zichzelf respecterende redigerende tekstcorrector...gen? Waarom is volgens Van Dale – inmiddels is...

Het A C van elkezichzelf respecterende

redigerende tekstcorrector(maar ook leuk voor

redacteuren, vertalers, schrijvers, uitgevers, boekvormgevers en drukkers)

‘Nu nóg lekkerder!’

Fred Baggen Onder correctoren

Het abc van elke zichzelf respecterende tekstcorrector (maar ook leuk voor redacteuren, vertalers, schrijvers,

uitgevers, boekvormgevers en drukkers)

Aldus Boek Compagnie2016

onder correctoren

6 | A

Woord vooraf

wie er heeft bedacht dat een Woord vooraf of een Voor-woord – in tegenstelling tot wat de term suggereert – nooit uit één woord bestaat, maar altijd uit meerdere, was wellicht niet erg taalgevoelig toen hij of zij* die term in het leven riep. Daarmee wordt meteen ook de doelgroep van dit boek be-noemd: niet alleen correctoren, redacteuren, vertalers, schrij-vers, uitgevers, boekvormgevers en drukkers, maar iedereen die taalgevoelig is, vindt in het navolgende iets van zijn gading. De titel verwijst uiteraard naar Onder professoren van W.F. Hermans, en daarmee houdt elke vergelijking op. In dit abc, dat nadrukkelijk geen handboek (‘zelfhulpboek’) is, komt alfa-betsgewijs een – select – aantal zaken aan bod die alle met de dagelijkse praktijk van correctoren, redacteuren, vertalers, schrijvers, uitgevers, boekvormgevers en drukkers (en ieder-een die taalgevoelig is) te maken hebben. Ook (twee)klanken als au, ui, ij, ø, ä, æ en dergelijke worden niet vergeten. Dus of het nu gaat om de eu van Keulen, de ö van Köln of de o van Cologne — in Onder correctoren kom je het allemaal tegen.

Tekst corrigeren is meer dan kanttekeningen plaatsen, het is geen werk in de marge. Een corrector zorgt er mede voor dat lezers zo foutloos mogelijke boeken kunnen lezen, en dus niet verstoord hoeven opkijken als ergens een taal-, spel- of type-fout staat. Als de corrector zijn werk goed heeft gedaan, kan de lezer ongestoord wegdromen. In Onder correctoren geldt dat laatste nu juist niet: wegdro-men is er niet bij, de lezer moet bij de les blijven, net zoals de

* Waar in dit boek sprake is van ‘hij’ en ‘zijn’, wordt uiteraard ook ‘zij’ en ‘haar’ bedoeld.

het abc van elke zichzelf … redigerende tekstcorrector

A | 7

corrector op zoek gaan naar de vele opzettelijke fouten en ver-schrijvingen, de dubbele bodems. Verder geldt over fouten in boeken: het hoort erbij, maar als ze te voorkomen zijn… Als taalfouten eruit worden gelicht (Taalvoutjes.nl) of gepa-rodieerd (Wikipeetia.org), wordt het een ander verhaal. In die zin is dit boek een ode aan de fout. Goed fout dus.

Soms is de scheidslijn tussen fout en goed nogal dun, of ont-breekt het onderscheid: wat is juist, ijsklontje of ijsblokje? Wat is het verschil tussen iets wat geoorloofd is en iets wat veroor-loofd is? Wordt een huwelijk geconsumeerd of geconsum-meerd? Wat is het verschil tussen een bossage en een bosscha-ge? Tussen achtereenvolgend en achtereenvolgens? Waarom kunnen inwoners van Irak Iraki genoemd worden maar inwo-ners van Iran niet Irani? Waarom wordt kortgeleden volgens het Groene Boekje aaneengeschreven en lang geleden niet? Waarom bestaat wel het woord laadklep (inladen) maar niet het woord uitlaadklep? Waarom wordt losstaan aaneenge-schreven en aaneen staan niet? Wat is het verschil tussen tot Olympische hoogten stijgen en tot olympische hoogten stij-gen? Waarom is volgens Van Dale – inmiddels is de vijftiende editie gepubliceerd – de betekenis van redactieburelen (meer-voud) redactiebureau (enkelvoud)? Is het ernstig als smart-phone-eigenaren wordfeuten als werkwoord gebruiken, of moeten we die trend gewoon liken? Onder meer dit soort vragen komt in het navolgende ter sprake, maar verwacht geen pasklare antwoorden. In de dage-lijkse praktijk van mijn eenmanszaak zijn die ook niet altijd voorhanden, correctiekeuzes zijn soms een kwestie van ge-voel. En ja, af en toe zit je er met je gecorrigeer naast, of lijkt dat zo omdat je keuze voor meer interpretaties vatbaar is. En dat is zo’n beetje de insteek van dit boek: het balanceren

onder correctoren

8 | A

tussen consequent zijn en afwijken van regels omdat je taalge-voel je dat ingeeft. Geregeld hebben bijdragen een satirische toon, andere zijn serieus bedoeld. Eén letter te veel of te weinig kan een wereld van verschil betekenen, zowel in het geval van het gesproken woord als het geschreven woord. Het eerstgenoemde, waar dit boek verder niet echt op zal inzoomen, komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in een reclamefilmpje van Sonnema uit 1999, waarin archety-pische Leidse studenten zich op het Friese ijs willen wagen. Ze vragen aan een ‘vrieseman’ of ze het ijs op kunnen, waarna de Fries nog waarschuwt: ‘Volgens mij ken ’t net!’ De corpsballen interpreteren het verkeerd en zakken uiteraard door het ijs. Valt er ook in Onder correctoren wat te lachen? Jazeker! Met enig sarcasme, ironie, (flauwe) taalhumor – onder meer van het kaliber moeder tegen haar rumoerige kinderen in het mu-seum, bij het bewonderen van een stilleven: ‘Stil even!’ of woordspielereien als waren het elkaars achternazaten die el-kaar achternazaten? – laat dit abc zien dat de wereld van de geschreven taal rekbaar, plooibaar, bespeelbaar is, en onze po-gingen om al die vrijheid in regeltjes te vangen, leiden niet zelden tot komische situaties. Ik hoop dat ik er met dit boek in geslaagd ben dat komische aspect tot uitdrukking te brengen; de lezer mag mijn poging gerust als een ‘oplaadbaar ballon-netje’ beschouwen. Het is maar goed dat er om en met taal gelachen kan wor-den. De dagelijkse praktijk van veel tekstcorrectoren betekent overwegend werken in stilte en werkdagen met meer uren dan 9 to 5. Het beeld dat hierdoor wellicht wordt opgeroepen is er een van serieuze boekensnuffelaars, pietepeuterige leraartjes, taalpuristen, letterneukers, zeurderige verbeteraars. Dit hard-nekkige imago – als hierover door ‘het publiek’ al wordt nage-


A | 9

dacht – is onterecht. Harde werkers: ja, grijze muizen: nee. Dat zijn ‘wij’ beslist niet. Misschien wordt het eens tijd om de homo correctorus ano-nymus uit zijn isolement te halen, en de lezers van de boeken die correctoren vooraf zo meticuleus hebben zitten verbeteren inzicht te geven in wat er op die vermeende stoffige zolderka-mers zoal gebeurt. Die dorre theorie wordt in dit boek van A tot Z verleven-digd met taalkundige spitsvondigheden, woordgrapjes, melig-heid et cetera. Afgestoft dat imago! Tekstcorrectie is sexy.

januari 2016, Almere

1 0 | A

onder correctoren

Aaneenschrijveritis

Sinds jaar en dag worden halfuur, halfjaar en kwarteeuw aan-eengeschreven. Voor de spellingsherziening werd het vierde deel van een centennium een kwart eeuw genoemd. Het vier-de deel van een uur kennen we als een kwartier. (Hoezo trou-wens ‘ier’? Waarom niet kwartuur? Alle gekheid op een stokje: ons kwartier is afgeleid van het Franse quartier, dat zelf weer is afgeleid van middeleeuws Latijn quarterium, ‘een vierde’.) Net zo vreemd als het lijkt dat aan elkaar schrijven niet aan-eengeschreven wordt, zijn de inconsequentheden die iedere gebruiker van woordenboeken opvallen als het om aaneen-schrijven gaat: een zin als Over een halfuur is het elfuur zou consequent zijn, maar nee, we schrijven alleen de halve uren aaneen: Over een halfuur is het halfelf. Het heeft er veel van weg dat de taalgeleerden van het Groe-ne Boekje er zelf ook niet altijd uitkwamen met dat aaneen-schrijven. Zo laten ze ons koffiezetten, koffiedrinken en thee-drinken, maar moeten we thee zetten. Dat toetsenisten pianospelen is duidelijk, maar dat snarenplukkers gitaar spe-len, daarvan raak ik ontstemd. Foutief aaneenschrijven kan leiden tot zinnetjes als

Een man die er opuit trekt Ze drong eropaan

of gekkigheidjes als

Wanneer gaan we met de autoweg?

Onder invloed van de steeds sneller veranderende taal – en bijgevolg de regels om die taalveranderingen vorm te geven –


A | 1 1

kent iedereen het fenomeen van bijvoeglijke naamwoorden die opgaan in zelfstandige naamwoorden. Naar mijn idee is dat een jammerlijke ontwikkeling, omdat bijvoeglijke naam-woorden nu eenmaal bijvoeglijke naamwoorden zijn, met een eigen functie die wordt afgezwakt of misschien zelfs verloren gaat bij aaneenschrijven in combinatie met een zelfstandig naamwoord. Bovendien is het zo ongeveer hét schoolvoor-beeld van inconsequent gebruik van spelling. Om dicht bij mijn eigen praktijk te blijven:

Ben ik een freelance corrector of een freelancecorrector?

Blijkbaar leent de (taal)wereld van de kleuren zich bijzonder goed voor aaneenschrijvingen, en dus zijn inconsequenties daar meteen zichtbaar: We eten rodekool, maar drinken rode wijn. Daar begint het al, dat werkt op mij als een rodelap op een stier. Een arts hoeft bij de diagnose rodehond, rodeloop (dysente-rie) of rodekoorts de pen niet van het papier te lichten – of op de spatiebalk te tikken – maar als zijn patiënt lijdt aan gele koorts en koude koorts moet dat juist wel. Van Dale lijkt het zelf ook niet precies te weten: rodekoorts hoort aaneengeschreven, so far so good:

1 2 | A

onder correctoren

maar onder het lemma koorts > gele koorts (niet aaneenge-schreven dus!) zien we rode koorts ook weer gescheiden door een spatie.

Om nog even bij rodekoorts te blijven: de Taalunie kan zelden op tikfouten worden betrapt, maar toevallig hier nu juist wel.

Het al dan niet aaneenschrijven van samenstellingen van bij-voeglijk en zelfstandig naamwoord wordt onder meer bepaald door ‘combinaties die een zodanig vast geheel vormen dat ze in het verleden aaneen zijn gegroeid en tegenwoordig als één woord in woordenboeken en woordenlijsten staan’, aldus de Taalunie. Het is vermoedelijk een kwestie van tijd voordat een scheidsrechter een rodekaart uitdeelt, of op de conservenblik-ken in de supermarkt naast rodekool ook aanduidingen als groenekool en bruinebonen worden aaneengeschreven. 2015 zal de herinnering ingaan als het jaar waarin onder anderen Zwarte Piet de zwartepiet kreeg toegespeeld, en den-kend aan Sinterklaas komt de aaneenschrijving van het weinig gebruikte oranjeappel (want ‘appeltjes van oranje’ is als uit-drukking heel wat vaster) in gedachten. In aanmerking geno-


A | 1 3

men dat het Algemeen Nederlands Woordenboek het woord oranjeappel ‘verouderend’ noemt – en het dus nog niet zo heel oud is – is dan in het geval van oranjeappel de stelling dat oranje en appel ‘in het verleden aaneen zijn gegroeid’ correct? Eerlijkheidshalve moet worden gezegd dat oranjeappel in Van Dale editie 1970 ook al aan elkaar geschreven wordt, dus zó ‘modernistisch’ is dat aaneenschrijven nu ook weer niet.

Als inwoner van Almere rijd ik regelmatig over de Hogering, de verbindingsweg naar de A6, maar bij het zien van een ver-keersbord met die aaneengeschreven benaming erop krijg ik toch nog steeds de neiging om te roepen: ‘Het is Hoge Ring!’

Om dezelfde reden wekt het waar-schuwingsbord ‘roodlicht controle’ bij mij wrevel en krijg ik de neiging extra gas te geven; zo had ik al menige bijna-roodervaring. Een voor correctoren typische donquichotterie, ik weet het. En als we het over het goede humeur hebben, dan zou ik dat bij de onder-staande aaneenschrijfinconsequenties in rap tempo kwijtraken: goedgemutst, goedgeluimd, goedgehumeurd, maar:

goed geïnformeerd. (De aaneengeschreven versie mag alleen van het Groene Boekje. In Van Dale zoek je er tevergeefs naar.) Ander voorbeeld (vd): zwaargebouwd, zwaargeschapen, zwaargewapend, zwaargewond, maar: zwaar gehavend. In gb tref je wél zwaargehavend aaneengeschreven aan. Okégoed. Gebruikmaken is ook een fraaie aaneenschrijving. In een uitzonderingsgeval zou ik het in weerwil van de regels los schrijven (laat nooit iemand het in zijn hoofd halen om er losschrijven van te maken…), zoals hier:

1 4 | A

onder correctoren

ik heb geen gebruik gemaakt van […] ik heb niet gebruikgemaakt van […]

Vanmorgen gezien op de vuilniswagen bij ons in de straat:

lever uw oudpapier gescheiden in

Oudpapier? Is het niet oud papier? dacht ik (of liever: zei ik in mezelf, want bij dit soort heikele kwesties ga ik hardop praten, ook al is er niemand bij). Even opzoeken. Van Dale was een-duidig: oud papier, dus twee losse woorden. Maar het Groene Boekje lag dwars.

stond erbij vermeld. Maar naar het betekenisverschil tussen oud-papier (zelfstandig naamwoord)

en oud papier (verbinding) moest ik raden. Voorbeeldzinnetje bedenken: ‘Ik gooide het oud papier bij het oudpapier.’ Nee. Twee keer zelfstandig naamwoord. ‘De professor bestudeerde een zeldzaam oudpapier.’ ‘De professor gooide het zeldzame oudpapier bij het oud papier.’ Hm. Papier is geduldig.


A | 1 5

En waarom kent Van Dale wel zakkenrollen, maar niet potten-bakken? Zo zou ik over los of vast schrijven nog uren kunnen doorgaan.

Onlangs – tijdens het schrijven van dit boek – werd woorden-lijst.org, de website van de Taalunie, gerestyled. Een van de nieuwigheden is de hiernaast afgebeelde ‘schuifknop’ die de-tails laat zien over het betreffende woord, zoals de afbrekin-gen, vervoegingen enz. Ook stuitte ik daarbij op de volgende toelichting, die mij zeer beviel:

Voortaan ‘mag’ het los schrijven van rode kool dus, en van woorden als sterke drank, volle maan, Hoge Ring, rood licht. Kleine overwinning voor de corrector die aanstoot neemt aan bepaalde vormen van aaneenschrijveritis.

1 6 | A

Aaneen of aan een

Kometen! riep de astronome tegen haar kinderen.

Sindskort gingen erover de koning valse geruchten.

Twintig euro vind ik veel teveel voor een boek dat volstaat met correctorsgrapjes.

Des temeer zal de opbrengst zijn.

De oorlogsheld zal na drie kwarteeuw naar Amsterdam komen, om daardoor de burgemeester een onderscheiding te ontvangen.

Hij droomde dat ze achter de gedekte tafel aan zaten.

Waar het bij beeldende kunst omdraait is dat mensen zelf wel inzien wat ze er inzien.

Het komt vastgoed, zei de makelaar tegen de starters op de woningmarkt.

De chauffeur van Post.nl overhandigde mij het pakket met de zetproef, een uur nadat van de andere uitgeverij.

De topsprinter was ervoor de anderen.

Het bordje met siësta erop maakte duidelijk dat ertussen een en drie niet gewerkt zou worden.

A | 1 7

Het was zeer welkom toendra een warmer klimaat aanbrak.

De piraat in het kraaiennest kreeg land inzicht.

Het geld was op, maar daar zou spoedig verandering inkomen.

Nadat de brand geblust was, zag hij wat erover was van het huis.

De straten waren spiegelglad toen de arreslee de winterse stad uitgleed.

We zitten in de serre, ik zal de champagne daarin schenken.

De glazen waren gevuld, dus liep hij ernaar binnen.

Op de markt stond een kraam met een enorme bakbananen.

De man die om loonsverhoging vroeg, kreeg opslag ontslag.

Er is sprake van vervreemding van de maatschappij, waarin hij dus nooit een plaatsvindt.

Utopische films verzinnen, waargebeurd dat nog?

Ik moest mijn schoenen inlopen, dus wat doe je dan? Het bos inlopen.

Er is er een jarig, hoer A, hoer A!

Af was het werk van de keukenhulp nooit.

onder correctoren

5 8 | E

Etymoliegen

Helemaal van deze tijd is het opsporen van racistische, politiek of maatschappelijk incorrecte woorden. Na de jode(n)koeken, negerzoenen, moorkoppen, blanke vla, zigeunersaus en Zwar-te Piet, dook er recentelijk een ‘nieuw’ woord op dat een onge-wenste connotatie zou oproepen: picknick. Aan het door hele volksstammen geliefkoosde uitstapje met verse, ambachtelijke producten op een kleedje, dat wordt uitgespreid op een mos-zachte bosbodem of frisgroen weidegras, inclusief de onver-mijdelijke mieren en wespen, kleeft sinds kort een bittere smaak: picknick zou zijn afgeleid van schokkende praktijken op Amerikaanse katoenvelden in de negentiende eeuw, toen wil-lekeurige plantageslaven rond het middaguur werden gelyncht, terwijl door de blanke slavenmeester en zijn familie werd ge-luncht. ‘Pick a nigger’ zouden zij hebben geroepen, waarna een van de ongelukkigen werd uitgekozen en opgehangen. Het is een hardnekkige urban legend, die al minstens vijf-tien jaar op internetfora circuleert. In augustus 2015 beriep een Surinaams-Nederlandse activist zich op de vermeend ra-cistische herkomst van het woord picknick, en kapittelde de nieuwe online supermarkt Picnic vanwege de beladen naam. Of de man in kwestie de werkelijke etymologie van het ge-wraakte woord echt niet kende, of dat hier sprake was van een fraai staaltje etymoliegen, is onduidelijk. Wel weten we dat de werkelijke etymologie van het woord stamt van het Franse pique-nique, dat al in 1649 figureerde in de boektitel Les charmans effects des Barricades, ou l’amitie du-rable de la Compagnie des Freres Bachiques de Pique-nique, een satire geschreven ‘en verse Burlesque’, over gourmandise (gul-zigheid, lekkerbekkerij) tijdens de Fronde, een opstand in Frankrijk tegen het beleid van kardinaal Mazarin.


E | 5 9

Pique-nique is enerzijds waarschijnlijk een rijmende redupli-catie van piquer ‘prikken, oppikken’ en zo zou het woord ‘(maaltijd van) prikje doen, dingetjes pakken’ kunnen beteke-nen; anderzijds is er een mogelijk verband met nique, Oud-frans voor ‘niets, waardeloos ding’, hetgeen in combinatie met piquer leidde tot de samenstelling pique-nique, die in dat geval ‘(maaltijd van) onbelangrijke dingetjes prikken’ zou betekenen. Veel minder bekend is dat ook de door schrijvers en redac-teuren veelvuldig gebezigde uitdrukking ‘kill your darlings’ een tot nu obscuur gebleven dramatische achtergrond heeft. De uitdrukking is onder anderen aan William Faulkner toege-schreven, maar voor de oorsprong moeten we naar het negen-tiende-eeuwse India, waar de Britten vanaf 1850 op grote schaal theeplantages begonnen te exploiteren, onder meer in het district Darjeeling. Algauw ontstond er een tekort aan handige theeplukkers en moesten arbeiders uit het naburige Nepal worden gerekruteerd. Toen deze immigranten na jaren van uitbuiting hogere lonen eisten van de Britse handelsge-zanten, werd die eis botweg geweigerd. De Nepalezen legden zich daarbij neer, maar de lokale theeplukkers uit Darjeeling waren furieus en eisten een betere vergoeding voor het uitput-tende werk. Op de Manbari Basti Tea Garden brak een arbei-dersopstand uit die door ‘functionarissen’ van de Britse Oost- Indische Compagnie bloedig werd neergeslagen. Toen een Indiase plantation master zich tegenover een van de Britse di-plomaten over het buitensporige geweld beklaagde, zou deze flegmatiek hebben geantwoord: ‘We don’t care about your Darjeelings. We just kill your Darjeelings.’ In later jaren is de uitspraak, die tot grote verontwaardiging leidde en die het einde van de Britse Oost-Indische Compag-nie inluidde, een eigen leven gaan leiden en om evidente rede-nen ingekort tot ‘kill your darlings’, maar dat is andere thee.

onder correctoren

6 4 | H

Heel Holland

Als Limburger heb ik misschien een scherper oor voor de ‘Hollandse’ tongval. Al richt dit boek zich niet op spreektaal in de letterlijke zin maar veeleer op schrijftaal in de schriftelijke zin, toch wil ik even stilstaan bij een paar zegswijzen en uit-drukkingen die me op straat ter ore kwamen. Tijdens een wandeling kwamen me twee hardloopsters te-gemoet. Ze hadden nog genoeg adem over om een conversatie te voeren en toen ze me passeerden, ving ik op dat een van de dames tegen de ander zei: ‘Dat is óók zo’n dingetje.’ Ze be-doelde eigenlijk te zeggen: ‘Dat is óók zo’n kwestie’ of zaak, of probleem, of wat dan ook. Ik werd behoorlijk dingsig (vd: 1 van streek, uit zijn ge wo ne doen; 2 ver driet over iets heb bend = droe vig, aan ge daan; 3 ont stemd, ge me lijk) van hun dingetje, en ik vroeg me af of ze zo onzorgvuldig spraken omdat ze van-wege het hardlopen zo weinig mogelijk adem wilden verspil-len, of dat hier sprake was van het ‘Heel Holland-dingetje’. Zoals de naam al aangeeft, maakt Heel Holland zich schul-dig aan het ‘Heel Holland-dingetje’. Dit is in essentie het spreektalig gebruik van woorden of woordcombinaties die een tamelijk nietszeggend karakter hebben. Een ander voorbeeld van dit fenomeen is: ‘Dat gaat ’m niet worden’. Persoonlijk vind ik het een gruwelijke zegswijze, maar zij wordt alom ge-bezigd en dus kun je er niet omheen. Bedoeld wordt uiteraard: ‘Bereid je er maar alvast op voor, want hoezeer ik / jij / wij / zij er ook op hoop / hoopt / hopen dat het gewenste wordt verwe-zenlijkt, dat zal niet gebeuren.’ Nu is zo’n volzin een hele mond-vol, en ik snap dat een kortere variant een grote tijdwinst bete-kent, niet alleen in een dagelijks gesprek maar ook op tv, waar elke seconde in harde euro’s telt. (Ik zou hier kunnen uitwei-den over het eveneens spreektalige en nogal vulgaire euri, of


H | 6 5

euri’s, maar ook pagina’s kosten geld.) Geen volzin dus. Zelfs Van Dale heeft Dat gaat ’m niet worden! opgenomen, met als betekenis: ‘dat zal geen suc ces heb ben, dat zal mis luk ken’. Er-kenning door Van Dale dus, goed, maar wat staat dat zinnetje stijf van de taalontwrichting… Dat gaat zou om te beginnen Dat zal moeten zijn; ‘gaan’ als futurum werkt hooguit in uitdrukkingen als ‘Nu gaan we wat meemaken’. In de andere gevallen: ‘zullen’ graag. De ‘futurum-gaan’ is vooral gangbaar in Belgisch-Nederlands én wordt ge-sproken door inwoners van Ma ghreb lan den die Nederlands leren, en door bepaalde Nederlandse jongeren die bewust spreken alsof ze inwoners van Ma ghreb lan den zijn die Neder-lands leren. Verwijtbaar? Nee. Verzorgd Nederlands? Nee. De ingeslikte hem, ’m dus, is ’n aloude neiging om lidwoor-den, persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden en ’t bij-woord eens tot d’apostrof te veroordelen. ’t Is ’n uiting van his-torisch taalerfgoed, dus ’t geeft niet, zou je zeggen. Maar wie of wat is die ’m in ‘Dat gaat ’m niet worden’? Dat is duidelijk, Dat verwijst naar datgene dat geen suc ces zal heb ben, dat zal mis-luk ken; ’m vind ik ’n lastige. Is ’m met opzet mannelijk, bij-voorbeeld? Had er ook kunnen staan: ‘Dat gaat ’r niet wor-den’? Of ‘Dat gaat ’t niet worden’? Als ’m terugverwijst naar Dat, betekent dat dan dat alleen mannelijke wenselijkheden geen suc ces zullen heb ben, zullen mis luk ken? En betekent dat dan dat alle vrouwelijke wenselijkheden wél suc ces zullen heb-ben, wél zullen luk ken? Hoe zit dat bijvoorbeeld met de zin: ‘Die mannelijkheid (Dat) gaat ’m niet worden.’ Mannelijkheid is een vrouwelijk woord, dus hoe zit het nu? Gaat een – in taalkundig opzicht – vrouwelijke wenselijkheid (mannelijkheid dus) niet lukken? Wie trekt er hier aan het kortste eind, een man of een vrouw? Nee, ik ben er nog niet helemaal uit.

onder correctoren

6 6 | H

Verwant aan de ’m uit ‘Dat gaat ’m niet worden’ is de ’m uit ‘Dat was ’m’, als afsluiter van een radio- of tv-uitzending. Jeroen Pauw besloot zijn talkshow er laatst weer ’s mee (ook gehoord: zijn variant ‘Dat was ’m voor nu’, alsof er zo meteen nóg iets komt…?) en bij Pauw vind ik het oké. Maar ik krom mijn te-nen als het ‘gezaghebbende’ nos-journaal zo wordt besloten. ‘Dat wassem’ of – erger nog – ‘Dat wazzem’, het is geen gehoor. En ook hier weer: wie of wat is die ’m? De uitzending? Aan-gezien dat een vrouwelijk woord is, zou er gezegd moeten worden: ‘Dat was ’r’. Bedoelt men het programma? Onzijdig woord, dus dan dekt ‘Dat was ’m’ de lading. Matthijs van Nieuwkerk heeft een mooie variant voor de eindzin gevonden: ‘Tot zover, tot morgen / maandag’. Sonja Barends eermalige ‘Voor straks: lekker slapen en morgen gezond weer op’ is bijna literatuur, daar kan weinig tegenop. ‘Dat wassem’ steekt er dan wel erg schraal tegen af, daar moet een programmaredactie zich maar eens tegenaan bemoeien, want ‘Dat wassem’ vind ík in elk geval helemaal niks — magget? Nog een voorbeeld van taalslordigheid is het gebruik van me in plaats van mijn (of m’n): ‘Me broer is jarig’, ‘me vrouw is van mijn’. Waarom mensen zo spreken en schrijven kammenie-schele, maar het is slordig en bovendien gewoon fout. Van Dale kan de vermaledijde me dan wel hebben opgenomen, met de vermelding ‘on ver zorg de spreek taal vorm van het be zit te lijk voor naam woord mijn’, wat mij betreft schrappen we dat lelijke me; ik wil het in me dagelijkse omgeving niet meer horen. Dan wil ik ook meteen maar klemtoongeweld als parfum en onderling bespreekbaar maken. Het is parfum en onderling. Ook ‘er mist iets’ zeggen (= ‘er ontbreekt iets’) is ergerlijk. En waarom zegt Heel Holland dat het zo’n gezellige sweer is? Huh? Sweer? Duh. Sfeer. Niet sweer, maar sfeer! Wie sfeer na publicatie van dit boek nog uitspreekt als sweer, moet verbale


H | 6 7

strafregels krijgen. Tien keer foutloos in één adem de volgende onzin laten opzeggen, dan leren ze het wel af, ik sweer het je:

In het sfeerrijke sfeercafé waar sfeermuziek de sfeer bepaalde en waar de sfragistiekclub vergaderde, hing een schilderij in sfuma-to aan de muur: een bosbodem bedekt met sfagnum, waar een sfinxachtige sfeer van uitging, maar toen een van de leden, die aan sferocytose leed, wilde gaan zitten op een sferoïdaal gevorm-de stoel, stak des stoels veer in zijn reet, recht in zijn sfincter.

Ik wil niet de purist uithangen en van taalverloedering spre-ken. Laten we het taalverandering noemen, taalevolutie voor mijn part; onze taal is in een draaikolk terechtgekomen onder invloed van een wereld die steeds luider roept om steeds meer en snellere prikkels. Internet, reclame, de commerciële zen-ders en buitenlandse invloeden zijn de grote aanjagers van taalverandering. De Romeinen beitelden hun teksten in marmer, de middel-eeuwers inktten ze op perkament (dat was al minder perma-nent) en wij hebben van teksten zowat een wegwerpcultuur gemaakt. Met een beetje pech ligt je boek na anderhalve maand bij de ramsj, en de ontleesde smombie-jeugd mailt, appt en sms’t erop los zonder hun geschrijf na te lezen voor verzenden en zonder de intentie het geschrevene te beschouwen als cor-respondentie die als schriftelijke weergave van onderlinge vriendschappen het bewaren waard is. Mijn generatie zal ge-tuige zijn van het uitsterven van het brievenboek. En mede vanwege de vluchtigheid die in het bovenstaande geschetst wordt, is Heel Holland spreker of toehoorder van – in mijn oren nog steeds tenenkrommende – spreektalighe-den als ‘dat is ook zo’n dingetje’ of ‘dat gaat ’m niet worden’. Heel Holland bakt er niks van.

onder correctoren

1 0 6 | O

O(n)logisch!

Als tekstcorrector probeer je je zo veel mogelijk resp. zoveel mogelijk aan de huisregels van de verschillende uitgeverijen te houden. Niet in alle gevallen zijn die huisregels compleet ge-noeg, waardoor je regel(!)matig moet vertrouwen op je taalge-voel, of in het verlengde van de geboden voorbeelden in de huisregels een zo logisch mogelijke keuze maken. Om eventu-ele afwijkende keuzes toe te lichten, is er het potlood (ik zweer bij een vulpotlood, 0,5 mm), een van de goedkoopste bedrijfs-investeringen in mijn praktijk en die van vele vakgenoten. In alle gevallen is er over die huisregels goed nagedacht. De beknoptheid ervan maakt een en ander overzichtelijk, dus fouten en discrepanties in huisregels kom je zelden tegen. An-ders is het bij de ontzagwekkende database die Van Dale heet. Het valt niemand kwalijk te nemen dat in het woordenboek der woordenboeken (ik heb het hier overigens uitsluitend over de onlineversie) fouten en onvolkomenheden zijn geslo-pen, die mij regelmatig doen uitroepen: ‘Da’s weer lekker con-sequent!’ Of (sarcastisch): ‘O logisch!’ Misschien moeten we die gevallen maar onder de noemer vandaliaanse logica scha-ren, een woord dat vreemd genoeg ontbreekt in de Dikke en conform de huisregel daarover hier dus wordt gecursiveerd. Onder het lemma Foneties kwamen we al de teruggedraaide schrijfwijzen tegen van kado naar cadeau en van buro naar bu-reau. Met hetzelfde gemak hadden ze toch ook kano naar ca-neau kunnen veranderen, toch? Dat was consequent geweest. Het is mij overigens een raadsel waarom in de hoogtijdagen van de fonetiesering nooit de spelling plumo het woordenboek heeft gehaald. De plumeau is nooit onder het stof vandaan ge-haald om te worden afgestoft. De plumeau is altijd zichzelf gebleven.


O | 1 0 7

Hetzelfde met bloes / blouse. Weer was men niet consequent: ze waren de poes vergeten aan te passen (had pouse moeten worden), appelmoes (appelmouse), flamoes (flamouse), hoes (house), geroezemoes (gerousemouse) enzovoort. De tompoes had men immers ook veranderd in een tompouce (hé, met een c; dat was dan weer niet consequent binnen het niet-conse-quent zijn). Dat spellingen als grint en grind naast elkaar kunnen be-staan, oké. Maar dat je een disk (met -k) in je computer hebt die de boel draaiende houdt, en dat in die computer een com-pact disc (met -c) kan worden afgespeeld, dat lijkt onnodig verwarrend. Nou vooruit, dat er een verschil is tussen een disk (harde schijf) en een disc (cd), akkoord. Maar verwarrender vind ik het dat een diskjockey iemand is die compact discs draait of remixt. Een diskjockey draait of remixt geen harde schijven, dus waarom is de spelling niet gewoon consequent? Discjockey dus. Gek vind ik ook de koppeltekenverwarring in 18 holesbaan en 18-karaats. In 45 toerenplaat en 49-plusser. Of hoofdletters / kleine letters: 4G, 3D versus 720p, 4wd. Of spaties / aaneen: 2 step versus 2pk. Een van de meest gemaakte fouten tijdens lagereschooldic-tees: wie onmiddelijk schreef, kreeg onverbiddelijk een rode streep erdoorheen. Wie consequent meende te zijn en conform onmiddellijk daarom onverbiddellijk schreef, kreeg onmiddel-lijk een rode streep erdoorheen. Zelf maakte ik toen vooral meer fouten in meervouden: leeuweriken, dommeriken, slim-meriken, viezeriken schreef ik steevast met dubbel-k. De uitleg van ‘de meester’ – ‘stam+erik krijgt in het meervoud alleen -en erachter’ – hielp ook niet echt. In mijn klas zat een jongen met de naam Diederik. Hoe je het dan schreef als er in de klas twee Diederikken waren, vroeg ik. Dat was een goeie, zei de meester.

onder correctoren

1 2 8 | P

Persklaarmaker From Hell Persklaarmakers fungeren vaak als tussenstation: aan de ene kant staat de schrijver of vertaler, aan de andere kant de redacteur van de uitgeverij. Literair vertaler Wim Scherpenisse onderscheidt in zijn online artikel ‘Met mijn poten in de modder’ (2007) zes soorten persklaarmakers: 1. De stokpaardberijder vindt dat het half zes moet zijn en beslist niet halfzes, dat je nooit rennen mag gebruiken maar uitsluitend hollen, niet schreeuwen maar roepen. . 2. De gladstrijker maakt van elke tekst een kleuren smakeloos standaard-Nederlands, een middle-of-the-roadtaal. Er is een erotische scène met de zin: Zij wilde hem omarmen, ombenen. De gladstrijker omcirkelt het woord ombenen en schrijft ernaast: ‘Volgens Van Dale weinig gebruikt!’ Of bij een moeilijk woord: ‘Dat kent toch geen mens!’ De toon van de strenge schooljuffrouw. . 3. De niet-begrijpende persklaarmaker snapt de toon of de stijl van het boek niet of heeft niks met de periode waarin het speelt. Of hij heeft geen gevoel voor humor en verbetert grappen doodserieus met rood. . 4. De geërgerde persklaarmaker schrijft opmerkingen over de inhoud van het boek in de kantlijn: ‘Eet hij dat? Dat is toch hartstikke ongezond!’ Of: ‘Gaan ze nou alwéér met elkaar naar bed? Niet geloofwaardig!’ Er klinkt iets verwijtends door in zijn toon. . 5. De bemoeizuchtige persklaarmaker gebruikt de rode pen zeer spaarzaam, maar heeft bij zowat elke zin een suggestie voor verbetering. Vaak is de bemoeizuchtige persklaarmaker tevens een stokpaardberijder. .

Pkm From Hell 12-12-15 10:06Verwijderd: fPkm From Hell 12-12-15 10:06Verwijderd: h

Pkm From Hell 12-12-15 11:06Verwijderd: functioneren Pkm From Hell 12-12-15 10:06Verwijderd: in veel gevallenPkm From Hell 12-12-15 11:10Verwijderd: een Pkm From Hell 12-12-15 10:05Verwijderd: zijde Pkm From Hell 12-12-15 10:05Verwijderd: zijde Pkm From Hell 12-12-15 11:47Verwijderd: VPkm From Hell 12-12-15 10:06Verwijderd: Pkm From Hell 12-12-15 10:05Verwijderd: stuk Pkm From Hell 12-12-15 10:06Verwijderd: Pkm From Hell 12-12-15 10:02Opmerking [1]: Bij de vorige vertaling heb ik dit ook al eens aangegeven. Zo kan ik mezelf wel blijven herhalen, hè!

Pkm From Hell 12-12-15 10:03Opmerking [2]: Bij de les blijven! Al drie keer uitgelegd en nóg doe je het fout!

Pkm From Hell 12-12-15 10:03Opmerking [3]: Ik vind de toon nogal seksistisch. De grappen die de hoofdpersoon maakt raken kant noch wal, en ik vraag me dan ook af of men in die tijd dit soort grapjes bezigde. Liever de toon wat afzwakken of alternatief verzinnen.

Pkm From Hell 12-12-15 10:04Opmerking [4]: Nee, helemaal niet verwijtend! Juist niet! Kom op zeg, wie is er hier nou intolerant?!

Pkm From Hell 12-12-15 10:04Opmerking [5]: Het spijt me dat ik ook deze zin weer van commentaar voorzie, maar dit is echt niet goed. Ik zou hier echt wat anders van maken. Zie toelichting, p. 38. Over dat stokpaardje: ik vind dat wel een beetje makkelijk scoren. Terwijl toch evident is dat ik hier echt gelijk heb.


P | 2 9

6. De persklaarmaker die zelf spel- en grammaticale fouten maakt ‘verbetert’ een zin als Ik gaf het hun tot Ik gaf het hen en schrijft er voor alle zekerheid ook nog bij dat het hem verstandig lijkt dat je dat ‘veranderd’. . Verscheidene vakgenoten van Scherpenisse voegden onder aan het humorvolle stuk hun reacties toe, die veelal getuigden van herkenning. Een dame vermoedde dat ‘iedere vertaler je lijstje voorbeelden moeiteloos kan aanvullen met positieve én negatieve ervaringen’. Een ander herinnerde zich zijn eerste ervaring met een vervelende persklaarmaker: ‘Er borrelden allerlei emoties in me op en met kromme tenen en samengeknepen billen van gêne bladerde ik de tekst door, diep verontwaardigd. Welke anonieme omhooggevallen mavo-trut had het lef gehad om zo met mijn werk om te gaan!?’ Iemand anders verzuchtte: ‘Ik zou zó graag eens in discussie gaan met de anonymus die met een pennenstreek die oplossing waar ik nachten van heb wakker gelegen durft te annuleren.’

Deze persoon beschreef echter ook positieve ervaringen: ‘een pkm die vrijwel uitsluitend zinnige dingen had toe te voegen, verstandige vragen stelde en zuinig was met het rode potlood. Ook díe zou je willen kennen, al was het maar om hem/haar een bedankmail te sturen. Ik heb in ieder geval de uitgever laten weten dat ik er erg blij mee was, en mocht lijden dat die pkm bij iedere volgende vertaling met me mee reisde.’

Ook een andere dame zei iets heel zinnigs: ‘Als je de aantekeningen […] t.z.t. met je vertaling meestuurt, werkt dat voor een persklaarmaker wel zo prettig. Die hoeft dan minder op te zoeken, minder vraagtekens en kringeltjes te zetten: voor beide partijen dus minder overbodig werk en minder ergernis. In een geval als dit lijkt contact met de persklaarmaker me onontbeerlijk.’

Contact tussen de schrijver of vertaler en de persklaarmaker: i. Ik ben daarvan een groot voorstander.

Pkm From Hell 12-12-15 10:07Opmerking [6]: Maar hun is toch een bezitelijk voornaamwoord? En een hen is een vrouwtjeskip.

Pkm From Hell 12-12-15 10:07Verwijderd: gaven Pkm From Hell 12-12-15 10:07Verwijderd: een

Pkm From Hell 12-12-15 10:08Verwijderd: , e

Pkm From Hell 12-12-15 14:27Verwijderd: Weer Pkm From Hell 12-12-15 14:27Verwijderd: i

Pkm From Hell 12-12-15 14:28Verwijderd: Ook Pkm From Hell 12-12-15 10:08Met opmaak: Inspringing:Eerste regel:0,5 cm

Pkm From Hell 12-12-15 14:28Verwijderd: beschreef d

Pkm From Hell 12-12-15 14:50Opmerking [7]: ‘Echter’ zou ikzelf weglaten. Wordt al zo vaak (ten onrechte) gebruikt.

Pkm From Hell 12-12-15 14:30Verwijderd: EPkm From Hell 12-12-15 09:59Verwijderd: n

Pkm From Hell 12-12-15 10:09Verwijderd: Pkm From Hell 12-12-15 14:48Opmerking [8]: Same here. :-) Pkm From Hell 12-12-15 15:35Opmerking [9]: Let op! Het paginacijfer op alle rechterpagina’s valt weg!

Ziehier het colofon

Tekst (tenzij anders aangegeven), redactie, art direction, typo-grafie, projectmanagement, zatwerk: Fred Baggen. Ik schreef Onder correctoren omdat er in die rode pen van mij blijkbaar bloed zit dat kruipt waar het niet gaan kan. Dit boek is gezet uit het lettertype Minion (korps 11, interlinie 15), plus 1820 Modern, Apple Symbols, Arial, Darkwoman, Digital 7, Gill Sans, Palatino, sbc Type Keys Black, Stix General, Symbol, Times Cirilica, Times New Roman en Webdings. Gedrukt op 90 grams romandruk 2.0 opdikkend papier en gebonden door Printen en Binden in Zoetermeer, onderdeel van nbd Biblion.

Bij de totstandkoming van dit boek was geen externe tekstcorrector betrokken, alleen een zichzelf … redigerende.

In dit boek is de Groene Spelling gehanteerd, behoudens enige uitzonderingen, waar de eigen wijsheid prevaleerde.

Adiuro te qui transcribis librum istum, ut conferas postquam transcripseris, et emendes illum ad exemplar, unde scripsisti diligentissime: hanc quoque obtestationem similiter transferas, ut invenisti in exemplari. Wees zeer zorgvuldig bij het over-schrijven van boeken en corrigeer eventuele fouten, zelfs al is je werk voltooid. Neem deze waarschuwing over op de laatste bladzijde, opdat ook de volgende kopiist zich serieus van zijn taak zal kwijten. (Stichtelijke aansporing van kerkvader Hië-ronymus achter in zijn boek De Viris Illustribus, vierde eeuw)

Copyright © 2016 Fred Baggenwww.aldus-boek-compagnie.nl

isbn 978 90 825011 0 0

Fred Baggen (1967) is op het gebied van de letteren een auto-didact. Na zijn opleiding tot docent tekenen/handvaardigheid koos hij voor een langdurige carrière in de reclame. Tegen-woordig is hij werkzaam als tekstcorrector en redacteur. Ook schrijft hij sinds enige jaren onverdroten aan verschillende boeken tegelijk, waaronder zijn debuutroman. Hij leest graag historische romans en naslagwerken over geschiedenis, kunst en maatschappij. Ook is hij een liefhebber van het werk van William Blake.

Dit vooruitboekje werd u aangeboden door Aldus Boek Compagnie

www.aldus-boek-compagnie.nl

Verbaas jij je ook over spreektaligheid als ‘Dat gaat ’m niet worden’, ‘Dat is ook zo’n dingetje’ en ‘Dat wassem’?

Herken je de symptomen van Aaneenschrijveritis, Afbreke-ritis?

Word je gekweld door Correctortortuur?

Maak jij je schuldig aan Etymoliegen?

Ben je een ,neuker?

Roep jij met betrekking tot taalregels ook vaker: ‘O(n)logisch!’?

Ben jij soms een Persklaarmaker From Hell?

Ga je gebukt onder Tussen-n-leed?

Lijd je wel eens aan Voetnood?

Ben jij Z-proof?

Dan is Onder correctoren een boek voor jou!

Even onder correctoren: een handboek (‘zelfhulpboek’) is het beslist níet. Evenmin staan er pasklare antwoorden in. Het is van alles wat: serieus, satire, feit, fictie, taal en teken. Aanbevolen voor iedereen die lezen en taal een feest vindt!

zichzelf respecterende redigerende tekstcorrector...gen? Waarom is volgens Van Dale – inmiddels is...

Documents

Transcript of zichzelf respecterende redigerende tekstcorrector...gen? Waarom is volgens Van Dale – inmiddels is...