Zie voor meer informatie...Paulussen Advocaten N.V. te Maastricht, alsmede door mr. J.M. van den...

Zie www.urgenda.nl/klimaatzaak voor meer informatie

1

Heden, de twintigste november tweeduizend dertien, ten verzoeke van

de stichting Stichting Urgenda, gevestigd en kantoorhoudende te (1031 HD)

Amsterdam aan de Distelweg 113, zowel voor zichzelf, als in haar hoedanigheid

van procesgevolmachtigde en vertegenwoordiger van de personen die zijn

vermeld op bijlage A, welke bijlage aan deze dagvaarding is gehecht en daar deel

van uitmaakt, hierna gezamenlijk te noemen: ―Urgenda c.s.‖

(allen) ten dezen rechtsgeldig vertegenwoordigd door mr. R.H.J. Cox van

Paulussen Advocaten N.V. te Maastricht, alsmede door mr. J.M. van den Berg van

Höcker Advocaten te Amsterdam,

(allen) in deze zaak woonplaats kiezende ten kantore van Paulussen Advocaten

N.V., kantoorhoudende aan de Sint Pieterskade 26B te (6212 AD) Maastricht, van

welk kantoor mr. R.H.J. Cox als procesadvocaat optreedt en als zodanig wordt

gesteld,

heb ik,

GEDAGVAARD:

de publiekrechtelijke rechtspersoon DE STAAT DER NEDERLANDEN, meer

speciaal het ministerie van Infrastructuur en Milieu, waarvan de zetel is gevestigd

te ‘s-Gravenhage, ex artikel 48 Rv mijn exploot doende aan het parket van de

procureur-generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden, gevestigd te (2514 CV)

‘s-Gravenhage aan de Kazernestraat 52, en afschrift dezes latende aan:

OM:

op woensdag 18 december 2013, des voormiddags om 10.00 uur, niet in persoon,

doch vertegenwoordigd door een advocaat, te verschijnen ter openbare

terechtzitting van de rechtbank Den Haag, zittingsplaats Den Haag, welke zitting

alsdan en aldaar gehouden zal worden in één der zittingzalen van het Paleis van

Justitie aan de Prins Clauslaan 60 te (2595 AJ) Den Haag;

http://www.urgenda.nl/klimaatzaak


2

MET DE AANZEGGING:

a) dat indien gedaagde verzuimt advocaat te stellen of het hierna te noemen

griffierecht niet tijdig betaalt, en de voorgeschreven termijnen en formaliteiten in

acht zijn genomen, de rechter verstek tegen gedaagde zal verlenen en de hierna

omschreven vordering zal toewijzen, tenzij deze hem onrechtmatig of ongegrond

voorkomt;

b) dat bij verschijning in het geding van de gedaagde een griffierecht zal worden

geheven, te voldoen binnen vier weken te rekenen vanaf het tijdstip van

verschijning;

c) dat de hoogte van de griffierechten is vermeld in de meest recente bijlage

behorend bij de Wet griffierechten burgerlijke zaken, die onder meer is te vinden

op de website: www.kbvg.nl/griffierechtentabel;

d) dat van een persoon die onvermogend is, een bij of krachtens de wet

vastgesteld griffierecht voor onvermogenden wordt geheven, indien hij op het

tijdstip waarop het griffierecht wordt geheven heeft overgelegd:

1) een afschrift van het besluit tot toevoeging, bedoeld in artikel 29 van de

Wet op de rechtsbijstand, of indien dit niet mogelijk is ten gevolge van

omstandigheden die redelijkerwijs niet aan hem zijn toe te rekenen, een

afschrift van de aanvraag, bedoeld in artikel 24, tweede lid, van de Wet op de

rechtsbijstand, dan wel

2) een verklaring van het bestuur van de raad voor rechtsbijstand, bedoeld in

artikel 7, derde lid, onderdeel e, van de Wet op de rechtsbijstand waaruit

blijkt dat zijn inkomen niet meer bedraagt dan de inkomens bedoeld in de

algemene maatregel van bestuur krachtens artikel 35, tweede lid, van die

wet;

TENEINDE:

de hierna geformuleerde eis tegen zich te horen instellen op de gronden zoals in

deze dagvaarding omschreven.

http://www.urgenda.nl/klimaatzaakhttp://www.kbvg.nl/griffierechtentabel


3

Indeling dagvaarding en toelichting

De dagvaarding kent de navolgende indeling:

1. Inleiding

1.1. Noodzakelijke basiskennis

1.2. De kern van de rechtszaak

2. Ontvankelijkheid

2.1. Inleiding

2.2. Toelaatbare vordering

2.3. Overleg met de Staat

2.4. Conclusie

3. De feiten

3.1. Inleiding

3.2. De klimaatwetenschap

3.2.1. De (historische) ontwikkeling van CO2 in de atmosfeer

3.2.2. De klimaatwetenschap tot de oprichting van het IPCC

3.2.3. Oprichting en werkwijze van het IPCC

3.2.4. Hoor en wederhoor: de bijzondere status van IPCC

rapporten

3.3. De conclusies van het IPCC

3.3.1. Inleiding

3.3.2. De mate van wetenschappelijke zekerheid over

klimaatverandering

3.4. De conclusies uit Nederlandse bronnen

3.4.1. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)

3.4.2. De conclusies uit andere Nederlandse bronnen

3.5. De conclusie uit een Amerikaanse bron

3.6. De conclusies uit Europese bronnen

3.7. Conclusies uit diverse bronnen

3.8. De Wereldbank luidt de noodklok

3.9. Het IEA luidt de noodklok

3.10. Concluderend ten aanzien van de feiten

4. Het toepasselijk recht

4.1. Inleiding

4.2. Algemene beginselen van volkenrecht

4.2.1. Inleiding

4.2.2. Het ‗no harm‘ beginsel



4

4.3. Het VN-Klimaatverdrag

4.3.1. Het VN-Klimaatverdrag zelf

4.3.2. Kyoto-protocol

4.3.3. Bali Action Plan

4.3.4. Kopenhagen-akkoord

4.3.5. Cancun Agreement en daarna

4.3.6. Durban en daarna

4.4. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

4.4.1. Algemene inleiding

4.4.2. Artikel 2 EVRM

4.4.3. Artikel 8 EVRM

4.5. Nationaal recht: onrechtmatige daad

4.5.1. Hinder

4.5.2. Gevaarzetting

4.5.3. De Kalimijnen-kwestie

5. De vorderingen en de onderbouwing daarvan

5.1. De kern van het verwijt aan de Staat

5.2. Waarom de Staat aansprakelijk kan worden gesteld voor de CO2-

emissies van Nederlands grondgebied

5.2.1. Artikel 21 Grondwet en Wet Milieubeheer

5.2.2. Artikel 2, artikel 8 en artikel 13 EVRM

5.2.3. Bevoegdheid op grond van Wabo tot ingrijpen bij CO2-

emissies

5.2.4. Grote Staatsinvloed op de energievoorziening; financieel

5.2.5. Grote Staatsinvloed op de energievoorziening; verstrekking

van emissierechten

5.2.6. Conclusie

5.3. Geen wetgevingsbevel

6. De juridische onderbouwing van de vordering

6.1. Algemeen

6.2. Het Kalimijnen-arrest: de overeenkomsten

6.3. Het Kalimijnen-arrest: bij schade als gevolg van cumulatieve

samenwerkende emissies is sprake van pro rata aansprakelijkheid

6.4. Consequenties voor de onderhavige procedure

6.5. De omvang van de Nederlandse emissies

6.5.1. De Nederlandse emissies vergeleken: in absolute getallen

6.5.2. De Nederlandse emissies vergeleken: per capita

6.5.3. Carbon-intensiteit

6.6. Conclusie



5

7. Een reductiepercentage van 40% in 2020

8. Verweren

8.1. Brief d.d. 11 december 2012: de Staat erkent de omvang en

urgentie van het klimaatprobleem

8.2. Brief d.d. 11 december 2012: verweren van de Staat en

weerlegging daarvan

9. Beleidsvrijheid

10. Afronding

11. Bewijsaanbod

Toelichting:

de bovenstaande hoofdstukindeling wordt gebruikt ten behoeve van de

leesbaarheid van de dagvaarding en beoogt niet het integrale karakter van de

dagvaarding aan te tasten. De dagvaarding dient als één integraal geheel van elf

hoofdstukken te worden gezien die elkaar beïnvloeden en naar elkaar verwijzen;

de dagvaarding kent geen afzonderlijke op zichzelf staande delen. Ook geldt dat,

vanwege de internationale dimensies van klimaatverandering, de meeste

wetenschappelijke en institutionele rapporten in het Engels zijn gesteld, reden

waarom in de dagvaarding aangehaalde citaten noodgedwongen veelal in het

Engels zijn weergegeven.



6

1. INLEIDING

1.1 NOODZAKELIJKE BASISKENNIS

1. De aarde koerst af op een aanzienlijke, ingrijpende klimaatverandering

met zeer ernstige gevolgen voor de bestaande ecosystemen van de

planeet – en daarmee ook voor de mensheid die van die ecosystemen

moet bestaan.

2. De klimaatverandering wordt met name veroorzaakt door de verbranding

van fossiele brandstoffen, waardoor de mens broeikasgassen aan de

atmosfeer toevoegt en de fysisch-chemische samenstelling van de

atmosfeer verandert.

3. De mens verbrandt fossiele brandstoffen omdat daarbij energie vrijkomt,

die hij wil gebruiken voor bijvoorbeeld het opwekken van elektriciteit

(energiesector), voor het aandrijven van machines (industrie) of van

transportmiddelen (mobiliteit), of voor de verwarming van ruimtes

(gebouwde omgeving). Bij het verbranden van de fossiele brandstoffen

olie, gas, bruinkool en steenkool komt echter, als gezegd, niet slechts

energie vrij maar komen ook (als ‗afvalproduct‘) broeikasgassen vrij,

waarvan CO2 (koolstofdioxide) de belangrijkste is.1

4. Door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer warmen de

atmosfeer, het landoppervlak, de zeeën en de ijsmassa‘s van de aarde

langzaam op. Een groot deel van de stijging van de gemiddelde

temperatuur aan het aardoppervlak van de afgelopen 100 jaar wordt

veroorzaakt door deze toename van broeikasgassen in de atmosfeer. Het

gaat hierbij om een totale stijging van ongeveer 0,8 graden Celsius.

5. Een stijging van 0,8 graden Celsius van de gemiddelde temperatuur op

aarde lijkt niet veel, maar ten opzichte van de pre-industriële gemiddelde

temperatuur van ongeveer 15 graden Celsius is het aanzienlijk en de

gevolgen daarvan zijn zichtbaar en merkbaar in de wereld, getuige onder

meer de geconstateerde zeespiegelstijging en het smelten van het

Noordpool zeeijs en de ijskappen van Groenland en Antarctica. Ook

beginnen veranderingen in neerslaghoeveelheden en –patronen en de

aantasting van ecosystemen en het verlies aan biodiversiteit zichtbaar te

worden alsook de schadelijke gevolgen van deze veranderingen voor de

mens.

1 Koolstofdioxide vormt 80% van alle door de mens uitgestoten broeikasgassen, de belangrijkste andere broeikasgassen die de mens uitstoot zijn methaan en lachgas.



7

6. In de klimaatwetenschap wordt de causaliteit tussen de menselijke

(antropogene) uitstoot van broeikasgassen en de opwarming van de

aarde goed begrepen. Om het Planbureau van de Leefomgeving te

citeren: ―Het is onomstotelijk vastgesteld dat sinds de industriële revolutie

de aarde opwarmt, het landen zeeijs smelt, en de zeespiegel stijgt. Het

is zeker dat de concentratie van CO2 met bijna 40% is toegenomen sinds

het begin van de industriële revolutie. Ook staat vast dat deze toename

van CO2 veroorzaakt is door menselijke activiteiten. Vanuit de

natuurkunde is bekend dat broeikasgassen, waaronder CO2, de aarde

doen opwarmen. Het is inmiddels zo goed als zeker dat een groot deel

van de recente opwarming is veroorzaakt door de door de mens

uitgestoten broeikasgassen.‖2

7. Van alle CO2 die uitgestoten wordt naar de atmosfeer wordt per saldo

ongeveer 55% weer geabsorbeerd en aan de atmosfeer onttrokken door

oceanen en bossen (zij het dat door ontbossing en opwarming van de

oceanen dit percentage kan dalen). De resterende 45% aan uitgestoten

CO2 breekt, anders dan veel andere broeikasgassen, in de atmosfeer

nauwelijks af en blijft daarin aanwezig met behoud van fysisch-chemische

eigenschappen.De wetenschap heeft namelijk vastgesteld dat CO2-

moleculen die eenmaal zijn uitgestoten in de atmosfeer nog zeer lang

(vele honderden jaren) in de atmosfeer aanwezig blijven met behoud van

hun opwarmende eigenschappen. Uitgestoten CO2 verdwijnt derhalve

maar zeer langzaam uit de atmosfeer. De huidige (40% hogere) CO2-

concentratie in de atmosfeer is daardoor ontstaan als een optelsom van

de antropogene CO2-emissies die sinds 1750 (de start van de industriële

revolutie) tot op heden hebben plaatsgevonden.

8. Bij de start van de industriële revolutie bevond de CO2-concentratie zich

op 280 ppm (parts per million).3 In 2013 bevindt de CO2-concentratie zich

op het niveau van 400 ppm4 en met de huidige mondiale uitstoot

verwacht de wetenschap dat de CO2-concentratie met meer dan 20 ppm

per decennium toe zal nemen en rond 2030 op het niveau van 450 ppm

zal zijn gekomen, een concentratieniveau dat past bij een gemiddelde

temperatuurstijging op aarde van 2 graden Celsius. Er is hier dus sprake

van een cumulatief effect: elke nieuwe emissie van CO2 draagt bij aan

een verdere toename van de CO2-concentratie in de atmosfeer en

daarmee aan een toename van de gemiddelde temperatuur op aarde.

2 PBL (Planbureau voor de Leefomgeving): ―De Achtergrond van het Klimaatprobleem‖ van 14 januari 2013. 3IPCC, WG 1, H6 4400 ppm wil zeggen dat van elke 1 miljoen moleculen in de atmosfeer er 400 bestaan uit CO2



8

9. Dit causaal verband tussen een toename van de CO2-concentratie in de

atmosfeer enerzijds en een toename van de temperatuur anderzijds

wordt in de klimaatwetenschap met ‗klimaatgevoeligheid‘ aangeduid,

oftewel de mate waarin de temperatuur op aarde gevoelig is voor de CO2-

concentratie in de atmosfeer. ‗Klimaatgevoeligheid‘ wordt gedefinieerd als

de mate van opwarming die op langere termijn optreedt bij een

verdubbeling van de CO2-concentratie in de atmosfeer. Naar huidige

beste wetenschappelijke inzichten is de klimaatgevoeligheid ongeveer 3

graden Celsius. Indien de CO2-concentratie in de atmosfeer dus

verdubbeld van 280 ppm naar 560 ppm stijgt de gemiddelde temperatuur

op aarde naar beste wetenschappelijke inzichten met 3 graden Celsius.

10. Zoals verderop in de dagvaarding zal worden toegelicht mag een CO2-

concentratieniveau van 450 ppm en bijbehorende verwachte stijging van

de gemiddelde temperatuur op aarde van 2 graden Celsius niet

overschreden worden omdat dit als gevaarlijk wordt beschouwd voor de

mondiale samenleving. Naarmate de CO2-concentratie en daardoor de

gemiddelde temperatuur op aarde stijgt, nemen namelijk ook de

schadelijke effecten voor de ecosystemen en de mensheid toe. Dit

schadelijke effect wordt versterkt doordat de toevoeging van CO2 aan de

atmosfeer met een onnatuurlijk en historisch hoog tempo gebeurt en de

gemiddelde temperatuur daardoor met een te grote snelheid oploopt.

Bovendien neemt bij hogereCO2 concentraties en temperaturen de kans

op zichzelf versterkende en op menselijke tijdschalen onomkeerbare

processen toe.

11. Het algemene schadebeeld dat bij klimaatverandering hoort is dat van

een sluipende schade waarbij de schade niet van het ene op het andere

moment in volle omvang ontstaat, maar geleidelijk aan toeneemt als

gevolg van het cumulatief effect. Vergelijk het met de situatie waarin

werknemers voortdurend blootstaan aan een gevaarlijke stof en

geleidelijk aan, maar steeds erger, stoflongen ontwikkelen; de gezondheid

van hun longen wordt sluipend steeds verder aangetast.

12. Op dit moment lijken de schadelijke gevolgen van antropogene CO2-

emissies wellicht nog te overzien - maar schijn bedriegt. De schade van

de historische en huidige CO2-emissies van de mens is namelijk niet alleen

sluipend maar ook sluimerend, dat wil zeggen de schade is er al wel,

want de schade aan de chemische samenstelling van de atmosfeer in de

vorm van een bovenmatige concentratie aan CO2is reeds veroorzaakt,

maar is nog niet zichtbaar of merkbaar omdat de opwarming die daarvan

het zekere gevolg is zich pas met grote vertraging manifesteert.

Sluimerende schades creëren een bijzonder risico. Tegen een schade die



9

meteen zichtbaar is, kunnen ook meteen inperkende maatregelen worden

getroffen, maar een sluimerende schade kan lang ondergronds

doorwoekeren voordat de schadelijke gevolgen goed merkbaar zijn en op

dat moment dat de schade ‗ontdekt‘ wordt, is er al veel onherstelbare

schade ontstaan. Een goed voorbeeld van sluimerende schade is de

asbestziekte mesothelioom; een dodelijke beroepsziekte die zich pas 30

jaar na de blootstelling aan een asbestkristal manifesteert. Toen de eerste

mesothelioomslachtoffers zich aandienden, is men wel tot het nemen van

maatregelen overgegaan, maar op dat moment zaten er nog vele

slachtoffers ‗in de pijplijn‘ omdat zij in de voorbije 30 jaar aan asbest

waren blootgesteld. Voor hen kwamen de getroffen maatregelen 30 jaar

te laat en hun schade – overlijden binnen twee jaar – was niet meer te

vermijden.

13. Voor klimaatschade geldt een vergelijkbaar sluimerend schadebeeld en

daardoor is de klimaatschade nu reeds aanzienlijk groter dan op dit

moment kan worden waargenomen. Dat heeft te maken met het feit dat

het klimaatsysteem vertraagd reageert op broeikasgasemissies. Het duurt

namelijk 30 tot 50 jaar voordat uitgestoten broeikasgassen hun volledige

opwarmende effect in de atmosfeer en op land bereiken.5 De volle

gevolgen van onze huidige emissies voor de opwarming van de atmosfeer

en het land zullen dus pas na 2050 zichtbaar worden. Omgekeerd

betekent de vertraging van 30 tot 50 jaar dat op aarde nu enkel pas de

volle opwarming en de daaraan verbonden schadelijke effecten merkbaar

zijn van de CO2-emissies die tot circa 1980 hebben plaatsgevonden. De

opwarming en schadelijke gevolgen van de broeikasgasemissies die vanaf

1980 tot op heden hebben plaatsgevonden worden anno 2013 dus nog

niet ervaren en zullen pas in de komende decennia merkbaar worden.

14. Deze vertraging in het klimaatsysteem is een belangrijk gegeven want het

betekent dat zelfs in het geval de mensheid met onmiddellijke ingang

geen fossiele energie meer zou verbranden, de emissies van de afgelopen

decennia de aarde hoe dan ook verder zullen doen opwarmen. Vanwege

de zeer omvangrijke en historisch hoge broeikasgasemissies van de

afgelopen drie decennia - de decennia van grote economische groei

wereldwijd - is een additionele opwarming van 0,6 graden Celsius

bovenop de reeds bereikte 0,8 graden (dus 1,4 graden Celsius in totaal)

volgens de wetenschap nu al niet meer te voorkomen; dus zelfs niet als

met onmiddellijke ingang de verbranding van olie, gas, bruinkool en

steenkool gestaakt zou worden.

5 (en deze toegenomen warmte heeft vervolgens nog honderden jaren invloed op de opwarming van de zeeën en de ijsmassa‘s als traagste opwarmende elementen in het klimaatsysteem).



10

15. Het zal echter duidelijk zijn dat het staken van het gebruik van fossiele

brandstoffen niet van de ene op de andere dag kan plaatsvinden. De

transformatie van een wereldwijde samenleving die draait op de

verbranding van fossiele energie, naar een samenleving die (bijna)

volledig zal moeten worden voorzien van alternatieve duurzame energie,

zal niet in een dag, maand, jaar of zelfs een decennium voltooid zijn. Met

een dergelijke wereldwijde transformatie en systeemverandering zullen,

zelfs als deze met grote focus en inspanning wordt uitgevoerd, enkele

decennia gemoeid zijn. Er zal dus noodgedwongen in deze overgangsfase

naar een duurzame energievoorziening nog lange tijd fossiele energie

verbrand (moeten) worden. De extra broeikasgasemissies die daarvan de

komende decennia (of langer) het gevolg zullen zijn, zullen bijdragen aan

een aanzienlijke verdere opwarming van de aarde bovenop de reeds

vastgestelde 0.8 en additioneel geprognosticeerde 0.6 graden Celsius.

16. De samenleving kent dus bij systeemveranderingen (zoals bij de

verandering van het energiesysteem) als het ware eenzelfde vertraging

op veranderende input als de vertraging die inherent is aan het

klimaatsysteem. Het gevolg daarvan is dat de aarde verder zal opwarmen

dan de 1,4 graden die nu al onvermijdbaar is. Hoeveel groter deze

opwarming zal zijn, hangt af van de snelheid waarmee de transformatie

naar een alternatieve duurzame energievoorziening zal plaatsvinden en

dus hoe snel de broeikasgasemissies die aan de huidige concentratie in de

atmosfeer worden toegevoegd kunnen afnemen zodat de cumulatieve

concentratie CO2 in de atmosfeer zo snel mogelijk kan stabiliseren. De

spreekwoordelijke emmer mag namelijk niet overlopen, waarmee in dit

geval bedoeld wordt dat het CO2-concentratieniveau van 450 ppm in de

atmosfeer niet overschreden mag worden. De emmer met CO2-emissies is

door de historische en huidige emissies al ver gevuld (tot 400 ppm), maar

het zijn de emissies van morgen en overmorgen, de emissies van de

nabije toekomst, die bepalen of de grens van 450 ppm (en bijbehorende

verwachte temperatuurstijging van 2 graden) wordt overschreden en of

de emmer zal overlopen. Zij bepalen de uiteindelijke aard en ernst van de

klimaatverandering en bepalen daardoor tevens de aard van onze

toekomst.

17. De negatieve gevolgen van de opwarming die nu reeds niet meer kan

worden voorkomen zijn reeds aanzienlijk. Het is om deze reden dat CO2 in

2009 in de Verenigde Staten, door een besluit van het federale

milieuagentschap EnvironmentalProtection Agency (EPA), als ―air

pollutant‖ is aangewezen6, een besluit dat in 2012 onherroepelijk is

6Besluit van 15 december 2009, Endangerment and Cause or Contribute Findings for Greenhouse gases Under Section 202a) of the Clean Air Act.



11

geworden nadat het zonder succes tot in hoogste rechterlijke instantie

was aangevochten door de fossiele industrie. Volgens EPA volgt uit de

klimaatwetenschap dat CO2 en andere broeikasgassen zoals methaangas,

via de veranderingen in het klimaat die ze veroorzaken, de gezondheid

van huidige en toekomstige generaties aantasten. Die aantasting van de

gezondheid en het leven gebeurt volgens EPA onder meer door de

negatieve gezondheidseffecten van de veranderende luchtkwaliteit, de

oplopende temperaturen, de toename van weersextremen (stormen,

hittegolven, droogtes, (bos)branden, overstromingen), de toename van

infectieziekten, de zeespiegelstijging, de aantasting en het verlies van

ecosystemen en van flora en fauna, de risico‘s voor de bosbouw en de

drinkwatervoorziening en de risico‘s voor de voedselproductie. Bij de

aanwijzing van CO2 als ―air pollutant‖ heeft EPA tevens internationale

klimaateffecten betrokken zoals de toename van misoogsten in andere

delen van de wereld nu dergelijke wereldwijde klimaateffecten volgens

EPA, vanwege de globalisering en de onderlinge afhankelijkheid van

landen met betrekking tot onder meer de voedselproductie, ook de

gezondheid van de Amerikaanse staatsburger raken. Al deze effecten van

klimaatverandering tasten de veiligheid, het welzijn en de gezondheid van

de Amerikaanse samenleving aan en naarmate de tijd verstrijkt zullen

deze negatieve effecten steeds ernstiger worden, aldus EPA.

18. De bevindingen van EPA over de gevolgen van klimaatverandering nu en

in de toekomst voor de burgers van de Verenigde Staten, wijken niet of

nauwelijks af, zo zal verderop in deze dagvaarding blijken, van de

bevindingen van de EU Commissie over de gevolgen van

klimaatverandering voor de burgers van Europa, zoals kenbaar uit het

Groenboek Klimaatadaptatie (2007) en het Witboek Klimaatadaptatie

(2009) van de EU Commissie. Evenmin wijken deze af van de bevindingen

van de Nederlandse regering, die de bevindingen van het EU Groen- en

Witboek (na toetsing door het Planbureau voor de Leefomgeving) heeft

onderschreven. Vergelijkbare bevindingen voor Nederland zijn ook

gedaan door bijvoorbeeld de Algemene Rekenkamer in haar rapport

―Aanpassing aan klimaatverandering: strategie en beleid‖ uit 2012.

19. De samenleving zal zich dus noodgedwongen op de aanzienlijke gevolgen

van de niet meer vermijdbare klimaatverandering moeten voorbereiden

en zich daartegen door middel van adaptatiemaatregelen zien te

beschermen. Verdere opwarming van de aarde dient echter zo snel en

zoveel mogelijk te worden gestopt om zogeheten gevaarlijke

klimaatverandering te vermijden. Voorkomen moet worden dat de

cumulatie van CO2 in de atmosfeer ertoe leidt dat de temperatuur zo

hoog wordt dat het klimaatveranderingsproces accelereert en het klimaat



12

in periode van decennia veranderingen ondergaat die normaliter millennia

in beslag nemen. De temperatuur mag bijvoorbeeld niet zodanig snel en

ver oplopen dat de in de permafrost opgeslagen hoeveelheden

methaangas massaal aan de atmosfeer worden vrijgegeven. Dat zou in

korte tijd tot een aanzienlijke versnelling van de opwarming leiden en op

een dergelijke abrupte verandering van het klimaat kan de mensheid

noch de natuur zich instellen. Een dergelijke acceleratie leidt dus tot een

gevaarlijke situatie voor beiden. Gevaarlijke klimaatverandering zal tot

grote sociale, economische en ecologische ontwrichting leiden en het

voortbestaan van een aanzienlijk deel van het menselijk en ander leven

op aarde zal in dat geval in het geding zijn. Als het om klimaatbeleid gaat

is de focus van de internationale gemeenschap daarom al enkele

decennia gericht op het voorkomen van gevaarlijke klimaatverandering.

20. Met dat doel hebben meer dan 190 landen (inclusief de EU) in het VN

Klimaatverdrag van 1992 vastgelegd dat de emissies van broeikasgassen

beperkt moeten worden, dat de geïndustrialiseerde landen daartoe het

voortouw dienen te nemen, dat daarbij (ook bij wetenschappelijke

onzekerheid) het voorzorgsbeginsel dient te worden toegepast en dat het

klimaatbeleid erop gericht moet zijn om

―dangerousanthropogenicinterference‖ (gevaarlijke menselijke

beïnvloeding op het klimaat of kortweg ‗gevaarlijke klimaatverandering‘)

te voorkomen. Diezelfde landen hebben op basis van de beschikbare

klimaatwetenschap vastgesteld en vastgelegd dat een toevoeging van

antropogene broeikasgassen in de atmosfeer leidend tot een gemiddelde

opwarming van 2 graden ten opzichte van het pre-industriële niveau,

beschouwd moet worden als gevaarlijke menselijke beïnvloeding van het

klimaat. Daarom mag volgens de gezamenlijke landen de CO2-

comcentratiegrens het niveau van 450 ppm niet overschrijden.Daar is

door de landen bij het VN Klimaatverdrag aan toegevoegd dat er

aanwijzingen zijn dat de grens van 1,5 graden opwarming mogelijk al als

te gevaarlijk moet worden beschouwd (met een dito lager toegestane

concentratiegrens).

21. Ondanks de vele pogingen die de landen bij het VN Klimaatverdrag sedert

1992 hebben ondernomen om tot zodanige afspraken omtrent

emissiereductie te komen dat weg kan worden gebleven van de

gevarenzone, is dat tot op heden niet gelukt. In relatie tot het afwenden

van het gevaar is door Nederland, de EU en de overige

geïndustrialiseerde landen wel expliciet erkend (en vastgelegd) - in het

kader van hun verplichting om het voortouw te nemen - dat zij in 2020

een CO2-reductie van tenminste 25 tot 40% moeten hebben gerealiseerd

(ten opzichte van het emissieniveau van 1990) om een reële kans te



13

behouden (een kans van 50%) dat de opwarming van de aarde

daadwerkelijk onder de twee graden kan blijven. Desondanks wordt deze

noodzakelijk geachte reductiedoelstelling voor 2020 door Nederland en de

EU niet tot uitgangspunt genomen en zijn de reductie-inspanningen daar

ook niet op gericht. Nederland en de EU reduceren aldus willens en

wetens minder dan zij zelf als noodzakelijk hebben beoordeeld. Opgeteld

bij het achterblijven van veruit de meeste andere geïndustrialiseerde

landen bij de 2020-doelstelling van 25 tot 40%, is de kans dat de

temperatuurstijging tot hooguit twee graden beperkt kan blijven snel uit

het zicht aan het raken.

22. Naast de VN en de vele milieu- en mensenrechtenorganisaties in de

wereld, luiden inmiddels ook organisaties als de Wereldbank en het

Internationaal Energie Agentschap in niet mis te verstane woorden de

noodklok. Vanwege het uitblijven van internationale afspraken en het

algemeen gebrek aan adequaat klimaatbeleid, worden de

geïndustrialiseerde landen door hen gewezen op hun individuele

verantwoordelijkheid om binnen de eigen landsgrenzen tot de benodigde

klimaatactie over te gaan. Genoemde instellingen concluderen op basis

van de beschikbare wetenschap dat met de huidige falende aanpak, de

gemiddelde temperatuur op aarde deze eeuw niet 2 maar 4 en mogelijk

zelfs 5 graden Celsius zal stijgen ten opzichte van het pre-industrieel

niveau. De gevolgen daarvan zullen, zo luidt hun eensgezinde conclusie,

potentieel catastrofaal zijn voor de menselijke samenleving; niet in de

laatste plaats omdat bij dergelijke temperatuurstijgingen tot aan 70% van

alle flora en faunasoorten met uitsterven wordt bedreigd. Bij de thans

voorziene temperatuurstijgingen in deze eeuw, is het menselijk, dierlijk en

plantenleven dus in ernstige mate in gevaar.

23. Het halen van de reductiedoelstelling van 25 tot 40% in 2020 is van groot

belang omdat het gevolg van de tweegraden doelstelling is dat de wereld,

als zij niet reduceert en met het huidige emissieniveau doorgaat, al rond

2030 de 450 ppm-grens zal hebben bereikt en dus nog slechts 20 jaar

gebruik kan maken van fossiele brandstoffen; daarna loopt de eerder

aangehaalde spreekwoordelijke emmer over en zal er zoveel CO2 in de

atmosfeer uitgestoten zijn, dat een opwarming van 2 graden Celsius

onvermijdelijk en zeker is (zij het dat die opwarming – vanwege het

besproken vertragingseffect – zich niet op dat moment zelf zal voordoen,

maar ongeveer 40 jaar later). Met andere woorden: in het huidige

emissietempo hebben wij nog een ‗koolstofbudget‘ voor 20 jaar fossiele

energie en is daarna de twee graden opwarming een feit. Wil de wereld

na die 20 jaren alsnog een verdere opwarming voorkomen, dan zal op dat

moment van de ene op de andere dag alle gebruik van fossiele brandstof



14

moeten worden gestaakt; er zal dan van de ene op de andere dag naar

een andere, CO2-vrije energievoorziening overgeschakeld moeten worden.

Het is evident dat dit onmogelijk is. Om de transitie naar een alternatieve

CO2-vrije energievoorziening te kunnen maken heeft de wereld derhalve

meer tijd nodig dan die 20 jaren. Die extra tijd wordt verkregen als de

wereld haar huidige emissieniveau nu al zo snel en zo veel mogelijk zal

minderen; dan duurt het veel langer dan 20 jaren voor de wereld haar

‗koolstofbudget‘ heeft opgebruikt. Sterke reducties door de

geïndustrialiseerde landen vóór 2020 zijn dus nodig om een reële kans te

behouden dat het gevaar van gevaarlijke klimaatverandering kan worden

afgewend.

24. Verregaande emissiereductie vóór 2020 is dus nodig om een reële kans te

behouden om onder de twee graden te blijven. Sterke emissiereductie

vóór 2020 is ook de enige manier om de energietransformatie betaalbaar

te houden, aldus het Internationaal Energie Agentschap (IEA). Het IEA,

waar Nederland naast vele andere geïndustrialiseerde landen bij

aangesloten is, heeft gecalculeerd dat CO2-reductiemaatregelen na 2020

tot wel 400% kostbaarder zullen zijn dan de maatregelen die vóór 2020

worden genomen.7 Een dergelijke substantiële stijging van kosten omdat

de huidige generatie niet bereid is om die kosten te maken, maakt de

transformatie voor de volgende generatie veel duurder en waarschijnlijk

zelfs onbetaalbaar en daarmee feitelijk onuitvoerbaar. Uitstel levert dus

extra gevaar op.

25. De grote en uitgesproken zorg van de klimaatwetenschap en de

aangehaalde internationale instellingen is dat, terwijl vergaande reductie-

inspanningen vóór 2020 vereist zijn om de twee gradendoelstelling

feitelijk en financieel binnen bereik te houden, er geen enkele indicatie is

dat dit gaat gebeuren.

26. De noodzakelijke emissiereducties voor de geïndustrialiseerde landen van

25 tot 40% vóór 2020, zullen om al deze redenen met zekerheid niet

gehaald worden, niet in de laatste plaats omdat Nederland en de EU zich

deze reducties ook niet ten doel stellen, zo toont de EU-

reductiedoelstelling van 20% vóór 2020 en de daarvan afgeleide

reductiedoelstelling voor Nederland van 16% (ter toelichting: vanwege

deze link tussen het EU-klimaatbeleid en het Nederlands beleid, wordt in

de dagvaarding regelmatig verwezen naar het EU-beleid).

7 IEA, World Energy Outlook 2011, p. 40 en 235 (productie 9)



15

27. Doordat Nederland en de EU zelfs niet het minimale percentage van 25%

vóór 2020 tot doel hebben gesteld en dus niet het minimale aan

beschermingsmaatregelen treffen om het gevaar van gevaarlijke

klimaatverandering af te wenden, stellen zij de samenleving bloot aan de

potentieel catastrofale gevolgen van gevaarlijke klimaatverandering,

althans dragen zij daaraan bij. Dat roept als vanzelf juridische

vraagstukken op en die vraagstukken vragen, gelet op de ernst van de

situatie en de omvang van de schade bij de verwezenlijking van het

gevaar, ook om een antwoord. Dit temeer omdat, zoals in de dagvaarding

verder zal worden toegelicht (i) Nederland en de EU het gevaar en de

aard, ernst en duur ervan kennen en onderkennen, (ii) zij de in 2020 te

realiseren emissiereducties van 25 tot 40% ook zelf in nationaal en

internationaal verband hebben bepleit als noodzakelijk om een reële kans

(van 50%) te behouden om het gevaar af te wenden en (iii) zij deze

reductiedoelstelling vóór 2020 als technisch en financieel-economisch

haalbaar hebben bestempeld.

28. De noodzakelijk te realiseren reductienorm van 25 tot 40% vóór 2020 is

tussen de verdragssluitende staten bij het VN Klimaatverdrag vastgelegd

en onderdeel van het volkenrecht geworden en vormt voorts de

weerspiegeling van wat in het (inter)nationale maatschappelijk verkeer

voor zorgvuldig wordt gehouden. Zonder gegeven uitleg en

rechtvaardiging is deze zorgvuldigheidsnorm echter bij de totstandkoming

van het klimaatbeleid van Nederland en de EU niet tot uitgangspunt

genomen. Door schending van deze norm schendt de Staat het

volkenrecht, maakt de Staat zich schuldig aan een onrechtmatige

overheidsdaad en draagt de Staat bij aan een gevaarzettende situatie die

binnen Nederland, Europa en de wereld tot schending van mensenrechten

zal leiden, waaronder het recht op leven, het recht op gezondheid en het

recht op een ongestoord gezinsleven.

29. De relatie tussen klimaatverandering en wereldwijde

mensenrechtenschending is door de VN Mensenrechtenraad ook expliciet

onderkend in Resolutie 10/4 uit 2009, waarin wordt gesteld (citaat):

―Noting that climate change related impacts have a range of implications,

both direct and indirect, for the effective enjoyment of human rights

including, inter alia, the right to life, the right to adequate food, the right

to the highest attainable standard of health, the right to self-

determination [and] recognizing that while these implication affect



16

individuals and communities around the world, the effects of climate

change will be felt most acutely by those segments of the population who

are already in vulnerable situations owing to factors such as geography,

poverty, gender, age, indigenous or minority status and disability.‖

30. Deze vaststelling door de VN Mensenrechtenraad is in 2010 overgenomen

in de zogenaamde ‗Cancun Agreements‘ behorende bij het VN

Klimaatverdrag, onder toevoeging door de verdragsluitende staten

(waaronder wederom Nederland en de EU) van hun onderkenning

(citaat):

―that climate change represents an urgent an potentially irreversible

threat to human societies and the planet, and thus requires to be urgently

addressed by all the parties.‖

31. Eerder, in 2001, heeft ook het EU Hof van Justitie in een van zijn arresten

reeds de relatie tussen klimaatbeleid, duurzame energie en het recht op

leven geduid en wel als volgt (citaat)8 :

―The use of renewable energy sources…contributes to the reduction in

emissions of greenhouse gases which are amongst the main causes of

climate change which the European Community and its Member States

have pledged to combat…It should be noted that that policy is also

designed to protect the health and life of humans...‖

Juist ook vanwege deze relatie tussen klimaatbeleid en de bescherming

van het recht op leven, een van de belangrijkste grondrechten van ieder

mens, oordeelde het Hof in het betreffende arrest dat klimaatbeleid mag

indruisen tegen het vrije markt principe dat de EU zo hoog in het vaandel

heeft staan omdat klimaatbeleid (vanwege het doel van de bescherming

van het recht op leven en gezondheid) een hoger doel dient dan het doel

van de vrije markt.

32. Om al deze en de verderop in de dagvaarding te noemen redenen,

wensen Urgenda c.s. op te komen tegen de niet (langer) te

rechtvaardigen nalatigheid van de Nederlandse Staat om een

(proportioneel) adequaat klimaatbeleid te voeren en tegen de

rechtsschending die van dit gebrek aan verduurzaming het gevolg is en

zal zijn. Urgenda c.s. worden daardoor in hun persoonlijke respectievelijk

statutaire belangen geraakt en wensen die belangen door middel van

deze rechtszaak te beschermen. De gevolgen van het huidige

8 arrest PreussenElektra, C-379/98 van 13 maart 2001



17

onduurzame klimaatbeleid zullen zodanig zijn dat indien het niet tot een

halt wordt geroepen, een duurzame samenleving voorgoed buiten bereik

zal raken gelet op de omvangrijke en onomkeerbare schade aan mens en

natuur die van gevaarlijke klimaatverandering het gevolg zal zijn. Met het

huidige klimaatbeleid is verwezenlijking van een duurzamere samenleving

en daarmee verwezenlijking van de statutaire doelstelling van Stichting

Urgenda nu en in de toekomst onmogelijk en worden tevens de

persoonlijke belangen van de overige eisers door de Staat geschonden.

33. Dat ook andere staten tekortschieten in hun klimaatbeleid doet aan de

eigen en zelfstandige verplichting van Nederlandse Staat jegens Urgenda

c.s. niet af, althans in het Nederlands recht is al lang aanvaard en is het

vaste jurisprudentie dat de emissie van vervuilende stoffen of gassen

onrechtmatig kan zijn vanwege de gevolgen die anderen daarvan

ondervinden, ook indien het aandeel van de aangesprokene in de totale

vervuiling relatief gering is. De proportionele aansprakelijkheid biedt dan

uitkomst.

34. Het thans juridisch door Urgenda c.s. (kunnen) opkomen tegen het falen

van het hedendaags klimaatbeleid en het (kunnen) afdwingen van de

noodzakelijke emissiereductiemaatregelen is ook van groot

maatschappelijk en persoonlijk belang. Dit niet alleen vanwege de

onomkeerbaarheid van de schade aan mens en natuur in geval van

gevaarlijke klimaatverandering - alsof dat niet al ernstig genoeg is - maar

ook omdat het zoeken naar verhaalsmogelijkheden voor de geleden

klimaatschade (zoals zaakschade, persoonsschade, gevolgschade) op

staten en de grote bedrijfsmatige uitstoters van broeikasgassen in de

praktijk moeilijk zo niet onmogelijk zal blijken te zijn vanwege financieel-

economische redenen.

35. In het zogenaamde Stern rapport namelijk,9 een rapport dat op verzoek

van de Britse regering in 2006 is uitgebracht en dat zowel door de EU

Commissie als door de Nederlandse regering meermaals is aangehaald bij

het voorlichten van het Europees respectievelijk Nederlands Parlement

over de kosten van klimaatverandering, is berekend dat de jaarlijkse

klimaatschade in een aantal decennia tijd kan oplopen tot wel 20% van

het bruto wereld product (BWP) per jaar. In 2013 heeft de schrijver van

dit rapport, de voormalig hoofdeconoom van de Wereldbank, Lord

Nicholas Stern, op het World Economic Forum in Davos laten weten dat

hij de genoemde schadeomvang in zijn rapport (tot 20% van het BWP)

danig heeft onderschat omdat de opwarming van de aarde veel sneller

9The Economics of Climate Change, The Stern Review, 2006



18

gaat dan destijds in het rapport is aangenomen. Hoe dan ook, duidelijk is

dat de schade wereldwijd jaarlijks in de honderden en mogelijk zelfs

duizenden miljarden zal lopen en daarmee zodanig omvangrijk is dat het

trachten te verhalen van deze schade op staten en grote bedrijfsmatige

uitstoters alleen al op feitelijke gronden zo goed als uitgesloten is. Indien

immers te zijner tijd het rechterlijk oordeel zou zijn dat (een deel van) de

totale klimaatschade op de betreffende staten en grote bedrijven verhaald

kan worden, dan betekent dit in feite het faillissement van deze entiteiten

en dus de neergang van de internationale economie. Een dergelijk

scenario van omvallende staten en grote (vaak multinationale) bedrijven

is voor de samenleving moeilijk zo niet onmogelijk te accepteren. Dit is

gebleken naar aanleiding van de eurocrisis bij de Europese landen en

naar aanleiding van de kredietcrisis bij de internationale banken. Landen

en multinationals zijn te grote economische entiteiten gebleken om te

kunnen laten failleren, omdat ze een groot deel van de internationale

economie in hun val zullen meesleuren. Dat betekent dat indien de

klimaatschade eenmaal is ontstaan, staten en andere grote uitstoters van

broeikasgassen weinig meer te vrezen hebben omdat de samenleving het

zich eenvoudigweg niet kan permitteren hen aansprakelijk te houden; ze

zijn ‗too big tofail‘. De consequentie daarvan is dat het achteraf

aansprakelijk stellen voor de toegebrachte klimaatschade altijd negatieve

consequenties voor de samenleving zal hebben, de feitelijke

consequenties van de klimaatschade zelf op de samenleving daarbij nog

buiten beschouwing gelaten.

36. Volgens Urgenda c.s. kan om die reden alleen nog de juridische

verplichting tot het betrachten van voorzorg en tot het vermijden van

volkenrechtschending, gevaarzetting en (dreigende)

mensenrechtenschending de samenleving bescherming bieden tegen

gevaarlijke klimaatverandering. Het is daarom dat Urgenda c.s. een

rechterlijk oordeel vragen omtrent de juridische gehoudenheid van de

Nederlandse Staat tot het nemen van de adequate

emissiereductiemaatregelen en bijbehorende of daaraan dienstige

verplichtingen, een en ander zoals in deze dagvaarding nader uitgewerkt.

37. Voor Nederland staat er veel op het spel. Er zijn beslist delen in de wereld

waar de klimaatgevolgen nu en op de kortere termijn ernstiger zijn dan in

Nederland, maar Nederland ondervindt nu en in de komende decennia

evengoed ernstige gevolgen van een steeds sterker wordende

opwarming. Net als in iedere samenleving geldt daarbij ook voor

Nederland (zie ook de aangehaalde Resolutie van de VN

Mensenrechtenraad) dat de kwetsbaren in onze samenleving het eerst en

het hardst getroffen worden. Men zou dit het discriminatoire effect van



19

klimaatverandering kunnen noemen omdat de kwetsbaren vanwege hun

achterstand te weinig vermogen tot aanpassing hebben om de negatieve

consequenties die klimaatverandering in hun omgeving teweegbrengt, het

hoofd te bieden.

38. De toegenomen hitteperiodes in Nederland bijvoorbeeld, tonen dat ook.

Uit de wetenschappelijke literatuur volgt dat er een relatie is tussen

klimaatverandering, hitteperiodes en gezondheidsklachten en

sterfgevallen onder (voornamelijk) de kwetsbaren in de samenleving.10 Op

basis van de wetenschappelijke bevindingen heeft het Ministerie van

Volksgezondheid, Welzijn en Sport in 2007 een Hitteplan opgesteld.11 Het

Hitteplan, dat onder de kwetsbaren verstaat: deouderen, de bewoners

van zorginstellingen, de chronisch zieken, personen in een sociaal

isolement, mensen met overgewicht, kinderen, de armen en daklozen,

zegt daarover:―Studies maken het waarschijnlijk dat het klimaat in

Nederland verandert. Het wordt warmer en er is meer kans op extreme

weersgesteldheid. Kortom er is alle reden voor de zorgsector om zich

goed voor te bereiden op periodes met aanhoudende hitte…Hittegolven in

2003 en 2006 hebben aangetoond dat aanhoudende hitte nadelig is voor

de volksgezondheid. In Nederland is het overlijden van enkele honderden

mensen direct in verband te brengen met deze periodes van

aanhoudende hitte. Vooral kwetsbare groepen van de bevolking

ondervinden gezondheidsproblemen….Naast de sterfte onder kwetsbare

groepen als gevolg van de hitte, is er ook een grote groep mensen die

veel klachten en ongemak heeft. De kwaliteit van hun leven wordt in een

periode van langdurige hitte aangetast…het gaat om ernstige gevolgen

voor de gezondheid, variërend van verminderd welbevinden,

huidaandoeningen, uitdroging, ademhalings- en circulatieproblemen tot

een hitteberoerte. In het ergste geval kan dit leiden tot sterfte. De

gezondheidsproblematiek rondom aanhoudende hitte wordt in de

toekomst door een tweetal ontwikkelingen verergerd…‖ , waarna een

verdere uitleg volgt over klimaatverandering enerzijds en de toename van

de levensverwachting anderzijds, waardoor de risicogroep voor hittestress

in de toekomst aanmerkelijk in omvang zal toenemen, aldus het rapport.

Zo zal een deel van de 30ers, 40ers en 50ers van nu rond 2050, als de

10 Zie bijvoorbeeld Eurosurveillance, Volume 10, Issue 7, 01 July 2005 Surveillance report: The effect of the summer 2003 heat wave on mortality in de the Netherlands, dat spreekt over mogelijk 1.400 tot 2.200 doden in de zomer van 2003 als gevolg van hittestress, waarvan het merendeel ouderen. Zie ook het European Environment Agency in het rapport Climate change, impacts andvulnerability in Europe 2012, dat stelt dat hittegolven naar verwachting frequenter zullen gaan voorkomen en langer zullen aanhouden. Het rapport stelt ook dat naar verwachting bij iedere 1 graden Celsius stijging in een regio tussen de 1 en 4% meer sterfgevallen zullen optreden als gevolg van weersextremiteiten zoals hittestress, voornamelijk onder de ouderen en de sociaal-economisch zwakkeren. 11 Het Rapport Nationaal Hitteplan van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport uit 2007



20

emissies van de afgelopen decennia hun volle opwarmende werking

hebben gekregen, tot de risicogroep behoren waarover het Hitteplan

spreekt.

39. Hittestress is echter slechts één van de gevolgen van klimaatverandering

die Nederland ondervindt en in steeds sterkere mate zal gaan

ondervinden. Zoals uit meerdere rapporten blijkt, waaronder het eerder

aangehaalde rapport van de Algemene Rekenkamer uit 2012, hebben de

klimaatgevolgen voor Nederland de komende decennia ook betrekking op

waterproblematiek zoals overstromingen aan kust en rivieren,

wateroverlast, watertekort, verslechtering van de waterkwaliteit,

verzilting, vernatting en droogte. Een greep uit de andere door de

Rekenkamer in kaart gebrachte gevolgen zijn die voor de biodiversiteit in

Nederland en de bescherming ervan, de gevolgen voor de landbouw, voor

de gezondheid van Nederlanders (naast hittestress ook toenemende

infectieziekten, verslechtering luchtkwaliteit, toename UV blootstelling en

toename water en voedselgerelateerde ziekten) en de gevolgen voor de

energiesector en de industrie (koelwaterproblemen, slechte

bereikbaarheid rivieren en netwerkproblemen door weersextremen).

40. Bij de hier aangehaalde door de Rekenkamer geschetste gevolgen van

klimaatverandering zijn nog niet in acht genomen de consequenties die

de klimaatgevolgen in andere landen en andere continenten op de situatie

in Nederland zullen hebben. Nederland is immers geen eiland dat immuun

is voor de wereld om zich heen. In de hedendaagse geglobaliseerde

wereld is er een grote wederzijdse afhankelijkheid tussen landen en

continenten om te kunnen voorzien in de eigen behoefte aan voedsel en

grondstoffen. Verstoringen in bijvoorbeeld de voedselproductie in de

wereld door misoogsten als gevolg van toenemende weersextremen,

zullen ook in Nederland worden gevoeld en migraties van volkeren uit

onleefbaar(der) wordende gebieden kunnen Nederland en de EU

eveneens raken. In dat verband wordt terugverwezen naar het besluit

van EPA waarin de gevolgen van klimaatschade in andere landen als een

veiligheids- en gezondheidsrisico voor de burgers van de Verenigde

Staten is geduid. Voor de Nederlandse burger is dat niet anders.

41. Als het om Nederland als deltagebied gaat, kunnen de ogen ook niet

gesloten worden voor specifiek voor deltagebieden geldende risico‘s zoals

het risico van de combinatie van zeespiegelstijging en toenemende en

krachtiger wordende stormen of zelfs het meer extreme gegeven dat

indien de gemiddelde temperatuur deze eeuw de twee à drie graden

overschrijdt – nota bene de koers waarop we thans zitten – de

wetenschap vermoedt dat het ijs op Groenland in een onomkeerbaar



21

smeltproces terecht zal komen waardoor een zeespiegelstijging van 6 à 7

meter in het verschiet ligt. Indien daarmee rekening wordt gehouden,

zoals de zogeheten Deltacommissie (de commissie Veerman) in haar

rapport van 2008 aan de regering heeft gedaan, dan geldt volgens de

commissie (citaat)―dat er rekening moet worden gehouden met een

zeespiegelstijging van 0,65 tot 1.30 meter in 2100 en 2 tot 4 meter in

2200‖.12 Terugverwijzend naar wat hierboven besproken is over de

traagheid van systemen en het cumulatieve effect van CO2-emissies, zal

hetgeen in de komende jaren wel of niet geschiedt, in belangrijke mate

bepalen of dit onomkeerbare proces de komende decennia wordt ingezet.

Het mag dan misschien nog een tijd duren maar tegen een dergelijke

zeespiegelstijging zullen grote delen van Nederland in de toekomst niet te

beschermen zijn zodat deze procedure in zijn uiterste consequentie ook

over de toekomst en de bewoonbaarheid en leefbaarheid van grote delen

van het Nederlands grondgebied in de toekomst gaat.

42. Daarmee is tot slot van deze inleiding ook een ander

duurzaamheidsbelang aangeroerd dat in de context van

klimaatverandering van belang is, te weten de bescherming van de

belangen van onze kinderen, kleinkinderen en de generaties Nederlanders

na hen. Dit belang wordt niet alleen in de context van het begrip

duurzame ontwikkeling regelmatig aangehaald, maar wordt ook in

verdragen, het Handvest voor de grondrechten van de EU en de

rechtspraak als een belang gezien dat dwingend rechtsbescherming

verdient. Een wereld waarin de grens van gevaarlijke klimaatverandering

daadwerkelijk doorbroken wordt, zal de rechten van de jongeren en de

toekomstige generaties op nog ernstiger wijze aantasten dan de onze.

Hun wereld wordt gedicteerd door wat de komende jaren door ons zal

worden gedaan of nagelaten. Indien we falen zal hen een aanzienlijk

grilligere wereld wachten: een wereld waarin een substantieel deel van de

biodiversiteit verdwenen zal zijn of zal verdwijnen; een wereld waarin de

ecosystemen waarvan de mens voor zijn voedsel, water en grondstoffen

afhankelijk is overbelast en deels bezweken zullen zijn; een wereld waarin

de grote toename van weersextremen delen van de wereld onleefbaar zal

maken en waarin deze extremen in andere delen regelmatig tot grote

schade en maatschappij ontwrichtende gebeurtenissen als

overstromingen aanleiding zullen geven. Op zo een nalatenschap hoeft

niemand zich te verheugen.

12Bevindingen van de Deltacommissie 2008, Samen werken met water – Een land dat leeft, bouwt aan zijn toekomst.



22

43. Deze rechtszaak gaat over ons en (onze nalatenschap aan) onze kinderen

en de toekomstige generaties Nederlanders. Deze rechtszaak gaat over

de noodzaak om de broeikasgasemissies te reduceren en de juridische

afdwingbaarheid van die reducties.

1.2 DE KERN VAN DE RECHTSZAAK

44. De hierboven kort geschetste stand van zaken is voor Urgenda c.s.

aanleiding om de onderhavige rechtszaak tegen de Staat aan te spannen.

45. De belangrijkste eis van Urgenda c.s. is dat de rechtbank aan de Staat zal

bevelen om de Nederlandse CO2-emissies zodanig te reduceren dat het

Nederlandse CO2-emissieniveau in 2020 met 40% zal zijn verminderd ten

opzichte van het Nederlandse CO2-emissieniveau in 1990. Alle andere

vorderingen hebben dezelfde strekking maar gaan daarin minder ver, of

zijn ondersteunend aan, of een afgeleide van deze eis.

2. ONTVANKELIJKHEID

2.1 INLEIDING: PROFIELSCHETS VAN STICHTING URGENDA

46. In artikel 3:303 BW is bepaald, dat een (rechts)persoon uitsluitend een

eis kan instellen bij de rechter, als hijzelf voldoende eigen, persoonlijk,

belang heeft bij die eis.

47. Op de hoofdregel van artikel 3:303 BW maakt artikel 3:305a BW een

uitzondering. Op grond van dat artikel mag een stichting of vereniging

met volledige rechtsbevoegdheid ook een eis instellen, die strekt tot de

bescherming van algemene belangen of de collectieve belangen van

andere personen, voor zover die stichting of vereniging op grond van

haar statutaire doelstelling de bescherming van die algemene of

collectieve belangen behartigt. Wel mag deze (rechts)persoon pas met

zijn eis naar de rechter gaan, als hij, in de gegeven omstandigheden,

voldoende heeft getracht om via overleg te bereiken dat aan zijn eisen

tegemoet zal worden gekomen.

48. Het is duidelijk dat Stichting Urgenda, voor zover zij pro se optreedt en

niet namens de andere eisers die zij in rechte vertegenwoordigt, met haar

vorderingen (mede) opkomt voor de in haar statuten omschreven

collectieve (rechts)belangen van de huidige en zeker ook van volgende

generatie(s), opdat de ecosystemen van de Aarde en de geschiktheid en



23

leefbaarheid van de Aarde voor de mens, niet door een door de mens zelf

veroorzaakte opwarming en klimaatverandering in gevaar zullen worden

gebracht. Stichting Urgenda en de andere eisers die zij vertegenwoordigt

(tezamen ―Urgenda c.s.‖), willen dat de Aarde en haar ecosystemen ook

voor toekomstige generaties een duurzame levensbasis blijven.

49. Stichting Urgenda (verder ook te noemen: ―Urgenda‖) meent dat zij op

grond van artikel 3:305a BW ontvankelijk is met haar eisen, om de

volgende redenen.

50. Urgenda – het woord is een samentrekking van ―urgente agenda" - werd

in 2007 gelanceerd vanuit het Dutch Research InstituteforTransitions

(Drift) aan de Erasmus Universiteit, een instituut voor de transitie naar

een duurzame samenleving. Daarbij werd samengewerkt met een tiental

―founding partners‘, zoals de programma‘s ―Kennis voor Klimaat‖

(http://www.klimaatonderzoeknederland.nl/), Transumo (programme

voor duurzame mobiliteit) en PSIBouw (programma voor duurzame

bouw).

51. Stichting Urgenda is nu een NGO met de ANBI status. Het hoofddoel van

Urgenda, opgericht bij notariële akte van 17 januari 2008 (zie

productie1) is (citaat): ―het stimuleren en versnellen van

transitieprocessen naar een duurzamere samenleving, te starten in

Nederland.‖ Vanaf het begin is het voorkomen van klimaatverandering en

dus het terugdringen van CO2 een hoofddoel en een constante geweest

van Urgenda. De grootste sectoren die CO2 uitstoten zijn de

energiesector, de bouw, de mobiliteit en de voedselketen. Daarom zijn

dat van het begin af de hoofdonderwerpen van Urgenda geweest en

werken daar ook de meeste mensen van Urgenda aan.

52. Urgenda heeft in de eerste jaren van haar bestaan op verzoek van

Minister Cramer, op dat moment Minister van VROM, meegedacht over

ander klimaatbeleid en in dat kader doorbraakplannen voor duurzame

bouw, mobiliteit en voedsel gemaakt voor het Ministerie.

53. Urgenda heeft in haar statuten ook staan: ―een duurzaamheids platform

op te richten dat een visie voor een duurzaam Nederland in het jaar

tweeduizend vijftig (2050) ontwikkelt, als motiverend wenkend

perspectief voor allen die aan duurzaamheid werken‖. Dat platform

bestaat inmiddels uit meer dan 35 leden, koplopers uit de samenleving op

het gebied van duurzaamheid, uit de wereld van het bedrijfsleven, media-

communicatie, kennisinstellingen, overheid en intermediairs en uit NGO‘s.

Van het Urgenda-platform zijn onder meer lid (op persoonlijke titel): Peter

http://www.urgenda.nl/klimaatzaakhttp://www.klimaatonderzoeknederland.nl/


24

Bakker, voormalig CEO TNT, thans voorzitter World Bussiness Council

forSunstainable Development; Matthijs Bierman, directeur Triodos Bank;

Annemieke Nijhof, directeur Tauw Group; Jeroen de Haas, CEO Eneco;

Peter Molengraaf, CEO Alliander; EdNijpels, vz. NL Ingenieurs, oud-

minister van milieu; Willem Lageweg, directeur MVO Nederland; Remco

Timmer, design manager Philips; Thomas Rau, directeur RAU architecten

en Turntoo; Maurits Groen, directeur MGMC, Wubbo Ockels en Helga van

Leur. Zij hebben samen een visie voor 2050 gemaakt en vormen een

actieve denk- en doetank voor Urgenda. De meerderheid van het platform

houdt zich bezig met het voorkomen van klimaatverandering, ieder op

een andere wijze, van het opwekken van duurzame energie tot het

stimuleren van energiebesparende maatregelen in de bouw, van het

informeren over klimaatverandering tot het financieren van

klimaatprojecten.

54. In de Statuten van de Stichting staat ook dat Urgenda zich tot doel stelt

(citaat) ―een actieplan voor de komende vijftig (50) jaar op te stellen en

met partners uit de samenleving uit te voeren‖. In dat actieplan, dat sinds

2007 bestaat en steeds bijgesteld wordt, zijn concrete doelen en acties

die klimaatverandering kunnen vertragen, een hoofdlijn. Zo wordt

gewerkt aan 1.000 CO2-vrije straten en aan 100.000 burgers die hun

eigen duurzame energie produceren met windturbines of zonnepanelen;

aan 1 miljoen elektrische auto‘s in 2020, en aan grootschalige windparken

op zee in 2020 en aan het doel dat over 25 jaar Nederland de schoonste

energievoorziening van Europa heeft en over 40 jaar een duurzame

energievoorziening heeft die robuust, betrouwbaar leveringszeker en

betaalbaar is.

55. Omdat sinds 2007 de klimaatverandering alleen maar sneller gaat en het

bewijs zich opstapelt dat de samenleving binnen twintig jaar naar een

duurzame energie voorziening zou moeten streven, startte Urgenda o.a.

in 2010 de actie ―Wij Willen Zon‖, wat de eerste collectieve inkoopactie

was van zonnepanelen en leidde tot een gezamenlijke inkoop door

duizenden Nederlanders van 50.000 zonnepanelen met alles wat daarbij

hoort. Na Wij Willen Zon volgde in 2012 de campagne ―Wij Willen Actie‖,

gericht op allerlei acties die de urgentie van klimaatverandering op de

kaart moeten zetten en gerichte acties om klimaatverandering te

voorkomen.

56. Uit de vorige alinea‘s blijkt dat in de statutaire doelstellingen van Urgenda

meerdere keren het woord ‗duurzaam‘ valt. Urgenda werkt aan het

versnellen van duurzaamheid. Dat is ook haar motto ―samen sneller

duurzaam‖. Ter toelichting op het begrip duurzaamheid het volgende.



25

57. In 1987 hebben de Verenigde Naties - de UN World Commission on

Environment and Development - het rapport Our Common Future

uitgebracht, ook wel bekend als het Brundtland Rapport. In dat rapport

stond het begrip ‗sustainabledevelopment‘ (‗duurzame ontwikkeling‘)

centraal.13 Dit leidde tot de definitie van duurzame ontwikkeling die

sindsdien wereldwijd wordt gebruikt, luidend:

"Sustainable development is development that meets the needs of the

present without compromising the ability of future generations to meet

their own needs."

Het begrip ‗duurzaam‘ in de statuten van Urgenda wordt in deze

betekenis gebruikt14.

58. Het belang van een ‗duurzame samenleving‘ dat Urgenda zich statutair

aantrekt en dat zij daarom ‗haar‘ belang mag noemen, is dus niet slechts

een ideëel belang. Het zijn ook de (collectieve) belangen van huidige en

toekomstige generaties waaraan zij stem geeft, waarvoor zij wil opkomen

en die zij daarom de hare mag noemen.

59. Duurzaamheid brengt naar zijn aard mee, dat het naast de belangen van

de huidige generaties ook gaat om de belangen van toekomstige

generaties; hun recht op beschikbaarheid van natuurlijke hulpbronnen en

een gezond leefklimaat. Dit intergenerationele aspect van duurzaamheid

is zowel in internationale verdragen, bij de totstandkoming van

(klimaat)weten regelgeving als door diverse rechters al erkend. Zo stelt

bijvoorbeeld het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie:

―het genot van deze rechten brengt verantwoordelijkheden en plichten

mede jegens de medemens, de mensengemeenschap en de toekomstige

generaties.‖ Het Verdrag van Aarhus stelt bijvoorbeeld: ―Tevens

erkennende dat een ieder het recht heeft te leven in een milieu dat

passend is voor zijn of haar gezondheid en welzijn en de plicht heeft,

zowel individueel als tezamen met anderen, het milieu te beschermen en

13Het rapport concludeerde dat de technologische vooruitgang vanwege het verbruik van eindige grondstofvoorraden en de aantasting van de omgeving en de biodiversiteit door verontreiniging, klimaatverandering en ontbossing, uiteindelijk tot achteruitgang, armoede en destructie leidt.

Volgens het rapport zijn behoud van biodiversiteit, gezonde ecosystemen, een gezond milieu en spaarzaam gebruik van grondstoffen, randvoorwaardelijk voor volhoudbare economische groei, de bestrijding van armoede en voor het leven, de gezondheid en het welzijn van de mensen. Bij de ontwikkeling van de samenleving en de economie dient volgens de commissie daarom de (milieu)aantasting van de omgeving en de grondstofvoorraden beperkt te blijven en wel via duurzame ontwikkeling als leidraad, waarbij maatschappelijke ontwikkelingen en wetgeving niet alleen worden getoetst op consequenties voor de korte termijn maar juist ook op die van de lange termijn. Met het oog daarop is in het Brundtland rapport ook het fundament gelegd voor toepassing van het voorzorgsbeginsel, ter voorkoming van ernstige en onomkeerbare schade aan het milieu voor toekomstige generaties. 14 Hoewel er vele definities zijn van ―duurzaamheid‖ wordt de Brundtland definitie van duurzaamheid het meest gebruikt, ook door Urgenda.



26

te verbeteren in het belang van de huidige en toekomstige generaties.‖ ,

en het VN Klimaatverdrag stelt: ―The Partiesshouldprotect the climate

system for the benefit of present andfuturegenerations of human kind.‖

60. In Nederland heeft de rechtbank Den Haag in haar uitspraak d.d. 2 mei

2001, ECLI:NL:RBSGR:2001:AB1369 al geoordeeld, dat op grond van

artikel 3:305a BW ook in rechte kan worden opgekomen voor de rechten

en belangen van toekomstige generaties door te overwegen: ―Het belang

waarvoor eiseressen in de onderhavige procedure opkomen, is daarin

gelegen dat ook rond 2030 de inwoners van Nederland (waarvoor

eiseressen stellen op te treden)… in hun energiebehoefte moeten kunnen

voorzien. Dit (vermogensrechtelijke) belang is, gelet op het feit dat tussen

partijen onbetwist is dat reeds thans stappen moeten worden

ondernomen om de energievoorziening op termijn veilig te stellen,

voldoende concreet om eiseressen in het licht van artikel 3:305a van het

BW ontvankelijk te oordelen in hun vordering.‖15

61. In relatie tot de reikwijdte van het belang van duurzaamheid dat Urgenda

tot het hare rekent, wordt er verder op gewezen dat niet voor niets in de

statuten van Urgenda staat dat zij streeft naar een duurzamere

samenleving, ―te starten in Nederland‖. Daarmee is bedoeld dat de

belangen die Urgenda zich aantrekt, weliswaar in eerste instantie maar

niet uitsluitend Nederlandse belangen zijn. Klimaatverandering en een

‗duurzame samenleving‘ zijn per definitie grensoverschrijdende thema‘s.

‗Sustainabledevelopment‘ is daarom ook een begrip met een bij uitstek

internationale dimensie; het adresseert een wereldwijd probleem, zoals al

blijkt uit het feit dat het Brundtland Rapport is opgesteld in opdracht van

de Verenigde Naties.

62. Het bestuur en de directie van Urgenda bestaan thans uit de volgende

personen:

- Professor dr. ir. Jan Rotmans, hoogleraar Transities en transitie

management (voorzitter). Professor Rotmans heeft jarenlang

onderzoek gedaan naar de oorzaken en effecten van

klimaatverandering in de periode dat hij werkzaam was voor het

RIVM (Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu) en voor het

15 Dat reeds nu gehandeld moet worden volgt bovendien uit het voorzorgsbeginsel als onderdeel van duurzame ontwikkeling. Het beginsel is naar aanleiding van het Brundtland rapport en de daarop volgende VN conferentie over Milieu en Ontwikkeling in Rio de Janeiro van 1992 – bekend als ‗The Earth Summit‖, waar ook het VN Klimaatverdrag is ondertekend - als onderdeel van duurzame ontwikkeling vastgelegd in de Verklaring van Rio de Janeiro.Het voorzorgsbeginsel is als onderdeel van duurzame ontwikkeling ook opgenomen in het VN Klimaatverdrag (artikel 3.3) en daarmee is duidelijk dat het aanpakken van het klimaatprobleem een onderdeel van duurzame ontwikkeling is en om te betrachten voorzorg vraagt.



27

IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), en aldaar een

van de eerste (klimaat)modellen ontwikkeld voor het simuleren

van de mondiale effecten van menselijke activiteiten op het

klimaat. Dit IMAGE model (Integrated Model toAssess the

Greenhouse Effect), waar hij op afstudeerde en promoveerde, is

gebruikt binnen het IPCC en de klimaatonderhandelingen in de

aanloop naar het Kyoto-akkoord en daarna voor vele

internationale beleidsvoorbereidende studies. Nog steeds, bijna 30

jaar na het eerste prototype van het IMAGE model, wordt het

gebruikt en verder doorontwikkeld door het Planbureau voor de

Leefomgeving. Het IMAGE model heeft wereldwijd de standaard

gezet voor integrale klimaatmodellen.

- Professor dr.ir. Pier Vellinga, hoogleraar Klimaatverandering en

Waterveiligheid. Professor Vellinga was een van de eerste

wetenschappers die publiceerden over klimaatverandering. Hij

geldt internationaal als autoriteit op het gebied van

klimaatonderzoek en leidde meerdere grote

onderzoeksprogramma‘s voor Nederland en de Europese Unie.

Toen aan het IPCC in 2007 de Nobelprijs voor de Vrede werd

toegekend, heeft de leiding van het IPCC aan professor Vellinga

een gepersonaliseerd certificaat toegekend (waarvan een kopie

van het officiele Nobel diploma aan het IPCC onderdeel is) voor

zijn belangrijke bijdragen aan de voorbereiding van de

Assessments Reports van het IPCC.

- Professor Jan Stuip, emeritus hoogleraar Technologiebeleid Bouw,

voormalig directeur CURnet en in 2007/2008 voorzitter van het

netwerk van programma‘s dat aan de wieg van Urgenda stond. Al

deze programma‘s werkten aan een duurzamer Nederland.

- Mr. drs. Marjan Minnesma MBA, directeur van Urgenda en is als

zodanig belast met de dagelijkse leiding van de organisatie.

Marjan Minnesma is voorheen werkzaam geweest bij de

Nederlandse Organisatie Voor Energie en Milieu (NOVEM, nu

AgentschapNL), als Directeur Campagnes bij Stichting Greenpeace

Nederland, als onderzoeksleider bij het Instituut voor

Milieuvraagstukken bij de Vrije Universiteit Amsterdam, en als

directeur van het onderzoeksinstituut DRIFT (Dutch Research

Institute For Transition) bij de Erasmus Universiteit te Rotterdam.

Minnesma is zowel in 2011 als in 2012 en 2013 door een jury

bestaande uit ‗peers‘ verkozen tot meest invloedrijke Nederlander

op het gebied van duurzaamheid (Trouw Duurzame Top100) en



28

ontving in 2011 de HIER Klimaatpenning uit handen van Prinses

Laurentien vanwege de klimaatactiviteiten van Urgenda.

Minnesma sprak al twee maal de Duurzame Troonrede uit op

duurzame dinsdag (de eerste dinsdag van september) in het

gebouw van de Tweede Kamer, met klimaatverandering als

belangrijk onderwerp.

63. Duidelijk is dat de ‗urgente agenda‘ van Urgenda weliswaar een zeer

breed terrein aan onderwerpen en activiteiten omvat, maar dat de

onderwerpen duurzame energie (energie die wordt opgewekt uit

hernieuwbare bronnen en op een wijze waarbij per saldo geen uitstoot

van CO2 plaatsvindt) en klimaatgerelateerde onderwerpen een dominante

rol spelen in de activiteiten van Urgenda. Dat blijkt ook uit klimaat- en

energiegerelateerde publicaties, opiniestukken en publieke optredens van

Urgenda, zie http://www.urgenda.nl/actueel/in-de-media/. Daarenboven

heeft Urgenda in 2013 een energietransitieplan voor Nederland opgesteld

(―2030 100% duurzame energie. Het Kan als We het Willen‖) en op de

Vrije Universiteit Amsterdam een start gemaakt met een campagne

waarin Urgenda aandacht vraagt voor het feit dat, om onder de twee

graden temperatuurstijging te blijven, nog maar 1/5 van alle

geregistreerde olie-, kolen- en gasreserves kan worden benut. Urgenda

roept op haar actiewebsite ―wijwillenactie.nl‖ institutionele beleggers en

investeerders op om te desinvesteren in de fossiele industrie. Zij werkt

daarbij samen met studenten in heel Nederland. Het voorkomen van

klimaatverandering door het terugdringen van CO2-uitstoot en door het

terugdringen van het gebruik van fossiele brandstoffen, is derhalve al

jarenlang in woord en daad een speerpunt in de activiteiten van Urgenda.

2.2 TOELAATBARE VORDERING

64. De vordering die Urgenda in deze procedure tegen de Staat wil instellen,

behoort tot het soort vorderingen dat de Nederlandse wetgever

toelaatbaar vindt en met artikel 3:305a BW uitdrukkelijk mogelijk heeft

willen maken.

65. Uit de MvT blijkt bijvoorbeeld dat de bepaling niet alleen ziet op

vermogensbelangen: in zijn conclusie onder HR 8 juni 2007, NJ 2007,322

(ECLI:NL:HR:2007:BA2075) schreef de Advocaat-Generaal Spier over de

vraag, wat voor soort vorderingen op artikel 3:305a BW gebaseerd

kunnen worden, ondermeer het volgende:

―4.9.3

Een actueel voorbeeld ter illustratie, waarbij veronderstellenderwijs wordt

aangenomen dat de spoorwegen en de daartoe behorende technische



29

voorzieningen onderdeel zijn van de Staat der Nederlanden. Na een

aantal elkaar in tijd snel opvolgende aanrijdingen blijkt dat op een groot

aantal plaatsen onvoldoende maatregelen getroffen zijn om te voorkomen

dat treinen door rood licht rijden. De daarvoor verantwoordelijke

'instelling' wil maatregelen gaan nemen die evenwel enkele jaren zullen

vergen. Een belangenvereniging van reizigers meent dat dit, gezien de

veiligheid die in geding is, véél te lang duurt. Zij kan ongetwijfeld op de

voet van art. 3:305a BW een verklaring voor recht vorderen dat de

periode die de verantwoordelijke 'instelling' nodig meent te hebben (veel)

te lang is.‖

66. Naar aanleiding van dit arrest is in de juridische literatuur opgemerkt dat

artikel 3:305a BW een juridische basis geeft aan vorderingen die

opkomen tegen klimaatverandering. Zie professor C.J.J.M. Stolker in

Tekst & Commentaar Burgerlijk Wetboek, art. 3:305a, aantekening 1:

―Niet ondenkbaar is de mogelijkheid om in een collectieve actie op te

komen tegen activiteiten die bijdragen aan klimaatverandering. Art.

3:305a lijkt in beginsel geen beletsel in te houden voor vorderingen die

hierop zijn gericht, zoals een vordering tot verbod van een bovenmatige

uitstoot en een bevel maatregelen te nemen om deze te voorkomen;‖

67. De vorderingen van Urgenda c.s. in de onderhavige procedure zijn precies

het soort vorderingen dat professor Stolker noemt: een verbod tot

bovenmatige uitstoot en een bevel maatregelen te nemen om

bovenmatige uitstoot te voorkomen, alsmede een verklaring voor recht,

en dat alles ter bestrijding van activiteiten die bijdragen aan een

gevaarlijke klimaatverandering.

2.3 OVERLEG MET DE STAAT

68. Volgens artikel 3:305a lid 2 BW is een rechtspersoon die op grond van

artikel 3:305a BW een rechtsvordering tegen een ander wil instellen niet

ontvankelijk, als hij in de gegeven omstandigheden onvoldoende heeft

getracht het gevorderde te bereiken door het voeren van overleg met de

gedaagde.

69. Om aan deze verplichting tot overleg te voldoen, heeft Urgenda zich bij

brief d.d. 12 november 2012 gewend tot de Minister-President en de

overige leden van de Regering met het verzoek aan haar toe te zeggen

en zich te verplichten, om de Nederlandse CO2-uitstoot per 2020 te

reduceren met 40% ten opzichte van de CO2-uitstoot per 1990. Deze brief

(productie2) kan worden beschouwd als een samenvatting van deze

dagvaarding; het wetenschappelijk bewijs van de noodzaak voor de door

http://www.urgenda.nl/klimaatzaakhttps://hybrid.kluwer.nl/docview?link=/delegate/scion/document/html/id157620070608r05147hrnj2007322dosred?v=f&p_l_id=10615&provider=Kluwer32&provider=Kluwer32&idp=https://login.rechtsorde.nl/sso&idp=https://login.rechtsorde.nl/sso&h1=(NJ),(2007/322)&type=document&cfu=default


30

Urgenda gevraagde reductie en de internationale politieke

overeenstemming over de noodzaak voor zo een reductie, worden er – in

beknopte vorm – besproken.

70. Bij brief d.d. 11 december 2012 (productie3) heeft de Regering bij

monde van de Staatssecretaris voor Infrastructuur en Milieu, mevrouw

Mansveld gereageerd. In die brief wordt de door Urgenda gestelde

noodzaak voor de door haar gevraagde CO2-reductie niet ontkend, en

wordt zelfs volmondig erkend dat de mondiale inspanningen voor de

noodzakelijke reductie te kort schieten en dat dit een groot probleem is:

―Het is een groot probleem dat de collectieve, mondiale inspanningen op

dit moment nog te kort schieten om zicht te houden op het beperken van

de gemiddelde wereldwijde temperatuurstijging tot 2 graden.‖

Ook erkent de Staatssecretaris in de brief de noodzaak

―.. dat er eindelijk een stabiel en breed gedragen beleidskader komt dat

tot voldoende actie leidt om het lange termijn perspectief van 80 tot 95

procent CO2-reductie in 2050 binnen bereik te houden.‖

In de brief doet de Nederlandse regering echter niet de door Urgenda

gevraagde toezegging.

71. Naar aanleiding van de brief van Urgenda aan de Regering heeft de Partij

voor de Dieren op 14 november 2012 in de Tweede Kamer een motie

ingediend. In die motie (productie4) werd de Regering opgeroepen om

al die maatregelen te nemen die nodig zijn om, ter voldoening aan de 2

gradendoelstelling van het VN-Klimaatverdrag, per 2020 de CO2-uitstoot

met 40% te verminderen ten opzichte van 1990. Het zal duidelijk zijn dat

de inhoud van deze motie een herhaling was van de Urgenda-brief.

72. Op 20 december 2012 heeft in de Tweede Kamer een hoofdelijke

stemming plaatsgevonden over deze motie (productie5). Daarbij

hebben 6 leden van de Tweede Kamer vóór, en 138 leden tégen de motie

gestemd. Uit de parlementaire stukken blijkt niet dat er enig inhoudelijk

debat over de motie heeft plaatsgevonden of over de juistheid van de

feiten en conclusies in de Urgenda-brief.

73. Gelet op het feit dat de Regering de feiten en conclusies uit de Urgenda-

brief niet heeft weersproken, maar niettemin geweigerd heeft aan die

feiten en conclusies het daarbij passende vervolg te geven, hetgeen

nadien nogmaals door de staatssecretaris is bevestigd in een persoonlijk

gesprek met de directeur van Urgenda op het Ministerie van I&M; en

gelet op het feit dat vervolgens ook de Tweede Kamer met overgrote



31

meerderheid - en zonder enig inhoudelijk debat over die feiten en

conclusies - geweigerd heeft de Regering op te roepen (alsnog) die

stappen te zetten; heeft Urgenda gemeend dat verder overleg met de

Staat vruchteloos en dus zinloos zou blijven.

74. Inmiddels is begin september 2013, op aanmoediging van de Staat en

onder leiding van de SER tussen diverse maatschappelijke organisaties,

het zogeheten Energieakkoord tot stand gekomen. De Staat heeft het

Energieakkoord verwelkomd. Los van het feit dat dit akkoord geen enkele

juridische verbindende kracht heeft, bevat het geen enkele afspraak over

emissiereducties en is om deze redenen voor de onderhavige procedure

dus niet van belang.

75. Urgenda meent in de gegeven omstandigheden voldoende te hebben

getracht het gevorderde te bereiken door overleg met de Staat en dat zij

heeft voldaan aan de eis van artikel 3:305a lid 2 BW.

2.4 CONCLUSIE

76. Urgenda is een stichting die zowel krachtens haar statuten als feitelijk het

belang van een duurzame samenleving behartigt en zich daarbij in het

bijzonder bezighoudt met het verminderen van CO2-uitstoot en andere

broeikasgassen, bijvoorbeeld door het bevorderen van de opwek en het

gebruik van duurzame energie, de ontwikkeling van klimaatneutrale

steden, een energietransitieplan voor Nederland en de campagne om te

desinvesteren in de fossiele energieopwekking, een en ander met het oog

op (het voorkomen van een gevaarlijke) klimaatverandering. Een

rechtsvordering van Urgenda die strekt tot een bevel aan de Staat tot

reductie van broeikasgassen, strekt daarom tot bescherming van de

belangen die Urgenda krachtens haar statuten behartigt. Zo een

vordering behoort ook tot het soort vorderingen dat de wetgever met

artikel 3:305a BW mogelijk en toelaatbaar heeft willen maken, hetgeen

uiteraard evenzeer geldt voor de vorderingen waarin Urgenda om een

verklaring voor recht vraagt. Urgenda heeft in de gegeven

omstandigheden bovendien voldoende getracht het gevorderde te

bereiken door het voeren van overleg met de Staat.

77. Urgenda is ontvankelijk in haar vorderingen.



32

3. DE FEITEN

3.1 INLEIDING

78. Aan hun vorderingen leggen Urgenda c.s.ondermeer de volgende feiten

ten grondslag:

- antropogene emissies van broeikasgassen en met name

antropogene CO2-emissies veranderen de atmosfeer van de aarde;

de aarde warmt daardoor op en het klimaat verandert. De

zeespiegel stijgt en er komen vaker overstromingen, meer en

ernstiger weersextremen, woestijnvorming, misoogsten en

drinkwatertekorten, uitsterven van dieren plantensoorten,

kunnen daarvan het gevolg zijn;

- sommige regio‘s zullen veel zwaarder worden getroffen dan

andere, maar alle regio‘s ter wereld zullen bij een ‗gevaarlijke

klimaatverandering‘ meer negatieve dan positieve gevolgen

ondervinden. In een wereld van globalisering waarin landen en

economieën steeds sterker samenhangen en van elkaar

afhankelijk zijn, zullen landen ook indirect de gevolgen van

klimaatverandering ondervinden die zich elders (bijvoorbeeld

mislukkende graanoogsten in Rusland en Amerika) voordoen;

- wanneer de Aarde wereldwijd gemiddeld 2 graden of meer

opwarmt, is er sprake van een ‗gevaarlijke‘ opwarming, die

gevaarlijk is voor de ecosystemen van de Aarde – waarvan de

mens voor zijn bestaan afhankelijk is – en voor de

gemeenschappen van de mens c.q. de mensheid;

- deze feiten zijn door de wereldwijde gemeenschap van landen en

landenorganisaties (zoals de EU) volmondig erkend;

- er is vrijwel universele wetenschappelijke en politieke consensus

dat de antropogene CO2-emissies snel en in sterke mate vóór

2020 teruggedrongen moeten worden, vanwege de gevaren die

deze emissies hebben voor de planeet en mensheid als geheel.

79. Voor het wetenschappelijk bewijs van deze feiten beroepen Urgenda c.s.

zich vooral op de rapporten van het IPCC, het Intergovernmental Panel

on Climate Change, waarop ook de bij het VN Klimaatverdrag aangesloten

landen zich beroepen. Urgenda c.s. zullen daarnaast ook andere bronnen

van bewijs noemen, maar de rapporten van het IPCC zijn de voornaamste

wetenschappelijke onderbouwing van de feiten waarop Urgenda c.s. hun

vorderingen baseren.



33

80. Bij de toelichting op hun vorderingen, zullen Urgenda c.s. nog andere

feiten aanvoeren; ook van die feiten zullen zij ter plekke bewijs

aandragen.

81. Ten aanzien van de hierna nader te behandelen klimaatwetenschap zullen

Urgenda c.s. beginnen met een korte nadere toelichting op de

(historische) ontwikkeling van de CO2-concentratie in de atmosfeer zoals

Zie voor meer informatie...Paulussen Advocaten N.V. te Maastricht, alsmede door mr. J.M. van den...

Documents

Transcript of Zie voor meer informatie...Paulussen Advocaten N.V. te Maastricht, alsmede door mr. J.M. van den...