandelaar er in de jaren 60 heeft opgekocht.Men kan een demonstratie van een pantserkoepel met 2 kanonnen van 75 mm bijwonen, ongewone fresco's in de ondergrondse kazerne bewon-deren, een generatoraggregaat in perfecte staat van werking zien even-als schietbunkers voor 60 mm kanon-nen of een compleet gerestaureerde mitrailleur.

In deze koud aandoende monsters was wel degelijk leven. Eerst tijdens de bouw. Het fort van Battice bestaat bijvoorbeeld uit 15 bovengrondsegebouwen, op een domein van 45 ha, en een doolhof van ruimtes en gangen dat zich 30 meter onder de grond uitstrekt over een lengte van 3,5 km. Gewapend met pikhamers, houwelen, schoppen, kruiwagens en wagentjes hebben zo'n 2.000 man drie jaar lang dag en nacht aan deze reus in gewapend beton gewerkt.Daarna hebben 700, voornamelijk jonge mannen uit de streek, in afwachting en later angst en ontzet-ting, in het fort geleefd. Zij hebben hun stempels, net zoals de fresco's of opschriften zoals : "Stilte, uw kamera-den slapen", achtergelaten.

ONTROERENDE LEVENSSPOREN

Demonstratievan het hanteren van een kanon

Munitielift.

74909FORTS_NL.indd Txt:2274909FORTS_NL.indd Txt:22 27/06/2008 10:02:4427/06/2008 10:02:44

Page 25: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 2 3

n Battice

Waar ? Route d’Aubel in 4651 Battice (Herve).Contacts : Nicolas Lange, tel. 087 67 94 70; René Coune, Voorzitter van vzw "Fort deBattice" (rue Puits Sainte-Anne, 9 in 4620 Fléron) tel. 04 367 70 71.

Route ? E42 Verviers-Luik, afrit n°1 Battice, richting « centre». 2e weg rechts nahet benzinestation voor het plein.

Wanneer ? Maart tot november, laatstezaterdag van de maand om 13.30 u.Groepen : op afspraak.

Bezoek : ± 3 u. F, NL(1), D(2), GB.Prijs : Volwassenen : 3 €; Kinderen (0-12 jaar) : 2 €. Rondleidingen (min. 10 pers. of minimum groepsprijs) : 30 €.Faciliteiten : Parking (30 auto’s en 2 bussen).Diversen : Mogelijk om alleen hetmuseum te bezichtigen (circa 1 uur)(1) M. Dany Jammaer (Landen), tel. 011 88 42 22 of 88 48 65.(2) M. Otmar Rogge (D-Aachen), tel. 0049 2408 2791 of 7446.

Hier sneuveldenin één keer 26 verdedigers van het fort.

74909FORTS_NL.indd Txt:2374909FORTS_NL.indd Txt:23 27/06/2008 10:02:4727/06/2008 10:02:47

Page 26: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19402 4 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Het temidden van de Sint-Pietersberg gelegen fort van Eben-Emael heeft de vorm van een grote driehoek, op het noord-oosten door de loopgraaf van Caster begrensd. Dit indrukwekkende overhangende fort, waarin een waar ondergronds stadje schuilt, was één van de machtigste fortifi caties van Europa.

De holle ladingDe holle ladingen hebben Eben-Emael verslaEBEN-EMAEL

Op de onderste verdieping is een levend museum gemaakt. Di-verse ruimtes zijn gerestaureerd en in oorspronkelijke staat uitgerust : machinekamer, douches, ziekenboeg, offi ciersmess, kamers van de onderof-fi cieren en de troepen, kantoor van de commandant, lijkenkamer, gevan-geniscellen, kapper, enz. Op debovenste verdieping kan men de immense gangen en verschillende gevechtswerken zien die op de oor-spronkelijke manier zijn bewapend.Sommige schietkamers van blok 1 zijn compleet heringericht, zodat de bezoeker in het onderaardse gedeel-te van de kazerne een gevechtswerk in volle actie kan zien.In mei 1940 was het fort van Eben-Emael de parel van de forten en werd onneembaar geacht. Het moest het Albertkanaal afgrendelen en iedere doorgang over de Maas en het Albertkanaal verhinderen. Toch werd het in minder dan 15 minuten na het begin van de aanval door de luchtlandingstroepen, die met zweef-

Hoewel het principe van de holle lading reeds in 1888 door een Ame-rikaanse fysicus was uitgevonden, werd het tijdens de luchtaanval van het Albertkanaal op 10 mei 1940 pas voor de eerste maal als gevechtswa-pen gebruikt. In tegenstelling tot deconventionele lading die een "hamer-slag" op het doelwit veroorzaakte,werkt de holle lading door "indrin-ging van een smeltende angel " die de bewapening doet smelten. Door dit verwoestende eff ect werden de verdedigingswerken van het fort van Eben-Emael in minder dan een kwar-tier uitgeschakeld.

DE HOLLE LADINGEN

74909FORTS_NL.indd Txt:2474909FORTS_NL.indd Txt:24 27/06/2008 10:02:4827/06/2008 10:02:48

Page 27: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 2 5

vliegtuigen bovenop het fort landden alsof het een vliegveld was, volledig uitgeschakeld als verdedigingswerk. Op 11 mei 1940 om 11.30 uur gaf het fort zich over.Wanneer men het fort beklimt krijgt men een beeld van hoe het die vroe-ge ochtend van 10 mei 1940 geweest moet zijn, toen de Duitse luchtlan-dingstroepen bovenop de observa-tiekoepels en -klokken landden om er holle ladingen aan te brengen (zie kader). De hierdoor aangerichte ver-nielingen zijn nog goed te zien.Sinds korte tijd heeft het fort van Eben-Emael zich uitgebreid met een presentatie van uniformen van Duitse elitetroepen die hebben deelgeno-men aan de aanval op het fort en het Albertkanaal. Door bepaalde as-pecten van deze aanval en bepaalde personen die er een beslissende rol hebben gespeeld in de schijnwerperste plaatsen, door middel van uni-formen en reconstructies, wordt de geschiedenis op een directere en mis-schien meer begrijpelijker niveaugeplaatst…

ngen hebben Ebrslagen

Veelmomenten

uit het dagelijksleven in het fort

zijn hier inscène gezet.

74909FORTS_NL.indd Txt:2574909FORTS_NL.indd Txt:25 27/06/2008 10:02:5027/06/2008 10:02:50

Page 28: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19402 6 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Waar ? Rue du Fort in 4690 Eben-Emael.Tel./fax 04 286 28 61 [email protected]

Route ? E25 Luik-Maastricht, afrit n°1 Fourons-Voeren. Na de Maas en het Albertkanaal rechtsaf richting Eben-Emael. Bij de rotonde de aanduidingen naar het fort volgen.

Wanneer ? Zonder reservatie : één weekend per maand geopend (behalve ’s winters -vooraf informeren). Met schriftelijke reser-vatie (min. 10 dagen vooraf) : ‘t hele jaar behalve eind december, begin januari en feestdagen (vooraf informeren).

Bezoek : Rondleidingen van de binneninstallaties (voor buiten apart aanvragen). 2 à 3 u; F, NL, D, GB.Prijs : Volwassenen : 6 € ; Senio-ren/Studenten : 5 € ; Kinderen : 3 € ;Rondleidingen : dezelfde prijzen (groepen : min.15 pers.).

Faciliteiten : cafetaria tijdenshet opendeur-weekend, parking (400 auto’s en 10 bussen). Museum en ondergrondse kazerne toegankelijk voor gehandicapten.Diversen : Goede schoenen en warmekleding meebrengen.

74909FORTS_NL.indd Txt:2674909FORTS_NL.indd Txt:26 27/06/2008 10:02:5227/06/2008 10:02:52

Page 29: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 2 7

Het fort van Embourg is gebouwd in het kader van het plan Brialmont (zie kader op blz. 21). Dit trapeziumvormigefort is één van de kleinste met een garnizoen van circa150 man. Tussen 6 en 12 augustus 1914 is het fort het theater van schermutselingen en op 12 augustus 13 uur tot 13 augus-tus 20 uur wordt het praktisch onophoudelijk gebombardeerd tot overgave. Het toegangsgewelf wordt vernietigd, het centrale gedeelte serieus beschadigd en praktisch de gehele bewapening onder koepel is verdwenen. Maar het dreigendeverstikkingsgevaar zal uiteindelijk de overgave van het fort betekenen.

In mei 1940 wordt hier fel gevochten. Vanaf 14 mei is het fort geheel omsingeld en op 15 mei moet het, behalve het artillerievuur ook de duikbommen van de Duitse Luftwaff e ondergaan. De vijand gaat tot aanval over, het regent bommen en het heleverdedigingswerk trilt op zijn grond-vesten. Na vijf dagen en vijf nachten tegen-stand geboden te hebben, besluit de commandant van het fort om zich over te geven om zijn man-nen te sparen.Het museum heeft zich onlangs uit-gebreid met een collectie kostuums en materiaal afkomstig van alle legers die aan de gevechten van 1914 en 1940 hebben deelgenomen.

De hardnekkigDe hardnekkige gevechten van EmbourgEMBOURG

Zoals meerdere forten van 1914, wordt dat van Embourg in de dertiger jaren "herbewapend".

De verkleining van de ruimtes en deschootshoeken is hier goed te zien.

74909FORTS_NL.indd Txt:2774909FORTS_NL.indd Txt:27 27/06/2008 10:02:5727/06/2008 10:02:57

Page 30: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19402 8 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Waar ? Rue du Fort, 6 in 4053 Embourg.Contact : Jean-Marc Lebrun, tel. 0497 20 35 70

Route ? ”Autoroute des Ardennes” vanaf Luik, afrit Embourg. De weg naar Embourg volgen ; bij de rotonde rechtsaf. Ingang vlakbij de tank Patton.

Wanneer ? 4e zondag van de maand vanaf 14 u. Groepen : op aanvraag (reserveren verplicht - min. 5 pers.)

Bezoek : ± 1.30 u. F, NL, D, GB.Prijs : Volwassenen : 4 €; Jongeren (15-18 jaar) : 3 €. Kinderen : gratis. Rondleidingen(groepen min. 5 pers.) :3 € /pers.Faciliteiten : Parking (20 auto’s). Gedeeltelijk toegan-kelijk voor gehandicapten. Fotograferen toegestaan.

Belgisch uniform van vóór 1935.

Een tijdens de gevechten verbrande fiets.

74909FORTS_NL.indd Txt:2874909FORTS_NL.indd Txt:28 27/06/2008 10:03:0127/06/2008 10:03:01

Page 31: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 2 9

Sporen van boSporen van bombardementen in FlémalleFLÉMALLE

In het strategisch boven de Maas en deweg Luik-Namen gelegen fort van Flé-malle werd in 1914 hevig gevochten.Herbewapend in 1930 moest het in mei1940 de luchtaanvallen van de DuitseStuka-bommenwerpers ondergaan.Het fort heeft de vorm van een onregel-matige zeshoek, aangepast aan hetterrein en gebouwd naar een ontwerpvan generaal Brialmont. De opeenvol-gende wijzigingen die eerst door deDuitsers tijdens de bezetting van 1914-18 en daarna door de Belgen in de perio-de tussen beide wereldoorlogen werdenaanbracht, zijn goed te zien. Het bezoek leidt langs de

ruimtes uit 1914 (slaapzalen, machi-nekamers,…) en 1940 (vierhoekige verdieping, gang van de luchtto-ren,…). Hoewel het fort na de Tweede Wereldoorlog was overgeleverd aan schroothandelaren, heeft het van-daag een interessante collectie wa-pens en materiaal in zijn museum.

In het fort van Flémalle, waarvan een authentiek document (zie hierboven) de overgave laat zien, zijn de verbouwingen in de perio-de tussen beide wereldoorlogen goed zichtbaar. In het bijzonderde versteviging van de plafonds door de aanbrenging van golf-platen zodat er een nieuwe laag beton gegoten kon worden en die tevens bescherming bood tegen vallend puin, afbrokkeling en infiltratie.

74909FORTS_NL.indd Txt:2974909FORTS_NL.indd Txt:29 27/06/2008 10:03:0327/06/2008 10:03:03

Page 32: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19403 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Het bovenste gedeelte vanhet fort heeft door de bom-bardementen een uniek reliëf verkregen en is sinds kort weer toegankelijk. Hetzelfde geldt voor de centrale koepel van 105 mm. Wie een beetje spor-tief is kan het zware par-cours door de tunnel naar de luchttoren volgen.De tunnel is 200 meter lang, één meter breed en 1,60 m van de grond ! De vele gescheurde muren getuigen van de kracht van de aanval in mei 1940.

Waar ? Avenue du Fort in 4400 Flémalle.Contact : Mev. Mairy, Tel. (Mobil) + 32 (0)496 36 94 18Route ? E42 Luik-Namen, afrit n°4 Flémalle. Linksaf richting Flémalle. Bij de verkeerslichtenlinksaf richting Mons-lez-Liège.De hoofdweg 3 km volgen. Op de kruisingvan het postkantoor rechtdoor rijden naarde place des Ecoles.

Rechts de weg naar de centrale ingaan. Om het plein heenrijden en aan de over-kant de avenue du Fort ingaan. Op het kruispunt van de luchttoren (stijle helling) rechtsaf gaan.Bij de Maas de avenue Gonda inrijden, richting snelweg Luik-Namen. Na circa 5 km, ter hoogte van de verkeerslichten rechtsaf gaan naar Mons-lez-Liège, zie dan hierboven.

Wanneer ? De eerste zaterdag van de maand. Bezoe-ken om 10, 14 en 16 u.Groepen : andere dagen (reserveren verplicht)

Berzoek : ± 2 u. F, NL, D.Prijs : Volwassenen : 1,25 €; Kinderen (0-12 jaar) : gratis. Bovenbouw : gratis toegankelijk.Faciliteiten : Parking (30 auto’sen 3 bussen). Fotograferen toegestaan.Diversen : Goede schoenen en warme kleding meebrengen.

74909FORTS_NL.indd Txt:3074909FORTS_NL.indd Txt:30 27/06/2008 10:03:0527/06/2008 10:03:05

Page 33: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3 1

Hollogne, een Hollogne, een klein fort van 1914HOLLOGNE

Het fort van Hollogne is een klein fort van de Verste-rkte Positie van Luik. Het heeft de vorm van eengelijkzijdige driehoek waarvan het essentiële gedeelte bestaat uit de betonnen middenbouw waarin de voornaamste verdedigingsorganenwaren ondergebracht (schiet-afdeling, munitie-magazijn, machinerie, enz.) en waar zich ook de koepels voor ver-dragend geschut en nabijeverdediging bevonden. Een droge gracht omringt het versterkte gedeelte. Diverse ruimtes warenaan de achterzijde van het fort (de keel) gelegen.

In 1914 was Hol-logne de 12e artillerie-eenheid en was met de forten van Flémalle enLoncin bij het 3e Vestingbataljon ingedeeld. Het garnizoen bestond uit 350 mannen. Al vanaf 4 augustus 1914 moest het fort zich tegen de vijand verzetten. Maar nadat hetgarnizoen het buurfort Loncin op 15 augustus had zien ontploff en, gaf het fort van Hollogne zich op de ochtend van 16 augustus over na de bombar-dementen van de Duitse artillerie. Dit was het laatste fort van de Versterkte Positie Luik dat zou vallen. Na de overgave werd het fort van Hollognebezet door Duitse troepen. Zij brach-ten er kleine veranderingen in aan die de oorspronkelijke structuur vrij weinig zouden wijzigen.Hoewel het fort een munitiedepot

74909FORTS_NL.indd Txt:3174909FORTS_NL.indd Txt:31 27/06/2008 10:03:0727/06/2008 10:03:07

Page 34: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19403 2 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

was werd het niet herbewapend voor de Tweede Wereldoorlog. Wel moest het een luchtaanval verduren, omdat de pi-loten van de Stuka's van de Luftwaff e dit fort met het naburige fort van Flémalle verward hadden. Het fort werd weer door de Duitsers als depot gebruikt, waarna zij het wilden integreren in een lanceerbasis voor V2's vanaf een tunnel in Hollogne-aux-Pierres op de spoorlijn Fexhe-le-Haut-Clocher - Kinkempois.Tijdens de Slag van de Ardennen (winter 1944-45) werd het fort door de Amerika-nen als hospitaal ingericht.Na het einde van de Tweede Wereldoor-log gebruikte het Belgische leger het fort als depot. Tijdens de "koude oorlog" (periode van spanningen tussen het Westen en het Oosten en in het bijzon-der met de Sovjetunie) werd het fortomgeschakeld tot commandopost van de Belgische Luchtmacht die het tot in 1992 zal bezetten.

Alle forten rond Luik waren eind 19e eeuw ontworpen door generaal Brialmont (zie blz. 15) volgens de technische gegevens van die tijd. De sterkte van een kanon kon in die tijdniet meer dan 210 mm bedragen en het weerstandsvermogen van het beton was daarop berekend. De verassing was dus compleet toen de Duitsers per spoor de enorme "Berta" aanvoerden waarmee 420 mm grana-ten konden worden afgeschoten !Loncin en de andere aangevallen forten waren hier niet tegen bestand.

VAN 210 TOT 420 MM…

Waar ? Op het terrein van Liege-Airport.Contact (alleen voor groep van min. 10pers.) : M. Patrice Erler, tel. 04 234 09 50 of 0496 33 62 89; M. Yvon Labarbe, tel. 0477 63 21 18.

Route ? Vliegveld Luik (Bierset). Rechts van het lucht-havengebouw, pijlen [email protected] - GPS N 50° 38' 43,6'' - E 5° 28' 1,2'' - UTM/UPS 31U06743865613211

Wanneer ? Alleen op afspraak of jaarlijkse bezoekdagen (exacte data vooraf aanvragen).

Bezoek : ± 2.30 u. F, NL, D.Prijs : Volwassenen : 3 €; Kinderen (0-10 jaar) : gratis.Faciliteiten : Parking (20 auto’s en 1bus).Diversen : Goede schoenen en warmekleding aandoen.

Belgische helm uit1915, nog steeds in

gebruik in 1940.

74909FORTS_NL.indd Txt:3274909FORTS_NL.indd Txt:32 27/06/2008 10:03:0827/06/2008 10:03:08

Page 35: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3 3

Het leven in eeeen spektakelp

Het leven in een fort : een spektakelparcours in Lantin

LANTIN

Verscholen tussen de bossen op het Haspengouwseplatteland, op 3 km van het buurfort van Loncin is het fort van Lantin het énige fort van de Versterkte Positie rond Luik dat sinds 1914 geen wijzigingen heeft ondergaan.Het is een van de laatste overblijfsels in goede staat van de militaire bouwkunst aan het einde van de 19e eeuw.

Het fort van Lantin werd vanaf 12 augustus 1914 door de Duitsers aangevallen en gaf zich op zaterdag 15 augustus over. Zijn garnizoen was zoals in vele andere forten totaalmachteloos. In mei 1940 was Lantinin gebruik als munitiedepot en Hoofdkwartier van de 3e Infanteriedivisie van het Belgische Leger.In het fort van Lantin kan men nu een spektakelparcours volgen. Aan de hand van tien etappes krijgt men een idee hoe in die tijd het leven in een fort er uitzag. Na een introductiefi lmover de slag van Luik en meer in hetbijzonder over de oorlog 1914-18, neemt de bezoeker een kijkje in de bijeenkomstzaal, dan het schietlokaal en daarna de machinekamer.

74909FORTS_NL.indd Txt:3374909FORTS_NL.indd Txt:33 27/06/2008 10:03:0927/06/2008 10:03:09

Page 36: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19403 4 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Ook krijgt men een goede voorstel-ling van de psychische druk tijdens de bombardementen… Daarna komt men via een tunnel weer naar buiten waar twee "scènes" zijn nagebootst : één in het hoofd van het vestingwerk (verdediging van de greppels van hetfort tijdens de invasie van de binnenin-stallaties) en één op de open binnen-ruimte, het zg. terreplein (met beschrij-ving van de zichtbare koepels). Daarna komt men het fort weer binnen voor de maquette van het fort waar een slaap-zaal werd gereconstrueerd evenals de scène van de overgave van het fort.

Tijdens de bouw van de Versterkte Positie van Luik had men niet voor-zien dat er aanvallen van binnen de gordel konden komen.In augustus 1914 lukte het de Duit-sers om het stadscentrum binnen te dringen en er hun geschut op te stellen om de forten van achterenaan te vallen. Bepaalde gedeelten van het fort werden zo ontoeganke-lijk… in het bijzonder de toiletten, die aan de achterkant lagen en die men alleen via een gevaarlijk liggen-de droge gracht kon bereiken ! De stank van de uitscheidings produc-ten kwam de situatie niet bepaald ten goede.

TOILETTEN BUITEN BEREIK

Waar ? Rue du Fort in 4450 Lantin (Juprelle).Tel. 04 24655 44 of 04 263 34 48 (DenisDeuse).

Route ? E40, afrit 33 Rocourt. Rechtsaf gaanrichting Tongeren. Het fort ligt ongeveer 2 kmverder links (bewegwijzering).

Wanneer ? 16/4 tot en met 30/6: WE en feestdagen.1/7 tot en met 31/8: vr, za, zon- en feestdagen.1/9 tot en met 14/9: WE van 10-16 u.

Bezoek : 1.30 u. F, NL, D, G-B (audiogids).Prijs : Volwassenen : 5 €; Senioren : 4 €; Studen-

ten : 4 €; Kinderen (6-14 jaar) : 3,50 €. Groepen (min. 20 pers.) : Volwassenen : 4,5 €; Senioren : 3,50 €; Studenten : 3,50 €; Kinderen : 3 €.Faciliteiten : Parking (20 auto’s en 2 bussen).Fotograferen toegestaan.Diversen : Cafetaria. Warmekleding meebren-gen.

Verschillendeforten,

zoals hier in Lantin,

hebben nog geblindeerde

deuren.

Het systeem van de rolbrug aan de ingang van eenfort, nog te zienin Loncin en hierin Lantin (nog steeds in werking).

74909FORTS_NL.indd Txt:3474909FORTS_NL.indd Txt:34 27/06/2008 10:03:1027/06/2008 10:03:10

Page 37: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3 5

De necropool vDe necropool van LoncinLONCIN

Het fort van Loncin is waar-schijnlijk uniek ter wereld. Het be-vindt zich nog steeds in dezelfde staat als op de avond van 15 au-gustus 1914, na de verschrikkelijke ontploffi ng die het verwoestte : een Duitse granaat had het betonnen gewelf doorboord en was in een van de kruitmagazijnen ontploft, waarbij 350 van de 500 inwoners van het fort bij omkwamen.Ondanks de aanzienlijk toegebrachteschade, krijgt de bezoeker een nauw-keurig beeld van de levensomstan-digheden en het ongerief in de forten van 1914.

74909FORTS_NL.indd Txt:3574909FORTS_NL.indd Txt:35 27/06/2008 10:03:1227/06/2008 10:03:12

Page 38: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19403 6 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Deze strenge, koude en afdoende Luikenaar, die naar men zegt nooit glimlachte, was eerst een internationaal gekende wiskundige. In 1914 werd hij tot hoofd van de Ver-sterkte Positie van Luik benoemd. Op 6 augustus, na verschillende gevech-ten, trekt hij zich met zijnhoofd-kwartier terug in Loncin van waaruit hijde verdediging probeert te coördineren. Na deontploffi ng van 15 augus-tus wordt Generaal Le-man gewond uit het puin gehaald. Zijn krijgsgevan-genschap duurt vier jaar. Bij de Bevrijding komt hij als een held terug, maar zal uiteindelijk in 1920 sterven.

GÉRARD-MATHIEU LEMAN

Waar ? Rue des Héros, 15 bis in 4431 Loncin (Ans). Contacts : M. Beck (waker van het fort), tel. 04 246 44 25 of M. Moxhet, tel. 0498 38 76 93Route ? Nationale weg Luik-Sint-Trui-den. Vanuit Ans komende, de brug over de snelweg heen ende eerste loodrechte straat naar rechts nemen (rue des

Héros). Het fort ligt 200 m verder links.Vanaf de E 40 (afrit Hognoul), de weg Liège-Anstot de rue des Héros volgen.

Wanneer ? Op het moment dat deze gids werd gedrukt, waren de praktische informaties nog niet bekend. Gelieve zich vooraf te informeren voor de openingstij-den en prijzen. Tel. dhr Beck +32(0) 4 246 44 25 -dhr Moxhet + 32(0) 498 38 76 93.

Bezoek : zie hierboven. Rond-leidingen op zondag of een ander moment, op reservering voor groepen van min. 10 pers. Audiogidsen in F, GB, NL, D.Prijs : volw. 3 €; kind./schoolgr. 1,50 €/pers.Faciliteiten : parking (20 auto’s).Gedeeltelijk toegankelijk voorgehandicapten.Fotograferen toegestaan.

Bijna een eeuw na de feiten zijn de sporen van de felle ontploffing

nog goed te zien en in de grond waar

men nu overloopt,liggen nog steeds de

stoffelijke overschottenvan de verdedigers.

74909FORTS_NL.indd Txt:3674909FORTS_NL.indd Txt:36 27/06/2008 10:03:1427/06/2008 10:03:14

Page 39: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3 7

Het fort van PoHet fort van PontisseHERSTAL

De huidige oppervlakte van het tussen 1888 en 1892 gebouwde fort bedraagt ruim 3 ha. Voor de bouw is 100.000 m³ beton en het werk van 500 mensen nodig geweest. In 1914 bestond het garnizoen uit 250 artilleristen en 120 soldaten. Dit fort was het eerste fort dat het geschut van de Dikke Bertha, een Krupp houwitser van 420 mm dat het Duitse leger oorspronkelijk aan de Franse forten voorbestemde, moest ondergaan

In de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog werd het fort herbewapend om de diverse toegangswegen naar het binnenland te verdedigen. Na 1945 werd het fort door het Belgische leger gebruikt als munitiedepot. In 1949 werd het fort verhuurd en daarna verkocht aan de Fabrique Nationale (FN) die het als kruitmagazijn gebruikte voor zijn fabriek. In 1990 was het fort een illegale vuilnisbelt. De vzw «Fort de Pontisse», opgericht in 2003 heeft het oord opgekocht om de instand-houding te kunnen verzekeren. De vereniging «anim’ânerie» die zich met dierenbeschecrming bezighoudt heeft de voormalige militaire ruimtes als stallen in gebruik

74909FORTS_NL.indd Txt:3774909FORTS_NL.indd Txt:37 27/06/2008 10:03:1627/06/2008 10:03:16

Page 40: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19403 8 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

War ? Fort de Pontisse - rue de la Ceinture - 4040 Herstal0479 99 58 67.

Route ? Snelweg E40 -E42, afslag «Hauts-Sarts», richting Hermée.

Wanneer ?Het fort van Pontisse is enkele dagen paar jaar toe-gankelijk voor het publiek. Dit fort werd niet voor het toerisme aangepast en blijft moeilijk begaanbaar.In 2008 gelden volgende openingstijden:• 15 juni: dag van de ezel• 21 juli: de dag van de forten georganiseerd door de Toeristische Federatie van de Provincie Luik• 13 en 14 september: de Open Monumentendagen in Wallonië‘s Winters zijn de ondergrondse ruimtes niet toegan-kelijk (ter bescherming van de overwinteringsplaatsen van vleermuizen)

Besichtigung: Voor groepen is het ook mogelijk om het fort op afspraak te bezichtigen (0479 99 58 67)Kort bezoek (60-75 min.): bezichtiging van de hoofd-wal van 1914, een vleugel verbouwd voor 1940 en de caponnière. Lang bezoek (120-135 min.): idem + bezichtiging van de koff er (soort kazemat) van een courtine en de nieuwe ondergrondse versterking van 1940, 22 meter diep onder de grond gelegen.

Prijs: Volw. : 3 € ; kind. (3-12 j.): 3,50 €.Groepen vanaf 20 pers.: volw. 3,50 €; kind. 3€

Veiligheidsmaatregelen: • Wandelschoenen of laarzen, warme kleding en een zaklamp meebrengen.• De aanbevelingen van de gidsen opvolgen. • Nooit op eigen houtje het oord betreden en nooit de groep waarbij men hoort verlaten.

74909FORTS_NL.indd Txt:3874909FORTS_NL.indd Txt:38 27/06/2008 10:03:1727/06/2008 10:03:17

Page 41: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 3 9

Laatste weerstaLaatste weerstand in TancrémontTANCRÉMONT

Hoewel niet helemaal voltooid, werd het fort van Tancrémont op 8 augustus 1937 offi cieel geopend. Het was één van de nieuwe verdedi-gingswerken van de Versterkte Positie van Luik.De 500 man van het garnizoen, onder het bevel van kapitein Devos, hielden het tot 29 mei 1940 uit, één dag na de capitulatie van België ! Zij eerden hiermee hun devies: "Beter sterven uit vrije wil dan dat het land zijn vrijheid verliest"

In het middelste gedeelte -iets meer dan 3 ha groot - liggen de belangrijkste bewapeningen van het fort begraven (4 kanonnen onder 2 koepels, mortierbunker en mitrail-leurbunker). Dertig meter onder de grond bevonden zich de andere installaties (commandopost, radiosta-tion, telefooncentrale, diesel- wissel-stroomdynamo, kazerne enz.) goed beschermd tegen de vijandelijke aanvallen. Deze verscheidene ruimtes zijn onderling verbonden door een 2000 meter lang gangenstelsel.De bijzonderheid van dit fort is de aanwezigheid van nog praktisch de volledige bewapening en elektrome-chanische installaties. Ter plaatse kan men een klein museum bezichtigen.

74909FORTS_NL.indd Txt:3974909FORTS_NL.indd Txt:39 27/06/2008 10:03:1927/06/2008 10:03:19

Page 42: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19404 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Hiernaast de (verbazingwekkende) voorraad brandstof in het fort

van Tancrémont. Omdat deDuitse invasie sneller was dan de metselaars die de tank in gewa-pend beton moesten afmaken, moest in het allernoodzakelijk-ste voorzien worden (zie inzet).

De soldaten van het fort van Tancrémont zaten dus letterlijk en

figuurlijk bovenop een kruitvat !

Een opmerkelijke lotsbestemming :het laatste Belgische fort die de wapens zou neerleggen was op 10 mei 1940 niet in staat om te vechten. Door werkzaamheden was het door en door opengebroken, waardoor het geen last van "overdruk" had, onontbeerlijke voorwaarde om de gevechtsgassen af te voeren.In plaats zich bij de Landmacht te voegen, gingen de Commandant en zijn garnizoen aan het werk envulden de "gaten" op met materiaal (machines, wagentjes, rails) en hon-derden zakken cement die daarlagen. Om twaalf uur, die 10 mei was "het fort dat zich niet wilde overge-ven" gereed! Het kon de Geschiede-nis ingaan.

DE LAATSTE STRIJDERS

Waar ? Route de Pepinster in 4860 Tancrémont(Pepinster). Contacts : M. Louis, tel. 087 31 55 32; M. Pleic, tel. 04 275 65 80.

Route ? Bereikbaar via de E25/A26, afrit Sprimont,, richting Banneux-Tan-crémont-Pepinster. Via de E42, afrit Verviers-En-sival, richting Pepinster-Banneux.Het fort ligt links, bo-venop de heuvel vanTancrémont.

Wanneer ? Van mei tot oktober, 1ste zondag van de maand, van 13-17 u. Groepen :alleen op donderdag (reserveren verplicht). Op 21/7 geopend van 10-17 u, met schieten vanaf koepel nr 2.Bezoek : ±1.30 u. F, NL, D, GB.Prijs : Volwassenen : 3 €;Kinderen/Groepen 1,50 €/pers.Faciliteiten : Parkingauto’s (20 plaatsen).Gedeeltelijk toegankelijk voor gehandicapten.Fotograferen toegestaan.Diversen : Warme kleding en zaklamp..

74909FORTS_NL.indd Txt:4074909FORTS_NL.indd Txt:40 27/06/2008 10:03:2027/06/2008 10:03:20

Page 43: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 4 1

Een gevangeniEen gevangenis in het fort van HuyHUY

Behalve de forten van de VersterktePositie rond Luik, kan men in de pro-vincie een ander omvangrijk verdedi-gingswerk bezichtigen : de citadel van Huy. Deze indrukwekkende getuigenis van militaire bouwkunst heeft een bevoorrechte ligging aan de rand van de Maas en waarvan het strategisch belang al (minstens) vanaf de 9e eeuw werdbenut !

Het fort van Huy, op een hoge rots boven de stad en de Maas gelegen, werd tussen 1818 en 1823 gebouwd op initiatief van de Neder-landse regering. Het verving de antie-ke vesting waar in de 17e eeuw heel wat gevechten plaatsvonden en dat aan het begin van de 18e eeuw uitein-delijk met de grond gelijk was ge-maakt. Het huidige fort opgericht na de slag van Waterloo, maakte deel uit van de "Belgische barrière", een reeks van drieëntwintig versterkte werken en citadellen die na 1815 op het Bel-gische grondgebied zijn gebouwd en die Nederland tegen een nieuwe inval vanuit Frankrijk moestenbeschermen. Het fort van Huy zou nooit een militaire functie hebben, niet in 1830, niet in 1914 en ook niet in 1940.

Het fort van Huy, hier op een etsuit de 19e eeuw, heeft nooit een

militaire functie gehad, maar werd door de Duitsers, zowel in 1914 als

in 1918, als gevangenis gebruikt.

74909FORTS_NL.indd Txt:4174909FORTS_NL.indd Txt:41 27/06/2008 10:03:2227/06/2008 10:03:22

Page 44: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19404 2 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

In 1914-18 gebruikte het Duitse leger het niettemin als tuchtkamp voor zijn eigen troepen : dienstweigeraars en deserteurs zaten hier gevangen .In 1940-45 deed het fort dienst als militaire gevangenis waar meer dan 7000 politieke gevangenen, gijzelaars en verzetsstrijders werden vastge-houden. Tien mensen kwamen om door mishandeling en vijf werden geëxecuteerd.Na de oorlog werd hier door het Ministerie van Justitie een interne-ringscentrum gevestigd voor col-laborateurs. Daarna is het fort omge-schakeld tot Museum van de Concen-tratiekampen en het Verzet. Met het omliggende terrein is dit een prachtig herinneringsoord. Bereikbaar te voet of per kabelbaan.

Waar ? Chaussée Napoléon, 4500 Huy,Tel. 085 21 29 15 (Dienst voor Toersime vanHuy). www.paysdehuy.be

Route ? In het centrum van Huy. Toegankelijk via de Dienst voor Toerisme, rechts van de col-legiale, onderaan de Citadel.

Wanneer ?(Individuelen en groepen zonder rondlei-ding) : april, mei, juni en september :weekdagen van 7-16 u. Weekend en feestdagen van 11-18 u. Juli en augustus, dagelijks van 11-19 u. Laatste bezoek 1 uur voor sluiting (rondleidingen : reserveren verplicht minstens 10 dagen vooraf).

Bezoek : ± 1.30 u. F, NL.Prijs : Volwassenen : 4 €; kinderen ( 3-12 ans) : 3,50 €. Groepen (min. 20 pers.) : Volwassenen : 3,50 €; kinderen : 3 €.Diversen : Parking (50 auto’s en 4 bus-sen). Fotograferen toegestaan.

74909FORTS_NL.indd Txt:4274909FORTS_NL.indd Txt:42 27/06/2008 10:03:2327/06/2008 10:03:23

Page 45: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 4 3

Een Memorial vEen Memorial voor de strijders van 1914COINTE

Het boven de stad Luik en tegen de heuvel van Cointe aangelegen Memorial van Intergeallieer-den is een indrukwekkend bouwkundig geheel. Het bestaat uit een civiel monument, de votiefto-ren met een groot voorplein en een kerk die vaak "basiliek" genoemd wordt (een canonieke titel die in werkelijkheid nooit werd toegekend).

Als eerste stad die zich doel-treff end tegen de vijand had ingezet, werd Luik in 1925 uitgekozen door de Internationale Bond van Oudstrijdersvan 14-18 als plaats waar een monu-ment van intergeallieerden opgericht zou worden, bekostigd door openba-re intekening van de geallieerde na-ties. Het ontwerp werd toevertrouwd aan de Antwerpse architect Joseph Smolderen en de bouw, waarmee inseptember 1928 werd aangevangen, zou in 1935 onvoltooid worden stop-gezet. Het religieuze gebouw werd in 1936 gewijd aan het H. Hart en het ci-viele monument werd op 20 juli 1937 geopend onder de aanwezigheid van koning Leopold III.

74909FORTS_NL.indd Txt:4374909FORTS_NL.indd Txt:43 27/06/2008 10:03:2627/06/2008 10:03:26

Page 46: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19404 4 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Zwaar getroff en door de luchtaanval-len tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het oord in 1949 eigendom van de Belgische Staat die het van 1962tot 1968 liet restaureren. Op 20 no-vember van dat jaar verrichtte koning Boudewijn I de nieuwe opening.Sinds 1985 zijn de toren en de kerk bij bepaalde gelegenheden geopend voor het publiek.De nog steeds onvoltooide kerk, in Neo-Byzantijnse stijl heeft een gevel van 84 m en een globale hoogte van 54 m. Bovenop staat een glazen koe-pel met koper bedekt, dat zijn defi ni-tieve kleur van licht jadegroen heeft aangenomen. In deze kerk bevinden zich schatten waaronder de heili-genbeelden van St-Maur en St-Mort. Deze laatste is de echte heilige die in Cointe vereerd wordt, maar wordt tra-ditiegetrouw met de eerste verward.

Aan de basis van het koepeldak, op 42 m hoogte heeft men een prachtig uitzicht op Luik.Maar vanaf de bovenste glazen koe-pel heeft men tegelijkertijd een in-drukwekkend uitzicht naar buitenen een boeiende kijk binnenin het bouwwerk.Het Civiele Monument van Inter-geallieerden bestaat uit een groot voorplein (salle des Pylônes) waar openluchtmanifestaties plaatsvinden en een monumentale halfronde trap onderaan de toren.De toren is het voornaamste element met een hoogte van 75 m, dit is 135 m boven het Maasniveau. Bovenin heeft men een uitzonderlijk pano-rama naar de vier windhoeken.In het binnenste deel van het Civiele Monument staan verschillende mo-numenten die de Geallieerde Naties

74909FORTS_NL.indd Txt:4474909FORTS_NL.indd Txt:44 27/06/2008 10:03:2827/06/2008 10:03:28

Page 47: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 4 5

Waar ? Rue Saint-Maur, 93, 4000 Liège.Contacten : O. Hamal, tel. 04 252 23 76;0475 360 917 of Maison du tourisme de la Province de Liège, tel. 04 237 92 92.

Route ? E40-A3 Brussel-Luik, afrit Liège-Guillemins. Linksaf de avenue de l’Observatoire inrijden tot de place du Battyen dan de rue du Chéra. Daarna eerste straat links (rue des Hirondelles)..

Wanneer ?Alleen met Pinksteren, op 21 juli en het Weekend van het Erfgoed van 14-18 u (of opaanvraag voor groepen).

Bezoek : 30' tot 1 u. F, NL, GB, D.Prijs : Vrije toegang of (te betalen) rondleiding.Faciliteiten :parking auto’s, fotograferen toegestaan.

aan Luik schonken. Acht landen zijn er momenteel vertegenwoordigd : Italië, Frankrijk, Roemenië, Spanje, Griekenland, Groot-Brittannië, Polen en Rusland. Sommige van dezemonumenten staan buiten (op het voorplein), andere binnenin de vo-tieftoren (in de grafkelder en zijn lage en hoge zalen). Hoewel het monumentvan Polen pas in 1996 is geopend, had dit land al vanaf 1938 een kapel-letje in de kerk geplaatst gewijd aan "De zwarte Maagd van Czestochowa".Het oord van Cointe is een uniek sym-bool van een gezamenlijk herdenken van alle Geallieerden van 1914-18 aan ons land en aan Luik.

Bij het Memorial van Cointe staanmonumenten van acht geallieerdenaties in 1914, die de tragedie,fierheid, moed of hoop uitbeelden.

74909FORTS_NL.indd Txt:4574909FORTS_NL.indd Txt:45 27/06/2008 10:03:2927/06/2008 10:03:29

Page 48: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19404 6 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Territoires de lade toekomst te

Territoires de la Mémoire,de toekomst tegenover het verleden

LIÈGE

In het hartje van Luik kan men bij ‘Territoires de la Mémoire’ een symbolisch parcours maken m.b.t. de deportatie tijdens het nazi-regime. Deze reis door het verleden houdt de herinnering van de slachtoff ers van de barbaarsheid levendig. Het werkt ook mee om de jongste generaties de thema’s verdraagzaamheid en burgerzin bij te brengen.

De bezoeker laat zich leiden door geluid, licht en beelden. In de loop van de audiovisuele getuigenis-sen van oud-gedeporteerden worden alle etappes van deze criminele on-derneming gereconstrueerd.En de eerste etappe speelt zich af op straat. Het geweld en de haat terwijl de nazi’s nog maar in de oppositie zitten. Vanaf het moment dat ze aan de macht komen en de eerste gelui-den van laarzen, zal het proces in een sneltempo komen. De tegenstanders worden geïdentifi ceerd en onschade-lijk gemaakt.Al vrij snel daarna moeten de Joden de gele ster dragen. Het vervolg moet jammer genoeg maar al te vaak worden herinnerd: de oorlog,

74909FORTS_NL.indd Txt:4674909FORTS_NL.indd Txt:46 27/06/2008 10:03:3027/06/2008 10:03:30

Page 49: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Vanaf het moment dat de nazi’s aan de macht komen moeten de Joden een gele ster op hun kleding dragen.Dit wordt in de concentratie- en exterminatiekampen toegepast en in deze kampen uitgestrekt tot de ver-schillende categorieën gevangenen.Een veel voorkomende categorie was de rode driehoek. Een letter in die driehoek duidde de nationaliteit van deze politieke gevangenen aan die het lef hadden gehad om aan de bar-baarsheid van de nazi’s te weerstaan. Andere driehoeken duidden andere categorieën gevangenen, "vijanden van het Reich" aan : roze, bruin of groen naar gelang men homoseksu-eel, zigeuner of misdadiger was.

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 4 7

la Mémoire,tegenover het v

de deportatie en voor miljoenen mensen een geplande dood… De bezoeker woont de verlichting bij van de “kampenconstellatie” waarmee hij een indruk krijgt van de uitgestrekt-heid van deze moordlustige en ge-organiseerde waanzin. Het parcours eindigt met een boodschap van hoop en verdraagzaamheid, symbolisch doorgegeven door overlevenden van kampen aan de jeugd die vanaf nu aan de wereld van morgen bouwt. Dit zijn de belangrijkste objectieven van de vzw “Les Territoires de la Mémoire”, Centrum van Opvoeding in Verdraag-zaamheid en Verzet.Het Symbolische parcours wordt vergezeld van een fi lm waar een link wordt gelegd tussen verleden en he-den. Het bezoek moet vooraf worden gereserveerd en voor groepen kun-nen op aanvraag animaties worden georganiseerd.In het Multimedia documentatiecen-trum kan iedereen dieper op zijn ont-dekkingen ingaan of werken m.b.t. de Tweede Wereldoorlog, racisme of extreem rechts bestuderen.

DE RODE DRIEHOEKEN

74909FORTS_NL.indd Txt:4774909FORTS_NL.indd Txt:47 27/06/2008 10:03:3127/06/2008 10:03:31

Page 50: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Territoiresde la Mémoire

DE FORTEN 1914 & 19404 8 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Waar ?Boulevard d’Avroy, 86 in 4000 Liège.Tel. 04 232 70 60 - fax : 04 232 70 [email protected]

Route ?In het centrum van Luik.Op de verbinding E40-E25, de A602 (Liège) volgen en afrit Avroy nemen.Als u van de snelweg af de boulevard d’Avroy oprijdt, is Territoires de la Mémoire aan de linkerkant gelegen. U moet de hele boulevard rondrijden en de borden “centre” volgen. Ter-ritoires de la Mémoire is tussen Lycée de Waha en Couvent des Bénédictines gelegen.

Wanneer ?Uitsluitend op reservering.Van maandag t/m vrijdag van 9-16 uur ; ‘s woensdags tot 18 uur en de 1ste en 3de zaterdag van de maand van 12-15 uur.Gesloten op zon- en feestdagen.

Bezoek :1.30 uur (Parcours : 45 min., fi lm : 30 min., even-tuele animatie).

Prijs :volw. € 2,50; stud. € 2 , prijs inclusief een korting van € 0,75 aangeboden door SPE. Combinatie-tarief met het Aquarium van de Universiteit van Luik (+ rondleidingen). Wij staan u telefonisch te woord voor alle mogelijkheden van bezoek en animaties

Faciliteiten : Grote openbare parking aan de overkant, in het midden van de boulevard d’Avroy. Vlakbij het station van Liège-Guillemins, het winkelcentrum van Luik en talrijke bushaltes.

74909FORTS_NL.indd Txt:4874909FORTS_NL.indd Txt:48 27/06/2008 10:03:3427/06/2008 10:03:34

Page 51: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 4 9

74909FORTS_NL.indd Txt:4974909FORTS_NL.indd Txt:49 27/06/2008 10:03:3727/06/2008 10:03:37

Page 52: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19405 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

In 1830,schakelt de regering van nieuw onafhankelijk België de abdij van Saint-Laurent om tot een militair hospitaal.Vanaf 1831 worden er gewonden van het Franse expeditiekorps ver-zorgd, daar gekomen om te helpen bij het handhaven van de Belgische onafhankelijkheid. In 1839 komen augustijnenzusters van Hôtel-Dieu in Parijs hier dienen. Deze ziekenzusters geven blijk van een heldhaftige toe-wijding tijdens de cholera-epidemie van 1848. Tot het einde van de jaren zeventig blijven de zusters in het mili-taire hospitaal van Saint-Laurent.

Wapen van het Militaire Hospitaal van Saint-Laurent

Meer dan 150 jaar lang was op de prachtige locatie van de abdij Saint-Laurent het militaire hospitaal van Luik gevestigd.In 1940 kreeg het personeel bevel om zich terug te trekken. Ondanks de Duitse occupatie wordt het hospitaal vanaf 11 mei door het Rode Kruis beheerd: hulp aan families van soldaten, krijgsge-vangenen, slachtoff ers van bombardementen…Tijdens de bevrijding van Luik in september 1944, installeren de Amerikanen in Saint-Laurent het “15th General Hospital” van de US Army.

Het militaire hoHet militaire hospitaal Saint-LaurentLIÈGE

Sinds eind 1998 zijn de gebouwen van de voormalige abdij van Saint-Laurent volledig gerestaureerd.Het is tegenwoordig niet meer in gebruik als militair hospitaal, maar wordt gebruikt door de 3CRI (3de regionaal centrum van infrastructuur) van het Defensiedepartement. De kapel van het klooster is een museum geworden waarin het leven van het ziekenhuis wordt verteld.

74909FORTS_NL.indd Txt:5074909FORTS_NL.indd Txt:50 27/06/2008 10:03:4027/06/2008 10:03:40

Page 53: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5 1

Het wereldberoemde werk hiernaast is de “H. Maagd van Dom Rupert”.Dit hoogreliëf van 92 x 64 cm is gemaakt in Luikse zandsteen. Het geeft een voorstelling van de op een troon gezeten moeder van Jezus, die haar goddelijk kind de borst geeft.Het in het museum tentoongestelde stuk is slechts een kopie, het originele model staat in het Curtiusmuseum in Luik. Vroeger werd deze steen als wonderbaar-lijk beschouwd en werd vereerd om de gave van intelligentie te verkrijgen.

hospitaal Saint-L

In het gerenoveerde kader van de voormalige kapel van de Augustijner hospitaalzusters worden 150 jaar geschiedenis van de Luikse militaire geneeskunst gepresenteerd.

Waar ? Quartier Militaire Saint-LaurentRue Saint-Laurent, 79B4000 LIEGEContact : mevr DegandTel. 04 246 33 768, rue Blanche d’Ans 4340 Awans

Route ?Gelegen in het centrum van Luik. Talrijke bushaltes in de nabijheid.

Wanneer ?Het museum is toegankelijk voor het publiek op 21/7, tijdens de Open Monu-mentendagen en op afspraak.

Bezoek : circa 1 uur - F. Folders in het NL, GB, D.Prijs : gratis Diversen : toegankelijk voor gehandicapten.

74909FORTS_NL.indd Txt:5174909FORTS_NL.indd Txt:51 27/06/2008 10:03:4327/06/2008 10:03:43

Page 54: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19405 2 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

VISÉ

Op dinsdag 4 augustus 1914 vindt het eerste gevecht van de Grote Oorlog in Europa plaats: dit is de Slag om de Brug van Visé. Diezelfde dag nog sneuvelen de eerste twee solda-ten van de 12e de Ligne (Maulus en Van Gastel) en de eerste twee Rijks-wachten (Bouko en Thill). Na deze feiten hebben de Duitsers het op het erfgoed van Visé gemunt en steken de kerk van St-Martin op maandag 10 augustus in brand.Op zaterdag 15 augustus om 21 uur maken de Duitse troepen als voor-beeld Visé tot de eerste martelaars-

Sinds 1990 is het streekmuseum van archeolo-gie en geschiedenis van Visé in het voormalige klooster ‘Couvent des Sépulcrines’ (1616) geves-tigd. Vanaf 1989 werd het gebouw omgeschakeld tot cultureel centrum. Het streekmuseum wordt beheerd door de ‘Société royale archéo-historique’ van Visé en omstreken (1921) en beschikt er over permanente expositie-, onderzoek en archie-fruimtes, opslagruimtes en een historisch docu-mentatiecentrum. Om dit erfgoed te bewaren organiseert de vereniging exposities, animaties, conferenties, rondleidingen en geeft wetenschap-pelijke en algemene publicaties uit.

Het StreekmusHet Streekmuseum van Visé

stad: 580 huizen (tweederde van de stad), waaronder het stadhuis, de middelbare school en het historische centrum van de Maasstad gaan op in rook.Hierbij komt als volgend drama dat op zondag 16 augustus meer dan 600 inwoners van Visé, verdeeld over twee groepen, naar Duitsland wor-den gedeporteerd.De trieste balans van deze veertien dagen in augustus 1914 bedraagt 36 doden. De Dienst van de verwoeste regio zal zich bezighouden met de heropbouw van de stad: nieuw stads-aanzicht met bredere straten, creatie

74909FORTS_NL.indd Txt:5274909FORTS_NL.indd Txt:52 27/06/2008 10:03:4627/06/2008 10:03:46

Page 55: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5 3

useum van Visé

Waar ? Musée régional d’Archéologie et d’Histoire de Visé, rue du Collège, 31 - 4600 Visé04 374 85 63 - 04 379 79 03 [email protected] - www.museedevise.bePostadres: rue de Berneau, 1 - 4600 ViséRoute ? Snelweg Luik-Maastricht, afslag Visé. Richting Visé centrum via de boulevard "Rempart des Arquebusiers" tot de Grote Markt of place Reine Astrid (= parking), vervolgens richting Luik via de parallel aan de boulevard gelegen winkelstraat (rue du Collège). Circa 50 meter verder in deze straatWanneer ?Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zaterdag van 15-17 uur of op afspraak. Gesloten van 15/12 tot 15/01. Tijdens exposities in de kapel (chapelle des Sépul-crines), geopend van dinsdag t/m zondag van 14-18 uur. Het historische documen-tatiecentrum is toegankelijk op woensdag van 9.30-12.00 uur of op afspraak (+32 (0) 495 49 63 91)

Bezoek: ± 2 uur - F - NL

Prijzen: individuelen: volwassenen € 3 -senioren/jongeren (18-25 jaar):€ 2,50 - junior: € 1,50. Rondleiding groep (min. 15 pers. - 2 u): 4 €/pers. Rondleiding schoolgroep: 30 € per klas (10 à 30 leerlingen)Op aanvraag via 0495 49 63 91.

van een stadsplein, grotere huizen. De geteisterde bevolking wordt in 231 barakken ondergebracht.In maart 1921 richten notabelen een historische vereniging op met het doel de historische getuigenissen van de Benedenmaas te bewaren.

74909FORTS_NL.indd Txt:5374909FORTS_NL.indd Txt:53 27/06/2008 10:03:4727/06/2008 10:03:47

Page 56: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Flémalle

Hollogne

Loncin

Lantin

P. 33

P. 35

P. 31

P. 29

Huy

P. 39

DE FORTEN 1914 & 19405 4 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Ligging en locLigging en locaties

Flém

HolloP.

74909FORTS_NL.indd Txt:5474909FORTS_NL.indd Txt:54 27/06/2008 10:03:4827/06/2008 10:03:48

Page 57: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

P. 37

Tancrémont

BarchonP. 19

Liège

Cointe

Embourg

Lantin

Eben-Emael

Aubin-Neufchâteau

Battice

P. 33

P. 41

P. 44

P. 27

P. 22

P. 16

P. 24

P. 48

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5 5

caties

E b

Pontisse

P. 37

ViséP. 52

74909FORTS_NL.indd Txt:5574909FORTS_NL.indd Txt:55 27/06/2008 10:03:5627/06/2008 10:03:56

Page 58: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19405 6 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

Talrijke andereTalrijke andere documenten, oorden en museLIÈGE

De meest opmerkelijke van de Eerste Wereldoorlog zijn in :• Thimister (route de Battice in Hen-ry-Chapelle), het monument van de ruiter Fonck, eerste Belgische soldaat die sneuvelde;• Strivay (gemeente Neupré), het monument van commandant Camille de Menten uit Horne, eerste Belgi-sche offi cier gesneuveld voor het vaderland;• Rabosée en Sart-Tilman waar en-kele eenheden heldhaftig weerstand boden aan de Duitse aanvallen (5 en 6 augustus 1914);• Sippenaeken (Plombières) ter na-gedachtenis van al degenen die het front via Nederland probeerden te bereiken en het leven lieten bij het oversteken van de elektrische prikkel-draadversperringen: Monument au fi l électrique (ook Weerhakenmonu-ment genoemd);• Liège, op de Atlasbrug herinnert een basreliëf het avontuur van de sleep-boot Atlas V die de Hollandse grens for-ceerde en zo 105 passagiers redde.In

de Tweede Wereldoorlog moest het Verzet een zware tol betalen. Dit wordt geëerd met:• Het nationale Verzetsmonument in het park van Avroy in Luik;• De ‘Maquisard Inconnu’ (onbekende verzetsstrijder) in La Reid;• De monumenten in Forêt, Vyle-Tharoul (kasteel van Bagatelle), Spa-Bronromme (droppingszone), Amay (hoeve van Saint-Lambert), enzovoort

De Slag van de Ardennen in de winter van 1944-45 heeft ook een groot aantal Belgische en Amerikaanse slachtoff ers ge-maakt. Hun herinnering wordt levend gehouden in:• Baugnez (Malmedy), plaats van het bloedbad van 71 Amerikaanse krijgs-gevangenen op 17 december 1944;• Burg-Reuland, Büllingen of Lig-neuville (8 U.S. gevangenen neerge-schoten door de SS)• Saint-Vith (mausoleum van de 106e U.S. Divisie, monument van de 2e Divisie, monument ter nagedachtenis van vele burgerslachtoff ers);• Het strijdveld van de slag van de Ardennen wordt afgebakend door de 26 paaltjes van de Touring Club van België met het opschrift "Ici fut arrêté l’envahisseur" (hier werd de indringer tegengehouden).

Talrijke monumenten langs de wegen van de provincie herinneren de vele burgers en militairen die tijdens de twee Wereldoorlogen zijn gesneuveld.

Het monument van de ruiter

Fonck in Thimister

74909FORTS_NL.indd Txt:5674909FORTS_NL.indd Txt:56 27/06/2008 10:04:1527/06/2008 10:04:15

Page 59: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5 7

e documenten, musea

Andere herinne-ringsoordenAMAY• Museum van de Romaanse Toren

AUBEL• Liberty Day Museum

BÜTGENBACH (Elsen-born)• Museum Truschbaum 1944

CHAUDFONTAINE (Embourg)• Museum van het fort van Embourg

DALHEM• Museum van het fort van Aubin-Neufchâ-teau• Museum van Generaal Albert Thys

FLEMALLE• Museum van het Fort

GRÂCE-HOLLOGNE(Bierset)• Museum van de mili-taire basis "The White Bison"

SAINT-VITH (Poteau)• Ardennen Poteau ’44 Museum

SPA• Memorial museum van het Regiment 12e de Ligne

STOUMONT (La Gleize)• Museum December 1944

THIMISTER -CLER-MONT• Remember Museum 39-45

VERVIERS (Ensival)• Ensival Historical Museum

Nationaal Verzetsmonument in het parc d’Avroy in Luik

74909FORTS_NL.indd Txt:5774909FORTS_NL.indd Txt:57 27/06/2008 10:04:1627/06/2008 10:04:16

Page 60: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 19405 8 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

De martelaarspDe martelaarsplaatsenPROVINCIE LUIK

Tijdens W.O. I was het voornamelijk tijdens de invasie dat er geweld werd gepleegd op de burgers van de provincie Luik. Meerdere dorpen werden verwoest en het centrum van Visé volledig platgelegd. Om de bevolking in 1940 te kalmeren en de slechte herinneringen van 1914 uit te wissen, vermeed de indringer de directe brutaliteiten op burgers. Maar in de win-ter van 1944-45, tijdens het von Rundstedt-off ensief, vonden er in de Ardennen gewelddadige gevechten plaats, waarmee Bastogne maar ook Saint-Vith, Eupen, Malmedy, Waimes, Elsenborn… werden vernield. De burgerbevolking die in de kelders was ondergedoken, onderging een ijskoude maand lang een ware hel. Talrijke monumenten in deze locaties hou-den vandaag de herinnering aan deze tragedies levend.

Luik - La Chartreuse

Het fort van de Chartreuse is tijdens het Hollandse regime gebouwd en maakte, samen met Huy en de Citadel van Luik, deel uit van de Hollandse bescherming tegen Frankrijk. In 1892 werd het fort gedeclasseerd. De oor-spronkelijke gebouwen en andere die rond 1930 waren gebouwd, deden tot in 1983 dienst als kazerne. Tijdens W.O.I werd de Chartreuse omgescha-keld tot gevangenis voor de patriot-ten waarvan er 49 werden gefusil-leerd. Van 1940 tot 1944 was het fort in gebruik als kazerne door het Duitse leger en in 1944-1945 werd er een Amerikaans hospitaal gevestigd.

Luik - De CitadelleGrote vesting gebouwd door de Prins-bisschoppen van het Prinsdom Luik en in 1817 herbouwd door de Hollanders. Dit was in het kader van het anti-Frank-rijk dispositief van "na Waterloo". In 1892 werd de vesting gedeclasseerd en diende daarna tot in 1940 als kazerne. Tijdens W.O. II was het een krijgsgevan-genis waar 412 patriotten zijn gefusil-leerd. Het monument van de “Allée de l’Absent” (laan van de afwezigen), met de "l’enclos des Fusillés" (hof van de gefusilleerden) blijven ontroerende lo-caties, ook al zijn er vandaag nog maar enkele overblijfsels van de walmuren te zien, omdat er inmiddels op deze heu-vel een modern ziekenhuis staat van waaruit men een prachtig zicht over Luik heeft.

"Enclos des fusillés" van de Citadel van Luik

De Chartreusein Liège

74909FORTS_NL.indd Txt:5874909FORTS_NL.indd Txt:58 27/06/2008 10:04:1727/06/2008 10:04:17

Page 61: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

DE FORTEN 1914 & 1940 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K - 5 9

splaatsenDe Amerikaanse begraafplaats van Neuville-en-CondrozHet grafveld op de 37 ha grote be-graafplaats heeft de vorm van een immens Grieks kruis. Hier liggen strak in het gelid de graven van 5328 Amerikaanse soldaten gesneuveld in België gesneuveld, maar ook in Duitsland rond Aken en tijdens de doorbraak van de Siegfriedlinie. Het memorial bevat een niet-confessio-nele kapel en drie enorme kaarten in mozaïek waarop de details van de militaire operaties in West-Europa zijn weergegeven, vanaf de landing op 6 juni 1944 tot de capitulatie van Duits-land. De zuidkant is gedecoreerd met een enorme Amerikaanse adelaar. De ingangspoort is versierd met drie fi guren die de Justitie, de Vrijheid en de Waarheid symboliseren.

Info 04 371 42 87Vrij toegankelijk van 9-17 u, het hele jaar.

De Amerikaanse begraafplaats van Henri-ChapelleDeze begraafplaats waar 7992 Amerikaanse soldaten rusten is in Hombourg (gemeente Plombières) gelegen. Het strekt zich uit over een oppervlakte van 23 ha. Het memorial bevat een kapel en een museum waar tevens de bezoekers worden ontvangen. Beide gebouwen worden verbonden door een indrukwek-kende zuilengalerij versierd met de zegels van de Staten en Territoria van de Unie. Op de zuilen van deze galerij staan de namen van 450 vermiste sol-daten waarvan de overblijfsels nooit werden teruggevonden of nooit ge-identifi ceerd konden worden.

Info 087 68 71 73Vrij toegankelijk van 9-17 u, het hele jaar.

Amerikaanse begraafplaats

van Henri-Chapelle

Amerikaanse begraafplaats van Neuville-

en-Condroz

74909FORTS_NL.indd Txt:5974909FORTS_NL.indd Txt:59 27/06/2008 10:04:1827/06/2008 10:04:18

Page 62: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Maison du Tourisme du Pays de HervePlace de la Gare, 1 - 4650 HERVEtel. 087 69 36 70 - [email protected] www.paysdeherve.be

Maison du Tourisme “Hesbaye et Meuse”Rue de la Paix Dieu, 1b - 4540 AMAYtel. 085 21 21 71 - [email protected] www.tourisme-hesbaye-meuse.be

Maison du Tourisme du Pays d'Ourthe-AmblèveRoute de Louveigné, 34920 SOUGNE-REMOUCHAMPS tel. 04 384 35 44 - [email protected] www.ourthe-ambleve.be

Maison du Tourisme des Thermes et CoteauxMaison Sauveur - Parc des Sources - Au Gadot, 24 - 4050 CHAUDFONTAINEtel. 04 361 56 30 - [email protected]

Maison du Tourisme des Cantons de l’EstOostkantons - Place Albert 1er, 29 a - 4960 MALMEDYtel. 080 33 02 50 - [email protected] www.cantons-de-lest.be

DE FORTEN 1914 & 19406 0 TO E R I S M E E N H E R I N N E R I N G I N D E P R O V I N C I E LU I K

74909FORTS_NL.indd Txt:6074909FORTS_NL.indd Txt:60 27/06/2008 10:04:1927/06/2008 10:04:19

Page 63: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

Voor meer informaties over de forten kunt u contact opnemen met de verschillendeMaisons du Tourisme.

Maison du Tourisme du Pays de Huy-Meuse-CondrozQuai de Namur, 1 - 4500 HUYtel. 085 21 29 15 - [email protected]

Maison du Tourisme du Pays de Liège Place Saint-Lambert, 32-35 - 4000 LIEGEtel. 04 237 92 92 - [email protected]/tourisme

Maison du Tourisme du Pays des Sources Place Royale, 41 - 4900 SPAtel. 087 79 53 53 - [email protected]

Maison du Tourisme du Pays de VesdreRue Jules Cerexhe, 86 - 4800 VERVIERS

tel. 087 30 79 26 - [email protected] www.paysdevesdre.be

Maison du Tourisme des Vallées de la Burdinale et de la MehaigneFerme de la Grosse Tour, rue de la Burdinale, 6 4210 BURDINNE - tel. 085 25 16 96 [email protected]

Maison du Tourisme de la Basse-Meuse Rue des Béguines, 7 - 4600 VISEtel. 04 374 85 55 - [email protected] www.basse-meuse.be

74909FORTS_NL.indd Couv374909FORTS_NL.indd Couv3 27/06/2008 10:04:2027/06/2008 10:04:20

Page 64: De Forten 1914 & 1940 - Wallonie & Luik

De oorlog, aan het front…

« Daarna, alleen maar een vlam, met lawaai erbij. Maar dan eenlawaai zoals je nooit zou geloven dat het bestond. M’n ogen, oren, neus en mond waren opeens zo vol lawaai dat ik werkelijk dacht dat dit het eind betekende, dat ik zelf vuur en lawaai was geworden.Maar nee, de vlam verdween, het lawaai bleef lang in m’n hoofdhangen, en m’n armen en benen beefden alsof iemand ze van achteren heen en weer schudde. ‘t Leek of mijn ledematen ervandoor gingen, maar ze bleven toch bij me. In de rook, die nog langdaarna in m’n ogen prikte, bleef de scherpe geur van kruit en zwavel hangen, alsof men de luizen en vlooien van de hele wereld wilde verdelgen. »

L. - F. CélineReis naar het einde van de nacht

(Vertaald uit het Frans door E.Y. Kummer)

l

74909FORTS_NL.indd Couv474909FORTS_NL.indd Couv4 27/06/2008 10:04:2127/06/2008 10:04:21