n e d e r l a n d s

a u s c h w i t z

c o m 1 e

H E R D E N K I N G S N U M M E R

10de J a a r g a n g no. 1 — januari 1 9 6 6 É •

socr voorlopig v. Walbeeckstr. 9 hs. amsterdam-w., postg 293087 rad.: Arnsteldijk 23, amsterdanvz. b d J i k r c k : AMRO nr 10BMO bijk. van baerlostraat, amsterdam-z.

O p l a g e 1 5 . 0 0 0

H E T O N D E R Z O E K Oratorium in 11 zangen door PeterWeiss

DTE ERMITTLUNG Voorlezing in dc Volkiknmmcr cc Berlijn, 19 oktober 1965 foto DAK

HET ONDERZOEK Dc Nederlandse Coznedie, Amsterdam, 3 december 1965 faro itudirt iemairc cn wenn:nk

Getuige 7

Ik hoorde

hoe een wachtpost"over het prikkeldraad met een negenjarige jongen praatte Je weet al heel wat voor je leeftijd zei dc man

De jongen antwoordde Ik weet dat Lk veel weet en ik weet ook

i

dat ik er niets meer. bij zal leren Hij werd samen met een groep -van ongeveer 90 kinderen op vrachtauto's geladen Toen dc kinderen tegenspartelden riep hij

Klim nu maar : op die auto cn jammer niet zo

jullie hebben immers gezien hoe onze ouders en grootouders zijn weggereden Klim er op

dan zullen jullie ze weerzien En toen zc wegreden hoorde ik

h e hij de bewaker nog toeriep Er zal jullie niets worden geschonken

Op zondag 23 januari legt het Nederlands Auscbwit7 Comité zo-als gebruikelijk bloemen bij de urn met as uit Auschwitz op de N. Oosterbegraafplaats te Amster­dam. Verzamelen om 12 uur bij de hoofdingang.

Jong zijn na Auschwitz

W i j l e v e n n a A u s c h w i t z . A u s c h w i t z is in ons l e v e n a a n w e z i g . W i j , d a t is niet het N e d e r ­lands A u s c h w i t z C o m i t é alleen, zelfs niet a l lereerst . D a t blijkt uit dit n u m m e r n a t u u r ­lijk, m a a r niet m i n d e r uit elk d a g b l a d , uit publ ica t ies en gesprekken . P r o c e s s e n zijn a a n de g a n g : d a t v a n S o b i b o r , v a n z u l k een c e n t r a l e betekenis v o o r N e d e r ­l a n d , een t w e e d e A u s c h w i t z - p r o c e s , w a a r nu o o k een t y p i s c h e b u r e a u - m o o r d e n a a r , B u r ­ger , t e r e c h t s t a a t en vele a n d e r e . Zij i l lustreren w a a r o m de n a z i - m i s d a d e n n i e t m o g e n v e r j a r e n , w a t ons c o m i t é di t j a a r m e t k r a c h t v a n o v e r t u i g i n g steeds h e e f t v e r d e ­d i g d , d a a r i n bijgevallen d o o r reger ing _en p a r l e m e n t . D e dreiging v a n v e r j a r i n g in W e s t - D u i t s l a n d is nog pas o p g e s c h o v e n , wij m o g e n n o g l a n g niet rusten. O m v a n g , o p z e t en u i t v o e r i n g v a n de m i s ­d a a d in ons l a n d is in een h eld er l icht g e ­steld d o o r h e t d i t j a a r verschenen „ O n d e r ­g a n g " v a n p r o f . d r . J . Presser , een l icht des te fe l ler d o o r de o n g e k e n d e v r a a g n a a r h e t boek . D i e belangstel l ing m o g e n wij zien als een o p d r a c h t ons w e r k m e t te m e e r t o e w i j ­ding in n o g wijder kr ing v o o r t te z e t t e n . W i j zien h e t als een erkenning v a n die o p d r a c h t en d a t w e r k d a t p r o f . Presser ui ts lui tend in ons blad zijn inzichten o v e r de reac t ies o p zijn boek w i l d e publ iceren . W i j hebben n a de grootse t w i n t i g s t e h e r d e n ­king v a n A u s c h w i t z ' bevri jding in w o o r d , geschr i f t en m e t t e r d a a d berecht ing v a n de beulen n a g e s t r e e f d : wij n o e m e n hier slechts de A m s t e r d a m s e r e c t o r - m a g n i f i c u s m r . J . v a n d e r H o e v e n , zijn Leidse col lega , de c r i m i n o ­loog en a u t e u r m r . W . H . N a g e l en de h e ­

laas o v e r l e d e n verzetsstr i jders G e r r i t B l o m , die in k l a r e t a a l v e r t o l k t e n w a t ons al len beziel t . O n s p r o t e s t tegen de schandeli jk l ichte v o n ­nissen in h e t bi jzonder in het F r a n k f o r t e r A u s c h w i t z - p r o c e s is o v e r a l , spec iaal in D u i t s ­l a n d zelf , g e h o o r d , evenals d a t tegen de m i l ­de bejegening v a n R a j a k o w i t s c h , die de w e g n a a r de d o o d v o o r o n z e mensen ui ts t ippelde . In h e t z e l f d e W e n e n g a a t een V e r h e l e n v r i j ­uit, Befehl ist ja Befehl en M U L K A ! D i e mi ldheid jegens nauweli jks a f g e d a n k t e m o o r d e n a a r s ( w e r d de v r i j s p r a a k v a n t w e e T r e b l i n k a - S S - e r s in L ü n e b u r g „ w e g e n s g e ­brek a a n c o n c r e e t bewijs" niet m e t a p p l a u s v a n de publieke t r ibune b e g r o e t ? ) moest , z o u m e n menen, nog veel m i l d e r t e g e n o v e r de s l a c h t o f f e r s s temmen. N i e t s is m i n d e r w a a r . D e reger ing te B o n n , die kosten n o c h pressie te h o o g a c h t v o o r nieuw en n o g vreseli jker geweld , o n t z a g z ich niet s c h a d e - u i t k e r i n g e n a a n H i t i e r s s l a c h t o f f e r s te b e k n o t t e n . M a a r hoe s t a a t het in N e d e r l a n d ? D e C a d s u -fooi a a n de g e t r o f f e n e n , w a n t m e e r is h e t niet , is v e r d e e l d ; hoe , d a t la ten wij nu m a a r d a a r .

A a n de z w a a r s t g e t r o f f e n g r o e p , n a k a m p ­verblijf o f o n d e r d u i k i n v a l i d e o f z iek g e ­bleven o f g e w o r d e n , k o n dit d r u p p e l t j e geen v e r l i c h t i n g brengen. N o g steeds krijgen d e z e mensen als z o d a n i g geen pensioen, b e s t a a t e r zelfs geen regeling v o o r hen. W i j p u b l i c e e r ­den v e r l e d e n j a a r de o p v a t t i n g e n v a n d r . G . de H a a s in deze . N u heef t het N . A . C . in een adres a a n de T w e e d e K a m e r a a n g e d r o n ­gen o p een a lgemene regel ing v o o r v a s t e ui tkering a a n deze v o o r t d u r e n d v e r g e t e n , z w a a r s t b e n a d e e l d e c a t e g o r i e . N e d e r l a n d s e burgers . W i j v e r t r o u w e n d a t reger ing n o c h p a r l e m e n t d o o f kunnen blijven v o o r d e z e schrijnende a a n k l a c h t , die 2 1 j a a r n a het v e r d w i j n e n v a n de b e z e t t i n g alleen m a a r schri jnender is g e w o r d e n . E v e n weinig als a a n de l e v e n d e consequen­ties v a n A u s c h w i t z lieten de o p e e n v o l g e n d e reger ingen z ich gelegen liggen a a n het eren

Landelijke bijeenkomst van gepens ioneerde verzetsstri jders

A a n het v e r z o e k s c h r i f t d a t d o o r gepensio­

n e e r d e verzetsstr i jders en n a b e s t a a n d e n a a n

de reger ing w e r d ger i cht t e r a a n p a s s i n g en

v e r h o g i n g v a n hun u i t k e r i n g e n v a n de bui­

t e n g e w o n e pensioenwet , z a l d o o r een l a n d e ­

lijke bi jeenkomst k r a c h t w o r d e n bijgezet .

W i j r o e p e n een ieder o p o m o p 3 f e b r u a r i

1 9 6 6 a a n w e z i g te zijn in g e b o u w A m i c i t i a

te D e n H a a g . A a n v a n g 11 uur .

E e n v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n ons c o m i t é za l

d a a r o.a . het w o o r d v o e r e n .

J o s S l a g t e r ,

, " (voor? ; . )

d e r d o d e n . N i e t s droeg de reger ing v a n N e ­d e r l a n d bij a a n het i n t e r n a t i o n a l e m o n u m e n t , d a t o o k een z o g r o o t a a n t a l v a n h a a r b u r ­gers m o e t gedenken en de huidige en k o m e n ­de generat ies w a a r s c h u w e n . T e erkentel i jker zijn wij , n u de g e m e e n t e A m s t e r d a m een voors te l l ing d o o r de N e d e r ­landse C o m e d i e v a n „ H e t o n d e r z o e k " ten b a t e v a n het N e d e r l a n d s e C o m i t é M o n u ­m e n t te A u s c h w i t z mogeli jk h e e f t g e m a a k t . W a a r o m k a n de l a n d s o v e r h e i d niet het enig juiste g e b a a r o p b r e n g e n ? In dit b lad v i n d t m e n enkele passages uit P e t e r Weiss ' „ O r a t o r i u m " d a t de l a a t s t e m a a n d e n overduidel i jk h e e f t b e w e z e n d a t het verschijnsel A u s c h w i t z in ons leven , aus a l ­ler leven, a a n w e z i g is, niet in de l a a t s t e p l a a t s o o k bij jongeren . H e t z a l u o p v a l l e n h o e z e e r in dit n u m m e r re s tem v a n jonge mensen kl inkt . H e t is het v o o r n a a m s t e k e n ­m e r k v a n de A u s c h w i t z - h e r d e n k i n g di t j a a r , v a n o n z e v o o r a f g a a n d e ac t ie o o k , w a a r i n de s tudenten v a n de A S V A , de S t u d e n t e n v a k ­beweging s p o n t a a n m e t ons m e e g i n g e n . Z o n ­der de jeugd z o u ar t is t iek n o c h p r a k t i s c h v a n h e r d e n k e n in deze t r a n t s p r a k e zijn. W i j hebben d a t t r o u w e n s o o k o p en o m de vi j fde mei duidelijk e r v a r e n .

E r zijn er die z o u d e n wil len v e r g e t e n , m e t z a n d o v e r s t r o o i e n , ze l fs o n t k e n n e n w a t er is gebeurd . D e z a n d s t r o o i e r s bereiken o o k de jeugd. G e l u k k i g doen d a t meest a n d e r e n : ons v o r i g h e r d e n k i n g s n u m m e r is v o o r a l d a n k zij letterl i jk alle o n d e r w i j s o r g a n i s a t i e s in 2 0 . 0 0 0 e x . v e r b r e i d en z o de jeugd ten g o e d e gekomen. D i t gebeur t o o k nu . W i j z o u d e n z e g g e n : het r e s u l t a a t v a n W e i s s ' en Pressers o n d e r z o e k is b o v e n a l ger i cht t o t wie niet uit e r v a r i n g k u n n e n , m a a r d o o r o n z e b e m i d ­deling wil len w e t e n . O m hen te w a p e n e n , die jong zijn n a A u s c h w i t z , o p d a t zij elk A u s c h w i t z in zijn v e r d o r v e n k i e m k u n n e n smoren .

E . T .

Tob. Lavino L A D I E S A N D ' G E N T T A I L O R

Moderne Coupe

i en prima afwerking

Keuze uit de beste

binnen- en buitenlandse 1 stoffen

K r i b b e s t r a a t 3 1 ' , A m s t e r d a m - Z .

T e l . . 7 1 6 0 4 8 B . G . G . 12 3 1 2 3

Auschwitz-herdenkingen Regina Smendzianka, piano

Kelly Christophorides (Athene) in haar dansdrama Romeo, Julia en de duis tern is , m.m.v. leden van het Nationale Ballet o.l.v. Sonia Gaskel Toegangspri js ƒ 2 . 7 5

Kaarten verkri jgbaar:

Den Haag, 23 jan., 8 uur Diligentia Ph. Alter, Badhuisweg 55, S c h e v e -ningen. H. Sluis , Wijnhaven 16 en Anslo-s t raat 145" . Muziekh. Alberson S Co, Gr. Herto-ginnelaan 182.

Amsterdam, 25 jan. 8 uur Bachzaal de Zwarte, v. Walbeecks t raat 9 hs. , Nieuwe Muziekhandel Leidsestr . 50. Muziekbeurs Amsterdam, Trompen­burgerstraat 111, Amsterdam-Z.

Rotterdam 26 jan. 8 uur Rijnhotel Spreker : Pierre J a n s s e n Lichtenauer, Korte Lijnbaan 26. N.V. De Arbeiderspers , Slaak 34 . Fa. S imonis , Bei jerlandselaan 29 ,

en aan de zaal indien voorradig

EEN BOEK ZIET HET

LICHT D e r e d a c t i e v a n dit o r g a a n v e r z o e k t mij , iets te v e r t e l l e n v a n de

w e e r k l a n k en de reac t ies op mijn boek O N D E R G A N G , a l s o o k mijn

eigen m e n i n g h i e r o v e r w e e r te geven . W e l n u , ik z a l het p r o b e r e n ,

let w e l : p r o b e r e n .

Is het d a n z o moeili jk? H e t a n t w o o r d luidt , m o e t l u i d e n : ja . H e e l

moeili jk, eigenlijk nauweli jks doenlijk. Z o e k ik i m m e r s het juiste

w o o r d o m die reac t ies te kenschetsen, d a n d r i n g t e r z ich één bij m e

o p : ze w a r e n verpletterend. Z o w e l in h o e v e e l h e i d als inhoudeli jk .

O p 2 2 apr i l 1 9 6 5 o v e r h a n d i g d e minis ter V r o l i j k het eers te e x e m p l a a r

a a n de A m s t e r d a m s e b u r g e m e e s t e r m r . V a n H a l l . M a a r v o o r d i e n

w a r e n er al t e le foont jes en b r i e v e n b i n n e n g e k o m e n , reac t ies o p de

a a n k o n d i g i n g v a n die p l e c h t i g h e i d . Z e w a r e n w e l eens v a n een o n t ­

r o e r e n d e a r g e l o o s h e i d ; h o e n a ï e f bi jvoorbeeld m o e s t ze mij niet in de

o r e n k l i n k e n bij een b o e k v a n een 1 1 5 0 bladzi jden, een m a a n d e n ­

lange technische v o o r b e r e i d i n g vereisend, die a l l e r l a a t s t e w a a r s c h u ­

w i n g : „ D e n k t U e r o m , d a t U er v o o r a l in zet , d a t d i e - e n - d i e . . . " !

M i j w a s g e v r a a g d , h o e v e e l e x e m p l a r e n n a a r mijn eigen mening de

eerste o p l a g e diende te te l len ; ik h a d g e o p p e r d 1 0 . 0 0 0 , die — z o

v o o r s p e l d e ik — binnen één o f t w e e j a a r wel h u n w e g o n d e r h e t p u ­

bliek z o u d e n v i n d e n . I k h a d dit , eerlijk gezegd , m e t een i e t w a t k w a a d

g e w e t e n n o g a l r o o s k l e u r i g z o v e r o n d e r s t e l d , o m d a t ik t e g e n o v e r h e t

r is ico , d o o r de u i t g e v e r g e n o m e n , geen z w a r t k i j k e r w o u schijnen.

D e z e u i t g e v e r d r u k t e 1 1 . 0 0 0 e x e m p l a r e n , die e r geen t w e e j a a r , m a a r

t w e e w e r k d a g e n o v e r deden, z o d a t hij er m e t spoed n o g 3 0 . 0 0 0 o v e r ­

heen g o o i d e . E n d a a r n a een g o e d k o p e u i t g a v e , v a n liefst 5 0 . 0 0 0 .

E n d a a r n a . . .

D e l e z e r wi l w e l a a n n e m e n , d a t deze s t a r t o p z i c h z e l f v o o r een

schri jver een s c h o k k e n d e e r v a r i n g m o e t hebben b e t e k e n d . M a a r toen

moesten de eigenlijke reac t ies n o g l o s k o m e n . Zi j k w a m e n . O m te b e ­

g i n n e n : de k r a n t e n , d a g - , w e e k - m a a n d b l a d e n , w e l k e v o o r ' t o v e r ­

g r o t e deel z e e r veel a a n d a c h t a a n het boek besteedden in bijna een­

s t e m m i g e d e l m o e d i g e beoordel ingen o f soms d i e p g a a n d e b e s c h o u w i n ­

gen. E n d a a r n a een a a n t a l i n g e z o n d e n s tukken p l a a t s v e r l e e n d e n ,

w e l k bij alle verschi l len in toon en i n h o u d die a a n d a c h t v o o r h e t

b o e k w a k k e r hielden. Vr i jwel iedereen die publ iceer t w o r d t l iever

a f g e k r a a k t d a n d o o d g e z w e g e n — en ik z o u niet g r a a g b e w e r e n , d a t

m e n mij a f g e k r a a k t h e e f t ; d o o d g e z w e g e n in elk g e v a l n i e t !

D a a r n a a s t r inkelde v o o r t d u r e n d de t e l e f o o n , b r o n v a n d a n k b a a r h e i d

v o o r mij , m a a r o o k , soms d a n , v a n ergenis . H e t k o n o o k w e l eens

k o m i s c h zijn, z o in het g e v a l v a n een hoogst a c h t b a a r lezer , die , a a n ­

s toot n e m e n d a a n een b e p a a l d e passage , d o o d g e w o o n o p b e l d e en toen

ik h e m p o o g d e bij te brengen, d a t ik, b e o e f e n a a r v a n een b e r o e p -

z o n d e r - v r i j e - t i j d , het werkel i jk te d r u k h a d , o m h e m te o n t v a n g e n

( w a n t d a t eiste hij o p h o g e t o o n ) , w o e d e n d u i t r i e p : „ T e d r u k ? M a a r

w a t h e b t U d a n te d o e n ? " Z o iets w a s u i t e r a a r d (en gelukkig m a a r )

een u i t z o n d e r i n g . M e n b e z o r g d e mij geschenken, b l o e m e n ( o o k een

enkele b o o m p l a n t i g in I s r a ë l ) , boeken, g r a m o f o o n p l a t e n . M e n z o n d

mij b r i e v e n v a n h e i n d e en v e r , soms van zeer ver ( A f r i k a , A u s t r a l i ë ,

A m e r i k a ) . A l l e m a a l reac t ies , t iental len, spoedig h o n d e r d e n . A l l e m a a l

w e e r k l a n k e n , w a a r t u s s e n o o k een enkele ant isemiet ische . N a a m l o o s ,

a c h ja . . .

E r v a l t geen beginnen a a n , een in b i jzonderheden a f d a l e n d beeld

v a n di t alles te g e v e n ; ik g e l o o f te m o g e n zeggen, d a t geen enkele

d e n k b a r e s c h a k e r i n g o n t b r a k . R e a c t i e s o p een en h e t z e l f d e boek v a n

steeds w e e r a n d e r e lezers , die z ich als ' t w a r e in d a t boek w e e r s p i e ­

gelden, die d o o r g a a n s o n b e w u s t en o n b e d o e l d v a n z i c h z e l f een p o r ­

t r e t g a v e n . L a a t mij ' t z o f o r m u l e r e n : z u l k e lezers v e r b e e l d e n z i c h

— te g o e d e r t r o u w natuur l i jk — iets o v e r het gelezene te ver te l len

en v e r t e l d e n . . . v a n de l e z e r .

In schier e lke br ief , e lk t e l e f o o n t j e s c h o n k die m e d e m e n s mij d a t z e l f ­

p o r t r e t . N u is iedere schri jver v a n w e l k b o e k o o k d a a r m e e m i n o f

m e e r v e r t r o u w d en ikzel f ben d a t v a n v r o e g e r e publ ica t ies . I n die

o m v a n g , in die h e v i g h e i d h a d ik het e c h t e r n o g n i m m e r e r v a r e n . I n

die h e v i g h e i d : v r i j w e l al le reac t ies h a d d e n één e lement g e m e e n : z e

w a r e n e m o t i o n e e l en d a t dikwijls in o n g e k e n d e en soms o n v o o r s t e l ­

bare m a t e . H e t geheel o v e r z i e n d , ben ik d a t g a a n d e w e g b e t e r g a a n

begrijpen dit g e s c h i e d w e r k i m m e r s b e h a n d e l d e niet h e t m i d d e l e e u w s e

leenstelsel o f de reger ing v a n K a r e i de Vi j fde , m a a r het ging o v e r

mensen. O v e r mensen, niet v a n l a n g geleden, m a a r v a n o n z e eigen

tijd. O v e r eigentijdse m e d e m e n s e n dus, m a a r d a n geen o n b e k e n d e n ,

die ons niets ze iden , m a a r lieden, die m e n g e k e n d h a d , o v e r w i e m e n

een o o r d e e l h a d , t e n g o e d e o f ten k w a d e , die m e n b e w o n d e r d e o f l ief ­

h a d , die m e n h a a t t e o f v e r f o e i d e . G e e n w o n d e r , d a t z i c h s p a n n i n ­

gen o n t l a a d d e n , d a t e r gevoelens n a a r b o v e n k w a m e n , d a t z i c h w e n ­

sen, v o o r n e m e n s , n a g e d a c h t e n , w e e k l a c h t e n ui t ten v a n een verbi js te ­

rende intensitei t . I k e r v o e r , ik o n d e r g i n g het als een ui tbars t ing , als

een o n t p l o f f i n g . D a t alles s t o r t t e z i c h m e t e l e m e n t a i r g e w e l d o p d e z e

schri jver . H e t w a s , als g e z e g d , v e r p l e t t e r e n d . D a a r n a a s t — e v e n in

een n u c h t e r d e r v l a k — z o n d e n velen mij tevens a a n v u l l i n g e n en v e r ­

beter ingen t o e . B i jna a l t o o s kleinigheden, w a a r ik e c h t e r juist d o o r het

t e m p o , w a a r i n de v o l g e n d e d r u k k e n dienden g e r e e d te k o m e n , bij

alle erkentel i jkheid niet v o l d o e n d e a a n d a c h t a a n k o n schenken. I n ­

grijpende wijzigingen bleken e c h t e r n i e t v e r e i s t ; mijn visie o p b e l a n g ­

rijke kwest ies k o n ik h a n d h a v e n . E n de u i t g e v e r : hij d r u k t e v o o r t . . .

W a n n e e r ik n u , als in mijn a a n h e f b e l o o f d , p r o b e r e n w i l , duidelijk

te m a k e n , w a t precies d a t „ v e r p l e t t e r e n d e " w a s , wijs ik e r o p , d a t een

zeer g r o o t deel v a n de mij bereikende reac t ies g e t u i g d e n v a n een

schuld. N a l a t i g h e i d , onverschi l l igheid , t e k o r t a a n f a n t a s i e , t r a a g h e i d

— ik z e t hier m a a r e n z o v o o r t ( s o m m i g e br ieven v e r r i e d e n m e e r en

e r g e r ! ) — h a d d e n e r t o e geleid, d a t m e n geen o f in elk g e v a l te w e i ­

nig w e e r s t a n d h a d geboden a a n de w e g v o e r i n g v a n h o n d e r d d u i z e n d

J o d e n n a a r de g a s k a m e r . H e t w a s gebeurd en m e n h a d h e t zien g e ­

beuren, la ten gebeuren. I n mijn boek, d a t w e l b e s c h o u w d geen enkele

als z o d a n i g g e f o r m u l e e r d e a a n k l a c h t b e v a t , v o e l d e m e n z i c h a a n g e ­

k l a a g d . E n g e n o o p t , n o g eens, t o t de bekentenis , die h o n d e r d e n t h a n s ,

n a z o v e e l ja ren , o n o n t k o o m b a a r a c h t t e n , de bekentenis v a n een

mea culpa (het is mijn s c h u l d ) . H o n d e r d e n , die , n a a r ik a a n n e e m ,

v o o r d u i z e n d e n s p r a k e n , misschien v o o r v e l e d u i z e n d e n . V e r p l e t t e ­

rend? J a , w a n t z o iets stelt de schri jver t e g e n o v e r een v r a a g , die v o o r

h è m o n o n t k o o m b a a r bl i jkt : W i e ben jezelf, d a t jij z o t a l l o z e m e d e ­

mensen die schuld z o u m o g e n v o o r h o u d e n ? S l e c h t s enkele z e e r g r o ­

ten uit de menselijke geschiedenis , slechts o n z e b o e t p r o f e t e n w a s d a t

beschoren — en w i e z a l zeggen , hoe z w a a r zij d e z e last get i ld h e b ­

ben? V o o r d e z e schri jver a l t h a n s bleef — en blijft — ze o n t i l b a a r .

O n d r a a g l i j k . V e r p l e t t e r e n d .

W a t h i e r n o g m e e r v a n te zeggen? Misschien t o c h n o g d i t : E e n schr i j ­

v e r heef t vi j f t ien j a a r a a n een boek g e w e r k t en h e t r e s u l t a a t is n a ­

tuurlijk ook in zijn g e v a l een z e l f p o r t r e t . H i j s t a a t in zijn tekst ten

v o e t e n uit , m e t zijn d e u g d e n en t e k o r t k o m i n g e n . O v e r één v a n die

laa ts te k a n geen m e n i n g s v e r s c h i l b e s t a a n : h i e r l a g een t a a k , v e r u i t ­

g a a n d e b o v e n de p e r s o o n v a n elke geschiedschri jver o o k ; een o p d r a c h t

als d e z e w a s eigenlijk o n u i t v o e r b a a r . T e g e n o v e r d e z e vas ts te l l ing

rest de mens , die h a a r m e t zijn o n t o e r e i k e n d e k r a c h t e n n i e t t e m i n o p

z ich h e e f t d u r v e n n e m e n , s lechts één v e r d e d i g i n g . E n w e l een, w e l k e

hem z e l f tevens t o t t r o o s t s t r e k t : de getuigenis , d a t hij d i t w e r k h e e f t

pogen te d o e n n a a r eer en g e w e t e n , in dienst v a n d e w a a r h e i d en

de gerecht igheid .

8 d e c e m b e r 1 9 6 5

J . P R E S S E R

O p 2 7 j a n u a r i za l het 2 1 j a a r geleden zijn,

d a t eenheden v a n het S o w j e t - R u s s i s c h e leger

het v e r n i e t i g i n g s k a m p A u s c h w i t z bevr i jdden.

V o o r i e m a n d , die in de o o r l o g s j a r e n deze

hel niet m e e g e m a a k t heef t , blijft A u s c h w i t z

iets, d a t hij n o o i t begrijpen za l a l t h a n s niet

vol ledig .

W a t stelt men z ich v o o r bij h e t fei t v a n c a .

zes mil joen d o d e n , w a a r v a n het m e r e n d e e l

v e r g a s t w e r d , o m d a t zij J o d e n , v o o r a l J o ­

den, z igeuners , o f Russische k r i j g s g e v a n g e ­

nen w a r e n ?

E e n n a t u u r r a m p , z o a l s de w a t e r s n o o d v a n

1 9 5 3 , die o n g e v e e r 2 0 0 0 mensenlevens eiste

is n o g iets d a t te begrijpen v a l t . Moei l i jker ,

zoa l niet onmogel i jk w o r d t het z ich een

v o o r s t e l l i n g t e m a k e n v a n de a r m o e d e , h o n ­

g e r en z i e k t e die in A z i ë ten g e v o l g e v a n

het a c h t e r b l i j v e n v a n de e c o n o m i s c h e o n t ­

w i k k e l i n g jaarl i jks mi l joenen s l a c h t o f f e r s

m a a k t .

D e z e r a m p e n k o m e n o v e r de mensheid o m d a t

het technisch k u n n e n , de natuurl i jke o n t ­

w i k k e l i n g v a n de mens n o g niet v e r genoeg

g e v o r d e r d is. H i e r is in z e k e r e zin s p r a k e

v a n een schuldloos fa len .

M a a r A u s c h w i t z is iets a n d e r s . A u s c h w i t z

b e t e k e n t een s y s t e m a t i s c h g e w i l d e m o o r d .

I n A u s c h w i t z m o e s t e n mensen s t e r v e n o p

g r o n d v a n een p e r f i d e ideologie . H e t z e l f d e

technisch k u n n e n , d a t de mens in s t a a t z o u

k u n n e n stellen z ich een paradi js o p a a r d e te

b o u w e n w e r d in A u s c h w i t z in dienst v a n de

verniet iging gesteld. D a a r o m is A u s c h w i t z

z o moeili jk te begrijpen en o o k o m d a t d e z e

ui t roei ing m e t z o v e e l s a t a n i s c h e lust kon g e ­

beuren. D e A u s c h w i t z - p r o c e s s e n leren ons

hoe o p het eers te g e z i c h t redelijk ordentel i jke

lieden die in de g e w o n e m a a t s c h a p p i j n a u w e ­

lijks z o u d e n o p v a l l e n g e d u r e n d e d e z e o o r ­

logsjaren m e t een w r e e d h e i d en een d u i v e l s ­

heid zijn o p g e t r e d e n , die in h e t dierenri jk

zijn w e e r g a niet kent . E r w a r e n o o k a n d e r e

k a m p e n , m a a r ze denken s p e c i a a l a a n A u s c h ­

w i t z , o m d a t t e c h n i e k , s y s t e m a t i e k en a a n t a l

d a a r zijn luguber c u l m i n a t i e p u n t v o n d .

W a t de betekenis is v o o r hen die d a a r w a ­

ren v a l t slechts te r a d e n ; v o o r de a n d e r e n

betekent h e t : N o o i t m e e r A u s c h w i t z .

M e n za l z ich a f v r a g e n of een n i e u w A u s c h ­

w i t z nog mogeli jk is, o f de v e r s c h r i k k i n g

v a n en de h e r i n n e r i n g a a n A u s c h w i t z niet

v o l d o e n d e is o m een dergelijke r a m p , een

dergeli jke v e r v a l v a n de westerse c u l t u u r en

b e s c h a v i n g te v o o r k o m e n . D e geschiedenis

leer t ons e c h t e r d a t wij in s t a a t zijn het z e l f ­

de soor t f o u t e n in betrekkeli jk k o r t e tijd o p ­

nieuw te m a k e n , al za l de v o r m w a a r i n de

geschiedenis z i c h h e r h a a l t v a n k e e r t o t keer

verschi l len .

D i t h o u d t in, d a t „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z "

een bewuste d a a d v a n ons eist. W i j zullen

het onmogel i jk m o e t e n m a k e n , d a t i d e o l o ­

gieën die de w a a r d e v a n de ze l f d e n k e n d e en

h a n d e l e n d e mens , de gel i jkgerecht igdheid v a n

de mens niet erkennen, een v o e d i n g s b o d e m

zullen v i n d e n . H e t betekent d a t w e m e e r

ernst zullen m o e t e n m a k e n m e t de s o l i d a r i -

t e i t s g e d a c h t e , n a t i o n a a l z o w e l a ls i n t e r n a ­

t i o n a a l . W e zullen d a a r t o e de verschi l len in

r i j k d o m en o n t w i k k e l i n g s m o g e l i j k h e d e n g e ­

r i n g e r m o e t e n m a k e n . W e b e h o r e n e r v o o r te

z o r g e n , d a t e r geen g r o e p e n mensen zijn, die

WAT N U ?

buiten hun schuld het s l a c h t o f f e r w o r d e n

v a n de strijd om het b e s t a a n en de v o o r u i t ­

gang .

D i t alles h een proces v a n langere a d e m , h e t ­

geen niet betekent d a t deze p r o b l e m e n nu

m i n d e r belangrijk zijn en v e r o n a c h t z a a m d

kunnen w o r d e n .

M e e r binnen ons gez ichtsve ld z i t ten we nog

m e t de g e v o l g e n v a n de T w e e d e W e r e l d ­

o o r l o g . E é n v a n deze kwesties is het feit d a t

nog z o vele (hoeveel? ) n a z i - m i s d a d i g e r s vri j

rondlopen en als het i n t e r v i e w m e t E i c h ­

m a n n jr, zoals d a t onlangs in de d a g b l a d p e r s

v e r m e l d w e r d juist is er een g e t r o u w e copie

v a n de n a z i - o r g a n i s a t i e in W e s t - D u i t s l a n d

o p g e b o u w d en w e r k z a a m is.

D e O o s t - W e s t v e r h o u d i n g , de k o u d e o o r l o g

is m e d e v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r het feit , d a t

het m e t de d e n a z i f i c a t i e en b e r e c h t i n g v a n

de N a z i ' s in W e s t - D u i t s l a n d en O o s t e n r i j k

z o t reur ig gesteld is. E n als z o d a n i g zijn wi j ,

Westel i jke Geal l ieerden m e d e schuldig a a n

het feit d a t n o g z o v e l e n a z i - m i s d a d i g e r s zich

vr i j kunnen bewegen en, w a t n o g veel e r g e r

is, er n o g steeds fascist ische tendenzen in

de W e s t d u i t s e en Oostenr i jkse s a m e n l e v i n g

a a n w e z i g zijn. E r heerst d a a r nog steeds een

geest die de kiemen in z ich b e r g t v o o r nieu­

w e c a t a s t r o f e s . E n a a n g e z i e n deze o v e r h e d e n

niet de m e n t a l e bereidheid t o n e n d e z e kiemen

uit te roeien, zijn wij v e r p l i c h t , v e r p l i c h t

aan de v o r i g e en k o m e n d e generat ie , hen te

d w i n g e n de n o d i g e s tappen te doen.

H e t is o n g e h o o r d , d a t een m a n als W i e s e n t h a l ,

een p r i v é p e r s o o n , deze o p s p o r i n g s w e r k ­

z a a m h e d e n m o e t v e r r i c h t e n .

Wi l len wij de f r a a i e w o o r d e n die elk j a a r

en in het b i jzonder elke vijf j a a r o p de e r e ­

b e g r a a f p l a a t s e n en bij de o o r l o g s m o n u m e n ­

ten w o r d e n ui tgesproken niet als holle k l a n ­

ken la ten kl inken, da n zullen wij al o n z e

i n v l o e d dienen a a n te w e n d e n o m elke n a z i -

m i s d a d i g e r v o o r zijn r e c h t e r te brengen.

E n z o zul len wij de 2 7 e j a n u a r i m o e t e n ge­

denken, in A m s t e r d a m , D e n H a a g en R o t t e r ­

d a m , m a a r liefst o o k in de h u i s k a m e r . In

A u s c h w i t z ze l f za l deze d a g eveneens h e r ­

d a c h t w o r d e n . Z o n d e r m o n u m e n t over igens .

H e t i n t e r n a t i o n a l e A u s c h w i t z C o m i t é h e e f t

d a a r t o e nog niet de b e n o d i g d e middelen b i j ­

een k u n n e n brengen. Vele reger ingen hebben

steun t o e g e z e g d , veel p a r t i c u l i e r e n hebben

hun steentje bi jgedragen, gelukkig o o k een

g r o o t a a n t a l N e d e r l a n d e r s . D e N e d e r l a n d s e

o v e r h e i d h e e f t e c h t e r geen t e r m e n k u n n e n

v i n d e n o m een bi jdrage te g e v e n . D e rege­

r ing — de Q u a y — heeft „in dergelijke g e ­

v a l l e n " steeds a f w i j z e n d beslist. A l s o f m e n

b a n g w a s een p r e c e d e n t te scheppen. A l s o f

een p r e c e d e n t g e v o n d e n z o u k u n n e n w o r d e n .

D e z e reger ing , e v e na ls de d a a r o p v o l g e n -

d e r e g e r i n g - M a r i j n e n , bewees h i e r m e d e , d a t

zij de w a a r h e i d v a n A u s c h w i t z niet o p z ich

in h e e f t la ten w e r k e n . E e n t reur ige z a a k .

M e n z o u een a r g u m e n t k u n n e n v i n d e n in

het feit , d a t A u s c h w i t z in het a n d e r e blok

ligt, d a t er c o m m u n i s t e n in de diverse A u s c h ­

w i t z C o m i t é ' s z i t t ing hebben, d a t de c o m ­

munis ten , de O o s t - E u r o p e s e s ta ten pol i t ieke

m u n t uit dit m o n u m e n t z o u d e n k u n n e n s l a a n .

Z e k e r , er zijn c o m m u n i s t e n , die i n v l o e d h e b ­

ben in de A u s c h w i t z C o m i t é ' s . C o m m u n i s t e n

s treden en s t ierven , o o k in A u s c h w i t z , a a n

de g o e d e k a n t g e d u r e n d e de T w e e d e W e r e l d ­

o o r l o g . D e p r o p a g a n d a , die m e t een A u s c h ­

w i t z m o n u m e n t g e m a a k t z o u k u n n e n w o r d e n

is „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " en dit geldt de

c o m m u n i s t e n e v e n z e e r als de n i e t - c o m m u -

nisten. Juis t d o o r het a f w e z i g blijven v a n

W e s t e r s e reger ingen za l A u s c h w i t z — en

ten o n r e c h t e — g e ï d e n t i f i c e e r d w o r d e n m e t

de c o m m u n i s t i s c h e z a a k .

E e n g r o o t a a n t a l reger ingen v a n W e s t e u r o -

pese l a n d e n , w a a r o n d e r o n z e B e n e l u x - p a r t -

ners , F r a n k r i j k , I t a l i ë en N o o r w e g e n hebben

dit kennelijk ingezien, h e t g e e n resul teerde in

een bi jdrage v o o r het m o n u m e n t .

D i t i n t e r n a t i o n a l e aspect , de c o ë x i s t e n t i e , h e t

gezamenli jk b e z i n n e n o p een t o e k o m s t in de

geest v a n „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " , b e h o o r t

o o k v o o r de N e d e r l a n d s e reger ing , die als

eerste a a n g e w e z e n is o m leiding en r i c h t i n g

a a n o n z e s a m e n l e v i n g te g e v e n het r i c h t ­

snoer te zijn, n o g a f g e z i e n v a n de v e l e t i e n ­

duizenden N e d e r l a n d e r s die d a a r o m k w a ­

men.

M o g e d e z e reger ing , die in z o v e e l o p z i c h t e n

v a n een a n d e r e m e n t a l i t e i t blijk geef t o p de

beslissing v a n het v o r v o r i g e k a b i n e t t e r u g ­

k o m e n .

J O O P K O O P M A N

Nimmer Auschwitz -Immer menselijkheid

Rabbijn H. Rodrigues Pereira is hoofd van de afd. onderwijs der Ned. Isr. Hoofdsyna­goge te Amsterdam

V o o r mi j l iggen de b o e k e n v a n P r e s s e r , d a a r o p een s c h r i f t e l i j k v e r ­

z o e k een a r t i k e l t e s c h r i j v e n v o o r di t „ h e r d e n k i n g s n u m m e r " .

H e t m o e t n i e t n o d i g z i jn een b e p a a l d e g e m o e d s s t e m m i n g o p t e r o e ­

p e n v o o r m e n z i jn g e d a c h t e n n e e r s c h r i j f t . G e d a c h t i g a a n h e t J o o d s e

s p r e e k w o o r d „ L e t t e r s m a k e n w i j s " , d e e d ik h e t e c h t e r w e l .

T o t n u t o e h a d i k de b e i d e de len in de k a s t l a t e n s t a a n , w i l d e ik ze

n i e t i n z i e n . M e n w i l n i e t g a a r n e l e z e n o v e r d a t g e n e , d a t m e t „ l e e d "

n i e t k a n w o r d e n a a n g e d u i d , l eed w a a r b i j v e r g e l e k e n t w e e en een h a l f

j a a r o n d e r d u i k een p a r a d i j s w a s . D e w e g v a n de m i n s t e w e e r s t a n d ?

I n d e r d a a d , d a a r o m is h e t g o e d , d a t o o k v a n h e m , die n i e t de k a m ­

p e n h e e f t m e e g e m a a k t n o c h z e b e z o c h t h e e f t een o n t b o e z e m i n g k o m t

o v e r „ h e t g e b e u r e n " in de j a r e n ' 4 0 - ' 4 5 .

I n P r e s s e r s b o e k k o m t e r g e n s de v o l g e n d e z i n s n e d e v o o r : „ M o e t e n

w i j A u s c h w i t z en B i r k e n a u n o g v e r d e r b e s c h r i j v e n ? E e n p a a r n a d e r e

g e g e v e n s d a n m a a r . . . 5 0 k m . in r e c h t e l i jn ten W e s t e n v a n K r a ­

k a u . . . " N o g v e r d e r b e s c h r i j v e n ? J a z e k e r , i e d e r j a a r o p n i e u w . D e

s lag b i j W a t e r l o o w e r d h o n d e r d j a a r l a n g h e r d a c h t in een A m s t e r ­

d a m s e S y n a g o g e . D e s lag bi j W a t e r l o o . . . ! !

H e t is g o e d d e m e n s ert v o o r a l d e j o n g e m e n s te c o n f r o n t e r e n met h e t

g e v a a r l i j k s t e d i e r o p a a r d e : H e t d i e r m e t v e r s t a n d — en w e e h e m

die k o m t te s t a a n t e g e n o v e r z u l k een d i e r , d a t z i jn v e r s t a n d g e b r u i k t

t en k w a d e , s l echts o m te v e r n i e t i g e n .

H e t is een w a a r s c h u w i n g a a n ons a l l e n bi j o n s z e l f t e r a d e te g a a n .

D e n k e n w i j w e l g e n o e g n a ? B e s e f f e n w i j w e l v o l d o e n d e w a t er v a n

ons m e n s e n v e r l a n g d w o r d t . H e e f t G . de m e n s n i e t g e s c h a p e n m e t

een G . d d e l i j k e z i e l . „ H i j b l ies in h e m l e v e n s a d e m " z o l u i d t h e t B i j b e l ­

w o o r d in G e n e s i s . H i e r b i j m e r k e n de J o o d s e g e l e e r d e n o p : H i j D i e

b l a a s t , b l a a s t iets v a n Z i c h z e l f . H i e r l ig t h e t d o e l v a n een h e r d e n k e n .

B e s e f f e n de o o r z a a k v a n h e t g e b e u r e n : H e t d i e r l i j k e , d a t i e d e r e

G ' d d e l i j k e v o n k u i t d o o f d e . J u i s t h e t J o o d s e v o l k w a s h e t d o o r de

e e u w e n h e e n , d a t de w e r e l d wi j s t o p zi jn menselijke t a a k .

M e n s e l i j k , d a t w i l z e g g e n h e t l a t e n p r e v a l e r e n v a n zi jn G . d d e l i j k e

a f s t a m m i n g . R e l i g i e u s b e w u s t z i j n w e e r s p i e g e l d in 's m e n s e n g e d r a g i n ­

gen k a n s lechts de w e r e l d r e d d e n v a n o n t a a r d i n g en v e r n i e t i g i n g .

H e r d e n k e n h e e f t s l echts z i n o p positieve w i j z e . D a a d w e r k e l i j k . V e r ­

b e t e r i n g v a n e igen k a r a k t e r , b e g r i p v o o r s o c i a l e v e r p l i c h t i n g e n .

J o d e n v e r v o l g i n g e n w a r e n er d o o r de e e u w e n h e e n : „ N i e t s lechts één

w a s h e t , die t e g e n ons o p s t o n d o m ons te v e r n i e t i g e n " . O n z e e e u w

b r a c h t de z w a a r s t e , de v e r s c h r i k k e l i j k s t e . Dit m o e t e n w i j t o t ons l a ­

ten d o o r d r i n g e n , h i e r o v e r m o e t e n wi j n a d e n k e n .

N i e t a l l e e n z u l l e n w i j d a n g e t u i g e n k u n n e n zi jn v a n d e n e g a t i e v e u i t ­

r o e p : „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " , m a a r v e e l e e r v a n h e t p o s i t i e v e g e ­

v o l g : V o o r t a a n s lechts v r e d e !

H . R . P .

Ds. L. Buenk is Ned. Hervormd predikant, belast met het bijbelonderwijs op de openbare

j , . j school en verder leraar aan de Gem. Kweek-DltJVend prOteSt school voor Onderwijzers.

Zi j s u g g e r e e r d e n d a t w i j ons o v e r de gehe le l i n i e m o e s t e n s c h a m e n .

V o o r de J o d e n , v o o r de d e m o c r a t i e en v o o r a l o n z e a n d e r e „ z w a k ­

h e d e n " .

E n , in t o t a a l , v o o r h e t l e v e n !

D a t s u g g e r e r e n zi j o o k n u n o g .

A l s zi j in h u n p r o c e s s e n o n b e w o g e n b l i j v e n , t e r w i j l a n d e r e n , de j o o d s e

g e t u i g e n b . v . , z i c h z e l f a a n k l a g e n o m d a t zi j n i e t a l l es o p a l les h e b ­

b e n g e z e t v o o r de r e d d i n g v a n h u n m e d e s l a c h t o f f e r s .

Z u l k e s c h u l d g e v o e l e n s b e h o r e n bi j h e t l e v e n .

M a a r d a a r o m k r i j g t m e n bi j hen h e t g e v o e l een d w a a s te z i jn . Z i j

z i jn de a l l e r e e r s t e en a l l e r m e e s t s c h u l d i g e n . M a a r z i j g e d r a g e n z i c h

rfooaf-onschuldig. Z i j n e g e r e n h e t l e v e n . Z i j z i jn d o o d , d o o r v e r d r i n ­

g i n g ! E n d a a r o m o n g e s t o o r d !

E n de a n d e r e n , d e l e v e n d e n , v o e l e n z i c h d e m i s p l a a t s t e n . D e a n d e r e n

v o e l e n z i c h n i e t a l l e e n m e d e s c h u l d i g a a n d e d o o d d e r d o d e n , m a a r

zi j g e v o e l e n z i c h o o k s c h u l d i g a a n h u n e igen l e v e n .

W a n t w i j de o v e r l e v e n d e n g e v o e l e n o n s m i n o f m e e r de o v e r s p e l i g e n .

I k b e n z e k e r n i e t de en ige die z i c h h e e f t k u n n e n b e t r a p p e n o p de p o ­

g ing bi j a l l e r l e i h e r d e n k i n g e n n ie t s l echts d o o d s t i l m a a r o o k s t i l - d o o d

te z i jn . I n een k r a m p a c h t i g e p o g i n g h e t v e r s c h i l tussen m i j , de n o g l e ­

v e n d e , en z i j , de d o d e n , w e g te n e m e n .

D a t l e e k m i j g e r e c h t v a a r d i g d m e t een b e r o e p o p de b e k e n d e a a n ­

s p o r i n g t e t r e u r e n m e t d e t r e u r e n d e n .

M a a r d a t w a s n a t u u r l i j k een p e r v e r s i e .

W a n t t r e u r e n m e t de t r e u r e n d e n is een v o r m v a n l e v e n m e t d e l e ­

v e n d e n . D a a r o m n o e m t m e n d a t o o k : m e d e l e v e n m e t i e m a n d .

E n d a t k a n z o i e m a n d h e l p e n .

M a a r m e t d o o d z i jn m e t de d o d e n , is geen d o d e g e b a a t .

D u s w a s h e t a l l e e n v o o r m i j z e l f , d a t ik d a t s p e l l e t j e : „ b u u t . . . h o u d

je d o o d " , p o o g d e te spe len .

I k w i l d e b o e t e n , o m d a t i k n o g l e e f .

I k h i e l d er m e e o p t o e n i k b e g r e e p , d a t d i t d e l a a t s t e t r i o m f v a n

de d o o d s k o p s o l d a t e n w a s .

Zi j i m m e r s w i l d e n o v e r de gehe le l in ie de d o o d .

V a n de J o d e n , v a n d e m o c r a t e n , v a n s c h u l d g e v o e l e n s , v a n a l l e g e v o e ­

lens en . . . v a n z i c h z e l f .

H o e v l o t en v l u g s p r o n g e n zi j i m m e r s o o k z e l f in de d o o d .

W a n t , z o a l s J . B . C h a r l e s t e r e c h t h e e f t g e s c h r e v e n , h u n d ieps te g e ­

h e i m w a s n i e t h a a t t e g e n J o d e n , z i g e u n e r s e n z . , m a a r h a a t t e g e n h e t

l e v e n z e l f . E n d a a r o m h a a t t egen l e v e n d i g e g r o e p e n als de J o d e n , de

z i g e u n e r s e n z .

I k t e k e n tegen h e n v ó ó r h e t l e v e n .

S a m e n m e t h u n d o o d s - , n e e n , b e t e r g e z e g d , m e t h u n l e v e n s - v i j a n d e n ,

de J o d e n , bi j w i e h e t g e b r u i k is te k l i n k e n „ o p h e t l e v e n " , ( l e c h a j i m ! ) .

E n w a s h e t n i e t o o k een J o o d , u i t N a z a r e t h , die z e i : G o d is een G o d

der l e v e n d e n en n i e t d e r d o d e n " ! ?

D a a r o m b l i j f t de p r o t e s t e r e n d e d o k w e r k e r n o g s teeds v a n k r a c h t .

W a n t j u i s t o m d a t w i j m o g e n leven , is h e t n o d i g t e b l i j v e n p r o t e s t e ­

ren tegen h e t f e i t d a t z o v e l e n w e r d e n g e d o o d .

E n d a t p r o t e s t is de e n i g e g e r e c h t v a a r d i g d e z i n v a n e l k e h e r d e n k i n g .

„ O N T H O U D T A L L E S !

„ O n t h o u d t a l l es , s c h r i j f t a l les o p ! " m o e t d e v e r m a a r d e g e s c h i e d s c h r i j ­

v e r S i m o n D u b n o w zi jn s t a d g e n o t e n h e b b e n t o e g e r o e p e n , t o e n h i j ,

8 1 j a a r o u d , n a t o t h e t l a a t s t z i jn ' g e t t o k r o n i e k ' te h e b b e n b i j g e h o u ­

den, te R i g a d o o r de b e u l e n n a a r de d o d e n k u i l w e r d g e d r e v e n .

I n W a r s c h a u w e r k t e E m m a n u e l R i n g e l b l u m t o e n a l a a n z i jn o n s c h a t ­

b a a r a r c h i e f , d a t m e t de o p s t a n d z o u e i n d i g e n , m a a r n i e t v e r l o r e n

g a a n . A a n d e a n d e r e k a n t v a n E u r o p a , in G r e n o b l e , l e g d e I s a a c

S c h n e e r s o h n t e g e l i j k m e t d ie o p s t a n d , in a p r i l 1 9 4 3 , de g r o n d s l a g

v o o r een m o n u m e n t v a n o n z e t i j d , h e t C e n t r e de D o c u m e n t a t i o n

J u i v e C o n t e m p o r a i n e ( C e n t r u m v o o r h e d e n d a a g s e J o o d s e d o c u m e n ­

t a t i e ) , w a a r a l w a t t e m a k e n h e e f t m e t de g r u w e l i j k e o n d e r g a n g ,

o p s t a n d en o p s t a n d i n g v a n J o d e n in d e z e e e u w is v e r z a m e l d .

V o o r h e t f r a a i e g e b o u w v a n h e t C . D . J . C . t e P a r i j s h o u d t in de

c r y p t een e e u w i g e v l a m d e h e r i n n e r i n g a a n de s l a c h t o f f e r s en h u n

m a r t e l p l a a t s e n w a k k e r . T e r g e l e g e n h e i d v a n de 2 0 s t e v e r j a a r d a g der

b e v r i j d i n g v a n de n a z i t e r r e u r , t o e n de F r a n s e o v e r h e i d a c h t m a a n ­

den l a n g een t e n t o o n s t e l l i n g a a n de d e p o r t a t i e in al z i jn v o r m e n

w i j d d e , w e r d o o k in di t c e n t r u m een e x p o s i t i e g e o p e n d . D e z e is e c h ­

t e r p e r m a n e n t en b e t r e f t h e t J o o d s e v e r z e t in de z w a r t s t e n a c h t

d e r s c h i e d e n i s .

M e n k a n z i c h geen a a n g r i j p e n d e r , geen i n d r u k w e k k e n d e r s c h o u w s p e l

d e n k e n d a n d e z e t o c h n u c h t e r e v e r z a m e l i n g d o c u m e n t e n . D a a r h a n ­

gen f o t o ' s v a n de W a r s c h a u s e p l a t g e b r a n d e s t r a t e n , d o o r S S - e r s g e ­

m a a k t , m a a r o o k v a n p a r t i s a n e n m e t b o n t m u t s e n en een e n k e l , m a t e ­

loos k o s t b a a r g e w e e r , een p l a a t j e v a n A n n e F r a n k s z o l d e r r a a m en

v a n C i l a B o t w i n n i k , die o n t k w a m u i t h e t g e t t o v a n M i n s k .

M e n v i n d t h i e r p a r t i s a n e n l i e d e r e n e n t e k e n i n g e n in g e t t o ' s g e m a a k t ,

een rijtje r a b b i j n e n in g e v e c h t s t e n u e en de D u i t s e o n d e r o f f i c i e r A n t o n

S c h m i d t , d ie d e v e r b i n d i n g e n tussen d e g e t t o - v e r z e t s g r o e p e n v a n

W i l n a en B i a l y s t o k o n d e r h i e l d , t o t hi j d o o r z i jn c h e f s w e r d g e f u s i l ­

l e e r d . E v e n v e r d e r leest m e n d e „ b r i e f a a n G o d " v a n e e n F r a n s j o n ­

g e n t j e .

H i e r ri jst een b e e l d o p v a n v e r z e t , v a n J o d e n in D u i t s l a n d t o t in d e

v e r r e c r e m a t o r i a , g e p l e e g d m e t h e t p i s t o o l o f m e t de p e n , t egen de

d e p o r t a t i e s o f t e g e n d e b e z e t t i n g in h e t a l g e m e e n . A l l e s is o v e r ­

z i c h t e l i j k i n g e d e e l d : D u i t s l a n d , 1 4 b e z e t t e l a n d e n , I s r a ë l (een J o o d s

l e g i o e n h e e f t v a n d a a r u i t m e t d e g e a l l i e e r d e n m e e g e v o c h t e n ) en e n i g e

i n t e r n a t i o n a l e o r g a n i s a t i e s , z o a l s h e t J o o d s e W e r e l d c o n g r e s .

D e v o o r t r e f f e l i j k e c a t a l o g u s , o n d e r de t i t e l ' D e J o d e n in d e s t r i jd

t egen h e t H i t l e r d o m ' , w o r d t i n g e l e i d d o o r p r o f . B . M a r k , die e c o ­

n o m i s c h e en f y s i e k e z e l f v e r d e d i g i n g , gees te l i jk en g e w a p e n d v e r z e t

o n d e r s c h e i d t , a l l e in v e l e v o r m e n .

W i j h e b b e n één w e n s : d a t de a f d e l i n g N e d e r l a n d k a n w o r d e n u i t g e ­

b r e i d en a a n g e v u l d . W i j w i l l e n d a a r g r a a g t o e m e d e w e r k e n . L a t e n

zij die o v e r m a t e r i a a l i n z a k e v e r z e t v a n J o d e n b e s c h i k k e n , d i t a a n

de r e d a c t i e m e l d e n , o p d a t h e t k a n b i j d r a g e n a a n h e t „ G e d e n k t e k e n

v o o r de O n b e k e n d e J o o d s e M a r t e l a a r " , 1 7 , r . G e o f f r o y - l ' A s n i e r

P a r i j s , I V .

Het Prins Bernard-fonds schonk f 1000 voor de Auschwitz-herdenkingen. Wat schonk U? Postrek. 29 30 87 t.n.v. N.A.C, Amsterdam Dank U!

ISRAËL, het land bij uitstek voor een ideale vacantie

zeer voordelige individuele- en groepsreizen

4 x per week met de luxueuze Comet-4 B Jet

mogelijkheden voor een stopover in Griekenland

inlichtingen en boekingen bij:

A l R W K l e i n e G a r t m a n p l a n t s o e n 1 7 - 1 9 . A m s t e r d a m t e l . 2 3 3 6 1 4 .

Y S

Bij het Adres van het Auschwitz-comite aan de Tweede Kamer

Late kampgevolgen

Enige uitspraken van medische on­derzoekers over soms na 'jaren door­werkende of optredende gevolgen van oorlogsleed, bijeengebracht „opdat al­len, die van de onmenselijke vervol­gingen, gevangenschap en foltering van de achter ons liggende tijd ver­schoond bleven, worden opgewekt er met meer verantwoordelijkheidsge­voel voor te waken dat zoiets zich nooit of te nimmer herhaalt". (H. March).

„De omstandigheden waaronder poli­tiek en op grond van ras vervolgden binnen en buiten concentratiekampen moesten leven — hun volkomen ont-rechting en vernedering, het voortdu­rende levensgevaar, de lichamelijke kwellingen, de hopeloosheid van hun toestand, waren in staat in bepaalde gevallen aanhoudende en onuitwisbare belevingesgevolgen, storingen van de zenuwfunrties en veranderingen in de persoonlijkheid na te laten"'. (Prof. dr. W . von Baeyer en dr. K. P. Kisker te Heidelberg).

Bij de slachtoffers van een totale ter­reur bleef het niet bij de betrekkelijk geïsoleerde ervaringen van angst, schrik, afgrijzen, lichamelijke vermin­king en ontbering. Zij werden niet meteen weer door een beschuttende gemeenschap van verzorgende instel­lingen opgevangen en behielden hun betekenis als persoon, hun menselijke waardigheid en rechtaanspraken niet. Zij waren gedurende lange tijd zon­der een glimp van hoop aan onaf­zienbare gevaren, vaak aan een zekere dood blootgesteld, volkomen onteerd en ontrecht en tot volstrekte onwaar­de als persoon neergedrukt. (Dr. ]• Cremerius te München).

Uit: Verfolgung und Angst, Klett, Stuttgart, 1960.

E r is in de a f g e l o p e n jaren een t o e n e m e n d e belangstel l ing v o o r de g e v o l g e n en de o v e r ­blijfselen v a n de t e r r e u r v a n het n a t i o n a a l -socia l isme v o o r en tijdens de t w e e d e w e r e l d ­o o r l o g .

D e z e belangste l l ing h e e f t in het a f g e l o p e n j a a r bij de t w i n t i g s t e h e r d e n k i n g v a n de b e ­vr i jd ing een h o o g t e p u n t bereikt , d a t o n d e r m e e r t o t u i t d r u k k i n g k w a m in de w i j d v e r ­t a k t e gevoelens v a n v e r z e t en v e r o n t w a a r d i ­ging o v e r de d r e i g e n d e v e r j a r i n g d e r o o r l o g s ­misdr i jven in de W e s t d u i t s e B o n d s r e p u b l i e k . Tegel i jkert i jd k o m t steeds m e e r a a n h e t l i cht , d a t de geestelijke, l ichameli jke en m a a t s c h a p ­pelijke i n v l o e d v a n de t e r r e u r z ich bij de s l a c h t o f f e r s in t o e n e m e n d e m a t e d o e t gelden. H e r h a a l d e l i j k k o m e n ar tsen, m a a t s c h a p p e l i j k e w e r k e r s , z i e l z o r g e r s en a n d e r e n , w i e r t a a k is de h u l p a a n de m e d e m e n s , in a a n r a k i n g m e t p e r s o n e n , die de strijd o m het b e s t a a n n i e t m e e r k u n n e n v o l h o u d e n als g e v o l g v a n tijdens de b e z e t t i n g o n d e r v o n d e n leed. L e e d v a n al lerlei s o o r t : verbli jf in c o n c e n t r a t i e ­k a m p , o n d e r d u i k e n , verl ies v a n geliefde f a ­mil ie leden en v r i e n d e n , m e e s t a l c o m b i n a t i e s v a n d e z e en a n d e r e s o o r t e n . N i e t s teeds w o r d t de o o r z a a k h e r k e n d . D a t is begrijpelijk, w a n t de k l a c h t e n k u n n e n m e e s t a l vri j v o l l e d i g w o r d e n her le id t o t v e r ­schijnselen v a n o u d e r d o m , neurose . In ons l a n d h e e f t als eers te p r o f . d r . J . B a s t i a a n s in zijn p r o e f s c h r i f t g e t r a c h t de g e v o l g e n v a n o n d e r d r u k k i n g en v e r z e t te isoleren v a n de k w a l e n die uit a n d e r e o o r z a k e n v o o r t s p r u i ­ten. E e n v a n zijn conclusies is, d a t in veel m e e r g e v a l l e n d a n oorspronkel i jk w e r d a a n ­g e n o m e n , de o o r l o g s o m s t a n d i g h e d e n b e p a l e n d w a r e n geweest v o o r het o n t s t a a n , a l t h a n s de ernst v a n de k l a c h t .

N i e t t e m i n blijven e r v e l e twi j fe lgeval len , w a a r i n m e n ui t menselijke o v e r w e g i n g e n ge­neigd is o m m e t het s l a c h t o f f e r de o o r l o g s ­e r v a r i n g e n v e r a n t w o o r d e l i j k , m e d e - v e r a n t ­w o o r d e l i j k te stellen, m a a r w a a r i n het „ c a u ­saal v e r b a n d " niet , t enminste niet n a a r g e ­n o e g e n v a n de beslissende o v e r h e i d s o r g a n e n , k a n w o r d e n a a n g e t o o n d . D e eis v a n het „ c a u s a a l v e r b a n d " is f n u i ­kend geweest v o o r vele o o r l o g s s l a c h t o f f e r s , b i jvoorbeeld ver ze ts l ied en . Z i j , die de strijd tegen een afwi jzende beslissing a a n b o n d e n , m o e s t e n herhaaldel i jk keur ingen o n d e r g a a n , die dikwijls een z w a r e psychische o f l i c h a ­melijke belast ing betekenden. N a veelal j a ­r e n l a n g e p r o c e d u r e s , enkele m a l e n t o t in

D e d r i e m a a l t e r d o o d v e r o o r d e e l d e v r o e g e r e S S - g e n e r a a l L a m m e r d i n g , de v e r n i e t i g e r v a n O r a d o u r , de b l o e d h o n d v a n Tulle en t ien­ta l len a n d e r e F r a n s e p l a a t s e n , is w e e r in een p r o c e s g e m e n g d . N i e t o m zijn t o c h alti jd symbol ische s t r a f eindelijk te o n d e r g a a n , m a a r als 'beledigde p a r t i j ' . N i e t de n a z i ­m o o r d e n a a r en huidige o r g a n i s a t o r v a n ' e x ' - S S - e r s , tevens o n d e r n e m e r s taat t e r e c h t , m a a r W e r n e r S t e r t z e n b a c h , r e d a c t e u r v a n een ant ifascis t isch blad en verzetsstr i jder , die o . m . a a n het v e r z e t in het k a m p W e s t e r b o r k h e e f t d e e l g e n o m e n .

D e v o o r m a l i g e en hooggepensioneerde c o m ­m a n d a n t v a n de W a f f e n - S S - D i v i s i o n D a s R e i c h eiste z o w a a r gerechtel i jk i n t r e k k i n g v a n de z insnede d a t hij wegens het v e r m o o r ­den v a n ta l r i jke gi jzelaars t e r d o o d is v e r ­o o r d e e l d . H e t g a a t e r d e z e m e t r e c h t l e g e n ­d a r i s c h g e w o r d e n m a s s a - m o o r d e n a a r o m h e t d o o d v o n n i s , d a t d o o r een F r a n s e m i l i t a i r e

h o o g s t e instant ie — de C e n t r a l e R a a d v a n B e r o e p te U t r e c h t — w e r d hun strijd soms m e t geheel o f gedeeltelijk succes b e k r o o n d , soms niet . H e t is de v r a a g , o f de eis v a n het „ c a u s a a l v e r b a n d " steeds g e r e c h t v a a r d i g d is. H e t t i j ­dens de oorlog o n d e r v o n d e n leed, de angst v o o r het leed, het v e r d r i e t , o o k n a de b e ­vri jding, zijn v a n z o ui tzonder l i jk k a r a k t e r en intensiteit geweest , d a t m e n e e r d e r z o u m o e t e n v r e z e n hun i n v l o e d te o n d e r s c h a t t e n dan te o v e r s c h a t t e n . D a t het c a u s a a l v e r b a n d niet steeds a a n ­t o o n b a a r is, d a t de i n v l o e d v a n de o o r l o g s ­belevenissen o p de inval idi te i t niet steeds duidelijk is te scheiden v a n mogeli jke a n d e r e i n v l o e d e n , k a n z e e r wel een g e v o l g zijn v a n o n v o l k o m e n h e d e n in de huidige d i a g n o s t i ­sche t e c h n i e k , h o e v e r deze o o k is v o o r t g e ­schreden. E e n moeili jkheid is bovendien , d a t m e n te m a k e n h e e f t m e t „ v e r d w i j n e n d m a ­t e r i a a l " . E x p e r i m e n t , herhal ing is u i tges lo ­ten.

H e t ini t ia t ief v a n het N e d e r l a n d s A u s c h w i t z C o m i t é t o t een f inanciële regel ing v o o r de g r o e p e n o o r l o g s s l a c h t o f f e r s z o d a n i g , d a t zij „ o v e r e e n k o m s t i g h u n levenspeil k u n n e n b e ­s t a a n , niet tegen medisch advies in b e h o e v e n te w e r k e n en niet hun s p a a r g e l d b e h o e v e n in te t e r e n " v e r d i e n t alle o n d e r s t e u n i n g . H e t za l e c h t e r n o o d z a k e l i j k zijn o m z o spoedig mogeli jk een o v e r z i c h t te verkr i jgen v a n de a a n t a l l e n en c a t e g o r i e ë n s l a c h t o f f e r s die thans niet o f o n v o l d o e n d e k r a c h t e n s de reeds b e ­s t a a n d e regel ingen w o r d e n geholpen . D i t o v e r z i c h t za l een inzicht k u n n e n v e r s c h a f ­fen in de a a r d en de o m v a n g v a n de te v e r ­lenen h u l p .

D e z e hulp za l in ieder geval m o e t e n b e s t a a n in een r e c h t ; n i m m e r m a g zij het k a r a k t e r d r a g e n v a n een gunst. E n dit r e c h t z a l m o e ­ten w o r d e n v e r l e e n d z o n d e r d a t de eis v a n a a n t o o n b a a r c a u s a a l v e r b a n d w o r d t gesteld . H e t feit v a n de nat ionaal - soc ia l i s t i sche v e r ­v o l g i n g o p z ich zelf m o e t v o l d o e n d e zijn o m hen, die thans in k o m m e r v o l l e o m s t a n ­digheden v e r k e r e n , te helpen. W e l l i c h t zullen dan ook enkelen p r o f i t e r e n , v o o r w i e deze hulp niet w a s b e d o e l d . D o c h zulks m a g geen reden zijn o m de vele stille s l a c h t o f f e r s v a n v e r v o l g i n g wegens a f k o m s t , g e l o o f o f w e r e l d b e s c h o u w i n g v a n bijstand v e r s t o k e n te doen blijven.

M r . L . M O K

r e c h t b a n k te B o r d e a u x o v e r hem is u i t g e ­sproken, in de ogen v a n zijn o p dit p u n t z o f i jnbesnaarde l a n d g e n o t e n t o t „ n i c h t - r e c h t -s t a a t l i c h " te la ten v e r k l a r e n . In Tul le , de h o o f d s t a d v a n het F r a n s e d e p a r ­t e m e n t C o r r è z e , liet L a m m e r d i n g o p 9 juni 1 9 4 3 d o o r zijn SS-divisie 9 9 b u r g e r s o p h a n ­gen, o n d e r hen een 2 1 - j a r i g e tweel ing . E e n dag l a t e r m o o r d d e en b r a n d d e hij m e t zijn beulsknechten het d o r p O r a d o u r uit . D e z e m a s s a m o o r d e n , z o b e t o o g d e de n a a r D ü s s e l d o r f gereisde F r a n s e his tor icus D e l a r u e o p een p e r s c o n f e r e n t i e — de r e c h t e r a c h t t e het niet nodig h e m noch een d e r a n d e r e g e ­tuigen v a n L a m m e r d i n g s bedrijf te h o r e n — w a r e n geen 'ongelukjes ' . D e l a r u e s o m d e 'slechts ' een t ienta l geval len v a n a f g e s l a c h t e kinderen en m e t hun boerderijen v e r b r a n d e b e w o n e r s o p . H e t maquis m e d e n de p a n t s e r ­t r o e p e n : h u n doel w a s t e r r e u r tegen de b u r ­g e r b e v o l k i n g .

In die W e s t f r a n s e heuvels ging het dus p r e ­cies z o toe als in d e O o s t e u r o p e s e bossen en z o a l s zij o p r e u z e n s c h a a l huishielden in de J o o d s e wijken v a n alle b e z e t t e gebieden. D e z e m o o r d in koelen bloede op v r e e d z a m e mensen is beves t igd d o o r de g e m e e n t e r a a d v a n Tul le en d o o r een h o n d e r d t a l o r g a n i s a ­ties, die t e z a m e n alle v e r z e t s m e n s e n ' e n o u d ­strijders v a n F r a n k r i j k o m v a t t e n . Is er, n a a r de u i t l a t i n g v a n het Oostenri jkse K Z - V e r b a n d o v e r de v r i j s p r a a k v a n de B e l ­gische SS- le ider V e r h e l e n s p r a k e v a n een „ h e r w a a r d e r i n g v a n d e h a n d l a n g e r s v a n H i t l e r - D u i t s l a n d , de m e d e p l i c h t i g e n v a n D e g r e l l e , Musser t en Q u i s l i n g " en v a n „ V e r -n i e d l i c h u n g " , het rose afschi lderen v a n de g e w e l d d a d e n v a n de H i t l e r o o r l o g , de g e n e ­r a a l der SS L a m m e r d i n g is n o g v e r d e r in de a a n v a l g e g a a n .

I n W e n e n p r o b e e r d e n zij het r e c h t v a n v e r ­z e t in de b e z e t t e l a n d e n a a n te t a s t e n ; in D ü s s e l d o r f de v e r z e t s m e n s e n z e l f w e e r t o t v e r v o l g w i l d te m a k e n . O n g e t w i j f e l d o m de j a c h t te h e r o p e n e n . L a a t m e n h e t s ignaal h o r e n .

Lammerding weer op jacht

Waakzaam, om mens te blijven Op 16 februari geeft de Nederlandse

Comedie in de Stadsschouwburg te

Amsterdam onder auspiciën van het

Comité Monument te Auschwitz een

voorstelling van Het Onderzoek van

Peter Weiss (de stof voor dit stuk

is ontleend aan de getuigen verhoren

in het Auschwitz-proces).

Bezoekt deze voorstelling! Gewone

prijzen.

De baten van de voorstelling zijn be­

stemd voor het Monument dat in

Auschwitz zal worden opgericht.

Postgiro 157000, Amsterdam, t.n.v.

Ned. Comité Monument te Auschwitz.

Wij die getuigen waren van de groots te

tragedie van alle eeuwen kunnen moeilijk

doen vatten wat deze werkeli jk was , want

men kan zich het onvoorste lbare s lecht

voorste l len : vier miljoen mensen , man­

nen, vrouwen, gri jsaards, kinderen, uit 23

landen van bezet Europa door de nazi's

gedeporteerd en uitgeroeid.

Wij die getuigen waren roepen hen op die

niet in lijf en hart zijn a a n g e t a s t en gevaar

lopen tot misdadige onverschill igheid t e

vervallen.

Want al is Hitier dood, het nazidom is

helaas nog springlevend, m e t al wat daar

bij hoort aan rassenwaan, ant i semit i sme,

roof en moord. En s terven door een atoom-

E é n en t w i n t i g j a a r n a de bevr i jding v a n ons

l a n d v a n de fascist ische b a r b a r i j is h e t g o e d

hen in h e r i n n e r i n g te roepen , die de h e l d ­

h a f t i g e strijd v o e r d e n a ls j o o d s e N e d e r l a n ­

ders t e g e n de m a a t r e g e l e n d e r b e z e t t e r s .

H e t is n o d i g o m in het k o r t e bestek v a n een

ar t ikel t e r h e r d e n k i n g v a n de bevri jding v a n

A u s c h w i t z h i e r v a n iets a a n de v e r g e t e l h e i d

te o n t r u k k e n , o p d a t de jonge generat ies z u l ­

len w e t e n , d a t e r procentsgewijs z e k e r e v e n ­

veel joodse N e d e r l a n d e r s a a n het v e r z e t

d e e l n a m e n als n i e t - j o o d s e N e d e r l a n d e r s .

In a l le v o r m e n v a n h e t v e r z e t z a t e n joden,

die s a m e n m e t alle v e r z e t s g r o e p e n , m e t de

d o o d v o o r ogen , de strijd v o e r d e n tegen de

n a z i - b e z e t t e r s .

W i j denken a a n R o s a B o e k d r u k k e r , J o o p v a n

W e z e l en G e r r i t B l o m , die s a m e n m e t W o u ­

t e r K a l f , M a r t i n V l a a r en v e l e a n d e r e n v o o r

de n a z i - r e c h t e r s s tonden in h e t f e b r u a r i ­

s t a k i n g - p r o c e s .

E v e n o n v e r g e t e l i j k zijn de n a m e n v a n L e e n

S c h i j v e n s c h u u r d e r en J o o p Eij l , die n a de

f e b r u a r i - s t a k i n g s a m e n m e t H . K o e n r a d i en

B a r t H e l l e d o o r n w e r d e n d o o d g e s c h o t e n . H u n

d o o d v o o r het v u u r p e l o t o n v a n de g e h a t e

v i j a n d w a s een s y m b o o l v a n d e e e n s g e z i n d ­

heid v a n alle N e d e r l a n d s e verzetss t r i jders

z o n d e r u i t z o n d e r i n g v a n w e l k e b e v o l k i n g s ­

g r o e p d a n o o k .

bom is niet b e t e r dan omkomen in de gas­

kamer.

Wij roepen u, mensen van goeden wille,

op om m e t de andere volkeren van de

wereld het Internationale Gedenkteken te

Auschwitz-Birkenau op te richten.

Als wij er niet meer zijn om het hun t e

vertellen moeten onze kinderen en de

kinderen van onze kinderen weten, indach­

tig en waakzaam zijn om mensen t e blijven.

Odette Elina, gede legeerde van het

Internationaal Auschwitz Comité

voor zaken het Monument

betre f fende .

N a m e n als T i l l y de Vries en H a n s K a t a n

\studentenverzet) en H a n s B o e k m a n , ik z o u

er n o g t iental len a a n toe k u n n e n v o e g e n , zijn

v o o r ons en v o o r het gehele N e d e r l a n d s e

v o l k niet t e v e r g e t e n . Zij g a v e n h u n leven

v o o r o n z e vri jheid en v o o r ons r e c h t op leven.

M a a r het is o o k juist te wijzen op hen, die

nog leven, die de hel v a n de b e z e t t i n g h e b ­

ben o v e r l e e f d . E n k e l e n v a n hen k a n ik al leen

a a n d u i d e n m e t h u n v o o r n a m e n , b .v . r o d e

M a x , c o m m a n d a n t v a n de R a a d v a n V e r z e t .

T o e n de nazi ' s hun grote m i s d a a d , de j o d e n ­

jacht , begonnen , w e r d e n m a n n e n , v r o u w e n

en kinderen o p g e j a a g d , en in de „ H o l l a n d s e

S c h o u w b u r g " opgesloten o m v a n d a a r n a a r de

hel v a n A u s c h w i t z te w o r d e n d o o r g e s t u u r d .

T o e n w a r e n er m o e d i g e N e d e r l a n d e r s , die t e ­

z a m e n k w a m e n o m n a te g a a n , o p w e l k e

wijze uit de S c h o u w b u r g , de k i n d e r b e w a a r ­

p l a a t s t e g e n o v e r de S c h o u w b u r g en uit

W e s t e r b o r k mensen en k i n d e r e n k o n d e n w o r ­

den gered.

Binnen W e s t e r b o r k is v e r z e t gepleegd v o o r ­

al d o o r soms al d o o r de N e d e r l a n d s e r e g e ­

ring g e ï n t e r n e e r d e , hierheen g e v l u c h t e D u i t s e

J o d e n . E e n W e r n e r S t e r t z e n b a c h h e e f t in een

lorr ie o f in een z a k op zijn rug verscheiden

mensen met hulp v a n een c o n t a c t m a n in

Z . O . - D r e n t e bui ten het p r i k k e l d r a a d w e t e n

te smokkelen . Zij leven nog.

Z o w e l in de S c h o u w b u r g als d a a r b u i t e n w e r ­

den j o n g e b e w u s t e s t r i jders i n g e s c h a k e l d o m

dit g e v a a r l i j k e w e r k o n d e r het o o g v a n de

v i j a n d te v e r r i c h t e n .

E n zij deden dit m e t succes, h o n d e r d e n w e r ­

den bevri jd o m bij g o e d e N e d e r l a n d e r s o n ­

d e r g e b r a c h t te w o r d e n . O o k h o n d e r d e n k i n ­

deren w e r d e n o p d e z e wijze g e r e d .

Als wij nu o p de gewijde g r o n d v a n h e t

m o n u m e n t de „ H o l l a n d s e S c h o u w b u r g "

s taan , dan d e n k e n wij a a n J a c k v . d . K a r

en a a n F r a n s B o r s b o o m . J a c k , die bij de

J o o d s e t r a n s p o r t d i e n s t w e r k t e . F r a n s , die als

n i e t - j o o d s e N e d e r l a n d e r s v o o r h e t v e r d e r e

t r a n s p o r t z o r g d e o m de bevr i jde m a n n e n ,

v r o u w e n en k i n d e r e n o n d e r te b r e n g e n bij

g o e d e N e d e r l a n d e r s . Zij leven n o g . H u n d a ­

den zijn v e r g e t e n , evenals de n a m e n v a n

B e r n a r d en D a v i d , o f h o e zij v e r d e r m o g e n

heten .

T o t in de v e r n i e t i g i n g s k a m p e n toe hebben

l a n d g e n o t e n h u n beulen w e e r s t a a n : de drie

J o d e n uit N e d e r l a n d die in het p r o c e s te

H a g e n h u n verbl i j f in S o b i b o r k o n d e n n a ­

ver te l len d a n k t e n dit a a n o o k hun o p s t a n d .

M a a r b . v . de v l u c h t w e g e n d o o r B r a b a n t en

België zijn o o k d o o r J o d e n g e o r g a n i s e e r d .

A l is het moeil i jk o m dit alles w e e r a a n de

v e r g e t e l h e i d te o n t r u k k e n , het is n o d i g , o m

ons v o l k v o o r te l ichten.

Als w e bij de g e d e n k p l a a t s v a n de S c h o u w ­

b u r g s t a a n , d a n zien w e o p de p l a k e t de

n a a m W . Süsskind, in wie w e allen eren, die .

ze l f v e r v o l g d , v o o r o n z e vri jheid s t reden.

S imon K o r p e r

MET VERGETEN!

H E T O N D E R Z O EK d o o r P e t e r W e i s s

v e r t . G e r r i t K o u w e n a a r

m e t v r i e n d e l i j k e t o e s t e m m i n g v a n J . M . M e u l e n h o f f , A m s t e r d a m

A a n k l a g e r G e t u i g e w a s u o p de h o o g t e v a n de v e r n i e t i g i n g s a c t i e s

G e t u i g e 1 A l s je d a a r z o ' n j a a r o f dr ie z a t d r o n g e r n a t u u r l i i k w e l w a t t o t je d o o r I k w i s t dus d a t e r iets g a a n d e w a s M a a r toen ik l a t e r de eerste cijfers h o o r d e k o n ik h e t werkel i jk niet v a t t e n

A a n k l a g e r H e b t u z e l f n o o i t t r a n s p o r t e n gezien G e t u i g e 1 H o o g u i t een p a a r keer A a n k l a g e r K e n t u de v e r d a c h t e n h i e r in d e z a a l G e t u i g e 1 E e n deel v a n de h e r e n ken ik

v o o r n a m e l i j k de leiders o n d e r h en W i j t r o f f e n e l k a a r w e l eens in het k a d e r v a n een z u i v e r sociabel samenzijn in h e t F ü h r e r h e i m

A a n k l a g e r G e t u i g e u bent m o m e n t e e l M i n i s t e r i a l r a t H e b t u d e z e heren o o k n a d e o o r l o g w e e r o n t m o e t n a d a t de meesten v a n hen in het b u r g e r l e v e n w a r e n t e r u g g e k e e r d

G e t u i g e 1 Mogel i jk d a t ik een o f t w e e v a n hen wel eens tegen h e t lijf ben gelopen

A a n k l a g e r E n h e b t u h e t bij die gelegenheid o v e r de gebeurtenissen v a n toen g e h a d

G e t u i g e 1 M e n e e r de o f f i c i e r het ging ons er uiteindelijk a l l e m a a l o m de o o r l o g te w i n n e n

A a n k l a g e r H e t h o f h e e f t als getuigen o p g e r o e p e n drie v o o r m a l i g e d i r e c t e u r e n v a n de m e t het k a m p s a m e n w e r k e n d e industr ieën T w e e v a n hen hebben o p d o k t e r s a d v i e s v e r s t e k m o e t e n la ten g a a n A l l e e n een v o o r m a l i g e v o o r z i t t e r v a n de r a a d v a n commissarissen is verschenen G e t u i g e b e s t a a t er nog een v o r m v a n s a m e n w e r k i n g tussen u en de industr ieën die destijds g e v a n g e n e n bij z i ch lieten w e r k e n

Peter Weiss (rechts) met de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, ]. Slagter.

V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n tegen d e z e v r a a g die geen a n d e r doel h e e f t d a n h e t v e r t r o u w e n in o n z e industr ie te o n d e r m i j n e n

G e t u i g e 2 I k ben niet m e e r a c t i e f in het bedri j fs leven w e r k z a a m

A a n k l a g e r O n t v a n g t u een eregeld v a n d e z e industr ieën G e t u i g e 2 J a A a n k l a g e r B e d r a a g t dit pensioen 3 0 0 . 0 0 0 m a r k p e r j a a r V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n t e g e n deze v r a a g A a n k l a g e r G e t u i g e

A l s u o p u w kasteel verbli jf t en u z i c h niet m e e r b e z i g h o u d t m e t kwest ies b e t r e f f e n d e h e t c o n c e r n d a t t e g e n w o o r d i g een a n d e r e n a a m d r a a g t w a a r h o u d t u z ich d a n wel m e e bezig

G e t u i g e 2 I k v e r z a m e l porsele in schilderijen en etsen en o o k b o e r e n g e b r u i k s v o o r w e r p e n

V e r d e d i g e r D i t s o o r t v r a g e n h e e f t m e t het u i t g a n g s p u n t v a n het p r o c e s niet h e t ger ingste v a n doen

A a n k l a g e r G e t u i g e v o o r w a t het a a n d e e l v a n de industr ie b e t r e f t w a s u r e c h t s t r e e k s v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r d e t e w e r k s t e l l i n g v a n de g e v a n g e n e n Is u iets bekend o v e r a f s p r a k e n tussen industr ie en k a m p l e i d i n g ten a a n z i e n v a n de g e v a n g e n e n die niet m e e r t o t w e r k e n in s t a a t w a r e n

G e t u i g e 2 D a a r is mij niets o v e r bekend A a n k l a g e r H e t h o f beschikt o v e r w e e k r a p p o r t e n

w a a r i n s p r a k e is v a n g e v a n g e n e n die d o o r de industr ie als te z w a k v o o r h e t w e r k w e r d e n b e s c h o u w d

Getuige 2 D a a r is mij niets v a n bekend A a n k l a g e r Is de l ichameli jke t o e s t a n d v a n de g e v a n g e n e n

u n o o i t o p g e v a l l e n G e t u i g e 2 I k persoonli jk h e b m e altijd v e r z e t

tegen de t e w e r k s t e l l i n g v a n d e z e a r b e i d s k r a c h t e n die i m m e r s v o o r n a m e l i j k uit asoc ia le o f p o l i t i e k o n b e t r o u w b a r e e lementen bes tonden

A a n k l a g e r H e t h o f beschikt o v e r b r i e v e n w a a r i n v a n een zegenrijke v r i e n d s c h a p tussen k a m p l e i d i n g en industrie g e w a g w o r d t g e m a a k t D a a r i n heet het o n d e r a n d e r e Bij gelegenheid v a n een diner hebben wij alle v e r d e r e m a a t r e g e l e n b e s p r o k e n die de inschakel ing v a n het werkel i jk u i t n e m e n d m a r c h e r e n d e k a m p b e d r i j f ten b e h o e v e v a n de B u n a - W e r k e b e t r e f f e n W a t w a r e n d a t v o o r m a a t r e g e l e n getuige

Getuige 2 I k h a d al leen mijn pl icht te doen en er z o r g v o o r te d r a g e n d a t de o p d r a c h t e n v a n de r i jksoverheid w e r d e n u i t g e v o e r d

A a n k l a g e r G e t u i g e sta ons toe d a t wij het duidelijk ui tspreken en d a a r m e e de v e r k l a r i n g o n d e r s c h r i j v e n w a a r i n een v r o e g e r e getuige o p het systeem v a n uitbuit ing wees d a t t y p e r e n d w a s v o o r het hele k a m p U m e n e e r de getuige en m e t u de a n d e r e d i rec teuren v a n de g r o t e c o n c e r n s hebt d o o r in o n b e p e r k t e m a t e mensen te versl i j ten jaarl i jks o m z e t t e n v a n vele m i l j a r d e n bereikt

V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n A a n k l a g e r S t a ons toe er n o g eenmaal bij stil te s t a a n

d a t de o p v o l g e r s v a n deze c o n c e r n s v a n d a a g w e e r s c h i t t e r e n d e f inanciële r e s u l t a t e n b o e k e n en z i c h z o a l s d a t heet in een n i e u w e expansiefase b e v i n d e n

V e r d e d i g e r W i j v e r z o e k e n h e t hof m e t k l e m deze b e l a s t e r i n g e n in het p r o c e s v e r b a a l te doen o p n e m e n

Olympic hor loges

iedere seconde precisie . . .

2 jaar v e r z e k e r d tegen ver l ies en diefstal

Alleen importeur voor Nederland fa. I. A R B E I D horlogerie engros, pendules

M e e r d a n 1 5 0 0 d e a l e r s i n g e h e e l N e d e r l a n d

Nwe Zijds Voorburgwal 290 - Amsterdam-C - Tel. 22 12 95-6 71 05

DROGISTERIJ - PARFUMERIE

EN FOTOHANDEL

H E Y M A N S Sarphatistxaat 50 - Amsterdam - Tel. 57649

voor al Uw geschenken en . . .

Z O N D A G S O P E N

Ad mi n i stratie-kantoor

J. Haan Administrat ies — Belast ingzaken — Verzekeringen

Molenmakerss t raat 19 Zaandam, te l . 02980-66491

Ook voor Uw aangiften inkomsten­belasting en vermogensbelasting

Een horloge of uurwerk vol fit, koopt men alleen bij

BONEWIT HORLOGERIE PH. BONEWIT

A l b e r t C u y p s t r a a t 1 6 6 T e l . 7 9 0 9 7 8 | B u r g . d e V l u g t l a a n 2 0 0 T e l . 1 3 2 3 7 1

K i n k e r a t r a a t 3 3 8 T e l . 1 2 9 6 0 2 | P. C a l a n d l a a n 7 9 a T e l . 1 5 4 7 8 2

AMSTERDAM

W a n n e e r bij de 4 m e i - h e r d e n k i n g v o o r d a t ene k o r t e m o m e n t h e t r u m o e r v a n ons l e v e n v e r s t o m t , k o m t w e l eens de g e d a c h t e bij mij o p : w a t z o u d e n de mensen o m m e h e e n n u eigenlijk denken? H e r d e n k e n is een z e e r persoonl i jke a a n g e l e ­genheid . I k h e r i n n e r m e , d a t ik eens o p de W a a l s d o r p e r v l a k t e in die stille m i n u u t s t o n d te p e i n z e n o v e r een b o r d j e , d a t ik zojuis t h a d gezien. W a t r a a r t o c h , d a c h t ik, d a t e r bij h e t begin v a n een weg , die n a a r een e x e ­c u t i e p l a a t s v o e r d e , n u een b o r d j e m e t een w a a r s c h u w i n g v o o r schie toefeningen s t a a t . E n t o e n b e g o n er een v o g e l te f luiten. D i e b r a c h t ineens v e r l e d e n en heden bij e l k a a r . E r zijn alti jd v o g e l s b o v e n de W a a l s d o r p e r ­v l a k t e . Z e m o e t e n e r o o k geweest zijn toen de mensen d a a r g e ë x e c u t e e r d w e r d e n . J e k o n je o p d a t m o m e n t e v e n heel intens i n d e n ­ken h o e het m o e t zijn d o o d te g a a n terwij l z o ' n v o g e l v e r d e r v l i e g t . O m h o o g kijkend, k r e e g ik in een fl i ts e c h t e r w e e r een a n d e r beeld v o o r m ' n gees t ; een beeld uit h e t k a m p : ik z a g m e z e l f een v o g e l nakijken, net z o a l s n u . M a a r die v o g e l v a n toen v l o o g w e g o v e r h e t p r i k k e l d r a a d — de b e l i c h a m i n g v a n de vr i jheid , die je z e l f niet h a d . E r w a ­ren d a a r eigenlijk niet vee l vogels , s c h o o t m e v l a k d a a r o p te b innen .

Is d a t n u „ h e r d e n k e n " ? I k w e e t het niet . I k zie g e n o e g r e d e n e n w a a r o m h e r d e n k i n g e n g e ­wenst en n o d i g zijn, m a a r ik m o e t zeggen , d a t de v o r m v a n h e t h e r d e n k e n m e lang niet alt i jd a a n s p r e e k t en d a t ik m e t de i n h o u d v a n het h e r d e n k e n soms m o e i t e h e b . Bij z o ' n stille t o c h t k u n je je g e d a c h t e n n o g vri j l a ten g a a n . H e t zijn d a n w e l niet alt i jd v a n die v e r h e v e n g e d a c h t e n , m a a r ze zijn g e w o o n v a n jezelf . B e w a a r m e e c h t e r v o o r het of f i c ië le h e r d e n k i n g s v e r t o o n . H e t v o r i g j a a r w o o n d e ik een 4 m e i - p l e c h ­t igheid bij m e t w a a r d i g e t o e s p r a k e n en b e ­s c h a a f d e k a m e r m u z i e k . H e t w a s o p een b e ­p a a l d e m a n i e r misschien w e l s temmig, m a a r toen w e d a a r o p o n z e n e t t e stoeltjes i n g e t o ­gen z a t e n te luisteren n a a r d a t v o o r n a m e musiceren , k r e e g ik een neiging h a r d te g a a n gillen. W a t s t o n d die bijeenkomst onmetel i jk v e r a f v a n het r u m o e r in een B l o c k , h e t g e -r o u w d o u w in een K o m m a n d o , d e g r i m m i g e sfeer v a n een a p p è l o f v a n de k a m e r a a d ­s c h a p - z o n d e r - p o e s p a s , die e r t o c h o o k w a s . H o e v e e l k a m p c y n i s m e z o u er destiids zijn l o s g e k o m e n w a n n e e r m e n z o ' n gepolijste h e r ­denking v a n nu h a d k u n n e n v o o r z i e n . . .

H e t zijn di t s o o r t dingen, die m e d o o r h e t h o o f d spelen w a n n e e r de bevri jding v a n A u s c h w i t z h e r d a c h t g a a t w o r d e n . M e n b e h o e f t de k r a n t e n niet eens z o e r g n a u w g e z e t te v o l g e n o m te b e m e r k e n , d a t e r n o g steeds k o p p i g e r e s t a n t e n v a n h e t n a t i o -n a a l - s o c i a l i s m e v o o r t b e s t a a n en d a t e r in de w e r e l d o o k n i e u w e s y m p t o m e n verschijnen v a n m e n t a l i t e i t e n , die m e t het n a t i o n a a l -socia l isme v e r w a n t z i jn ; de b er i c h ten dien­a a n g a a n d e zijn te talr i jk o m z e o v e r h e t h o o f d te z ien . A l l e e n al o m die reden m o e t A u s c h w i t z telkens o p n i e u w h e r d a c h t w o r d e n . D e n o o d z a a k h i e r v a n beseffend, ben ik e c h t e r t e z e l f d e r t i j d b e v r e e s d v o o r het vernis d e r h e r d e n k i n g e n , v o o r de p l i c h t m a t i g e i n g e t o ­genheid en v o o r de g r o t e w o o r d e n . I k meen , d a t h e t t e m e e r z a a k is z ich h i e r v o o r te h o e ­den nu w e s t a a n v o o r de t a a k het essentiële v a n d e betekenis d e r c o n c e n t r a t i e - en v e r n i e ­t i g i n g s k a m p e n d o o r te g e v e n a a n j o n g e r e n , die h e t h e l e m a a l v a n „ h o r e n z e g g e n " m o e t e n hebben.

D i e j o n g e r e n zullen al heel g a u w in de g a t e n hebben o f ons h e r d e n k e n alleen m a a r p l i c h t ­m a t i g geschiedt ó f d a t het v o o r t k o m t ui t de eerlijke d r a n g te getuigen o m t r e n t h e t v e r ­leden o m d a t di t v e r l e d e n v a n belang blijft v o o r het h e d e n en v o o r de t o e k o m s t . M e t b e t r e k k i n g t o t A u s c h w i t z b e h o e f t m e n in z e k e r e zin niet b a n g te zijn v o o r o p g e ­s c h r o e f d h e i d . I n h o u d en o m v a n g v a n h e t g e e n z i c h in dit v e r n i e t i g i n g s k a m p h é é f t a f g e ­speeld zijn z o onts te l lend, d a t d a a r geen e x t r a g r o t e w o o r d e n bij n o d i g zijn. M a a r m e n v e r g i s t z i c h w a n n e e r m e n z o u denken ,

HET MOEILIJKE HERDENKEN

d a t m e n er is m e t h e t r e l e v e r e n v a n di t d r a ­m a in zijn t o t a l i t e i t . V a a k w o r d t z o s terk de n a d r u k gelegd o p de o m v a n g v a n de m i s ­d a d e n , o p de a a n t a l l e n s l a c h t o f f e r s enz . , d a t h e t bij v e l e n o v e r de h o o f d e n h e e n g a a t . Zi j v o e l e n z i c h o n m a c h t i g o m h e t te v a t t e n . D e s i tuat ie in h a a r geheel w a s d a a r v o o r o o k t é e x t r e e m . M a a r die e indsi tuat ie is niet „ z o m a a r " o n t ­s t a a n . Z e is v o o r t g e k o m e n uit een p r o c e s , d a t begon m e t duizenden n a a r v e r h o u d i n g veel k le inere gebeurtenissen. H e t lijkt m e , d a t m e n di t o o k in g e d a c h t e n m o e t h o u d e n in gesprekken m e t Dui tsers . V a n de eerste de beste D u i t s e r is niet te v e r w a c h t e n , d a t hij de g a s k a m e r s v o o r zijn rekening k a n n e ­m e n . E e n wi l lekeur ige D u i t s e r h e e f t i n d e r ­d a a d niet alles g e w e t e n v a n de k a m p e n . A l s hij v o l g e n s de bekende f o r m u l e z e g t „ h e t " niet g e w e t e n te hebben, k o m t de z a a k e c h ­t e r a n d e r s te liggen.' hij h e e f t in een heel « o e g s t a d i u m v a n h e t nazisme al in de g a t e n k u n n e n krijgen, d a t Mul ler , die plotsel ing niet m e e r o p k a n t o o r o f in de f a b r i e k v e r ­scheen, in ellendige o m s t a n d i g h e d e n w a s k o ­m e n te v e r k e r e n .

H e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e is a l lereers t g e r e a ­liseerd in een g r o o t a a n t a l „ i n c i d e n t e n " , die t h a n s in het g r o t e geheel niet vee l a a n d a c h t m e e r kri jgen, m a a r die e r inmiddels alles m e e te m a k e n hebben o m d a t ze e v e n z o v e l e overschr i jdingen w a r e n v a n de g r e n z e n v a n r e c h t en redeli jkheid. H e t is, g e l o o f ik , wel tekenend, d a t „ N e u z u -g a n g e " in gevangenissen en k a m p e n in h e t begin v a a k v o l w a r e n v a n de o n r e c h t v a a r ­digheden, die ze h a d d e n e r v a r e n t o e n ze w e r ­den o p g e p a k t , m a a r d a t ze m e e s t a l spoedig ophie lden d a a r o v e r te spreken o m d a t ze m e r k t e n , d a t v r i j w e l n i e m a n d er b e l a n g ­stelling v o o r h a d . O o k de g e v a n g e n e n zel f w a r e n o f w e r d e n in zekere m a t e a a n g e t a s t d o o r „ h e t s y s t e e m " — wie m a a k t e z i c h n u nog d r u k o v e r dergelijke „ d e t a i l s " .

I k ben a f k e r i g v a n de opgelegde i n g e t o g e n ­heid als v a n de nadrukkel i jke h e r d e n k i n g s ­t a a i , m a a r ik z ie o o k geen heil in h e t u i t m e ­ten v a n het k w a a d in zijn ui ters te o m v a n g w a n n e e r het d a a r b i j bli jf t . I k begrijp, d a t de g r o t e geta l len niet w e g g e ­la ten k u n n e n en m o g e n w o r d e n : uit d e z e k w a n t i t e i t e n is te leren h o e v é r de m e n s e ­lijke o n t a a r d i n g k a n g a a n . M a a r bij deze scher ing m o e t e r o o k een inslag zijn, die de el lende v a n de „ k l e i n e r e " situaties z i c h t b a a r m a a k t .

V a n een o u d - g e v a n g e n e h o o r d e ik, d a t zi j , n a een m e n s o n w a a r d i g t r a n s p o r t eindelijk in B i r k e n a u a a n g e k o m e n , a l lereerst d a c h t : „ A c h , het is hier misschien t o c h n o g niet z o g e k " . D e i n e e n g e d r o n g e n f iguren, die t e g e n het v a l l e n v a n de a v o n d in een v r e e m d e k l e ­dij o v e r de b e v r o r e n plassen v o o r t s c h o v e n , z a g ze a a n v o o r schaatsers . W e l k een o n t ­hutsende e r v a r i n g m o e t h e t k a m p geweest zijn v o o r i e m a n d , die — s t a a n d e n o t a bene o p het s e l e c t i e - p e r r o n — n o g de illusie k o n hebben, d a t e r in B i r k e n a u geschaats t w e r d . H e t lijkt m e v a n belang de o g e n v a n de jeugd te scherpen juist v o o r d e z e „ k l e i n e " dingen. I k k a n mij voorstel len, d a t een n i e u ­w e g e n e r a t i e bij een c o n f r o n t a t i e m e t de b a ­lans v a n A u s c h w i t z z e g t : m a a r di t is a b s u r d en d a t zij dit absurde uit h a a r g e d a c h t e n b a n t o m d a t zoiets immers niet m e e r k a n v o o r k o m e n . I k z o u d a a r o m de a a n d a c h t w i l ­len r i c h t e n niet al leen o p die v i e r mil joen doden, m a a r o o k o p de enkelingen. H e t v a n d a g t o t d a g lopende „ K a l e n d a r i u m " ( o p g e n o m e n in de , bij het N . A . C . v e r k r i j g ­b a r e , „ H e f t e v o n A u s c h w i t z " ) geef t m e t zijn o p s o m m i n g v a n de gebeurtenissen in het k a m p een scherpe tekening v a n h e t g e e n h e t

n a z i s m e de individuele mens h e e f t a a n g e ­d a a n . M e n z ie t in d e z e k r o n i e k de g e v a n g e ­nen als p e r s o n e n a a n z i c h v o o r b i j t r e k k e n en m e n blijft e r bij z i t t e n m e t een h o o f d v o l g e ­d a c h t e n — o v e r h e t k i n d , d a t in h e t „ Z i g e u -n e r l a g e r " g e b o r e n w e r d ; o v e r de v r o u w , die in het „ V e r s u c h s b l o c k " w e r d o p g e n o m e n en de m a n , die n a a r de B u n k e r ging. E e n r o n d g a n g d o o r h e t m u s e u m v a n A u s c h ­w i t z v o e r t langs die t ienta l len m e t e r s l a n g e v i t r i n e m e t koffer-s, k o f f e r s en n o g eens k o f ­fers v a n de mensen, die h u n l a a t s t e bezi t m e e z e u l d e n n a a r de p l a a t s v a n h u n o n d e r ­g a n g . M e n s t a a t e r v e r w e z e n bij t e kijken — t o t h e t o o g v a l t o p de g r o t e le t ters o p een v a n die k o f f e r s : een N e d e r l a n d s a d r e s . O v e r de A m s t e r d a m m e r , die die k o f f e r g e ­s j o u w d heef t , k a n m e n denken en blijven denken. O f o v e r d a t meisje , v a n w i e een f o t o o t j e in een v a n d e v i t r ines l i g t : een k i n d , d a t s t a a t te p r o n k e n m e t h a a r m o o i e j u r k . H o e is h e t t o c h mogelijk, kle ine m e i d , d a t jij v e r g a s t m o e s t w o r d e n .

D e z e o v e r d e n k i n g e n v i n d e n geen e inde en o p de v r a g e n k o m t n o o i t een a n t w o o r d . H e t is niet eens mogeli jk h e t leed v a n één,» die ten o n d e r ging o f de o n t a a r d i n g v a n de a n d e r , die a a n zijn o n d e r g a n g schuldig is, o p d e juiste wijze te v e r w o o r d e n — l a a t s t a a n er k l a a r h e i d in te brengen. W i j m o e t e n l e v e n m e t dit onbegrijpeli jke. E n d a a r b i j m o e t e n w e o o k n o g t r a c h t e n dit d o o r te g e v e n a a n a n d e r e n . H o e ?

Ton Elias, redacteur van De Tijd-Maasbode, was met leden van het Nederlands Auschwitz Comité en andere nabestaanden aanwezig bij het leggen van de eerste steen voor het monument te Auschwitz.

O p de A u s c h w i t z - t e n t o o n s t e l l i n g , die h e t v o ­rig j a a r g e h o u d e n is, w e r d ik h e t meest g e ­t r o f f e n d o o r een z e b r a - j a s j e , d a t d a a r hing. W a a r o m eigenlijk — er w a s d a a r n a a s t m a ­t e r i a a l ui tgestald , d a t z e k e r m e e r i n d r u k h a d k u n n e n m a k e n . H e t „ w a a r o m " w a s , d a t d a t jasje d a a r o p een k l e r e n h a n g e r hing . T e r w i j l ik er n a a r keek , v r o e g ik m e a f o f ik in de tijd, w a a r i n w e deze k l e r e n d r o e g e n , o o i t een z e b r a - p a k o p een k l e r e n h a n g e r h a d zien h a n ­gen. J u i s t dit a l l e d a a g s e g e b r u i k s v o o r w e r p v a n nu v e r s c h e r p t e h e t beeld v a n die t o t a a l a n d e r e w e r e l d v a n t o e n . H e t z a l w e l geen z u i v e r beeld v a n A u s c h ­w i t z zijn geweest , w a n t ik heb geen k a m p ­e r v a r i n g v a n A u s c h w i t z z e l f en ik w e e t , d a t e r een g r o o t verschi l is geweest tussen d e v e r -nie t ig ings - en de a n d e r e c o n c e n t r a t i e k a m p e n . M a a r ik h a d een a a n k n o p i n g s p u n t . H o e m o e t m e n iets v a n die a n d e r e w e r e l d onts lui ten v o o r jongeren , die gelukkig , h e l e m a a l geen e r v a r i n g e n hebben in di t o p z i c h t ?

I k denk, d a t m e n n i e t al léén z a l m o e t e n z o e ­ken in het v e r m e l d e n v a n h e t g r o t e en h e t t o t a a l o n v o o r s t e l b a r e , d o c h d a t m e n t e g e ­lijkertijd a a n de a n d e r e k a n t m o e t b e g i n n e n : hoe k o n deze w e r e l d d e r v e r s c h r i k k i n g o n t ­s t a a n en w a t gebeurde er in h e t l e v e n v a n een mens , die een m o n s t e r a c h t i g e w r e e d h e i d o p z ich a f z a g k o m e n . Misschien — het blijft een „ m i s s c h i e n " — k a n m e n o p deze wijze k o m e n t o t een h e r ­denking in w a a r a c h t i g h e i d , die h e t b u i t e n ­s t a a n d e r s mogeli jk m a a k t t o t een begin v a n m e e - d e n k e n te g e r a k e n . D e beelden, de k l a n ­ken, de geuren, de gevoelens en de geestelijke e r v a r i n g e n , die o u d - g e v a n g e n e n v a n A u s c h ­w i t z in hun h e r i n n e r i n g m e e d r a g e n , zijn v o o r a n d e r e n niet r e p r o d u c e e r b a a r . I k w e e t d a n o o k m e t het h e r d e n k e n n o g alti jd n i e t g o e d r a a d , m a a r ik w e e t eveneens, d a t e r h e r d a c h t m ó é t w o r d e n .

D e d o d e n k a n m e n e r niet m e e t o t l e v e n w e k k e n , m a a r m e n m a g niet a f l a t e n a l t h a n s te p o g e n bij de l e v e n d e n een bl i jvende o n r u s t t e w e k k e n o v e r h e t g e e n g e b e u r d is. O n r u s t v a n w e g e de menselijke mogel i jkheid t o t o n t ­a a r d i n g , t o t on-mensel i jkheid . T O N E L I A S

TRABANT en

SCALDIA AUTOMOBIELBEDRIJF

LEEH 1e J a c . v. Campenst raa t 31 Telefoon 72 64 26 en 72 65 45

M v e r z V o e t -

s r z o r g i n g verwijdering

van likdoorns j , ingegroeide ^ nagels en eelt

nagelvernieuwing cees t A k

BILDERDIJKSTRAAT 69 AMSTERDAM, TEL. 12 94 6S

Voor uw

Pullovers, vesten,

lingerie en pyjama's

bij

modehuis SILVY Tugelaweg 77

Amsterdam

tegenover Verdoner

Telefoon 920708

Originele Amerikaanse en Engelse

dumpgoederen verkoopt alléén

S P E IJ E R

Houtkoperburgwal 2

b/d Oude Schans - Telefoon 241717

Amsterdam

Zaterdags tot 6 uur open Ook uw adres voor alle soorten

werkkleding, zoals: Overalls, Broeken, Overhemden

Sport-, Regen en Motorkleding

ISMEL? Maak er een ZIM-reis van Een droomreis van 5 dagen in volmaakte rust en getelijke indrukken op. En dan nog eens... 5 dagen ontspanning aan boord van zo'n comfortabel ZIM- voor de boeg om al Uw belevenissen te verwerken schip. En dan.,.eenverblijf inzomerse temperatuur, enerspijtvan te hebben, dat U niet altijd zo kunt Een prachtige gelegenheid om Israël te ontdekken voortleven, en familie en kennissen te bezoeken. U doet onver-

Vraag vandaag nog een ZIM Inclusive Tour brochure bij Uw passage/reisbureau of ZIM Israël Navigation Co. Ltd.

Z I M Dam 6, Amsterdam. Tel. 020-24.81.74.,

VastelandlO, Rotterdam. Telefoon010-11.93.00.

M. Verdoner van Baer les t raat 84 Amsterdam te l . 722608

Damestassen, handschoenen

Reisartikelen, paraplu's

alle luxe lederwaren

Ook 's maandags de gehele dag geopend

Athenaeum boekhandel

Van Woustraat 124 Amsterdam Tel. 020—713401

Ignaz Maybaum The Face of God after Auschwitz

ƒ 6,90 Guenter Lewy

De Rooms Katholieke kerk en Nazi-Duitsland ƒ 11,50

Rijn-Garage n.v. Dir.: PU. Wegloop

U w Austin Dealer

ALLE MODELLEN VOORRADIG — V R A A G VRIJBLIJVEND D E M O N ­

STRATIE. TEVENS RUIME KEUZE VAN GOEDE GEBRUIKTE AUTO'S.

Kantoor en Showroom: Ceintuurbaan 219-225, Tel. 722204-719154

Werkplaatsen: De Fl inesstraat 22. Amste l II, Te l . 922711

DE JEUGD

EN

AUSCHWITZ

Dat was Auschwitz, „het kamp des doods", maar het is slechts de helft van het verhaal. Zou alles worden beschreven, dan zou het niet worden gelezen. En zou het worden ge­lezen dan zou het niet worden geloofd.

(Lord Russell of Liverpool)

E e n p a a r m a a n d e n geleden w e r d er in de H a a r l e m s e R o x y - b i o s c o o p een f i lm g e d r a a i d , die de t i tel „ D e r SS S a d i s m u s " d r o e g . In de v i ­t r ines e t a l e e r d e de direc t ie f o t o ' s v a n w e l d o o r v o e d e j o n g e v r o u w e n , g o e d in de m a k e - u p , w i e r uiterlijk slechts o n t s i e r d w e r d d o o r het w o o r d „ F e l d h u r e " o p hun borst , d a t er e v e n w e l niet in g e t a t o e ë e r d w a s , m a a r duidelijk z i c h t b a a r er o p ge tekend. T e r verduidel i jking dient te w o r d e n v e r m e l d , d a t R o x y v o o r n a m e ­lijk jongeren t r e k t o m d a t het p r a k t i s c h de enige H a a r l e m s e b i o s c o o p is, w a a r m e n m a g r o k e n . D e f i lm bleek, z o a l s ik reeds v e r w a c h t t e , q u a i n h o u d v a n infer ieure k w a l i t e i t . Als g r o o t s t e c o n c e n t r a t i e k a m p w e r d Sachsenhausen ge­n o e m d . E n de buiten o p g e p r i k t e d a m e s o n t p o p t e n z ich binnen als s e x b o m m e n , die e x p e r i m e n t e n moesten o n d e r g a a n . W a a r d e r e n d ge­fluit w a s d a n o o k het enige, d a t de r o k e n d e jonge s c h a r e v a n z ich liet h o r e n . O n d a n k s het fei t d a t de c a m e r a a f en t o e s t o n d bij een g r o e p u i t g e m e r g e l d e g e v a n g e n e n of bij een berg d o d e n , bleef de f i lm v o o r de z a a l een l a c h e r t j e . ( A l s e x c u u s m a g misschien gelden, d a t de film duidelijk a a n h e t s ex - in s t in c t a p p e l l e e r d e ) . N a a f l o o p v r o e g ik mij e v e n w e l af in h o e v e r r e de n a o o r l o g s e g e n e ­r a t i e — en degenen, die de o o r l o g niet bewust hebben m e e g e m a a k t

C h . Duyns , redacteur buitenland van de H a a g ­se Post , schreef deze opmerkingen neer na zijn bezoek aan Auschwitz , waar hij samen met een groep van het N . A . C . de eerste steenlegging voor het monument bi jwoonde.

— n o g geïnteresseerd is in w a t hun o u d e r s enkele decennia geleden intens hebben d o o r l e e f d . M i j z e l f k a n ik niet als m a a t s t a f nemen, o m d a t ik d o o r mijn j o u r n a ­listieke w e r k , niet r e p r e s e n t a t i e f ben v o o r mijn g e n e r a t i e . W i e nu d a c h t , d a t R o x y alleen b e z o c h t w o r d t d o o r geestelijk m i n ­d e r v a l i d e n h e e f t het m i s : juist d a a r z i t ten nameli jk vogels v a n diverse p l u i m a g e . A a n v a n k e l i j k d a c h t i k : ze hebben V i e t n a m o m zich d r u k o v e r te m a k e n . M a a r o o k d a t is het n i e t : V i e t n a m is te v e r v a n h u n bed, en A u s c h w i t z is te l a n g geleden. O p v a l l e n d is een g r o t e desinteresse in p r o b l e m e n m e t enige diepgang, die buiten het d i r e c t e gez ic h ts ve ld v a l l e n . D i t w o r d t lijkt mij , m e d e v e r o o r z a a k t d o o r een weinig ac tueel onderwijs , h o e w e l o o k d a t n a ­tuurl i jk v a l t o f s t a a t m e t „ d e m a n v o o r de k l a s " . Bij het m i d d e l b a a r o n d e r w i j s k o m t m e n d o o r g a a n s niet v e r d e r dan begin 2 0 - s t e eeuw. E n i g inz icht in het o n t s t a a n en te g r o n d e g a a n v a n n i e u w e r e b e w e ­gingen zoals het n a t i o n a a l social isme blijft dikwijls a c h t e r w e g e . W o r d t deze s tof w e l b e h a n d e l d , d an v a l t de n a a m A u s c h w i t z en d a a r a a n w o r d t v a s t g e k o p p e l d : „Zes mil joen d o d e n " . H a n S c h o o n h e i m , 2 2 , s tudent in de e c o n o m i e : „ K i j k , als je in de o o r l o g bent geboren , d a n z e g t het je weinig . H e t is natuurl i jk t r a ­gisch. I k lees e r o o k geen boeken o v e r en o p school ( H B S A ) heb­ben w e slechts a lgemeenheden g e h a d . D e belangstel l ing v o o r de t w e e d e w e r e l d o o r l o g en in het b i jzonder v o o r A u s c h w i t z w o r d t k u n s t m a t i g o p g e p e p t o n d e r a n d e r e d o o r z o ' n A u s c h w i t z C o m i t é . I k v i n d d a t je w e l t e r u g m o e t kijken, m a a r o o k w e e r niet te v e r . I k w e e t wel d a t e r in D u i t s l a n d o u d - n a z i ' s z i t ten , m a a r d a t is v e c h ­ten tegen de b i e r k a a i " .

H o e w e l general iseren uit de b o z e is, is dit t o c h de tendens die uit vele gesprekken o v e r h e t D e r d e Ri jk n a a r v o r e n k o m t . V o o r H a n s W a l e v e l d , 2 4 , e i n d r e d a c t e u r bij de geï l lustreerde P e r s , is de a b s t r a c t i e v a n h e t g e t a l zes mi l joen een s t r u i k e l b l o k : „ D i e zes mil joen — d a t z e g t mij niets , dat k a n ik mij niet v o o r s t e l l e n " . Z e s m i l j o e n : een v e e l z e g g e n d m a a r b l i jkbaar o o k een nietszeggend g e t a l . Als m a s s a m o o r d de j o n g e mens a n n o 1 9 6 5 m i n d e r blijkt te zeggen, d a n v i n d t di t , d a c h t ik, o o k zijn o o r z a a k in h e t feit , d a t e r z i c h in en n a d e o o r l o g een g r o t e r geestelijk i n c a s s e r i n g s v e r m o g e n h e e f t o n t ­w i k k e l d . Dagel i jks verschijnen er in de pers f o t o ' s v a n en ar t ikelen o v e r g e n o c i d e ; R u a n d a , V i e t n a m . E e n s t a a l t j e v a n d e z e „innerl i jke v e r h a r d i n g " : Een M - g e v a n g e n e v a n , nu o p z i c h t e r in het c o n c e n t r a t i e k a m p D a c h a u — d a t o v e r i g e n s als m o n u m e n t a a n wijding veel te wensen o v e r l a a t — w e r d d o o r t w e e

jonge A m e r i k a n e n b e n a d e r d m e t de v r a a g o f hij p r e n t b r i e f k a a r t e n v e r k o c h t m e t stapels lijken e r o p . . . T e g e n o v e r het gebrek a a n werkel i jke interesse in di t r e c e n t e v e r ­leden z o u m e n k u n n e n stellen, d a t pers , t . v . en l i t e r a t u u r veel a a n ­d a c h t a a n A u s c h w i t z besteden. M a a r de n o g a l eens sensat ionele p u b l i -katies en presenta t ies g e v e n soms nauweli jks een b e t e r i n z i c h t in h e t v e r l e d e n . T r o u w e n s , iedere v o r m v a n r o m a n t i s e r i n g bij d i t o n d e r ­w e r p betekent een v e r z w a k k i n g v a n de real i te i t en d o e t die m i n d e r afgrijselijk v o o r k o m e n , d a n hij is. Veel lezers zijn a r t i k e l e n o v e r o o r l o g s m i s d a d e n beu en d e z e v e r z a d i ­ging b e s t a a t niet al leen bij jongeren . M e n d o e t het v e r l e d e n a f m e t de w o o r d e n : „ J a , w e w e t e n het w e l " . A l s duidelijk teken v a n g o o d w i l l in ons b u u r l a n d w o r d t v e e l v u l d i g de D u i t s e jeugd a a n g e ­h a a l d , die in I s r a ë l als b o e t e d o e n i n g v o o r het v e r l e d e n v a n hun ouders de h a n d e n uit de m o u w e n steekt . M a a r de D u i t s e jeugd die thuis blijft is „ a n d e r s " . H e t n a z i s m e interesseert hun n e t z o v e e l als de N e d e r l a n d s e j e u g d , nameli jk vr i jwel niet . O m een idee te krijgen hoe de jeugd v a n nu o v e r A u s c h w i t z d e n k t k o n ik beschikken o v e r 6 0 b r i e v e n v a n jongens en meisjes, v a n 1 4 t o t 18 j a a r . A l l e n b e z o e k e n een m u l o - s c h o o l , w a a r n a a r ik d a c h t , d o o r een g r o t e v e r s c h e i d e n h e i d in milieu, een d o o r s n e e v a n de N e d e r ­landse jeugd is te v i n d e n . Zij b e a n t w o o r d d e n de v r a a g : „ W a t z e g t A u s c h w i t z je en h o e is je o o r d e e l e r o v e r ? " Als curiosi tei t n o g d i t : slechts drie s c h r e v e n de n a a m A u s c h w i t z goed en één w a s a a n v a n k e l i j k in de w a r m e t A u s t e r l i t z . A l l e b r i e f ­schrijvers wisten, d a t A u s c h w i t z een c o n c e n t r a t i e k a m p w a s w a a r de Dui tsers „ v e l e joden hebben v e r m o o r d " . D e meesten eisten eenzel fde gruwel i jke terechts te l l ing v a n de schuldige Dui tsers . O p school h a d ­den zij e r weinig o f niets o v e r g e h o o r d . T w e e v o n d e n , d a t e r n u m a a r eens o v e r moest w o r d e n g e z w e g e n . H e t m e r e n d e e l w a s o p A u s c h w i t z g e a t t e n d e e r d d o o r het P r o c e s . T e r i l lustrat ie f r a g m e n t e n uit wi l lekeur ige br ieven.

C H . D U Y N S

O Meisje 16 j a a r :

Als ik aan Auschwitz denk, denk ik dat het er ongeveer zo moet uit­zien: Heel erg triest en heel veel mensen op een kluitje. Mensen die niet genoeg te eten krijgen en die hard moeten werken met het ge­volg dat er veel zieken zijn en dat er elke dag veel sterven. Heel veel ellende en verdriet. Allemaal barakken waarin vreselijk veel mensen moeten slapen. De joden kregen een vreselijke behandeling en vaak gingen er hele rijen naar de gaskamers. Ik weet er bijna niets van omdat ik het niet heb meegemaakt ( . . . )

• J o n g e n 17 j a a r :

Ik ben van mening dat hier helemaal niet meer over gesproken mag worden (mag drie maal onderstreept)(...) Wat heeft het voor nut al die ouwe koeien weer uit de sloot te halen ( . • . )

• J o n g e n 1 6 j a a r :

Als ik aan Auschwitz denk, dan zie ik een groot kamp omgeven door prikkeldraad en wachttorens voor ogen. Als bewakers grote dikke Duitsers, die er niet voor terug schrikken een of meerdere ge­vangenen zomaar voor de lol neer te schieten of ze eerst een grote kuil te laten graven, ze op de rand te zetten en ze dan pas dood te schieten. Ik begrijp niet waarom in Duitsland de oorlogsmisdadigers vaak zo'n hoge post hebben.

• Meisje 1 7 :

Als ik het woord Ausw. hoor krijg ik een beetje naar gevoel van binnen. Ik weet wel (dat heb ik gelezen en gehoord) dat het ver­schrikkelijk is geweest en de mensen er als dieren (en nog erger) werden behandeld. Ik heb een paar maanden geleden een film ge­zien over Ausw. dat ik er onder de film misselijk van werd ( . . . ) Voor die mensen — de gevangenen — is het wel duizend keer erger dan wat ik ervan gehoord heb. ( . . . )

Maar ik vraa.% m e af of de mensen er van geleerd hebben en daar ben ik niet zo zeker van want ze beginnen toch weer, kïfe naar Vietnam ( . . . )

D O E M É É R M E T M I N D E R G E L D ] H E M A r

i

Waar mode een lust voor het oog is

M A N T E L S - J A P O N N E N D E U X P I È C E S - N A P P A S U E D E - M A N T E L C O S T U U M S S T O F F E N

Modehuis De Vries en Lampie Kalverstraat 3 - 5 , bij de Dam, Te l . 0 2 0 - 2 3 . 7 6 . 3 4 Amsterdam

Leest naast Uw krant

Vrij Nederland

<3<Con Couture MANTEAUX - TAILLEURS

FRANS VAN MIERISSTRAAT 63 (GESLOTEN HUIS) t e l e f o o n 7 1 . 2 3 . 7 6

W i j n o d i g e n u uit o m g e h e e l vr i jbl i jvend o n z e p r a c h t i g e v o o r j a a r s - en z o m e r - c o l l e c t i e t e k o m e n bekijken

PARIJS — ROME - AMSTERDAM

NRC NIEUWE ROTTERDAMSE COURANT

gezaghebbend landelijk dagblad

Ladies-Furshop

voor al uw bontwerken

Ferd. Bolstraat 21 Amsterdam-Z Tel. 726522

kunsthamöeL

Roelops

OUDE EN MODERNE SCHILDERIJEN

Amsterdam, Kalverstraat 49,

Tel . 34576, Rokin 106 Tel. 62965

B O E K H A N D E L

Robert Premsela

van Baerlestraat 78 Amsterdam

Telefoon 7 2 4 2 6 6

BRAUNBUCH Krieg- und Naziverbrecher

in der Bundesrepublik.

V e l e n , d i e d o o r h u n l e i d e n d e w e r k z a a m h e d e n bi j d e v o o r b e r e i d i n g e n d o o r v o e r i n g v a n d e n a z i ­m i s d a d e n e e n z w a r e s c h u l d d r a g e n , b e k l e d e n n u w e e r h o g e p o s t e n i n W e s t - D u i t s l a n d .

D i t b r u i n b o e k g e e f t o v e r d e z e m i n i s t e r s , g e n e r a a l s , r e c h t e r s , d i p l o m a t e n e n h o g e p o l i t i e -f u n k t i o n a r i s s e n d e f e i t e n : wat zij waren en wat zij zijn.

I n d e D u i t s e t a a l , m e t v e l e fotokopieën.

T W E E D E D R U K

Verkrijgbaar in de erkende boekhandel en bij

P E G A S U S LEIDSESTRAAT 25 AMSTERDAM

3 8 7 b l z . , g e b . p r i j s ƒ 5.25.

(^oerant ZIJDEN EN WOLLEN STOFFEN

Kalverstraat 10 bij de Dam, - Amsterdam

Grote Houtstraat 14 - Haarlem

DE ZAAK VOOR AL UW PROBLEMEN

VERWARMINGS-

K O L

HEMONYSTRAAT 52-54 Tel. 020 - 72.23.31; 71.79.04

Kantoor: Butaanweg 2, tel. 23.27.16—24.37.72

AMSTERDAM

Imstudiós

;1enlc Booms u t r e c h t s e s t r a a t 2 0 * t e l . 2 * 3 2 t o b i j h e t r e m b r a n d t s p l e f n v a n w o u s t r 2 4 2 r e l : 7 2 0 6 6 6

o r a s t e r d a m - z u i d

voor een lekker kopje koffie

in een aangename sfeer naar . .

e ópreóóo Kalverstraat 142 Amsterdam

K l ö l H L E B E3I K I E S U I T . . . 4 5 M O D E L L E N I N 1 2 U I T V O E R I N G E N

tnaumann D E G R O O T S T E C O L L E C T I E , O O I T O N D E R ÉÉN D A K S A M E N G E B R A C H T . U V I N D T I N D E Z E C O L L E C T I E E E N E L E C T R . M A C H I N E

V A N F L 1 6 5 . — T O T E E N Z W I T S E R S E V O L - A U T O M A T I S C H E V R I J E - A R M M A C H I N E V A N F L 6 6 5 . —

KOHLER naaimachine

dealer

U W O U D E M A C H I N E I S B I J O N S MÉÉR W A A R D !

H E T P A L E I S S p e c i a l i s t Köhler-Naumann-Carson

F E R D I N A N D B O L S T R A A T 19 (hoek Daniël Stalpertstr.) AMSTERDAM - T e l . 7 2 0 4 2 7

p o r c e l e i n e n

g l a s w e r k e n

W E B A J . E v e r t s e n s t r a a t 4 3 hoek Admiralengracht Amsterdam

T e l e f o o n 8 3 5 1 5

B. Beesemer

K a l v e r s t r a a t 4 0

A m s t e r d a m

in

wollen en

zijden stoffen

INDERDAAD.. . OP IEDER UUR VOOR U PARAAT

om u met een snelle Tupolev 124 in 1 uur en 20 minuten naar Praag te brengen. Vluchten met de CSA elke dins­dag en zaterdag, op de overige dagen met de KLM en MALEV.

Van Praag met Aerotaxi's naar alle delen van het land. Voor zakenmensen en toeristen een efficiënte manier om zich in Tsjechoslowakije te verplaatsen.

Van Praag gunstige verbindingen naar het Nabije e n Midden-Oosten.

Verdere inlichtingen bij uw reisbureau of rechtstreeks bij CSA - LEIDSESTRAAT 4 - AMSTERDAM - TEL. 020 - 22 27 88 OF SCHIPHOL - TEL. 020 - 15 13 44

EZFEHBSinVAK /ilRllMES