46ste jaargang, nr. 2, apri l 2002. Verschijnt 4 x per jaa

Een uitgave van het Nederlands Auschwitz Comité; postbus 74131,1070 BC Amsterdam

A u s c h w i t z B u l l e t i n

Bij de dood v a n mijn moeder

Bovenmenselijke kracht Op een dag, zeven jaar geleden, werd ik gebeld vanuit de Verenigde Staten, vanuit Fort Lauderdale waar mijn moeder, Annetje, met haat twee hartsvriendinnen Helene en Paulette haat vakantie doorbracht. Ik moest "vooral niet schrikken", drukte Paulette mij op het hart, "er is niets aan de hand". Het enige dat hun was opgevallen was dat Annetje sinds die morgen uitsluitend nog Jiddisch sprak, liedjes uit haat jeugd zong en de mensen om haat heen aansptak met de namen van haar broers, haar vrienden en vriendin­nen van vroeger. Of dat thuis ook wel eens vaket gebeurde. "Nee", zei ik. "F.igenlijk nooit. Jiddisch heb ik haat, op een paar woorden na mer horen spreken. :"

Er was heel veel aan de hand. De lange rreurgang van hersen­bloedingen, CVA's en tia's die Annetje langzaam hebben gesloopt was begonnen. Met mijn zusjes Chaja en Ellen ben ik meteen naar Fort Lauderdale gevlogen. Ik zie ons nog haar kamer in het ziekenhuis betreden: Zij zat vrolijk in haar bed en vond her verschrikkelijk aardig van ons dat we de moeite hadden genomen even langs te komen. Er heerste om haar heen een opgewekte

stemming. Zij straalde een totale luchtigheid uit. Er weiden grapjes gemaakt, het verplegend personeel was dol op haar en over de zojuist gestopte bloeding werd door haar met geen woord gerept.

Het duutde even vootdat ik begon door te krijgen wat er werkelijk aan de hand was. De bloeding had tijdelijk een deel van haar geheugen uitgeschakeld. Het geheugen dat o v e t was gebleven hield op lang vootdat haat weteld gtimmig was geworden. Wat e t in de jaren dertig en daarna o v e t haar heen was gekomen bestond heel even niet meer en wat er over was, was de optimistische wereld van de Poolse emigranten die in het begin van de twintigste eeuw naar Duitsland waten gekomen: het vertrouwen dat door hard werken een nieuw en betet besraan in het vetschiet lag. De wereld van de Jiddische kinderliedjes, de koekjes van Tante Fradel en Onkel Shleume. De hoop van Mozes Lazor en Chaja Line voor het jonge gezin in de nieuwe wereld op het Westelijke randje van het Europees continent. Het drong tot me door, dat Chaja, Ellen en ik tijdelijk spelers waren geworden in een vreemde reconstructie van het

verleden die ontkende dat na de droom, de nachtmettie was gekomen. En hoewel het verleden en heden al vrij snel weer door elkaar werden gemengd, zag ik toen v o o t het eerst in mijn moeder de vrouw die zij ooit was geweest en die ze na de sjoa nooit m e e t uitsluitend kon zijn.

Een paat dagen v o o t haar dood, tijdens de wake aan haar ziekbed, moest ik weer aan Fort Lauderdale denken en aan de zorgeloze geschiedenis-begoocheling van toen. Annetje voerde het gevecht om te ovetleven zoals zij had geleefd te vechten om te ovetleven. "Heel goed, heel goed" waren de laatste woorden die zij verstaanbaar kon uitspreken. Tijdens haar gevecht om te overleven herhaalde zij die woorden, als een mantfa, een bezwering, een strijdkreet. "Heel goed, heel goed, ik geef niet op, ik vecht me er weer bovenop, het gaat weer heel goed."

Van haar kampvriendinnen Paulette en Helene heb ik begfepen waar deze bovenmenselijke inspanningen vandaan zijn gekomen. Zelf heeft Mamma e t niet veel over verteld, en als zij het deed, deed zij dat in algemene bewoordingen, schetsen,

Nederlands Auschwitz Comité Ere-voorzitter: Annetje Fels-Kupferschmidt Ere-lid: drs. Eva Tas Ere-lid: Jacques Furth Voorzitter: Jacques Grishaver Vice-voorzitter: Carry van Lakerveld Secretaris: Hetbert Sarfatij 2e Secretaris: Els Deen Penningmeester: Ronald van den Berg 2e penningmeester: John van Cleef Secretariaat: Postbus 74131 1070 BC Amsterdam tel/fax 020-67 233 88 website: www.auschwitz.nl E-mail: info@auschwitz.nl

Bankrekening: ABN/AMRO: 414.646.282 Postbank: 29.30.87

Het doel van de Stichting Nederlands Auschwitz Comité is: * het realiseren van de zinspreuk

"Nooit meer Auschwitz"; * het ageren tegen alle vormen van

fascisme, racisme en anti­semitisme;

* het bevorderen van het welzijn van de in de tweede wereldoorlog ver­volgden en hun nabestaanden;

* het verrichten van alles wat met het voorgaande verband houdt, alles in de ruimste zin

AUSCHWITZ BULLETIN:

Eindredactie: Clairy Polak Redactie: Max Arian

Theo Gerritse Theo van Ptaag Bertje Leuw Carry van Lakerveld

Red. secretaris: Sandra Waterman E-mail: redactie@auschwitz.nl Redactieadres: Postbus 1065 1700 BB Heethugowaard Voor de inhoud van de artikelen die on­dertekend zijn is alleen de auteur verant­woordelijk.

Abonnementenadministratie: Knoopkruid 54 1112 PV Diemen tel./fax: 020-600 34 55

Druk: Drukkerij Peters Amsterdam bv

toespelingen, altijd op haar hoede ons kinderen niet te verwonden met haar gevecht om te overleven. Van Helene heb ik gehoord hoe zij dit gevecht voetde. Zij kan tot in de kleine details de even ver­schrikkelijke als heroïsche tocht beschtijven die ze samen begin 1945 vanuit Auschwitz naat Noord Duitsland maakten. Helene beschtijft details van die tocht die als zwatt-wit foto's in mijn wezen tetecht zijn gekomen. De vtaag die deze beelden bij mij opriepen, "heeft het zin om als mens te midden van dit alles te willen overleven" heeft Annetje zichzelf ongetwijfeld ook gesteld. Maar zij begreep als niemand anders dat zelfs het stellen van die vtaag een fatale vetgissing zou zijn geweest. En dus verwierp zij de gedachte, de twijfel en verbood de vertwijfeling en redde zo haar leven en dat van Helene gedutende deze onmenselijke tocht.

Die tocht, misschien als symbool voor wat zij meemaakte en wat zij ovetleefde, heeft haar wezen beïn­vloed, zoals iedere extreme ervaring zijn srempel drukt op het vetdete leven. Annetje was niet alleen gevotmd door het optimisme van de emigrant en zijn gezin, niet alleen door zijn liefde voor het gezin, de tantes de ooms, de neven en nichten de tochtjes langs de Rijn en later het simpele geluk van het Scheveningse strand. De tocht zat ook in haat. De generaal, de advocaat, de sttateeg die voortgaat om zijn doel te beteiken.

De nacht die ik bij haat dooibtacht aan het bed, was gevuld met weemoedige gedachten ovet ons "vroeger". De wandelingen langs de Amstel, vakantie in Egmond of Terschelling, knutselen en kleien aan de gtote tafel in de Haarlemmermeerstraat . De

kinderliedjes uit haat jeugd die zij, schrijlings zittend op mijn bed, zong, de geut van haat mond, vermengd met de geur van de avond sigaret. Onvoorstelbare liefde en veiligheid bood ze ons. Maar met al die moederliefde waarmee zij ons voedde, sijpelde ook die ander kant van haar wezen door. Dat van de vechtet die nooit op zal geven en dat ene doel, altijd maat dat ene doel! Ook dat gaf zij door aan ons en omdat ik een beetje daarvan bij mij zelf heb kunnen bespeuren, kon ik reconstrueren door wat voor een bovenmenselijke kracht zij voort­gestuwd is geweest.

Die avond, die nacht in decembet, haar kleine hand in mijn grote hand gelegen, luisterde ik naar het ruste­loze ritme van haar ademhaling. Het gevecht om weet te overleven. De grote werken waarvoor zij oorkondes kreeg, het comité, de WUV, de Wiedergutmachung, de publicaties of excursies naar de plaatsen van onheil, het leek geen tol meet te spelen. Zij was bovenal mijn moedet die eenheid en liefde om zich heen had gecreëerd, drie kinderen als "mensch" in het leven had gezet. Zij had om zich heen een schate van kleinkinderen en achtetklein-kinderen verzameld en zij was de

magneet geworden, het episch centrum van een hatmonieuze samenleving. Ik tealiseerde me dat dit uiteindelijk ook zo'n boven­menselijke tocht is geweest, vol met ogenschijnlijke tegenslagen, vetloten echtgenoten, geldelijke zorg en intens verdriet ovet wat allemaal vetloren was gegaan.

De kamer waar haar ziekbed stond getuigde van het succes van deze tocht. Er lagen boeken van mij, een jas van haar dochtet Ellen, de bril van haat dochter Chaja, tekeningen van haar achtetkleinzoon Rens, een vergeten ttui van haat kleinzoon Elias: als tekens in de woestijn. Wij zijn allemaal bij je geweest, hebben allemaal om je heen

gestaan. Dat heb jij beteikt in je leven. Op een gegeven moment, toen ik om me heen keek en me dit realiseerde, ben ik naar haar toe gelopen en heb haar in haar oor gefluisterd; "Je hoeft niet meer, Mamma, je heb een goed leven geleefd."

Hans Fels

Na de gemeenteraadsverkiezingen Niet lekker slapen met professor Pim Zes maart 2002 is een datum die zeker een plaats zal krijgen in de Nederlandse politieke geschiedenis. Het is de dag waarop de uit het politieke niets opgedoken voor­malige Elsevier-columnist Pim Eortuyn in Rotterdam meer dan een derde van de stemmen wist te vergaren en daar in één klap de grootste partij werd. Dat laatste zal bij de aanstaande Tweede Kamer­verkiezingen waarschijnlijk nog net niet gebeuren, maar de kans is levensgroot dat de lijst-Fortuyn straks ook op het Binnenhof triomfantelijk acte de présence zal geven.

Het is voor het eerst in de Neder­landse parlementaire geschiedenis dat een partij, of nauwkeuriger gezegd een persoon-met-aanhang -want het is de solist Fortuyn die in z*n eentje de toon aangeeft - een dergelijk duizelingwekkend succes heeft behaald. Aangezien het hief ook nog eens gaat om iemand die tamelijk systematisch inspeelt op techts-populistische sentimenten, is het geen wonder dat Fortuyns door­braak tot onbehagen, angst en zelfs paniek leidt. Uiteraard bij de andere politieke partijen, die zich gecon-fronteetd zien met een lastig te bestrijden fenomeen. Maar ook bij het deel van de bevolking dat van buitenlandse komaf is en op wier kosten Fortuyn minstens een deel

van zijn succes heeft geboekt. En last but not least bij degenen die terecht traumatische herinneringen hebben aan een politiek die munt probeert te slaan uit de angst voot het vreemde of andersoortige en geen boodschap heeft aan het non-discriminatie gebod. Om het concteet te illustreren: ook mijn eigen intuïtieve feactie is er een van verslagenheid en angst. Maat angst is over het algemeen een slechte raadgever. Daarom is het ver­standig te proberen zo koel mogelijk te analyseren wat de oorzaken zijn van Fortuyns succes, welke gevaren zijn opkomst al dan niet met zich mee brengt en wat een zinvol antwoord zou kunnen zijn.

Verklaring Zoals gezegd: de omvang van Fortuyns (te verwachten) verkiezings­zege, volgens opiniepeilingen ruim twintig Kamerzetels, is ongekend. Plaatselijk hebben ook veel niet met Fortuyn verbonden Leefbaarheids­partijen het erg goed gedaan. Hun eigen verklaring voor dat succes is dat de Paatse tegeringscoalitie en de oude politieke partijen het er in het algemeen een puinhoop van hebben gemaakt in Nederland en dat ze voor de burgers niet langer te vertrouwen zijn. Dat is grote onzin, niet alleen omdat Nederland er op belangrijke punten als werkgelegenheid en welvaart de afgelopen acht jaar zeer

op vooruit is gegaan, maar ook omdat het beleid van de regering-Kok nog een half jaar geleden alom grote waardering oogstte. Et moet dus iets andets aan de hand te zijn.

Twee dingen, denk ik. Ten eerste bewijst de omslag van de publieke opinie in een paar maanden tijd en de vertaling van die omslag in verkiezingsresultaten dat er iets gtondig mis is met de commu­nicatie tussen politici en bevolking. De kanalen die bestuutders, kabinet en Kamerleden verbinden met de burgers zijn blijkbaar grondig dichtgeslibd. Je zou de pattijen kunnen vergelijken met planten waarvan de wortels die het sap (de feedback) uit de samenleving opzuigen, zijn uitgedtoogd. Politieke partijen worden anders dan in het vetleden niet ervaren als "iets van ons", maar als instellingen die ver van ons af staan, die hun eigen gang gaan en waarvan je gemakkelijk kunt vervreemden. Op iets langete termijn ligt daat voor de politieke partijen de grootste uitdaging: meer wisselwerking met de achtetban, betere communicatie, meet kleur (in politieke en feitelijke zin), een permanent werkende interne partijdemocratie.

Ten tweede is et de niet te onder­schatten invloed van de gebeurtenissen van elf september De gruwelijke

aanslagen in New York en Washington hebben ook in Europa, dus ook in Nederland, een golf van angst gecreëerd, angst die doet verlangen naar veiligheid, grenzen, sterk leiderschap. Elf september heeft ook onbehagen opgeroepen over de islam, in wier naam dol­gedraaide fanatici hun misdaden hebben gepleegd. Dat onbehagen, dat had moeten worden bestreden door voorlichting over het in essentie vredelievende karakrer van de islam en door een openhartige dialoog waarin de grote meerder­heid van de moslims in Nederland zich ongetwijfeld aan de kant van democratie en verlichting zou scharen, is door Fortuyn opgepakt en hij is er in geslaagd het voor zijn politieke ambities te mobiliseren. Hij heeft het onbehagen over de islam ook gebruikt als katalysator voor een offensief op meerdere fronten tegen het multiculturele samenleven ("Nederland is vol"). Ook de campagnes tegen het "gedogen" en voor law and order beantwoorden aan de gemoeds­gesteldheid van na elf september. En tenslotte komt de quasi-serieuze Afoj7/«-uitstraling van professor Pim (man met een roeping) tegemoet aan de behoefte aan een

sterke leider die toch nog niet meteen een Mussolini is.

Gevaarlijk? Hoe gevaarlijk is onze eigen Nederlandse variant op het rechts-populisme? Fortuyn c.s. is eerder te vergelijken met de Deense Pia Kjaersgard en de Hamburgse "Richter Gnadenlos" Schill dan met het Vlaams Blok van Dewinter of Haiders FPÖ in Oostenrijk. Niet dat wat de laatste twee uitdragen inhoudelijk sterk verschilt van Fortuyns credo, maar anders dan bij het Blok en Haider zijn er bij Fortuyn geen verbindingen met fascisme en neo-nazisme. Zijn lijst heeft ook meer weg van een Professor Pim Fanclub dan van een georganiseerde partij of beweging. Er bestaat geen gevaar dat de bijzonder hoogleraar zich als fascistische dicator ontpopt - die wens of ambitie heeft hij ook niet. Evenmin zal hij eigenhandig de multiculturele samenleving onttakelen; dat gaat, als hij dat al zou willen, zijn krachten werkelijk te boven. Dat wil niet zeggen dat er geen reële bedreigingen uitgaan van het politieke verschijnsel Fortuyn. In Rotterdam dteigt onbestuurbaar­heid en een verscherping van de

tegenstellingen tussen autochtonen en allochtonen is daar zeker niet ondenkbaar.

Debat Een heel ander risico is gelegen in een zodanige demonisering van Fortuyn dat hij daar als underdog nog meer van kan profiteren. De democratische politieke partijen doen er goed aan het debat met Fortuyn niet te schuwen. Maar dat debat moet dan wel principieel gevoerd worden en niet op basis van de agenda van Fortuyn. Dat laatste zal, ook al gezien 's mans spraak­water, ongetwijfeld niet meevallen, maar het is een absolute must. Het debat zal erover moeten gaan dat Fortuyns verkettering van de islam en zijn wens de grenzen te sluiten haaks staan op het Nederlandse erfgoed van tolerantie en de door hem met de mond beleden integratie verhindert in plaats van bevordert. Ook mogen gerust vraagtekens worden gezet bij het democratisch gehalte van een partij (lijst-Fortuyn) die haar identi tei t en haar programma uitsluitend ontleent aan de persoon van één man in plaats van aan democratische besluitvorming.

Naar zo'n type debat zie ik verlangend uit. Niet daarentegen naar een situatie waarin andere partijen op punten als asielbeleid, law and order en het op één hoop gooien van misdaad en allochtonen opschuiven in de richting van Fortuyn of hem zelfs proberen te overbieden. Het risico dat dit gebeurt is helaas groot en daardoor zou het pluriforme, diverse, tolerante karakter van de Nederlandse samenleving ernstige schade kunnen ondervinden.

Anet Bleich

S T I C H T I N G I C O D O

Informatie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen

Voor vragen op het gebied van wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen,maar ook voor vragen over zelfhulpgroepen,

therapeutische hulp of maatschappelijk werk, en voor literatuur over de Tweede Wereldoorlog en zijn gevolgen

kunt u terecht bij de Stichting Icodo.

Oorlogsgetroffenen, hun partners en kinderen (ook de naoorlogse generatie zijn welkom bij

STICHTING ICODO Maliebaan 83, 3581 CG Utrecht

tel. 030-2 34 34 36 (9-13 uur; bibliotheek 9-17 uur) Bezoek is - na telefonische afspraak - iedere dag mogelijk.

Zwaar weer in Denemarken Denemarken staat vanouds bekend als een progressief en tolerant land. Tijdens de Tweede Wereldoorlog konden bijna alle Deense joden gered worden. Maar het kan verkeren. Terwijl op 19 februari 2000 velen stonden te protesteren in Wenen tegen de nieuwe regering van Oostenrijk, wisten weinigen van hen dat veel enge ideeën van de rechts-extremist Haider al tot uitvoering werden gebracht door de socialistische regering van Denemarken.

In een wanhoopspoging van de toenmalige regering om de opmars van de Deense Volks Partij te stuiten wetden programmapunten van deze techtse partij door de sociaal­democraten overgenomen en uitgevoetd. Al in 1998 kregen vluchtelingen met A status een lagete bijstandsuitketing dan 'echte' Deense burgers. Na vele protesten en de tussenkomst van de hoge commissaris voor de mensenrechten van de VN werd deze wet teruggedraaid.

Monocultuur Van migranten werd en word verwacht dat zij volkomen assi-mileren in de Deense samenleving. Hoewel ook Denemarken vrijheid van godsdienst kent worden uitsluitend christelijke godsdiensten ondersteund door de staat. Er zijn in Denemarken geen moskeeën of begraafplaatsen voor moslims.

O p vrijdag 13 oktobet 2000, tijdens de Europese anti- tacisme conferentie in Straatsburg, ver­klaarde de toenmalige Deense minister van binnenlandse zaken Mevtouw Petersen (van de Sociaal Democratische Partij Socialdemo-kratiet i Danmark) in haar toe­

spraak voor de algemene vergadering: "Denemarken heeft een mono­cultuur, dat willen we graag zo houden. De Deense cultuut is een gtoot goed, buitenlandets dienen zich aan te passen of tetug te gaan."

Een belangrijk programmapunt van de Deense Volks Partij (DF) is het schrappen van attikel 266b uit het wetboek van sttafrecht, het artikel dat racistische en discriminerende uitingen en het aanzetten tot geweld en haat verbiedt. Organisaties op het gebied van mensentechten en minderheden moeten worden aan­gepakt. Het expliciete doel van de Deense Volks Paitij is om tot een vermindering te komen van, wat zij noemen, "titanieke experts" en "de gedachten politie" op het gebied van migranten en minderheden.

Inmiddels is Denemarken naar de stembus geweest en is er sinds 20 november 2001 een nieuwe regering, bestaande uit de Libetale Partij (Venstre, Danmarks liberale Parti), de Conservatieve Volks Partij (Kon-servative Folkeparti-KF) en de Deense Volks Partij (Dansk Folkeparti-DF). Sindsdien is de wet uit 1998 om de uitkeringen voot vluchtelingen te vetmindeten weer uit de kast gehaald in iets gewijzigde vorm. In het nieuwe vootstel komen alleen zij die minstens 7 van de laatste 8 jaar in Denemarken hebben gewoond in aanmerking voor een uitkering, zo­wel Denen als buitenlanders. Zoals het er nu uitziet zal deze wet nu wel worden aangenomen.

Griezelig bekend Op 5 maart j.1. heeft de regering besloren om de Commissie voor Gelijke behandeling van Ethnische Minderheden (Navnet for Etnisk Ligestilling) per eind 2002 op te

heffen en alle steun aan diverse anti­racisme/mensenrechten otganisaties stop te zetten.

Wat wetsvootstellen op het gebied van gezinsheteniging: Als men onder de 24 jaat trouwt met een in het buitenland wonende pattner, mag de buitenlandse pattnet niet naai Denemarken verhuizen. As je trouwt een buitenlandet moet je aantonen dat je voldoende banden met Denemarken hebt om daar te kunnen blijven wonen met je pattner. Ouders die ouder dan 60 jaar zijn mogen niet in het kadet van gezinshereniging naar Dene­marken komen. Vroeger mocht dat wel als er niemand in het land van herkomst was om voor ze te zorgen.

Het klinkt griezelig bekend allemaal. Zuchtend zie ik de laatste opinie peiling van het NIPO en ik wacht met angst en beven de Nederlandse Tweede Kamerver­kiezingen af.

Suzette Bronkhorst Manager Internet Centet Anti Racism (www.icare.to) Bestuutslid stichting Magenta (www. magenta, nl)

M e l d p u n t D i s c r i m i n a t i e I n t e r n e t

Voor klachten over discriminatie op het Nederlandse gedeelte van het internet

meldpunt@meldpunt.nu

Om nooit te vergeten Waar moet je beginnen als je iets wilt vertellen over de herdenkings­reis van het Nederlands Auschwitz Comité naar Polen. Een reis naar de meest verdoemde plek op aarde. "Oh, je gaat op vakantie? Wat leuk! Nou, veel plezier". "Nee, we gaan niet op vakantie. We gaan de plaatsen bezoeken waar familieleden, vrienden en nog veel meer onbekenden in onvoorstelbare getale systematisch zijn vermoord". Verder dan dat kwam en kom ik eigenlijk niet.

Want we gingen naar Auschwitz. Ik zag foto's en maquettes. Ik zag de gaskamer en het crematorium. Ik zag de fusillademuur. En ik zag het haar. Zoveel haar. Vrouwenhaar. Het had mijn haar kunnen zijn. In het Israëlisch paviljoen hebben we herdacht. We brandden kaarsjes, beleefden het verdriet en noemden de namen. De rabbi zei: "Vergeten zijn zij niet. En nooit zullen zij vergeten worden." Buiten was het koud en donker geworden.

We bezochten Birkenau. Ik zag de spoorlijn en de barakken. Ik zag de ruïnes van wat eens moordfabrieken waren. Ik hoorde tante Leny vertellen: "Twaalf uur hebben we hier met de vrouwen uit onze barak voor de gaskamers ge­staan. Net zolang, tot we eigenlijk alleen nog maar dood wilden." Ik zag de systematiek waarmee het kamp was opgezet. Ik zag hoe doordacht. Maar hoe meer ik zag, hoe minder ik begreep. Een gure november­storm sneed door onze kleren.

Uren verstreken en kilometers Pools landschap trokken aan ons voorbij. Zo kwamen wij aan in Majdanek. Alsof de wereld hier sinds 1945 had stilgestaan. Ik wachtte tot iedereen weg was en liep de gaskamer in.

Om er enkele minuten later gewoon weer uit te lopen. Even brak een waterig zonnetje door het wolkendek heen. Maar het ijzige gevoel in mijn lijf bleef. Ik zag de krassen van nagels op de muren. Ik zag de 'toeschouwers­hokjes' van de SVers, de vitrines met kinderspeelgoed. Ik zag de lange rij ovens en de badkuip van de kampcommandant die zijn badwater verwarmde met het ver-branden van de lijken. De wind gierde door en om het crematorium. Toen zag ik de as. Die grote berg met as. Alle leven was hier dood. Alleen voor de zwarte kraaien was het hier veilig vertoeven. "De poëzie van de natuur", hoorde ik een reisgenoot zachtjes fluisteren.

Dan onze laatste bestemming Sobibor. Nog voor we de bussen hadden ver­laten, begon het zachtjes te sneeuwen. In Sobibor was niets meer, waren we overgeleverd aan onze fantasie. Maar na alles van de afgelopen dagen, hadden we daar geen moeite meer mee. Juist de afwezigheid van barakken, gaskamers en prikkel­draad maakte deze plek onheil­spellender, meer morbide dan alles wat ik hiervoor had gezien. We liepen naar het perron. Er stond een trein. De gedachte die in mijn hoofd opkwam, probeerde ik te verdringen. We liepen langs de voor­malige woning van de kamp­commandant . Ik zag een kind nieuwsgierig tussen de gordijnen doorkijken. "Er woont nu een gezin", hoorde ik Jacques Grishaver zeggen. We vervolgden onze wandeling naar de plek waar ooit de gaskamers hadden gestaan. Een as-heuvel verrees tussen de bomen. Minuten, tientallen minuten duurde het voor we eromheen waren gelopen. Toen herdachten we. En even brak de hemel open. Weer brandden we kaarsjes, noemden we namen, be­

leefden we het verdriet. De rabbi zei: "Laat hen in vrede rusten daar waar hun resten zich bevinden." Opnieuw begon het zachtjes te sneeuwen. En ik, ik raakte alle gevoel met de werkelijkheid kwijt. Hier tussen die as lagen mijn overgrootouders en zoveel andere familieleden die ik nooit had gekend. Mensen die op dat moment weer een naam kregen. De emoties die ik voelde, waren verwarrend. Want door alle verdriet heen, begon een gevoel van triomf zich meester van me te maken. Hier, bij het graf van mijn familie, maar aan de bron van mijn bestaan, was ik in staat om te herdenken. Samen met mijn broer, mijn ouders en negentig anderen. En dat was iets om nooit te vergeten.

Zelden hebben er tijdens een reis zoveel tranen gevloeid. Zelden ook zijn er zoveel tranen weggelachen. Want ondanks alle emoties was er ruimte voor lol, plezier en ontspanning. En dat maakte alle indrukken draaglijk. Al weet ik dat ik met de verwerking ervan nog moet beginnen. Want ik kan iedereen vertellen wat ik heb gezien, maar ik zal aan niemand kunnen uitleggen wat ik heb gevoeld.

Nadine van der Hulle

Reis naar Polen 2002-03-16 Voor deze reis van 4 t/m 9 november 2002 zijn op dit moment nog enkele plaatsen beschikbaar. U kunt zich tot 1 juni schriftelijk aanmelden bij het Nederlands Auschwitz Comité, t.a.v. J Grishaver, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen, (fax 020-6003455, e-mail info@auschwitz.nl)

Bezoek aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork op 15 juli 2002

Herdenking vertrek eerste deportatietrein Op maandag 15 juli 2002 organi­seert het Nederlands Auschwitz Comité ccn bezoek aan het voormalige kamp Westerbork ter gelegenheid van de herdenking van het feit dat het die dag 60 jaar geleden is dat de eerste deportatietrein naar het Oosten vertrok. In die trein werden 1.137 mensen naar Auschwitz gedeporteerd. Het was het begin van de deportatie van meer dan 100.000 in Nederland wonende joden en ongeveer 200 Sinti en Roma. Zij werden vermoord in Auschwitz, in Sobibor, Bergen Belsen, Mauthausen en Theresienstadt. De herdenking vindt plaats bij de Tekens in Westerbork, die in maart 2001 werden onthuld door minister-president Wim Kok. Dit monument kwam tot stand op initiatief van Jules Schelvis, oud­voorzitter van de Stichting Sobibor en werd ontworpen door Victor Levie. De tekens die herinneren aan de

kampen waarheen de transporten uit Nederland vertrokken, zijn geplaatst langs het voormalige tracé van de spoorlijn van kamp Wester­bork. Deze herdenking wordt georganiseerd door het Herinnerings­centrum Kamp Westerbork en het Nederlands Auschwitz Comité.

Vanuit Amsterdam zullen om 9.30 uur de bussen naar vertrekken het parkeerterrein schuin tegenover de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente in de Jacob Soetendorp-straat. Voor degenen die daar met het openbaar vervoer naar toe komen is dat vijf minuten lopen van (metro)-station RAI. Komt u met de auto dan kan op het parkeerterrein - zij het betaald - geparkeerd worden. Bij aankomst - ca. 12.00 uur - wordt u een kopje koffie aangeboden door het Herinneringscentrum. In het museumcafé kunt u voor eigen rekening lunchen. U kunt ook zelf

uw lunch meenemen. De eigenlijke herdenking begint om 13.30 en duurt tot ca. 14.30. De spreker(s) zijn bij het ter perse gaan van dit nummer nog niet precies bekend. In ieder geval zal een aantal overlevenden het woord voeren. Na de herdenking krijgt u nogmaals koffie of thee aangeboden en bestaat de mogelijkheid begeleid door rond­leiders van het Herinnerings­centrum een wandeling over het kampterrein te maken. Om 16.00 vertrekken de bussen weer naar Amsterdam.

De kosten bedragen €16,- per persoon. Graag direct bij uw inschrijving (zie bijgaande bon) het bedrag overmaken op bankrekening 414646282.

Gezien de grote belangstelling voor onze reizen verzoeken wij snel te reageren. De sluitingsdatum voor de inschrijving is 15 juni a.s.

I 1

BEZOEK AAN WESTERBORK op 15 juli 2002

Naam:

Adres:

Postcode: Woonplaats:.

Telefc oon:.

Email:

Ik wil deelnemen met . . personen

Bon opsturen naar:

Nederlands Auschwitz Comité, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen Of per fax: 020 - 600 34 55, Of per e-mail: info@auschwitz.nl

Sponsors De activiteiten van het

Nederlands Auschwitz Comité worden mede mogelijk ge­

maakt door Numeco en door de opbrengsten uit

de BankGiroLoterij. Uw deelname aan deze loterij

wordt daarom van harte aanbevolen.

Met dank aan Vuurwerk Internet BV

voor het sponsoren van onze website.

www.auschwitz.nl

De f i l m Q u i V i v e v a n J u d i t h H e r z b e r g e n Frans Weisz

Misschien tot in het zevende geslacht Judith Herzberg schreef met een tussenpoos van dertien jaar twee toneelstukken: Leedvermaak, in 1982, en Rijgdraad, in 1995. Ze gaan over een joodse familie met — deels niet-joodse - aanhang. Samen geven ze een aardig compleet beeld van de gewonde ziel van tijdens de Tweede Wereldoorlog vervolgde joden en de emotionele schade voor een hele generatie Nederlanders -joden en niet-joden - die bij die vervolging betrokken was. Frans Weisz verfilmde beide stukken, scenario's van Judith Herzberg.De film Leedvermaak kwam in 1989 uit en wordt ook nu weet vertoond. De verfilming van Rijgdraad, met de veelzeggende titel Qui Vive, kwam onlangs in de bioscoop met vrijwel dezelfde acteurs, die dus inmiddels dertien jaar ouder zijn, waardoor de beklemming nog heviger wordt. We kennen ze immers nog van toen ze jonger en vitaler waren en we hadden stiekem gehoopt dat het ooit wel over zou zijn, die oorlog, of op z'n minst wat minder schadelijk op het telationele vlak. Maar nee: alles ziekt gewoon door.

De spelers in de film Leedvermaak van Judith Herzberg en Frans Weisz in 1987. Van links naar rechts: Peter Oosthoek. Hugo Haenen, Kitty Courbots, Catherine ten Bruggencate, Annet Nieuwenhuijzen, Ingeborg Loedeman, Hugo Koolschijn, Margot Dames, Pierre Bokma, Edwin de Vries, Marjon Brandsma, Rijk de Gooijer en Sigrid Koetse.

Tot elkaar veroordeeld In de openingsscène van 'Qui Vive' ligt moeder Ada (geboren in 1918 - kampoverlevende) op de trap, bezweken aan een kapotte hartklep. In een voice-over beschrijft zij de petsonages in de film en hoe het hen in het leven vergaat. Daarna krijg je, als in een soapserie, scènes te zien uit deze door huwelijk, scheiding en overspel in elkaar grijpende levens van deze mensen die in emotionele zin tot elkaar veroordeeld lijken. Het psychologische décot is WO.2 en alle gedrag en gevoelens van de personages zitten met onzichtbare en meestal onbespteekbare draden vast aan de grote catastrofe.

We zien vader Simon (1917, man van Ada met wie hij samen in het kamp zat), die het muuitje om zijn traumatische kampervaringen over­eind wil houden en zich daarom niet wil herinneren hoe een vooroorlogse zakenrelatie — de in het kamp vetmoorde vadet van Dori (1940, ondetgedoken, vriendin van de familie via dochter Lea, 1941) — er

uit zag en wat voot een mens hij was. Dori vraagt Simon indringend om dat soort infor­matie. Als zij een kind verwacht -latet blijkt dat Simon de vadet is -, is hij de enige die haat zou kunnen zeggen of dit kind op haat vader lijkt, maat dat wil en kan hij niet. Hij wil

niet alsnog onderuit gaan vanwege de herinneringen. Simons vrouw Ada, die haar her­inneringen aan het kamp, in tegen­stelling tot haat man, niet de baas bleef, heeft een psychiatrische op­name achter de rug. Zij is de echt sterke persoonlijkheid in dit gezel­schap, alleen al omdat zij haat angsten ondet ogen heeft durven zien. Niets of niemand verbaast haar meer en zij is de onzekerheid voorbij. Zij is het die normaal reageert op de verhouding tussen haar man en Dori en openbaar maakt wat Simon ktampachtig verborgen houdt: zijn ontreddering toen Ada opgenomen was, waatdoor hij troost zocht bij Dori. Op haat beurt zocht Doti bij de oudere Simon haar liefde voor een vader, die zij niet kon liefhebben omdat hij vetmoord was voor ze hem kende. Eerder was haar huwelijk met Nico (1940, onder­gedoken geweest, moeder in kamp vergast) op de klippen gelopen.

Leedvermaak speelde tijdens de viering van het huwelijk van diezelfde Nico met Lea. Het is voor haar het detde en voor hem het tweede huwelijk, maat de ex-echtgenoten blijven 'in de familie', zo mogelijk met medeneming van hun nieuwe partnets. In 'Qui Vive' zien we ze allemaal terug. De 'oorlogskinderen' en hun partners proberen een gewoon leven te leiden maat dat lukt nauwelijks. De depressie, de woede, de wanhoop, de ambivalentie liggen steeds op de loer. "Doodgaan is niet erg — losgelaten worden, dat is etg", zegt Lea in 'Leedvermaak' tegen haat vadet. Haar ouders hadden haar moeten meenemen naar het kamp in plaats van haar weg te geven aan haat

onderduikmoeder. In 'Qui Vive' is het 'loslaten', als een soort noodlot van de destijds losgelaten kinderen, voortdurend aan de orde. Carrières worden afgebroken of niet tot bloei gebracht (Nico en Lea). Of het lukt niet om een liefderijke relatie met het eigen zo begeerde kind te hebben (Dori). Huwelijken lopen opnieuw mis (iedereen) en iemand krijgt een dodelijk ongeluk, waarbij zelfmoord wordt gesuggereerd.

Relatie joden — niet-joden De relatie tussen joden en niet-joden, zoals die bestaat in landen waar de jodenvervolging plaatsvond, is adembenemend goed getroffen. Een voorbeeld: je ziet een scène met het hele gezelschap. Riet is er, de niet-joodse onderduikmoeder van Lea, die na de oorlog ook een soort lid van de familie is geworden. En Duifje is er, de niet-joodse tweede moeder van Nico (zijn joodse moeder is in het kamp omgekomen) met Nico's vader Zwart, ook niet-joods. Zwart is de verpersoonlijking van de niet tot bedaren te brengen woede om wat hem is aangedaan. Hij is dronken en schoffeert zijn 'stiefvrouw' Duifje die volgens hem niets van zijn leed en van de jodenvervolging zou begrijpen. Eerder is duidelijk geworden dat hij zozeer bezit neemt van het familiedrama, dat hij weigert om Nico de brieven van zijn moeder uit Westerbork te laten lezen, wat bij Nico leidt tot intense woede en wantrouwen tegenover zijn vader.

Verder zijn Pien en Hans van de partij. Hans is boezemvriend van Lea's eerste man Alexander en van Nico. Zij zijn er met een hele ploeg kleine kinderen met keppeltjes. Pien is joods geworden voor Hans, maar zó joods dat ze Hans' wat angstige tegenzin tegen de keppeltjes - "zo joods hoeft het nou ook weer niet'-niet begrijpt. Zij gaat er helemaal voor en vindt alles wat joods is, tot

en met de joodse begra­fenis van Ada, even prachtig.

"Ik ga meedoen aan een work­shop 'creatief schrijven over de holocaust", zegt de voor­malige verzets­heldin Riet op een bepaald moment, opge­wekt de tafel r o n d k i j k e n d . De spanning stijgt onmiddellijk. "Daar is toch niets geks aan?", vraagt Riet en Duifje valt haar bij; zij was zelf ook al zoiets van plan. De griezeligheid van zo'n opmerking in een gezelschap dat z'n creativiteit juist probeert te ontwikkelen door de jodenvervolging op afstand te houden, is voelbaar. Er kan dus ook niets uitgelegd worden over die spanning en er ontstaat, niet voor het eerst, een zee van vervreem­ding tussen de joden en de anderen en er wordt krampachtig gewoon gedaan om het 'familiegevoel' te herstellen.

Na bovengenoemde scène herinnerde ik me weer scherp een van de kern­zinnen Leedvermaak: Ada en Riet staan bij elkaar op Lea's bruiloft. Riet zoekt aansluiting bij Ada, die zich juist wat terugtrekt uit bet feestgewoel. Er ontstaat een soort concurrentie tussen de moeder en de onderduikmoeder over Lea, en dan zegt Ada: "zonder jouw vriendelijkheid leefden we nu niet meer. Maar zonder de moordlust van weer anderen hadden we jouw vriendelijkheid niet nodig gehad". Lea verschijnt, ziet de spanning tussen de vrouwen en moet het goed maken door quasi vrolijk te roepen: "mijn moeders! Wat staan jullie uit te broeden!"

t * De spelers in de film Qui Vive in 2001. Onder van links naar rechts: Peter Oosthoek, Kitty Courbois, Catherine ten Bruggencate, Pierre Bokma en Sigrid Koetse. Boven van links naar rechts: Hugo Haenen, Ingeborg Loedeman, Annet Nieuwenhuijzen, Edwin de Vries, Marjon Brandsma en Rijk de Gooijer.

Onder de oppervlakte van het gezellige samenzijn zit de altijd voelbare spanning. Dat was in Leedvermaak zo en dat gaat in Qui Vive gewoon door.

Judith Herzberg heeft intussen nog een derde toneelstuk geschreven met dezelfde personen, genaamd Simon, dat weer een jaar ol vijftien later speelt. Daarin is de zoon van Simon en Dori, Isaac, prominent aanwezig. Hij is inmiddels achttien jaar en de derde generatie in dit na-oorlogse drama. Judith Herzberg schreef dit stuk voor een acteursgezelschap uit Düsseldorf, dat Leedvermaak en Rijgdraad [Lea's Hochzeiten Hechtgarn) heeft gespeeld. Zij wilden weten hoe het verder ging met de personages uit deze stukken en het gezelschap gaf opdracht voor het derde stuk van de Leedvermaak­trilogie. Daarmee is op een prachtige en toegankelijke manier vastgelegd hoe in personen en gezinnen emotionele oorlogsschade als een ongrijpbaar virus steeds opnieuw kan opvlammen, misschien wel tot in het zevende geslacht.

Bertje Leuw

De school die het Auschwitz monument heeft geadopteerd

Nadenken over de oorlog op de Lidwinaschool Godelieve de Wijs werkt als lerares op de Lidwinaschool voor basisonderwijs in Amsterdam. Het ge­schiedenisonderwijs, met name over de periode 1940-45, neemt hier een bijzondere plaats in. Daarom hebben de leerlingen van deze school het Auschwitz monument in het Wertheimpark geadopteerd hebben. Jaarlijks houden zij, los van de Auschwitz herdenking eind januari, hier hun eigen herdenking. De leerlingen dragen dan zelfgeschreven gedichten voor bij het monument.

Godelieve de Wijs hierover: "Ja, waarom hebben we als school een eigen herdenking? We hebben wel eens meegedaan met de 'gewone' Auschwitz herdenking in januari. Voor de kinderen is dat echter te groot en te massaal. Daarom hebben we ervoor gekozen op een rustiger tijdstip onze eigen hetdenking te houden. Het geeft hun ook meer voldoening. Het is een betere stimulans dan wanneet ze als het ware 'wegvallen' tussen al die volwassenen. Het belang van lessen over de oorlog is dat kinderen gaan nadenken over onze hedendaagse vrijheden, onze hedendaagse rijkdommen. Vandaag de dag hebben ze alles, en krijgen ze alles. Ik probeer in mijn lessen kinderen na te laten denken over het gevaar van vooroordelen en racisme. Over waar vooroordelen en racisme uiteindelijk toe kunnen leiden. Soms is dat moeilijk. Je moet heel concteet zijn, zaken heel dichtbij brengen. Dan vtaag je bijvoorbeeld: 'Is de jongen naast je minder aardig omdat hij een kleurtje heeft?'

jan*, ^maB^Mm ~Ümt- e n " * - ^ i p ' 'jj

jr~ «

u W - jóiïua-

Hooi maoJv. c L * . 9%jo-r\<gov

maan. i r tadi ^yja

, 'Ebt

^ ^ ^ ^ ^ Toch blijft het een feit dat voor veel kinderen de Tweede Wereldoorlog etg ver van ze afstaat. Je kunt ze vettellen wat er is gebeurd. Maar waar het voor veel volwassenen al niet te bevatten is, is het voor kinderen bijna onmogelijk. Ook dan probeer je het dichterbij te brengen. Bijvoorbeeld door een ooggetuige te vragen ovet zijn of haat ootlogservaringen te vertellen. De videoband van het toneelstuk over Anne Frank met Jip van Wijngaarde en Jeroen Krabbé'm de hoofdrollen maakt ook nog altijd erg veel indruk.

De adoptie van het Auschwitz monument is een deel van de identiteit van onze school. Wanneet we oudets kennis laten maken met de school is dat iets wat we er meteen bij vertellen. We laten ze ook de foto's zien van eetdete hetdenkingen waar onze school aan deelnam. We doen dit al zo lang dat het gewoon een ondetdeel van deze school is geworden. Jaarlijks schrijven de kinderen in gedichten hun gevoelens op. Zou het niet goed zijn een paar van die gedichten in jullie bulletin af te drukken?"

Herinneringscentrum Kamp Westerbork wint noordelijke prijs Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft op 29 januari 2002 de Nieuwsblad van het Noorden-prijs 2001 gekregen. Volgens de jury die over de toekenning van de prijs beslist, is het een bijzondere verdienste van het centrum dat ze 'de donkerste periode uit onze geschiedenis in een helder, soms ongenaakbaar licht plaatst.' De Nieuwsblad van het Noorden-prijs is in 1988 bij het 100-jarig bestaan van de krant ingesteld en wordt jaarlijks toegekend aan een persoon of instelling die zich bijzonder verdienstelijk gemaakt heeft voor het Noorden van het land. De prijs bestaat uit een bedrag van 25.000 gulden en een beeldje van de Groninger kunstenaar Hans Mes. De jury bestaat uit de Groninger Commissaris van de Koningin J.G.M. Alders, professor E. Bleumink, oud-voorzitter College van Bestuur van de Rijksuniversiteit Groningen, R. Hazewinkel, oud-directievoorzitter Hazewinkel Pers BV en ing. P. de Jong, voorzitter VNO/NCW Noord.

Voor Sara De vrieswind snijdt weer net als toen jij hier was en niet mocht overleven, de asheuvel als getuigenis, boven het lijden uit geheven.

Waarom wil ik toch weerkeren, naar dit oord van dood en pijn? het doet mij eens te meer beseffen, dat... ik jou had kunnen zijn!

Gineke (Sara) van Dam Delfstrahuizen, Friesland

BON Wilt u zich abonneren op dit blad of heeft u familie, vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité? Als u onderstaande bon invult en opstuurt naar: Het Nederlandse Auschwitz Comité, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen,

ontvangen zij vier maal per jaar het gratis blad van het Nederlands Auschwitz Comité. Voor abonnees buiten Neder­land vragen wij een bijdrage in de portokosten: binnen Europa € 9,-, buiten Europa: € 16,-. Wel ontvangen alle abonnees één maal per jaar een accept-girokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voort-gang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

Naam:

Adres:

Postcode en woonplaats.

Land:

Email

Opsturen naar: Het Nederlands Auschwitz Comité, Knoopkruid 54, 1112 PV Diemen

Een abonnement kunt u ook opgeven via onze website: www.auschwitz.nl/bulletin.html.

Geuzenpenn ing voor Pakistaanse advocate

Bedelaars voor vrede Op 13 maart 2002 werd door Minister van Justitie mr. A.H. Korthals in de Grote Kerk in Vlaardingen de Geuzenpenning 2002 uitgereikt. Het bestuur van de Stichting Geuzenverzet 1940-1945 heeft deze toegekend aan de Pakistaanse advocate Asma Jahangir, pleitbezorgster voor de rechten van de mens en in het bijzonder de rechten van de vrouw.

Asma Jahangir is een kleine, tengere vrouw van in de vijftig. Zij ageerde van jongs af aan tegen dictatuur en tegen de discriminerende anti-vrouwenwetten in Pakistan. Begin jaren tachtig werd zij beëdigd als advocate bij het Pakistaanse High Court. Zij trad vooral op als pleit­bezorgster van slachtoffers van huiselijk en fundamentalistisch geweld. Met haar zuster Hina Jilani heeft zij een advocatenkantoor in Lahore in Pakistan. Hun advocaten­praktijk is vaak een laatste toevlucht voor vrouwen die slachtoffer zijn van de vrouwvijandige cultuur in Pakistan.

In 1986 was Asma Jahangir een van de oprichters en later was zij voor­zitter van de Human Rights

Commission of Pakistan. Asma Jahangir had en heeft zitting in talloze internationale organisaties zoals Defence for Children International en het International Centre for Human Rights and Democratie Development in Montreal. Zij werd verschillende malen gearresteerd en met de dood bedreigd en ontkwam ternauwer­nood aan een aantal moordaanslagen. Ook haar twee dochters waren niet veilig en moesten Pakistan verlaten: 'Ik moest ze het land uitsturen. Soms moet je zo'n ondraaglijke prijs betalen voor datgene, waarin je gelooft'. Asma Jahangir heeft voor haar werk al vele malen internationale erkenning gekregen. Zo ontving zij in 1999 de Human rights Award van de Lawyer's Committee for Human Rights en in 2001 de Millenium Peace Prize for Women.

Verzetsgroep De Geuzenpenning wordt jaarlijks uitgereikt aan personen en/of in­stellingen die zich op bijzondere wijze hebben ingezet voor de democratie of tegen dictatuur, discriminatie en racisme ter nagedachtenis aan de idealen van de verzetsgroep 'De Geuzen' uit de Tweede Wereld­

oorlog. De naam van deze verzets­groep is ontleend aan de Geuzen-beweging tegen de Spaanse over­heersing in de 16de eeuw. Als belediging werden de edelen uit de Lage Landen die zich verzetten bedelaars genoemd: 'Ce ne sont que des gueux'. De scheldnaam werd een erenaam.

Asma Jahangir refereerde in haar dankwoord aan deze naam waarmee ook zij en andere vredesactivisten werden aangeduid tijdens een recente demonstrat ie . 'Zoals u wellicht weet, heerst er grote onrust in het grensgebied tussen India en Pakistan. Honderden vredesactivisten marcheerden naar de internationale grens met India om daar een oproep tot vrede te doen, tot groot ongenoegen van onze bestuurders in uniform. De dienstdoende officier gaf zijn troepen het bevel om fysiek geweld tegen ons te gebruiken. Hij noemde ons "bedelaars om vrede". Zolang er nog bedelaars zijn voor vrede en tegen dictatuur waar ook ter wereld, zei Jahangir, is er hoop. 'Vivent les Gueux'

Carry van Lakerveld

Uit een brief van mevrouw L. de Jong - van Naarden

"Annetje heb ik in 1944 leren kennen in Auschwitz. Zij was er al, toen wij daar in september met een stel Hollandse vrouwen aankwamen. Nadat we de selectie al hadden doorstaan, waren getatoeëerd en een kale kop hadden gekregen, stonden we diep ongelukkig en ziek van de dorst dicht bij elkaar tegen een barak aan. Toen zei plotseling iemand: "Zijn jullie Hollandse vrouwen? Ik ben Annetje en ik gap wat drinkwater voor jullie." Zij kwam even later terug met een bakje water, we konden alle vijf een slok nemen en toen was het op. Het heeft ons moed gegeven. We waren plotseling niet helemaal verloren, daar in Auschwitz-Birkenau."

Annetje Fels - Kupferschmidt 24 09 1 9 1 4 - 1 1 12 2001 Op 11 december van het vorig jaar is onze geliefde en bewonderde voorzitter en erevoorzitter Annetje Fels-Kupferschmidtop 87-jarige leeftijd overleden. Zij bleef, ondanks haar door een groot aantal tia's en hersenbloedingen afgenomen krachten, tot het einde haar levenskracht en moedig optimisme uitstralen. Zij zal voor ons een voorbeeld­vrouw blijven aan wie wij inspiratie en kracht blijven ontlenen. Toen het bericht van Annetjes overlijden kwam was het herdenkingsnummer van dit bulletin al grotendeels gedrukt. Daarom drukken wij nu pas een aantal artikelen af die recht doen aan haar bijzondere persoonlijkheid en het vele dat het Nederlands Auschwitz Comité en allen die daarbij betrokken zijn aan haar te danken hebben.

De troost van Annetje Het is een veelzeggende herinnering. Annetje was twintig jaar voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, maar nog veel langer was zij de vertegenwoordiger van ons comité in het Internationaal Auschwitz Comité. Het was haar afscheidsvergadering, die werd gehouden vlak bij het voormalige kamp. De voormalige Auschwitz-gevangenen maken daar geen probleem van. Ze kunnen tamelijk glooiing over de meest vreselijke onderwerpen praten. Na afloop van de vergadering worden er bloemen bij een aantal monumenten op het kampterrein gelegd, plechtig, maar ook wat routineus.

Deze keer echter stuiten we midden in het voormalig concentratiekamp op een groep Israëlische jongeren, van zon vijftien, zestien jaar. Ze zien er verslagen uit. Ze hebben net in een van de voormalige barakken de

bergen met koffers, brillen en haar gezien, en ze zijn buiten zomaar op de grond gaan zitten om het uit te snikken. Eén van de meisjes heeft een grote Israëlische vlag om zich heen getrokken, alsof zij het koud

heeft. Annetje ziet haar en kan het niet laten. Zij stapt op haar af en slaat haar arm om het meisje heen. Eigenlijk, geloof ik, zou zij ze het liefste allemaal tegelijk willen troosten, maar omdat dat niet kan begint zij zelf ook te huilen. De Israëlische kinderen kijken haar enigs­zins vreemd aan. Het is bijna niet mogelijk het ze uit te leggen. Dat zij een overlevende van Auschwitz is en dat zij pas haar eigen verdriet kan voelen doordat zij medelijden met ze heeft om hun verdriet.

Troosten, dat is iets dat Annetje haar hele leven heeft gedaan, tot in de laatste dagen voor haar sterven troostte zij in het ziekenhuis haar eigen kinderen in het verdriet dat ze voelden. Zo zal zij ongetwijfeld 75 jaar geleden haar twee jongste broertjes hebben getroost, toen hun moeder jong was gestorven. En zo heeft zij na de oorlog haar halfzusje Ruth getroost. Zij vond, denk ik, troost in het troosten van anderen.

Zoveel meer Zij was vrolijk, strijdbaar, charmant en vasthoudend. Zacht en scherp tegelijkertijd. Zij heeft wat er tijdens de oorlog gebeurde nooit vergeten of verdrongen. Maar er was zoveel meer waar zij zich, ook nog toen zij heel oud was, voor interesseerde.

Kunst, reizen, de natuur, de politiek, de vele honderden mensen die zijn heeft gekend en vooral haar drie kinderen en iedereen die bij hen hoort. De vergaderingen van het Auschwitz Comité waren onder haar leiding ook gezellige visites, de hele zondagmiddag, met gember­bolussen, belegde broodjes, ver­warring en geharrewar, en kleine grapjes als iets te moeilijk dreigde te worden.

Annetje werd in 1914 in Keulen geboren als Cbannah Sarah Knpfer-schmidt. Haar ouders, joodse emigranten uit Polen hadden elkaar in Keulen ontmoet en ze vluchtten daarna naar Nederland, omdat haar vader absoluut niet in Oostenrijkse militaire dienst wilde. Annetje werd voorlopig bij familie achtergelaten, tot zij naar Nederland kon worden gesmokkeld. Zij was de middelste van vijf kinderen in een joods gezin, waar kosjer werd gegeten en op zaterdag geen papier mocht worden gescheurd, maar erg vroom waren ze verder niet. Haar vader had in Den Haag een winkel met pannen, die later uitgroeide tot een gerenom­meerde fotowinkel. Annetje moest na de Handelsdagschool bij haar vader in de zaak komen om de camera's af te stoffen. Vader Kupferschmidt sprak jiddisj tegen zijn kinderen. Zij antwoordden hem in het Nederlands. Ze merkten niet eens meer dat ze ver­schillende talen tegen elkaar spraken.

Annetje discussieerde al vroeg over politiek in de zionistische jeugd­beweging. Wat waren de oorzaken van het antisemitisme en was emi­greren naar Palestina de oplossing? Er vormde zich een hechte vriendengroep met Ben Polak en zijn broer Hans, Emmy Andriessen en Epi Loeb. De strijd tegen de fascisten werd in de loop van de jaren dertig steeds belangrijker en op een gegeven moment ging de groep over naar de

communistische partij. Het commu­nisme leek hen een logisch uit­vloeisel van het zionisme: was in de kibboetsen niet elk privé-bezit afgeschaft?

Verzet Annetje zag de opkomst van het nazisme in Duitsland van heel dichtbij als zij op bezoek was bij haar familie in Keulen. Zo zag zij in 1938 de grote vlaggen met hakenkruisen en de soldaten. Het betekende dat zij nog meer reden had om mee te doen met demon­straties en het verstoren van NSB-vergaderingen. Er werden pam­fletten uitgedeeld en geld op­gehaald. Samen met keurige dames demonstreerde zij voor toelating van joodse kinderen uit Duitsland.

Zij was intussen Montessori-leïdster geworden in Rotterdam, en getrouwd met Hans Polak, die in Delft studeerde. Na het bombardement op Rotterdam en het begin van de Duitse bezetting was het logisch dat ze in het verzet gingen. De verzets­groep van Hans werd echter in augustus 1941 opgerold en hij moest onderduiken. Annetje was toen zes maanden zwanger. Natuurlijk had zij daar wel even over getwijfeld in die omstandig­heden, maar ze wilden heel graag een kind. Toen Chaja zeven maanden was kreeg Annetje een oproep en moest ook zij onder­duiken. Chaja werd elders ondergebracht. Annetje had daar heel ambivalente gevoelens over. Maar ondergedoken of niet, het illegale werk ging gewoon door. Tenslotte werden ze verraden. Hans en Annetje werden samen ge­arresteerd. Het was een ver­schrikkelijk moeilijke tijd. Hans werd gemarteld en ze dreigden zijn vrouw in zijn bijzijn te martelen. Chaja was gelukkig veilig in de ondetduik.

In mei 1944 kwam Annetje aan in concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Zelf zei zij later dat zij geluk heeft gehad. Het was laat in de oorlog toen zij in het kamp aankwam, zij was jong en zij kon werken. Zij kreeg werk in de keuken, waar je kans had op extra voedsel. Zelfs bij aankomst in Birkenau wist zij nog niet wat daar werkelijk gebeurde. Ze vertelde daar later over: "Je voelde wel wat, maar we konden het niet begrijpen. Je rook het, maar het drong niet door wat je rook. Er waren er die zeiden: "Je komt hier niet levend uit, alleen door de schoorsteen." Maar dat kon je aanvankelijk absoluut niet geloven. Er waren de kleine vernederingen die je bezig hielden. Ik heb, zoals iedereen die het heeft overleefd, erg veel geluk gehad."

De hoop dat haar dochtertje in veiligheid was, gaf haar de kracht om door te gaan, ook tijdens de dodenmars vanuit Auschwitz in januari 1945, toen de Russen in aantocht waren en de Duitsers het kamp ontruimden. Uiteindelijk werd zij op 2 mei bij Ravensbrück bevrijd. Zij hoorde terug in Nederland dat haar echtgenoot Hans niet meer in leven was, zij wilde het verleden niet vergeten, maar dacht ook: Ik ben over­gebleven, ik heb m'n kind terug­gekregen, ik ben nog pas 31 jaar en ik heb nog heel veel plezier om te leven." Rouwen had zij eigenlijk al in het kamp gedaan. Zij trouwde met Cor Fels, en kreeg nog twee kinderen, Hans en Ellen.

Gezicht Tegenover haar kinderen praatte zij aanvankelijk niet veel over de oorlog. En haar kinderen durfden niet te veel te vragen. In andere Europese landen werden direct na de oorlog Auschwitz-vriendenkringen op­gericht, die bijeenkomsten hielden,

maar in Nederland kan dat niet, hier waren van elke overlevende zoveel familieleden en vrienden vermoord, dat er geen plaats was voor feesten en reünies. Pas in 1956 werd na lang aandringen van het Internationale Auschwitz Comité de eerste bijeenkomst in Nederland gehouden. Besloten werd toen elk jaar op of omstreeks 27 januari de bevrijding van Auschwitz te herdenken. Deze dag is in de loop van de tijd steeds meer de herdenkingsdag voor de joden-vernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog geworden. De her­denking wordt door steeds meer mensen bezocht.

Het comité ging zich met steeds meer bezig houden: protesten tegen vrijlating van oorlogsmisdadigers, helpen bij het krijgen van uit­keringen, voorlichting op scholen, elk jaar de herdenking en sinds 1986 de reizen naar de vernietigings­kampen in Polen. Dick Verkijk vond het nodig het Auschwitz Comité als een communistische mantelorga­nisatie te ontmaskeren. Het is zeker waar dat de oprichters merendeels uit linkse kringen waren. In andere kringen mocht in de hoogtijd van de Koude Oorlog nauwelijks over de Duitse oorlogsmisdaden worden gesproken. Annetje was zelf in 1956 uit de CPN gegaan.

Twintig jaar, van 1974 tot 1994 was zij voorzitter en in hoge mate het gezicht van het comité. Op haar vriendelijke manier had zij de teugels stevig vast. Zij zorgde er voor dat het comité kon blijven voortbestaan, ook als er steeds minder over­levenden zouden zijn. Wie zou zich

Annetje Fels, samen met loco-burgemeester F. Bakker in januari 1994bij de onthulling van haar door Geurt Brinkgreve vormgegeven 'kopje' in de Hollandsche Schouwburg.

niet graag bij het Auschwitz Comité aansluiten als Annetje het je vroeg? In 1994 werd zij tachtig jaar en besloot zij af te treden als voorzitter. Zij werd tot erevoorzitter van het comité benoemd en in de Hollandsche Schouwburg werd een beeldje geplaatst, een portret van haar, als symbool voor de positieve geest van degenen die na de oorlog de joodse gemeenschap in Nederland weer hebben helpen op te bouwen. Maar wij, de leden van het

Neder lands Auschwitz Comi té hebben geen beelden en geen woorden nodig om haar troostrijk voorbeeld altijd in gedachten te hebben. Haar kinderen hebben het geluk gehad dat zij met hun moeder heel veel hebben kunnen ui tvechten. Zij laat, zei haar dochter Chaja Polak op haar begrafenis, een grote familie achter. Ook dat is een belangrijke troost.

Max Arian

i o R

Persoonlijke her inner ingen a a n Annet je

Innige samenwerking werd hechte vriendschap Vanaf het allereerste begin van het Nederlands Auschwitz Comité en zelfs al daarvoor hebben Jacques Furth en zijn (tweede) vrouw Eva Furth nauw samen­gewerkt met Annetje Fels. Eva Furth werd secretaresse van het Auschwitz Comité en Annetje voorzitter. Vanaf die tijd hadden ze vrijwel dagelijks telefonisch contact met elkaar. Deze vruchtbare samenwerking groeide ook uit tot een hartelijke vriendschap, beschrijft Jacques Furth.

De laatste dag samen met Annetje, 13 december 2001, de dag van haar begrafenis, was een trieste dag, nog extra verstoord door regen en koude. Haar kinderen,

,-fÉ

Annetje met Jacques Furth

haar kleinkinderen en andere familieleden waren er. Haar intiemste vriendinnen, en wij, haar vrienden en vriendinnen van het Auschwitz Comité. Zo brachten wij haar naar haar laatste rustplaats in Wassenaar, waar zij begraven werd naast haar moeder, die gestorven was toen Annetje twaalf jaar was, 75 jaar geleden. Het was koud en er mocht aan het gral op deze orthodox-joodse begraafplaats niet worden gesproken, het was immers Channoeka. Maar het eerbiedwaardige Kaddisj'-gebed, gezegd door Annetje's zoon Hans Fels ontroerde en warmde ons van binnen.

In een nabijgelegen restaurant kwamen we daarna bij elkaar en konden we wel ons boordevolle gemoed openstellen. Er wordt gesproken door onze voorzitter Jacques Grishaver, door Ed van Thijn, door Annetje's dochter Chaja Polak, door haar zoon Hans Fels en door Héléne Zilberman, één van haar twee hartsvriendinnen, met wie zij voor het leven verenigd bleef. Zij hebben in Birkenau samen geleefd en gelden en kwamen jaarlijks bij elkaar voor een vakantie met z'n drieën. Hélène vertelde in rad-gesproken Frans hartroerend hun gezamenlijke geschiedenis, vooral hoe Annetje haar tijdens de beruchte dodenmars steeds weer wist mee te slepen.

Als enige Nu ben ik als enige overgebleven van de oorspronkelijke oprichters van het Nederlands Auschwitz Comité. Het begon in 1952, toen Annetje het verzoek had gekregen een afvaardiging van tien mensen samen te stellen, liefst overlevenden van Auschwitz of anderen die zeer bij het kampgebeuren betrokken waren. Annetje ging zelf niet mee, maar ik behoorde tot deze delegatie en wij brachten de urn met as uit Birkenau mee terug die uiteindelijk onder het monument van Jan Wolkers zou worden begraven.

De oprichting van het Auschwitz Comité vond pas later plaats. Annetje was in 1955 37 jaar, een jonge, blozend gezonde, iets meer dan volslanke, kleine vrouw. Weer werd een beroep op haar gedaan. Herman Langbein had

contact met Annetje opgenomen vanwege het proces Klauberg, die experimenten had uitgehaald met jonge vrouwen in het kamp. Er werden getuigen gezocht, maar voor het tot een proces kwam heeft Klauberg zelfmoord gepleegd. Maar uit al deze zaken vloeide in 1956 de oprichting van het Auschwitz Comité voort. In het boek van Maarten Bijl, Nooit meer Ausclnvitz, wordt hier uitgebreider over verteld.

Wij, de oprichters van het comité, werkten in die tijd hard aan de opbouw van ons bestaan. Annetje hield zich de eerste tijd op de achtergrond en behartigde de internationale contacten, waarbij het onder meer ging om oprichting van een internationaal monument te Birkenau. Wij hadden toen aan jos Slagter een heel goede voorzitter, die belangrijk werk heeft verricht om een gelijkwaardige uitkering te verkrijgen voor de kampslachtoffers. Hij heeft echter het tot stand komen van deze wet niet meer beleefd.

Annetje wist zich na de moeilijke jaren in de oorlog en daarna, weer op re richten en nam de voorzittershamer ter hand. Zij betrad vaak het de sprekerskatheder en door in het vele werk dat er voor het comité te doen was. Daarbij werkte ze zeer nauw samen met mijn vrouw Eva, de secretaresse van het comité. Annetje wist door haar charmante optreden veel goodwill voor het comité te kweken, ook toen de Affaire Lages, de Drie van Breda en de Zaak Menten de gemoederen gespannen hielden.

Geen koehandel! Ik herinner me nog de hoorzitting van de Tweede Kamer over de vrijlating van de drie oorlogsmisdadigers die in Breda waren opgesloten. Er waren sprekers van diverse comités, van de Anne Frankstichting, JMW en meer organisaties, die nagenoeg allemaal uitspraken dat de drie massamoordenaars niet moesten woorden los gelaten. Annetje en Eva zaten naast elkaar. Zij overlegden en bespraken altijd alles samen. Eva voerde nu het woord, maar Annetje had zeker precies dezelfde eis gesteld. De regering had een vage toezegging gedaan, dat er in ruil voor de vrijlating van de Drie van Breda misschien iets aan de financiële steun voor de oorlogs­slachtoffers kon worden gedaan. Eva strekte haar korte gestalte en riep verontwaardigd met haar helder stem die tot alle hoeken van de zaal doordrong: "Wij

Annetje Fels. Foto Han Singels

verwerpen een koehandel!". De mensen op de tribune sprongen op en schreeuwden: "Geen koehandel, geen koehandel willen wij!" Ze wilden naar beneden rennen, maar de zaalwachten konden deze storm bezweren.

De samenwerking tussen Annetje, mijn vrouw Eva en mijzelf groeide steeds meer uit tot een steeds hechtere vriendschap. Het hoogtepunt was een heerlijke vakantie tezamen bij de Dordogne. We reden langs de Mont d'Or: één gouden zee van meters hoge bloeiende gele bremstruiken. Tot Eef riep: "Tot hier en niet verder!". Dat was op een brug, waar wij rechts een prachtige vallei zagen en het plaatsje Rocamadour, en links de bergen. En er was ook een exclusief restaurantje waar een mooi landhuis bij hoorde. Daar hebben we volgens Annetje een van haar mooiste vakanties doorgebracht.

Nu heeft Annetje haar rust gevonden, naast haar jong overleden moeder, waar haar geliefde kinderen en kleinkinderen haar tot in lengten van dagen zullen kunnen vinden en aan haar zullen denken.

Jacques Furth

A n n e t j e Fe l s -Kup fe rschmid t 1 9 1 4 - 2 0 0 1

Een grote, kleine vrouw

Annetje Fels, in januari 1994, temidden van het voltallige Auschwitz Comité, met naast haar onder meer de oudgedienden Eva Tas, Jacques Furth, Rootje en Lou Corper en David van Geens.

Annetje Fels was twintig jaar de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité. Zij was een grote, kleine vrouw, met een lievige stem waarmee ze ongenadig oor­vijgen kon uitdelen. Voor ons allen die zich betrokken voelden bij het Auschwitz Comité was zij een moederfiguur, die ons een beetje het familiegevoel terug gaf dat wij zo node misten.

Annetje was de indrukwekkendste vrouw die ik ooit heb leren kennen, ongenaakbaar en hard waar nodig, maar tegelijkertijd ook ontwapenend en liefdevol. Nooit vergeet ik na een van de vele herdenkingen haar antwoord op mijn opmerking: "Wat was je weer goed". "Wij moeten goed zijn", zei zij. Nooit vergeet ik ook de reis met het comité naar Auschwitz. Annetje, kordaat voortstappend, een kleine vrouw die als petsoonlijkheid hoog boven ons uittorende en ons door Auschwitz en Birkenau leidde. Toen ik haar vroeg hoe zij dat elke keet weer opbracht, antwoordde zij: "Omdat ik weet dat ik er niet alleen in maar ook weer uit kan en dat is telkens weet een triomf!"

Annetje was met haar geestkracht en overtuigingen een lichtend voor­beeld voor ons allemaal. Een voor-vechtstet in de meest letterlijke zin. Annetje had een missie. Zij sprak namens diegenen die niet meet konden spreken, tegen diegenen die het nog niet wisten. Maar zij was

geen stem uit het vetleden. Zij stond met beide benen in de barre actualiteit van vandaag. Opkomend voor verdraagzaamheid, mensenrechten, menselijke waardig­heid, anti-tacisme.

Zij zou zeket vandaag haar stem hebben verheven tegen de golf van anti-moslimgeweld en het opkomend antisemitisme na de elfde september. In een speech bij het 25-jarig jubileum van het Nederlands Auschwitz Comité, hekelde ik de neiging van hedendaagse historici

om de ootlog te normaliseren en alles grijs te noemen. Het grijze verleden. "Ze kunnen niet wachten tot we dood zijn", zei ik in een cynische bui. Maar Annetje was nooit grijs en is het ook nooit geworden. En de boodschap die zij uitdroeg zal altijd in ons voortleven.

Nooit weer Auschwitz, maar Annetje en haar gedachtegoed zullen altijd bij ons blijven.

Ed. van Thijn

Vrijheid geef je door Foto's van kinderen over vrijheid Op 21 maart opent in het Verzets­museum Amsterdam de fototentoon­stelling Vrijheid geef je door. Deze tentoonstelling bevat ongeveer 25 foto's die door kinderen van 10-12 uit Amsterdam en Rilland Bath (Zeeland) zijn gemaakt over het onderwerp vrijheid. Met verrassende beelden en vaak poëtische teksten laten de kinderen zien wat voot hen vrijheid is. Foto's die concrete toekomstidealen uitdtuk-ken en situaties van geluk, worden afgewisseld met meet filosofische teksten en beelden. Samen geven ze een ontroerend beeld hoe kinderen uit stad en platteland anno 2002 over vtijheid denken.

Vrijheid geef je door is ook de titel van het boekje dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei sinds 2000 ieder jaar aan leerlingen van groep 7 van de basisscholen in Nederland aan­biedt (oplage 210.000 exemplaien). Dit nationaal aandenken heeft de vorm van een fotoboekje. Met foto's en teksten wordt kindeten verteld waat 4 en 5 mei voor staan, wat oorlog mensen met mensen doet,

hoe mensen ook vrede en vrijheid kunnen maken en hoe kinderen mee kunnen doen aan 4 en 5 mei. De omslag bestaat uit een dertiental porttetten van kindeten van 10-12 jaar. De ontvanger van het boekje kan er zijn/haar eigen portret tussen plakken. Ieder jaar krijgt het boekje een andere omslag met nieuwe por­tretten van kinderen. Voor de editie van 2002 zijn de porttetten gemaakt in Amstetdam (de Dappetschool) en in Rilland Bath (de Reigetsberg). Ook de nieuwe editie van het boekje "Vtijheid geef je door" wordt op 21 maart in het Verzetsmuseum Amster­dam gepresenteerd.

In aansluiting hierop is in 2002 een aanvullend fotoproject gerealiseerd op initiatief van Marije van der Hoeven (Kunstweb Amsterdam) en Machtelt van Thiel (Stichting Grotesque). De kinderen van De Dapperschool en van de Reigers­berg in Rilland-Bath kregen een gastles waarin ze werden uitgedaagd na te denken over wat vrijheid/ onvrijheid voor hen betekent en hoe ze dat in beeld (foto) kunnen btengen.

Daarnaast kregen ze instructie over hoe foto's te maken. De kinderen kregen vervolgens een camera mee naar huis om aan de slag te gaan. Van de foto's zijn er ongeveer 25 met teksten en de poitretfotootjes van de kinderen samengevoegd tot de tentoonstelling Vrijheid geef je door. Hiervan worden twee exemplaren gemaakt. Het eerste exemplaar komt in het Verzetsmuseum Amsterdam, en wordt daar op 21 maart om 13.30 uur geopend door oorlogsfotograaf Kadir van Lohuizen. Het andete exemplaar van de expositie komt in de St. Jacobspassage in Vlissingen te hangen en wordt daar op 5 mei 2002, tijdens de start van de Nationale Viering van de Bevrijding in Zeeland door premier Kok geopend. De tentoonstelling in Vlissingen is daarna nog enkele dagen te zien.

Verdere Informatie: Nationaal Comité 4 en 5 mei, Rapenbutgersttaat 109, 1011 VL Amsterdam, tel. 020-6209688, fax 020-6205620, e-mail: info@natcom45.nl

Dales-prijs voor Een groep mensen Louis de Wijze in Polen Louis de Wijze heeft in Nijmegen op 25 januari de Burgemeester Dales-Prijs ontvangen omdat hij "voor­beeldig invulling geeft aan het begtip tolerantie", aldus de juty. De prijs is een initiatief van het COC Nijmegen en wordt voor de zesde keer uitgereikt. Louis de Wijze is 76 jaar, hij is overlevende van de kampoen Westerbork, Auschwitz en Buchenwald. Hij schreef Ontsnapping uit de Dodenmars, dat ook in het Ftans en Engels is vertaald. Hij geeft nog steeds lezingen op scholen over tolerantie "om een levende getuige te zijn van wat discriminatie kan veroorzaken". Onlangs verscheen een CD waarop Louis de Wijze cabaretliedjes zingt die tijdens de Tweede Weteldootlog in Westerbork zijn geschreven en opgevoerd.

Mare Rombout van de Anne Frank Stichting heeft een uitgebteid en zeet interessant verslag gemaakt van zijn teis met het Auschwitz Comité naar de voormalige concentratiekampen in Polen van 12 tot 17 november 2001. Zijn verslag, dat als titel heeft Een groep mensen in Polen, en dat voorzien is van illustraties en citaten die op deze thematiek betrekking hebben, kan men bij hem bestellen:

Mare Rombout, Ebenezet Howatdpatk 6, 1326 EA Almere, tel. 036 5378481 of 020 5567100 (werk), e-mail: M.Rombout@annefrank.nl

Toelichting f inancieel jaarvers lag

Uw bijdrage is hard nodig! In het vervolg zullen wij jaarlijks in het Auschwitz Bulletin verantwoording afleggen over het financiële beleid van het Nederlands Auschwitz Comité. Wij achten het van belang om voor iedereen, en vooral voor onze donateurs, duidelijk te maken hoe de inkomsten, die wij van begunstigers, subsidiegevers en sponsoren ontvangen, besteed worden. In het hierbij afgedrukte financiële overzicht geven wij daar een beeld van.

Er zijn duidelijk enkele hoofduitgaven die ieder jaar terugkeren. Da t is in de eerste plaats het uitbrengen van deze krant, het Auschwitz Bulletin. Ten tweede is er de organisatie van de Herdenking in januari. En ten derde is er de reis naar Polen, die nu ook jaarlijks plaatsvindt. H e t is duidelijk dat met deze activiteiten grote bedragen gemoeid zijn.

Vaste, elk jaar terugkerende inkomsten heeft het Nederlands Auschwitz Comité niet. Voor onze uitgaven zijn wij voornamelijk afhankelij k van wat j aarlij ks aan vrijwillige ondersteuning en giften binnenkomt. Dit blijkt ook uit het overzicht. Aan de inkomstenkant blijkt een groot deel te komen uit de jaarlijkse vrijwillige bij­dragen van onze donateurs. Met dit geld wordt in de eerste plaats ons Bulletin ge­financierd, naast de advertentie-inkomsten. He t afgelopen jaar waren de vrijwillige bijdragen hoger dan te doen gebruikelijk, daar enkele van onze begunstigers een ruime bijdrage hebben gegeven na ontvangst van de Maror-geiden. De jaarlijkse Herdenking is mede mogelijk door een subsidie van de Gemeente Amster­dam en de bijdrage toegangsprijs die de deelnemers betalen voor de lunchbijeen­komst in de RAL

De misschien meest in het oogspringende post in bijgaand overzicht betreft de her-innerings- en herdenkingsreis naar Polen. De kosten van deze reis worden echter volledig gedekt door de reissom die de deelnemers afdragen, een klein bedrag aan gerichte sponsoring en enkele incidentele reissubsidies.

Uit het overzicht blijkt, dat de kosten voor de uitvoering van de diverse andere werk­zaamheden van ons comité zeer beperkt gehouden kunnen worden.

De mogelijkheden tot het verkrijgen van subsidies nemen de laatste tijd in toenemende mate af. Ze zijn schaars en worden slechts incidenteel of uitsluitend voor projecten verleend. O o k sponsorbijdragen uit het bedrijfsleven — is, zeker nu er sprake is van een teruglopende economie, niet gemakkelijk te verkrijgen. Dankzij de niet aflatende inzet van één van de Comitéleden voor het jaar 2001, was dit probleem vorig jaar misschien iets minder voelbaar, maar voor 2002 lijken de ontwikkelingen op dit gebied minder rooskleurig.

Legaten en nalatenschappen H e t Neder lands Auschwitz Comi té streeft er naar extra i nkoms ten te gebruiken voor nieuwe projecten, - met name voor educatie op het gebied van de herinnering aan de sjoa — en om de toekomst van het Nederlands Auschwitz Comité als organisatie veilig te stellen. Legaten en nalatenschappen kunnen daarbij een belangrijk hulpmiddel zijn. Mocht u over dit onderwerp of over de fiscale aspecten meer willen weten, dan nodigen wij u uit contact met ons op te nemen of ons even een briefje te sturen.

Toekomstig beleid Er zal altijd een zekere spanning bestaan tussen wat wij willen als Neder l ands Auschwitz Comi té en wat wij door de financiële beperkingen kunnen verwezen­lijken. Het beleid is er op gericht hier even­wicht in aan te brengen, onder andere door middel van een verantwoord financieel beleid en beheer van de geldelijke middelen. Daartoe moeten wij jaarlijks onze uitgaven aanpassen aan wat wij verwachten op reguliere basis aan vrijwillige bijdragen en toegezegde subsidies te ontvangen. De meer onzekere inkomsten, zoals sponsorgelden, incidentele giften van enige omvang , legaten en nalatenschappen, willen wij gebruiken voor het maken van algemene reserveringen en het opzetten van doel­gerichte fondsen. Pas in de laatste plaats willen wij deze inkomsten aanwenden voor het dekken van tekorten. Wat de reservering betreft menen wij, dat dit noodzakelijk is om ook in tijden, dat onze normale inkomsten zouden achterblijven bij de uitgaven, in staat te zijn onze vaste activiteiten, het Bulletin en de herdenking, voort te zetten op het niveau dat u van ons gewend bent.

Het opzetten van aparte fondsen is vooral op de toekomst gericht. De bedoeling van fondsen is o m de baten van het daarin af­gezonderde vermogen aan te wenden voor doelen die de normale begroting te boven gaan. Deze dienen altijd overeen te stemmen met de doelstellingen van ons Comité of er op gericht zijn om lange termijn projecten van het Comité, waar thans geen geld voor is, te financieren. Zo hebben wij een aantal jaren geleden de Stichting Steunfonds Nederlands Auschwitz Comité m het leven geroepen. Vanuit de opbrengsten van dit fonds ondersteunen wij projecten van derden die vallen b innen het kader van onze doelstellingen. Z o hebben wij uit het Steunfonds in 2001 de Stichting Sobibor voor een van haar projecten subsidie kunnen verlenen. Gezien de toegevoegde waarde van dit soort fondsen denken wij dat het nutt ig is o m meer van dergelijke fondsen in het leven te roepen. Een eerste aanzet zal dit jaar worden gemaakt met de start van een Reisfonds, waarmee we degenen die met onze reizen mee willen gaan, maar die daarvoor de financiële middelen missen, hopen te kunnen ondersteunen. De details en voorwaarden worden thans door ons uitgewerkt.

Maar wij willen het hier niet bij laten. Zo denken wij ook bijvoorbeeld aan fondsen om bijvoorbeeld educatie in het algemeen te bevorderen en van jongeren in het bijzonder. De noodzaak hiertoe is bijzonder dringend in een tijd waarin ultra-rechtse opvattingen en vooroordelen toenemen en leiden tot een onrustbarende groei van racisme, fascisme en antisemitisme. Di t maakt het uitdragen van ons motto "Nooit meer Auschwitz" meer dan nodig. He t is duidelijk dat deze activiteiten veel geld kosten waarover wij bij het Nederlands Auschwitz Comité niet zonder meer kunnen beschikken. Hulp van iedereen, ook financiële hulp, is nodig willen wij voldoende waakzaam kunnen blijven.

Ronald van den Berg Penningmeester

Financieel overzicht 2001

Lasten

* Operationele kosten 15 .587

* Herdenkingen, ondersteuning en

bijstand (belangenbehartiging) 6 .635

* Auschwitz Bulletin 115 .808

•Abonnementen 3 .448

* Administratie en accountancy 2 .096

•Auschwitz herdenking 4 9 . 7 5 0

* Verwervingskosten jaarlijkse

bijdragen 4 . 5 9 3

* Buitengewone lasten 4.401

•Herinnering- en

herdenkingsreis Polen 176 .594

Baten

* Bijdragen 133 .397

•Subsidies 1.800

•Subsidie Herdenking 8.200

•Sponsors 100 .000

•Boekverkoop 3 .162

•Advertenties Bulletin 7 .233

* Kaartvetkoop Herdenking 6 .232

* Herinnering- en

herdenkingsreis Polen 170 .572

•Rente 4 .033

•Incidentele baten 8.906

(Alle bedragen zijn in Guldens)

Herinnering en herdenkingsreis

Polen

Buitengewone lasten

Herinnering- en herdenkingsreis

Polen

Operationele kosten

Herdenkingen, ondersteuning en

bijstand

Auschwitz Bulletin

Abonnementen

Administratie en accountancy

Verwerv kosten jaarl bijdragen

Auschwitz herdenking

R e n t e Incidentele baten

Bijdragen

Subsidies Subsidie

Herdenking

Kaartverkoop Herdenking

Advertenties Bulletin Boekverkoop

Sponsors

Fondsen

Behalve de jaarlijkse bijdrage bestaat er ook de mogelijkheid

om donaties aan onze fondsen over te maken. Voor deze giften

kunt u ook in aanmerking komen voor aftrek bij uw aangifte

inkomstenbelasting. De rekening-nummers waarop u extra

giften kunt storten zijn:

Steunfonds: 47.02.27.621, t.n.v. de Stichting Steunfonds

Nederlands Auschwitz Comité, Amsterdam

Reisfonds: 62.41.91.850, t.n.v. het Nederlands Auschwitz

Comité, Amsterdam.

Belangenbehartiging

In de afgelopen jaren heeft het Nederlands Auschwitz Comité

ook weer van zich doen spreken als organisatie ter behartiging

van de belangen van getroffenen en hun kinderen.

Met betrekking tot de verdeling van de Maror-gelden heeft het

Nederlands Auschwitz Comité in het Adviescollege samen met

andere organisaties een vooraanstaande rol gespeeld. Ook nu

nog zijn wij in de weer met betrekking tot de uitbetalingen van

de tweede ronde. De verwachting is overigens dat et ook nog een

derde, definitieve afrekening zal volgen in het voorjaar van 2003.

Auschwitz Herdenking 2002 ° Zondag 27 januari was het precies 57 jaar geleden dat de bevrijding van Auschwitz plaats vond. Dat wil zeggen:

g de bevrijding van wat er was overgebleven van het concentratie- en vernietigingskamp, nadat de Duitse kampleiding de gevangenen die nog enigszins konden lopen op een verschrikkelijke dodenmars naar het Westen had gestuurd

^ toen het leger van de Sovjet-Unie naderbij kwam. Steeds meer wordt deze dag internationaal de algemene herdenking ^ van de Sjoa tijdens de Tweede Wereldoorlog. § Zoals elk jaar vond de herdenking in Nederland plaats bij het Auschwitz-monument van Jan Wolkers in het

Wertheimpark te Amsterdam, waar burgemeester Cohen het woord voerde, rabbijn Sonny Herman het Kaddisj ;J» en Jiskor uitsprak en het Koninklijk Zigeunerorkest Tata Mirando ontroerend speelde ter nagedachtenis aan de

slachtoffers. Meer dan 1500 mensen woonden dit jaar deze herdenking bij. Vele honderden van hen namen J 5 daarna deel aan de reünie- en lunchbijeenkomst in de RAI. Zij luisterden naar de jaarrede van Jacques Grishaver, ~£ voorzitter van het Auschwitz Comité en naar Ahmed Aboutaleb, directeur van het Instituut voor Multiculturele c| Ontwikkeling FORUM.

Uit de toespraak van burgemeester Cohen De plicht te vertellen

"Vandaag is het precies 57 jaar geleden dat het concentratiekamp Auschwitz werd bevrijd. Wij zijn hier bijeen om de slachtoffers te gedenken, om de herinnering levend te houden aan de verschrikkingen van Auschwitz en om stelling te nemen tegen fascisme, racisme en

antisemitisme.

Ik wil vandaag stilstaan bij mevrouw Annetje Fels-Kupferschmidt. Zij was een van de oprichters van het Nedet­lands Auschwitz Comité in 1956. Op 11 december jongstleden overleed zij. De meesten van u zullen haar nog als voorzittet van het comité hebben gekend, zij vervulde die

functie 20 jaar lang. Annetje Fels was een gedreven vrouw die charme wist te paren aan betrokkenheid. Zij zag het als de plicht van de overlevenden om te vertellen wat ze hadden mee­gemaakt. Een plicht tegenover de miljoenen die het niet hadden over­leefd en als een aansporing voor de levenden om blijvend waakzaam te zijn tegen alle vormen van racisme en intoletantie die steeds w e e t de kop opsteken.

Auschwitz. Hel op aarde. Wij staan hier met mensen die deze hel hebben overleefd en die het hebben kunnen

navertellen, duizend malen. Aan hun kinderen en aan hun kleinkinderen, opdat de herinnering blijft bestaan aan de gruweldaden waar mensen toe in staat w a t e n , en waar wij - mensen van nu - ook toe in staat zijn. Wij moeten waakzaam blijven. Nooit m e e t Auschwitz. Om de woorden van Annetje Fels aan te halen - "omdat je nooit het lef moet hebben om te denken dat jij de enige bent die mag leven". Wie televisie kijkt kan bijna dagelijks zien hoe overal in de wereld, menselijke waarden met voeten wor­den getreden. Daarom, opnieuw, deze herdenking.

Burgemeester Cohen plaatst de bloemen van de gemeente Amsterdam op het Spiegelmonument van Jan Wolkers

Speech v a n Jacques Grishaver ti jdens de reünie

De cultuur van het zwijgen doorbreken "Wij missen vandaag Annetje Fels. Onze dierbare oud-voorzitter en ere­voorzitter overleed op 11 december jl. op 87-jarige leeftijd. Zij laat een grote leegte achter. Annetje was in 1956 mede-oprichtster van het Nederlands Auschwitz Comité. In 1974 werd zij voorzitter. Door haar charmanre persoonlijkheid en vriendelijke vasthoudendheid wist zij iedereen voor zich te winnen en werd het Auschwitz Comité een alom gerespecteerd Comité waar­naar werd geluisterd. Ik herinner hierbij ook aan de innige samen­werking uit die jaren met de secretaris Eva Furth. Annetje voelde hoe belangrijk het was om de herinnering en de waarden waarvoor het Comité stond tot in lengten van jaren door te geven. De herdenking moest door blijven gaan. Auschwitz mocht nooit ver­geten worden. Daar hoorde bij: zorgen voor opvolgers. Haar ziens­wijze "Verjonging is het behoud van het Comité, anders is het over 10 jaar afgelopen" getuigde van grote wijsheid. Met de vorming van een Steungroep in 1986 begon die verjonging. In de loop van de jaren nam een jongere generatie, vanuit die Steungroep, plaats in het Comité. Zo kon zij in 1994, het jaar dat ze tachtig werd, na twintig jaar voor­zitterschap met een gerust hart af­scheid nemen als voorzitter. Ze bleef ook daarna zeer betrokken bij ons werk en tot op het laatst wilde ze op de hoogte blijven over het reilen en zeilen van haar Comité.

Ik wil graag een stukje citeren uit de rede die Annetje hield bij haar afscheid, hier op deze zelfde plek: "Auschwitz is uiteindelijk het symbool geworden van waar rassenwaan toe kan leiden.

Die naam, dat symbool, mag nooit uit het bewustzijn van de mens ver­dwijnen, want wie het verleden niet kent, zal de gevaren voor de toekomst niet herkennen. Naast het behoeden van de plaatsen waar de massamoord heeft plaatsgevonden en het beheren van ons gedenkteken, zal het Auschwitz Comité bij uitstek de waar­schuwende en signalerende stem moeten zijn in een wereld, die telken­male - zij het in verschillende ver­schijningsvormen - dezelfde fouten maakt en waarschijnlijk zal blijven maken.

Onze hartenkreet: "Nooit meer Auschwitz" zal moeten blijven klinken zolang er, waar ook ter wereld, mensen vervolgd worden om hun ras of geloof, uit naam van al die miljoenen onschuldige mannen, vrouwen en kinderen die in Auschwitz verdwenen zijn, enkel en alleen omdat ze joden waren. Het Auschwitz Comité heeft de morele autoriteit verworven om te waarschuwen en te wijzen op ontwikkelingen die uiteindelijk tot een ramp kunnen leiden. Als op den duur het Auschwitz Comité die taak in onze samenleving kan blijven vervullen, dan zal het werk van ons, overlevenden van de kampen, niet tevergeefs zijn geweest." Op onze website, op de pagina over onze doelstellingen, beginnen wij met een zin die ook door Annetje zo treffend is uitgesproken en die tot nadenken stemt. Die zin luidt: '"Nooit meer Auschwitz' betekent dat niemand mag denken dat hij als enige recht heeft om te leven". In al deze woorden lag de levenstaak van Annetje gedurende bijna een halve eeuw.

Annetje Fels is niet meer. Zij heeft ons veel gegeven en zal ons altijd tot voorbeeld blijven. Het was een

voorrecht haar te kennen en het is een voorrecht haar werk te mogen voort zetten.

Vandaag herdenken wij de be­vrijding, nu precies 57 jaar geleden, van Auschwitz op 27 januari 1945. Wij herdenken bij het Auschwitz monument onze doden; echter niet alleen de doden gevallen in Ausch­witz, wij herdenken allen die werden vermoord. De hartenkreet "Nooit meer Auschwitz" slaat niet alleen op Auschwitz-Birkenau, maar staat ook voor: nooit meer Sobibor, Bergen-Belsen, Ravensbrück. Nooit meer Sachsenhausen, Mauthausen, Buchenwald en nooit meer Theresien­stadt, Natzweiler, Neuengamme, Treblinka en de vele andere kampen. De Tweede Wereldoorlog is nog lang geen 'afgesloten hoofdstuk' en de woorden "Nooit meer Auschwitz" hebben vandaag de dag nog niets aan betekenis ingeboet. Dat bleek vanmorgen weer tijdens de her­denking. Velen waren in het Wert­heimpark. Onder hen burgemeester Job Cohen, die ik bedank voor zijn toespraak, minister Borst namens de Nederlandse regering, de ambassa­deurs van Canada, Duitsland, Israël, Polen, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten en officiële vertegenwoordigers van Frankrijk en Oostenrijk. Zij allen geven daarmee het belang van onze herdenking aan. Ik wil hen hiervoor hartelijk danken.

De elfde september, de dag van de aanslagen op de Twin Toivers in New York en het Pentagon in Washington, heeft de wereld veranderd. Op die dag werd ons nog eens te meer duidelijk waartoe religieus fana­tisme, waartoe fundamentalisme kan leiden. Velen vinden dat 'de'

Islam met deze aanslagen aan 'het' Westen de oorlog heeft vetklaatd. Maar 'de' Islam en 'het' Westen bestaan helemaal niet. Et zijn zoveel vormen van Islam en ook ons Westen is lang geen eenheid. Ten onrechte worden fundamentalisme en Islam in één adem genoemd. Dit voorin­genomen beeld dat zogenaamde "verdedigers" van ons Westen hebben ovet de Islam, leidde vrijwel onmiddelli jk tot onaangename gebeurtenissen, in de weteld en ook in ons land: Et waren aanslagen op moskeeën, en mensen die er 'Islamirisch' uitzagen werden lastig gevallen, op sttaat en in hun huizen. Aan de andere kant zagen we tege­lijkertijd op velschillende plekken in de wereld oplaaiend geweld tegen wat gezien werd als westerse sym­bolen. Ook hier geldt dat degenen, die hiervoor verantwoordelijk waren, strijden tegen een cliché, een voot ingenomen beeld over het Westen. Zo wordt vooringenomen­heid een handig wapen in handen van hen die kwaad willen, met de gebeurtenissen van elf september als excuus.

Daarnaast is er de gedachte dat je het tettotisme zou kunnen bestrijden door immigtatie te beperken. Dit is een verwerpelijke vorm van poli­tiek opportunisme. Het is zorgelijk om te zien hoe gemakkelijk derge­lijke verbanden opeens geaccepteerd lijken te wotden. Eén van de belangrijke funda­menten van een vrije en humane samenleving is het vetwerpen van een collectief oordeel over groepen in de samenleving, dat gebaseetd is op teligieuze of raciale vooroordelen. Een collectief oordeel over groepen heeft niet alleen geleid tot Ausch­witz, het leidde ook tot de ootlog en de massamootden van Bosnië-Herzegovina, van Kosovo, van Ruanda en tot de terreur aanvallen van elf september in New York en

Washington. Een collectief ootdeel kan leiden tot een collectieve ver­oordeling, in het laatste geval van gewone butgers die op een gewone dag naar hun werk gingen, een vliegtuig namen of ovet straat liepen. Als de elfde september ons al tot iets oproept, dan is het wel om met nog meer wanttouwen vetkondigers van 'welke absolute waarheid' dan ook tegemoet te tteden, maar zelf een kritisch mens te blijven.

De sttijd tegen het internationale terrorisme is na de aanslagen in volle hevigheid losgebarsten. Die strijd verenigt in een btede coalitie een groot aantal landen. Het lijkt erop alsof een land automatisch tot het kamp van de 'goeden' behoort als het zich heeft aangesloten bij deze coalitie. Maar vorige maand nog werden in een van de 'landen der goeden' twee mannen in het openbaar onthoofd omdat ze homoseksuelen waren en houdt een andet coalitie-land et concenttatiekampen op na, verbiedt men de vrije gedachte, vervolgt men massaal aanhangers van ver­schillende religies en vinden er terecht­stellingen plaats tegen wat men officieel criminelen noemt en waat­bij van een eerlijke procesgang geen sprake is.

Wat de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de moord op joden, zigeuners en al die andere groepen, die als ongewenst werden beschouwd, heeft geleerd is dat de 'Cultuut van het Zwijgen', ofwel het weten maar niet zeggen, bijgedragen heeft tot het oneindige lijden. 'De Cultuur van het Zwijgen' maakte dat joodse vluchtelingen voot 1939 netgens heen konden en gevoelsmatig valt hier een cynische parallel te trekken met het gedrag van een andere coalitie­genoot die vóöt de elfde septembet de wreedheid van het Taliban-regime ontkende door een schip met Afghaanse vluchtelingen op zee te

houden. Wil men een menselijke wereld, dan moeten we onze stem kunnen verheffen, onafhankelijk van politieke of economische overwegingen. Wij moeten deze 'Cultuut van het Zwijgen' bestrijden.

Enkele woorden moet ik wijden aan het Israëlisch-Palestijnse conflict. Er is haast geen onderwerp dat binnen de joodse gemeenschap zo moeilijk ligt. En ook buiten de joodse gemeen­schap is et geen conflict dat met zoveel taboes omgeven is. De joodse gemeenschap in de diaspora leeft steeds meer in de schaduw van dit conflict. Het leidt niet alleen tot onderlinge onenigheid, het leidde en leidt ook tot anti-joodse uitingen, zoals het schenden van graven, het belagen van synagoge-bezoekers of het opdringen van een collectieve verantwootdelijkheid. Steeds vaket wordt joden venveten 'kennelijk niets geleefd te hebben'. Met kracht protesteten wij tegen deze uitingen. Het is hoogst noodzakelijk dat er een duurzame en voor beide partijen rechtvaardige regeling van het conflict komt. De tijd dringt.

Het afgelopen jaaf was weer een druk jaar voor het Comité. Een jaat vol van activiteiten. Ik noem u de belangrijkste. In november organi­seerde het Comité opnieuw een reis naar de voormalige concentratie­kampen Auschwitz-Birkenau, Sobibor en Majdanek. Ook nu was de reis geheel volgeboekt. In het Hetdenkingsnummer van ons Bulletin kunt u et over lezen. Het was weet een reis waarbij de verbondenheid tussen de deelnemers elke dag groeide. Dit is zo belangrijk omdat dit helpt bij het verwerken van het verdriet op de plaatsen waat je je zo machteloos voelt en er zo weinig van begrijpt. Elke reis is anders. Elke reis is een bijzondere reis. En elke reis maakt steeds weer op iedereen een onuitwisbate indruk. Het ver-

Jacques Grishaver tijdens zijn jaarrede in de RAI

andert je leven of, zoals iemand me na de reis zei: - ik citeer - " Het klinkt misschien raar maar op een bepaalde manier ben ik gelukkiger. Mijn leven is niet meer zoals voor de reis, ik was altijd zoekende en nu hebben vele vragen een antwoord gekregen. Ik heb kaddisj kunnen zeggen en voor mijn gevoel afscheid kunnen nemen. Er is er een soort rust over me gekomen."

Het is belangrijk dat het Auschwitz Comité deze reizen maakt, niet alleen voor overlevenden maar ook voor de tweede genetatie, voor mensen in de educatieve sector, in de politiek en het maatschappelijk werk, en natuurlijk ook voor belangstellenden in het algemeen. Ik deel u daarom alvast mee dat ook voor dit jaar een reis gepland is. Deze zal plaatsvinden van 4 tot en met 9 november. Nadere informatie kunt u lezen in het Herdenkings­nummer.

Het is dit jaar 60 jaar geleden dat vanuit kamp Westerbork het eerste transport van 1137 personen vertrok naar het vernietigingskamp Ausch­witz, op 15 juli 1942. Het Her­inneringscentrum Kamp Westerbork zal dit begin van de transporten her­denken op maandag 15 juli a.s. Na overleg en in samenwerking met het Nederlands Auschwitz Comité is er voor gekozen deze herdenking plaats te laten vinden bij het monument 'Tekens in Westerbork'. Wij zullen daar graag onze bijdrage aan leveren. Door juist deze plek te kiezen willen wij er bij stil staan dat aan velen de kampen Bergen Belsen, Mauthausen, Sobibor en Theresienstadt nauwe­lijks tot niet bekend zijn, terwijl ook daar tienduizenden joden uit Nedet-land zijn vermoord. Het monument 'Tekens in Westerbork', dat vorig jaar door Jules Schelvis en Minister-President Kok werd onthuld, bestaat uit vijf ruimtelijke objecten elk met,

naast de naam Auschwitz, de naam van één van deze kampen. Het Comité zal, bij voldoende deelname, op deze dag een busreis organiseren.

Een paar woorden over de Joodse Tegoeden ofwel de Maror gelden. Het Comité is daar, zoals u waar­schijnlijk wel weet, van het begin af aan bij betrokken geweest in het Adviescollege Restitutie & Verdeling. Gedurende het jaar 2001 zijn de aanvragen binnengekomen en er zijn veel uitbetalingen gedaan. Zover wij het kunnen overzien is een en ander soepel verlopen. De termijn van aanvraag sloot 31 december jl. Zoals het er nu naar uitziet, zal er gedurende dit jaar nog een betaling volgen uit het restant dat overbleef van het bedrag dat beschikbaar was voor de individuele verdeling. Dan resten nog de reserveringen voor eventuele claims bij banken, verzekeraars en beurs. Deze claims kunnen worden ingediend tot 31 december van dit jaar. Blijft er van deze reserveringen geld over, dan zou er nog een slot-uitkering kunnen volgen in 2003.

Ook speelt nog steeds de schade­vergoedingsregeling uit Duitsland voor voormalige dwangarbeiders uit de concentratiekampen. Sinds 1999

is daar door meneer Klaus von Münchhausen in samenwerking met het Auschwitz Comité hard aan ge­werkt. In de loop van het jaar werd duidelijk dat dit tevergeefs was geweest. Toen de regeling er eenmaal was, bleek dat alle aanvragen met nieuwe formulieren via de Jewish Claim Conference moesten lopen. De Claim Conference heeft toen Joods Maatschappelijk Werk verzocht om in Nederland als verzamelpunt voor de nieuwe formulieren te willen optreden. Het Auschwitz Comité en Joods Maatschappelijk Werk hebben van alles geprobeerd om de al ingediende formulieren toch goedgekeurd te krijgen, maar tevergeefs. Hiermee is, spijtig genoeg, onze rol als behartiger van uw be­langen uitgespeeld en moeten ook wij wachten op de voortgang bij de Jewish Claim Conference.

Het Nederlands Auschwitz Comité is een actief comité. Zoals gezegd organiseren we een reis naar Polen en een dagtocht naar Westerbork, organiseren we de Herdenking en deze lunchbijeenkomst, werken we samen met diverse organisaties om de herinnering aan de vervolging levend te houden, doen we aan directe belangenbehartiging, geven

we acte de présence bij vele hetdenkingen, zijn we actief in het Internationale Auschwitz Comité, zijn we verantwootdelijk voot en werken we aan de vernieuwing van het Nederlandse paviljoen in Ausch­witz en zitten we in overlegorganen met betrekking tot de strijd tegen vetvolging, anti-semitisme en tassenhaat in het algemeen. We geven het Auschwitz Bulletin uit en zorgen dat het jaarlijkse speciale Herdenkingsnummer niet alleen bij u, maat ook bij honderden scholen in het voortgezet en hoget onderwijs op tafel ligt. En zo zijn et nog wel meer activiteiten, waar­mee wij ons bezig houden. Door de steeds groter wordende oplage van het bulletin, nu ruim 5000 stuks, kunnen we genist stellen dat onze aanhang groeit.

We hebben onze stichting "Steun­fonds Nederlands Auschwitz Comité" in het leven geroepen, waaruit wij projecten subsidiëren voor onderwijs, historisch onderzoek en het oprichten van monumenten die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog en de vervolging. Wij willen dit jaar een nieuw Reisfonds vormen, om personen die om te herdenken de

reis naar Polen willen maken maar daartoe financieel niet in staat zijn, tegemoet te komen. Wij hopen met extta giften of legaten, die eventueel op naam gesteld kunnen worden, ons "Steunfonds" te vetgtoten, alsmede het geplande "Reisfonds" een goede statt te kunnen laten maken.

Alles kost geld, veel geld en wij kunnen onze doelstellingen alleen beteiken met financiële hulp van vele kanten. Het is te betteuren dat organisaties waat wij altijd konden aankloppen voor projectsubsidies de geldkraan steeds meer dichtdraaien. Het betekent dat wij nog meer dan voorheen op u als begunstigets van het Comité een beroep zullen moeten doen. Jaarlijks ontvangt u een acceptgiro voot een vrijwillige bijdtage en gelukkig geven velen hier gehoor aan. Maar helaas moet ik ook consta­teren dat nog te velen het laten afweten. Om duidelijk te maken dat het Comité uw steun echt nodig heeft, zal in het aprilnummet van het Bulletin een financiële verant­woording gepubliceerd wotden.

Uit alles wat ik gezegd heb, is

hopelijk duidelijk dat de betekenis van het wetk van het Comité groot is en dat het een grote maatschap­pelijke functie vervult. Het is onze overtuiging dat, om het werk van het Comité in de toekomst voort te kunnen zetten, naast de vrijwillige individuele bijdragen een sttucturele financiële ondersteuning onontbeer­lijk is. Het Auschwitz Comité zal hietvoot een beroep doen op de overheid. Nadrukkelijk wil ik de Gemeente Amsterdam bedanken voor hun jarenlange gastvrijheid in het Stadhuis, de hulp bij de orga­nisatie van de Herdenking en de financiële ondersteuning van deze lunch, de Amsterdamse politie voor het regelen van een ongestootde Stille Tocht en Herdenking, het Gemeente Vervoerbedrijf voor het ter beschikking stellen van de bussen, de dames en heten van de beveiliging die al jarenlang gratis de hele dag aanwezig zijn om er voor te zorgen dat alles rustig verloopt, de kinderen van de Sint Antonius school voor hun medewerking bij het leggen van de bloemen doot de ambassadeurs en de leden van de Jewish Music-band die hier vandaag belangeloos optreden. Heel hartelijk dank."

Rede van Ahmed Aboutaleb, directeur van FORUM Verbonden met het leed dat mensen e lkaar aandoen "Eerst bekijk ik de gruwelijke werke­lijkheid in zwart-wit beelden. Het blijven tweedimensionale beelden op het witte doek. Daarna verlaat ik de donkere filmzaal om de omgeving te verkennen. Ik loop onder een poort door met de historische spreuk: Arbeit macht frei'. Het is et allemaal nog: de gebouwen, de torens, de was­bakken, het haar, de babykleertjes, de schoenen en het hooi dat als mattas dienst deed. Het staat er allemaal nog: de wachtkamers, de isoleer­

cellen, de martelkamets, de spteek-kamers, de behandelkamet van de arts. Ze staan et nog: de betuchte gaskamers en de vetbtandingsoven met een metetshoge schoorsteen. Beelden die wij inmiddels zo vaak hebben gezien in documentaires en in films, maar die op mij, iemand van na de oorlog, een onuitwisbare indruk hebben gemaakt. Auschwitz, wat een indruk-wekkende confrontatie met het nabije vetleden.

Verhalen van vrienden uit de 4-5-mei beweging in Den Haag lieten geen misverstand bestaan over hoe gruwelijk en onmenselijk het alle­maal was. Maat een persoonlijke confrontatie met de omgeving waar duizenden mensen hun laatste dagen hebben doorgebracht, was een bijzonder ingrijpende gebeurtenis. Terwijl ik, starend naar een toe­lichting op een bord, probeerde te begrijpen hoe het in het echt moet zijn geweest, werd ik diep geraakt

Ahmed Aboutaleb tijdens de Herdenking in het Wertheimpark. Ahmed Aboutaleb is directeur van FORUM, Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling

inUtrecht, en hij was spreker tijdens de reüniebijeenkomst in de RAI.

door een snikkende mevrouw achter mij en ik voelde mij verbonden met haar, met het leed dat mensen elkaar aandoen...

'Nooit meer Auschwitz' staat voor mij symbool voor de gehele mensheid, voor ons allen, ongeacht afkomst, kleur en religie. Auschwitz is een les omdat het laat zien wat haat en machts­misbruik teweeg kunnen brengen. Hoe fanatisme van de mens als drager van beschaafde menselijke waarden een niets ontziend beest kan maken. Auschwitz leert ons waar het afwentelen van eigen maatschappelijke falen op weerloze en machteloze zondebokken toe kan leiden. Het is een les in tolerantie en verdraagzaamheid. Het laat ons zien waarom we mensen met foute maatschappijdenkbeelden nooit aan de macht moeten helpen. Mensen die aan de macht willen komen door de stemmende meerderheid op te zetten tegen weerloze minderheden. Auschwitz werd het monster van list, bedrog en reactionaire propa­ganda. Het beeld dat joden de oorzaak zijn van al het kwaad, werd publicitair op geraffineerde wijze uitgebuit om een oorlog te recht­vaardigen. Een heel volk werd kritiek­loos gemaakt. Auschwitz is een uit­nodiging aan ons allen om permanent op onze hoede te blijven.

Kijken we naar de dagelijkse werke­lijkheid nu, dan dringt de vraag zich op: vervult 'Auschwitz' de functie van een collectief geheugen, een collectief geweten? Is Auschwitz het baken geworden van 'dit kan en mag niet meer gebeuren'? Jammer genoeg niet. Op de rand van een nieuw millennium werden wij opnieuw ge­confronteerd met etnische zuive­ringen in nogal wat landen, nieuwe vormen van apartheid hebben de kop opgestoken. Natuurlijk, het gaat om andere dimensies, andere achter­gronden en beweegredenen, maar

ook nu zijn dagelijks grote groepen mensen slachtoffer van walgelijke menselijke bedenksels.

Dat Auschwitz niet voor de hele wereld een spiegel is geworden, is duidelijk. Gruwelijkheden van een omvang en methodische opzet als in nazi-Duitsland hebben sindsdien weliswaar niet meer plaatsgevonden, maar wij zijn nog steeds getuigen van massaslachtingen, etnische zuiveringen, verkapte concentratie­kampen en martelpraktijken die op verschillende plekken in de wereld plaatsvinden. Door een groeiend nationalisme en religieus fanatisme lijken haat, racisme, interetnische en interreligieuze conflicten en onderlinge onverdraagzaamheid alleen maar te zijn toegenomen, en de tegenstellingen in de wereld steeds groter. De gebeurtenissen van en na 11 september bevestigen dat beeld. Wij lijken nu allen gevangenen te zijn van de grote tegenstelling tussen de westerse wereld en de islamitische wereld.

'Nooit meer Auschwitz' is een grote inspiratiebron geweest voor een verenigd Europa. De introductie van

de euro symboliseert de hechtere politieke, economische en culturele eenwording van een continent waar 50 jaar geleden een van de meest wrede oorlogen is uitgevochten. In 2004, veertien jaar na de val van de muur, kunnen wij een uitbreiding van het verenigd Europa verwachten met een groot aantal landen en daarmee hopelijk ook uitbreiding van het democratische gedachte­goed en onderlinge verdraagzaam­heid en vrede.

Het ideaal van de Europese een­wording kent echter ook zijn ontnuchterende kanten. Zo zijn er naar schatting 15 miljoen mensen in datzelfde Europa die als schaduwen aan ons voorbij trekken. Ze zijn er wel, maar ze tellen niet mee. Deze groep wordt bewust ongelijk be­handeld. Reden: ze zijn elders geboren en dragen andere paspoorten. Ze wonen en werken legaal in Europa, betalen belastingen, hun kinderen groeien hier op, maar zij hebben geen politieke rechten. Met enige regelmaat accepteren Europese democratieën nieuwe wetten en regels die benadrukken dat ze anders zijn. Zelfs elementaire mensen-

rechten als het recht op gezins­vorming worden door een meerder­heid ter discussie gesteld. Om maar te zwijgen over politieke rechten. Wat twee jaar geleden in Finland is afgesproken over gelijke maatschap­pelijke rechten van migranten binnen Europa, is sinds 11 september doorkruist met een 'law and order' offensief. Dit geeft de niet-westerse migranten het gevoel dat wanneer het om 'hun' belangen gaat men niet zo hard loopt in Europa.

Europa loopt het gevaar hiermee een grote groep tweederangs burgers te kweken. Dit kan leiden tot margi­nalisering met alle mogelijke maat­schappelijke instabiliteit van dien.

Het is de vraag of '11 september' voor ons ook een positief 'landmark' kan worden, een keerpunt voor het ontwaken van een nieuw mondiaal bewustzijn, dat uitstijgt boven de westerse droom van de vrije markt, een besef dat er meer is dan het streven naar meer economische groei, meer economische groei en nog eens meer economische groei. 11 September

heeft ons laten zien wat de gevolgen kunnen zijn van mondiale onver­schilligheid en het met allerlei machts­middelen en tot elke prijs najagen van de eigen belangen. Sommigen beweren dat terrorisme het primi­tieve strijdmiddel van de machtelozen is. Ik heb geen argumenten gevonden om dat als één van de beweegredenen te ontkrachten. De verstoorde ver­houdingen tussen oost en west, met het Israelisch-Palestijnse conflict als struikelblok, de ongelijkheid tussen noord en zuid met alle gevolgen van dien voor massale volksverhuizingen en mensonterende situaties, gebrek aan echte dialoog, dragen in mijn ogen bij aan een wereldwijde crisis. Wij kunnen in onze analyses en standpunten niet meer volstaan met simpele 'goed-fout' scenario's.

Ook in Nederland heeft 11 september geleid tot een zekere verharding en verscherping van s tandpunten. Paradoxaal genoeg levert dit ook nieuwe openingen en toenaderingen op: de wederzijdse onverschilligheid is doorbroken, men voelt zich aan­gesproken. Het is goed dat wij elkaar

diep in de ogen kijken en tegen elkaar zeggen: 'dit ben ik en wat heb ik aan jou'.

Dit brengt mij bij een laatste woord over de komende verkiezingen. Ik heb reden bezorgd te zijn over de toonzetting bij de komende ver­kiezingscampagne. Het staat vast dat migratie, asiel en integratie van cul­turele minderheden politiek hoog op de agenda staan. Ik ben voorstander van een scherpe discussie over deze problematiek en nodig dan ook alle politieke partijen uit dit thema dat door de samenleving als gewichtig wordt beschouwd zo breed, volledig en transparant mogelijk te benaderen. Ik roep de leiders van politieke partijen op vooral een zindelijke discussie te voeren, waarbij de allochtonen niet onnodig de schuld krijgen van maatschappelijke tekort­komingen en waarbij migranten niet alleen als object over tafel gaan, maar zeker ook als gelijkwaardige partij. Dit houdt tevens een taak­opdracht in voor de allochtonen zelf om het gewicht van de eigen politieke stem niet te onderschatten."

Bestuurswijziging Stichting Sobibor Begin 1999 is de Stichting Sobibor opgericht met als doel de herinnering levend te houden aan dit vernietigings­kamp waar naast vele anderen ongeveer 33.000 joden uit Nederland zijn vergast. De Stichting is opgericht op initiatief van Jules Schelvis, zelf overlevende van dit vernietigingskamp en schrijver van onder meer de boeken 'Vernietigingskamp Sobibor' en 'Binnen de poorten.' In de eerste twee jaar van haar bestaan heeft de Stichting Sobibor veel werk verzet. Het belangrijkste project was de realisering van de 'Tekens in Westerbork': vijf ruimtelijke objecten ter herinnering aan de kampen waarheen uit Nederland joden zijn

gedeporteerd. Dit monument werd vorig voorjaar door minister-president Wim Kok onthuld.

Met ingang van januari 2002 heeft Jules Schelvis zijn functie als voorzitter en secretaris om gezondheidsredenen neergelegd. Hij heeft zijn functies overgedragen aan Wim Wertheim (voorzitter) en Jetje Manheim (secretaris). Wij beiden beschouwen het als een eer de werkzaamheden ten behoeve van de Stichting Sobibor te mogen voortzetten. Ook Monique de Roij van Zuijdewijn is per januari 2002 niet langer bestuurslid. Penningmeester Ton Cales heeft aangegeven te willen

aanblijven tot een nieuwe penning­meester gevonden is.

Het nieuwe bestuur van de Stichting Sobibor bestaat nu uit de volgende personen: Ton Cales (penningmeester), Hans Fels, Jacques Grishaver, Carry van Lakerveld, Jetje Manheim (secretaris) en Wim Wertheim (voorzitter).

Wij zullen u via het Auschwitz Bulletin regelmatig informeren over de activiteiten van de Stichting Sobibor.

Wim Wertheim Jetje Manheim

Vernietigingskamp Sobibor en de Transportlijsten Op 14 oktober 1943 brak in het vernietigingskamp Sobibor, in het oostelijk deel van Polen, een opstand uit die uniek was in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. In het kamp, dat toen anderhalf jaar bestond, waren al 250.000 joden vergast, van wie ongeveer 33.000 uit Nederland afkomstig waren. De opstand in Sobibor is van grote betekenis geweest. Van de drie­honderd gevangenen die wisten te ontsnappen hebben 47 de oorlog overleefd. Zij konden na de oorlog getuigen van de massamoord. In op gang gekomen processen tegen de SS-ets en Oekraieners van Sobibor kwamen misdaden aan het licht die anders wellicht vetborgen gebleven zouden zijn.

Aan de hand van niet eetder benutte bronnen en door middel van oog­getuigenverslagen reconstrueerde Jules Schelvis de gruwelijke geschiedenis van een altijd in de schaduw van Auschwitz gebleven vernietigingskamp, waar zoveel joden uit Nederland het leven lieten.

In 1993 veischeen de eerste druk van deze indrukwekkende ge­schiedschrijving, met de namen­lijsten van alle 19 transporten die vanuit Westerbork naar Sobibor plaatsvonden. De derde en vierde drukken van Vernietigingskamp Sobibor verschenen zonder deze namenlijsten. Op veler verzoek zijn deze onlangs in een separate, iden­tiek vormgegeven uitgave verschenen.

Beide boeken zijn uitgegeven door de Bataafsche Leeuw en te bestellen bij uw boekhandel of de Stichting Sobibor.

Vernietigingskamp Sobibor, ingenaaid, ISBN 90 6707 408 X, € 20,42 (excl. verzendkosten) Vernietigingskamp Sobibor, gebonden, ISBN 90 6707 451 9, € 21,55 (excl. verzendkosten) Transportlijsten Vernietigingskamp Sobibor, ISBN 90 6707 516 7, € 11,34 (excl. Verzendkosten)

Bestellingen via de Stichting Sobibor: Rietlandpark 229, 1019 DV Amsterdam of e-mail jetje, manheim @hetnet. nl

Onderzoek naar joods werkkamp bij Nijverdal Het "Jodenbos" is er niet meer Op de nieuwste uitgave van de kaart van de Sallandse Heuvelrug (april 2002) ontbreekt dit jaar voor het eerst de aanduiding Jodenbos'. Dit markante groene monument was vlak na de oorlog aangeplant als postuum eerbetoon aan de joodse mannen die dit perceel grond in 1942 moesten ontginnen en het sierde ruim 50 jaar lang de heide op de Noetselerberg bij Nijverdal. Een aantal jaren geleden is dat Jodenbos gekapt. Met de ver­dwijning van de naam herinnert nu bijna niets meer aan het gedwongen verblijf van bijna honderd joodse mannen uit voornamelijk Groningen en Amsterdam in het Nijverdalse werkkamp Twilhaar.

Enkele Nijverdallers zijn bezig te ondetzoeken welke tol dit Rijks­werkkamp Twilhaar heeft gespeeld in het geheel van de deportaties van de Nedetlandse joden. Het begon er mee, dat in april 1942 de werk­loze mannen, die in het kader van de werkverruiming tewerk waren gesteld in Twilhaar, plotseling wenden weggezonden om plaats te maken voor bijna 100 Amsterdamse joden, die op 25 april vanaf het Amstelstation naat Nijvetdal zouden komen. Hoewel vele joodse jongens en mannen uit de hoofdstad op die zaterdag te wetk wetden gesteld in Overijsselse kampen als Molengoot (o.a. Flip Slier), De Vecht, Arriën en

De Conrad, is er die dag geen Amster-dammer in Twilhaar aangekomen.

Onderzoek De eerste groep joden, die daad­werkelijk in het Nijverdalse kamp werd geplaatst kwam uit Gtoningen. Op 10 juli 1942 verzamelden zich 850 joodse mannen op het station aldaar om per trein te wotden af-gevoerd naar werkkampen als Twilhaar bij Nijverdal en onder andere Kloosterhaar, Balderhaar, Het Wijde Gat en De Fledders. Toch denken wij, dat er naast de Groningers wel degelijk ook Amsterdammers in kamp Twilhaar

Joodse mannen in de zomer van 1942 aan het werk in werkkamp Twilhaar. Waarschijnlijk zijn de mannen afkomstig uit Groningen of uit Amsterdam. Er is tot nu toe nog niet een persoon herkend op deze foto.

hebben gezeten. Als op 2 oktober 1942 het kamp wordt ontruimd en de joodse mannen door het dorp over de Grotestraat in de richting van het station lopen, om te worden afgevoerd naar Westerbork, worden enkelen van hen herkend. Een middenstander ontdekt tussen de groep joden een vertegenwoordiger uit Amsterdam, die zo'n twee, drie keer per jaar zijn winkel bezoekt. Ze zwaaien naar elkaar. Een andere middenstander herkent een mede­werker van de firma Boerma, een groothandel in porselein, uir de Warmoesstraat. En één van de joodse mannen weet te ontvluchten, de Amsterdammer Barend Zomer­plaag.

Wij hebben ons wat betreft het onderzoek naar het werkkamp twee doelen gesteld. Ten eerste zouden ze graag zien, dat er een her­

denkingsteken zal verwijzen naar het gedwongen verblijf van mensen in Rijkswerkkamp Twilhaar. Het tweede doel is om alle verzamelde liefst te verwerken tot een publicatie over dit Nijverdalse werkkamp, waarover tot nu toe geen letter in de plaatselijke geschiedenisboeken over de Tweede Wereldoorlog staat.

Veel Nijverdallers, die het werk­kamp hebben gekend, zijn in­middels geïnterviewd, maar van met name de joodse mannen, die er hebben gezeten, ontbreken de namen. Wij hopen, dat wanneer lezers mensen herkennen op de hierbij afgedrukte groepsfoto, de stukjes van de legpuzzel meer en meer in elkaar zullen vallen. Daarom hebben wij een website geopend rond deze groepsfoto uit Twilhaar waar men via de computer informatie hierover kan krijgen.

Indien u ons kan helpen, stuurt u dan uw informatie graag naar: Alex Alferink, Van Speijkstraat 6, 7441 HV Nijverdal, tel. 0548-655490. e-mailadres: alex.alferink@hetnet.nl Jan Fikken, Lage Esweg 9, 7441 AV Nijverdal, tel. 0548-654301

Het adres van de website over Rijks­werkkamp Twilhaar is: h t tp : / /home.hetnet .n l / -xela-94/ index.html

AGENDA (volgens opgave van het ICODO per 12 maart 2002) Herdenkingen

Herdenking Kamp Amersfoort, (besloten bijeenkomst) Datum: vrijdag 19 april 2002 . Locatie: Monument Kamp Amersfoort. Tijd: 14.30 uur. Inlichtingen: Stichting Nationaal Monument Amersfoort, Appelweg 1, 3832 RK Leusden ( 033-4628000) .

Herdenking Vriendenkring Oud-Dachauers Datum: zaterdag 20 april 2002. Locatie: Nationaal Dachau Monument, Bosbaan Amsterdamse Bos. Tijd: 12.00-13.00 uur. Inlichtingen: Vriendenkring Oud-Dachauers, Th.A. Tullenaar, Beukelsdijk 146 A, 3022 D M Rotterdam (010-4770259) .

Herdenking bevrijding Ravensbrück Datum: zondag 21 aprdlQQl. Locatie: Monument op Museum­plein te Amsterdam. Tijd: 11.15 uur ontvangst in de Aula van het Stedelijk Museum; 12.00 uur Herdenking bij het monument. Inlichtingen: Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück, mw. G . C . Spier-Pul len , W e i d e m o l e n 4 6 , 1 7 0 3 T B Heerhugowaard (072-5740728).

Stille tocht naar de Dam (Amsterdams 4 en 5 mei Comité) Datum: zaterdag 4 mei 2002. Locatie: Weteringplantsoen te Amsterdam. Tijd: 18.30 uur. Inlichtingen: A. Eijgenhuijsen, Laurierstraat 107, 1016 PL Amsterdam (020-5287129; b.g.g. 036-5351488) .

Nationale Herdenking Datum: zaterdag: 4 mei 2002. Rechtstreeks verslag op T V 2 en radio 1. Tijd: 18.55-19.30 uur. Herdenkingsplechtigheid: Locatie: de Dam te Amsterdam. Rechtstreeks verslag op de 5 publieke radiozenders en 3 publieke tv-zenders. Tijd: 19.45 uur; om 20.00 uur twee minuten stilte. Inlichtingen: Nationaal Comité 4 en 5 mei, Rapenburgerstraat 109, 1011 VI. Amsterdam (020-6209688); inrernet: www.4en5mei.nl

Herdenkingsconcert (Amsterdams 4 en 5 mei Comité) Datum: zaterdag 4 mei 2002 . Locatie: Beurs van Berlage, Yakultzaal, Damrak te Amsterdam. Tijd: 21.00 uur. Vrije toegang. Inlichtingen: J.W.J. Noor, Laurierstraat 107, 1016 PLAmsterdam (020-6317542; b.g.g. 020-5287129) .

Herdenking Westerbork (Herinneringscentrum Westerbork) Datum: zaterdag 4 mei 2002. Locatie: Nationaal Monument Westerbork Herinningscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9 4 1 4 T G Hooghalen.Tijd: 19.30 uur. Inlichtingen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 TG Hooghalen (0593-592600). Website: www.kampwesterbork.nl

Herdenking omgekomen krijgsgevangenen WOU (Contactgroep Ex-Krijgsgevangenen) Datum: zaterdag 4 w« '2002 . Locatie: NS-station Amersfoort, restauratie perron 2. Tijd: 19.00 uur. Inlichtingen: dhr. A.E. Srandaert, Nettelhorst 80, 4716 ME Ede (0318-626129; tevens fax).

DodenherdenkingEreveldLoensen (Oorlogsgravenstichting) Datum: zaterdag 4 mei 2 0 0 2 . Locatie: Ereveld Loenen, Groenendaalseweg 64 te Loenen. Tijd: 1 1 . 3 0 - 1 2 . 0 0 uur Oecumenische dienst; 14.00-15.00 uur Herdenking. Inlichtingen: Oorlogsgravenstichting, afd. Binnenland en Voor­lichting, dhr. A.C. Bijsmans, Zeestraat 8 5 , 2 5 1 8 AA Den Haag (070-3131094) .

Dodenherdenking Ereveld Grebbenberg (Koninklijke Landmacht (Regionaal Militair Commando West)) Datum: zaterdag 4 mei7002. Locatie: Militair ereveld Grebbeberg, Grebbeweg 123 te Rhenen. Tijd: 18.30 uur aanvang stille tocht; 19.30-20.45 uur Herdenking. Inlichtingen: Regionaal Militair Commando West, Koninklijke Landmacht.

Herdenking Bloemendaal Datum: zaterdag 4 mei2002 Locatie: in gebouw Publieke Werken aan de Brouwerskolkweg te Overveen. Tijd: 19.00 uur: aanvang stille tocht naar Erebegraafplaats, Zeeweg te Overveen Inlichtingen: St. Nationale Herdenking te Bloemendaal, dhr. Sj Joustra (023-52773656) .

Dodenherdenking (Plantage-Weesperburg Vereniging, Verenging Vrienden v.d. Plantage, IVKO-school, Joods Historisch Museum/ Hollandsche Schouwburg) Datum: zaterdag 4 mei. Locatie: Hollandsche Schouwburg, Plantage Middenlaan 24 te Amersterdam. Tijd: 19.30 uur. Inlichtingen: Daniël Bouw, Joods Historisch Museum, Postbus 16737, 1001 RE Amsterdam (020-6269945) .

Ontsteking van het Bevrijdingsvuur (4 en 5 mei Comité Wageningen) Datum: van zaterdag 4 mei op zondag5 mei 2002. Locatie: 5 Meiplein te Wageningen. Tijd: za. 4 mei 24.00 uut - zo. 5 mei 00.00 uur. Inlichtingen: 4 en 5 mei Comité Wageningen, dhr. T. Folkersma, Posrbus 1, 6700 AA Wageningen (0317-492522) .

Nationale Herdenking Capitulaties 1945 (Stichting 'Nationaal Comité Herdenking Capitulaties 1945 Wageningen) Datum: zondag 5 mei 2002. Locatie: 5 meiplein te Wageningen. Tijd: 16.30 uur kranslegging, aansluitend défilé. Inlichtingen: Nationaal Comité Herdenking Capitulaties 1945 Wageningen, R.H. Rijntalder, Postbus 8188, 6710 A D Ede (0318-681400; fax: 0318-683256), E-mail: RH.Rijntalder@hemet.nl

Vrijheid luistert nauw Gevarieerd programma als starr van de Nationale Viering van de Bevrijding Datum: zondag 5 mei 2002, Locatie: diverse locaties in het centrum van Vlissingen, Tijd: 11.30 - 12.15 (besloten deel), 12.30 -14.00 en verder overlopend in bevrijdingsfestival Zeeland Delen van het programma worden 's avonds uitgezonden in het N O S programma over de Nationale Viering van de Bevrijding op Nederland 2. Inlichtingen: Nationaal Comité 4 en 5 mei, Rapenburgerstraar 109, 1011 VL Amsterdam (020-6209688); internet: www.4en5mei.nl

Beviijdmgsfestivals Datum: zondag 5 mei 2002 In 12 provincies vinden 's middags en 's avonds Bevrijdingsfestivals plaats die zich met muziek en inhoudelijke activiteiten met name op jongeren richten. Festivalplaatsen /ijn: Almere, Assen, Den Bosch, Groningen, Haarlem, Iceuwarden, Roermond, Rotterdam, Utrecht, Vlissmgen, Wageningen en Zwolle. Imptessies van het festival in Vlissmgen worden 's avonds uitgezonden in het N O S programma over de Nationale Viering van de Bevrijding op Nederland 2 . Inlichtingen: Nationaal Comité 4 en 5 mei, Rapenburgerstraat 109, 1011 VL Amsterdam (020-6209688); internet: www.4en5mei.nl

Bevrijdingsfestival Amsterdam (Amsterdams 4 en 5 mei Comité) Da tum: zondag 5 mei 2002. Locatie: Museumplein te Amsterdam, l i j d : 12.00-23.00 uur. Inlichtingen: Amsterdams 4 en 5 mei Comité, Laurierstraat 107, 1016 PL Amsterdam (020-6387219; b.g.g. 020-5287129) .

Feestelijk Afsluiting Nationale Vtetingvan de Bemijdiiig Feestelijk concert door de Koninklijk Erkende Fanfare Eensgezindheid uit Maasbracht , winnaar van het Wereldfanlareconcours te Kerkrade 2 0 0 1 . Da tum: zondag 5 mei 2002, Locatie: op de Amstel voor het KoninklijkTheater Carré m Amsterdam lijd: 21.00 - 22.00 uur. Dit programma wordt door de N O S rechtstreeks uitgevonden op Nederland 2. Inlichtingen: Nationaal Comité 4 en 5 mei, Rapenburgerstraar 109, 101 1 VI. Amsterdam (020-6209688): internet: www4enSmei.nl

Herdenkingeetste deportatiet)em vanuit Kamp Vieste) botk (Herinneringscentrum Kamp Westerbork/Nedetlands Auschwit/ Comité) Da tum: maandag 15 juli2002. Locatie: Monumen t 'deTekens', Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 I C Hooghalen. Tijd: nog niet bekend. Inlichtingen: Herinneringscentrum Kamp Westerhork, Oosthalen 8, 9414 T C Hooghalen (0593-592600) . Website: www.kampwesterhork.nl

Reünies en jaarvergaderingen

Reünie Vriendenkring Oud-Dathauets (besloten bijeenkomst) Da tu m : zaterdag 20april2002. Tijd: 1 1.00-1 5.00 uur. Kosten: € 12,50. Inlichtingen en aanmelding: Vriendenkring Oud-Dachauers , Th.A. Tullenaar, Beukelsdijk 146 A, 3022 D M Rotterdam (010-4 7 7 0 2 5 9 ) .

Dag van het Verzet (Stichting Samenwerkend Verzet 1940-194 5) (besloten bijeenkomst) Datum: zaterdag.?/ augustus2002. Locatie: Generaal Spoorka/erne tc Ermelo.Tijd: 11.00 uur. Kosten: € 1 1,50 (onder voorbehoud). Inlichtingen: Stichting Samenwerkend Verzet, mw. Thea Radder, Postbus 125, 3940 AC Doorn (0343-474110) .

Tentoonstellingen

De oo>log voorbij - Ihugkeer en Opvang na de Tweede Wereldoorlog Petiode: t/m medio juni 2002. Locatie: Legermuseum, Korte Geer 1, 261 1 CA Delft. Openingstijden: ma. t /m vri j . : 10.00-17.00 uur;

za. en zo. : 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: Legermuseum, Ella van Mourik, Korte Geer 1, 261 1 CA Delft (015-2150548) .

Charlotte Salomon. Leven'' of Theater' Periode: 22 maart t /m 8 september 2002. Locatie: Joods Histousch Af«.«w«, Jonas Daniël Meijerplein 2-4 te Amsterdam. Openingstijden: ma. t /m /o . : 11.00-1 7.00 uur. Inlichtingen: Joods Historisch Museum, afd. communicatie, Jonas Daniël Meijerplein 2-4 te Amsterdam (020-6269945) , e-mail: communicat ion^jhm.nl

Stip voor stip, stap voot stap, ster voorster Petiode: 20 april t /m 2 juni 2002. Locatie: Herinneringscentt um Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 T C Hooghalen. Openingstijden: ma. t /m vrij.: 10.00-17.00 uur;

/.a. en zo.: 13.00-17.00 uur. Inlichtingen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9 4 1 4 T C koogha l en (0593-592600) . Website: www.kampwesterbork.nl

De oo> log voorbij... I In bewaring gegeven Periode: 14 juni t /m 1 5 september 2002. I .oc.uic: Hetinneringscentrum Kamp Westetbork, Oosthalen 8, 9414 T C Hooghalen. Openingstijden: ma. t /m vrij.: 10.00-17.00 uur;

za. en zo.: 13.00-17.00 uur. Inlichtingen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9 4 1 4 T G Hooghalen (0593-592600) . Website: www.kampwesterbork.nl

Andere activiteiten

Scènes uit 'Stottn in mijn hoofd' f heatervoorstelling aansluitend op de herdenking over angst voor de dood. Datum: dinsdag 14 m e i 2002. Locatie, terrein van Crematorium Rotterdam, Maeterhnckweg 101 te Rotterdam. 'lijd: 19.00-20.20 uur. Inlichtingen: Buch & Partners Communicatieadviseurs (071-5233312) .

Ooggetuigen Data: iedere laatste zondag van de maand Lezing door een gastspreker, veelal oud-gevangenen van Kamp Westerbork, voormalig verzetsstrijders, onderduikers en mensen met een andere achtergrond. Locatie: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 T C Hooghalen, lijd: 14.00 uur. Inlichtingen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 T C Hooghalen (0593-592600) . Website: www.kampwesterbork.nl