Zelfstandigheid en zelfredzaamheid bij kinderen

2

Inleiding

Een pasgeboren baby is hulpbehoevend en vraagt heel veel

zorg van zijn ouders.

De baby kan nog heel weinig en moet eigenlijk alles nog leren.

Het begint met zelf zijn papflesje vast te houden, grijpen naar

speelgoed, leren zitten, kruipen, staan, … Later gaan kinderen

zelf hun vork of lepel leren gebruiken, leren ze zelf de trap op

en af te lopen, zichzelf aankleden, hun handen wassen, knopen

of rits dichtdoen, veters strikken, …

Alles moet met andere woorden nog geleerd worden. Als ouder

kan je het niet allemaal zelf blijven doen, noch is dit wenselijk.

Als kinderen groter worden zal jouw hulp moeten veranderen.

Alles zelf doen voor je kind zal moeten veranderen in het kind

bijstaan zodat hij/zij het zelf kan doen. De eerste stappen naar

zelfstandigheid voor je kind worden op die manier gezet.

3

1. Het belang van zelfredzaamheid en zelfstandigheid Je kind stimuleren tot zelfstandigheid en zelfredzaamheid is erg

belangrijk.

Het is niet wenselijk dat je als ouder té lang alles voor je kind

blijft doen. Op die manier leert het kind immers niets bij. Door

dingen zelf te doen, oefent het kind belangrijke vaardigheden.

De eerste levensjaren zijn hiervoor erg belangrijk, alles wordt

immers nog veel gemakkelijker aangeleerd.

Met de nieuw verworven vaardigheden kan het kind de wereld

ontdekken. Door te leren kruipen of lopen kan het kind opeens

letterlijk overal naartoe in huis. Zichzelf aankleden, zelf een

puzzel kunnen maken, … Het kind leert er zowel vaardigheden

op lichamelijk als op cognitief vlak bij.

Voor een kind kan ‘zelf dingen doen’ – mits goed begeleid door

de ouder – leiden tot succeservaringen. Deze succeservaringen

zorgen er dan weer voor dat het zelfvertrouwen en het

zelfbeeld van het kind positief beïnvloed worden.

Dingen zelf kunnen zoals: zelf eten, uit een groot glas drinken,

op een gewone stoel zitten, … geven het kind het idee dat het

eigenlijk al heel wat kan en al groot is. Voor kinderen biedt dit

4

dan voldoende stimulans om nog meer dingen te leren en te

ontdekken.

Kinderen die positief gestimuleerd worden om zelfstandig zaken

aan te pakken worden ook actiever en ondernemender. Door de

ervaringen die kinderen opdoen worden ook de hersenen

gestimuleerd.

Tot de peuter en kleuterleeftijd gaat zelfstandigheid veelal over

vaardigheden aanleren, zodat kinderen zaken zelf(standig)

kunnen doen. Naast het aanleren van praktische vaardigheden

zoals je veters knopen en je jas toedoen, is het echter ook

belangrijk dat kinderen complexere taken/opdrachten

zelfstandig kunnen aanpakken. Dit wordt vooral belangrijk voor

lagere schoolkinderen. Het gaat hierbij niet alleen om huiswerk

maken of lessen leren maar ook om iets te maken (voorbeeld

met Lego of met knutselmateriaal), om op te ruimen, … Voor

deze zaken is meer dan één handeling vereist.

Wil jij met Lego een vliegtuig maken, dan zal je al eerst moeten

kijken op het plan hoe dit eruit ziet. Vervolgens zal je al eens

moeten nadenken hoe je hier aan moet beginnen. Op welke

manier kunnen we dit doen? Lukt dit of niet? Passen we onze

methode beter aan of niet?

Kinderen dienen zich ook deze denkstappen eigen te maken om

later zelfstandig te kunnen leren en werken. Het gaat hier om

5

een algemene vaardigheid die we probleemoplossend denken

noemen. In wat volgt schetsen we eerst de ontwikkeling van

zelfstandigheid bij kinderen en hoe je dat kunt stimuleren.

Daarna gaan we specifiek in op het aanleren van gedragingen

en het bevorderen van probleemoplossend denken.

6

2.De ontwikkeling van zelfstandigheid en zelfredzaamheid bij kinderen van 0 tot 12 jaar. Hieronder geven we een overzicht van de ontwikkeling van

zelfstandigheid bij kinderen. Bij de jonge kinderen geven we

ook beknopt weer welke motorische vaardigheden zich rond

deze leeftijd ontwikkelen, aangezien deze een belangrijke

invloed hebben op de mogelijkheden tot zelfstandigheid

waarover een kind beschikt.

We willen ouders hierbij ten zeerste op het hart drukken dat elk

kind uniek is en op zijn eigen tempo ontwikkelt. De leeftijden

waarop een kind bepaalde vaardigheden ontwikkelt verschillen

enorm van kind tot kind. Het ene kind is ook sneller op het ene

ontwikkelingsdomein (bijvoorbeeld taalontwikkeling) dan op het

andere (bijvoorbeeld lichamelijke ontwikkeling, sociale

ontwikkeling, …).

Probeer je kind dan ook niet te forceren, maar kijk naar wat het

reeds probeert te doen en ondersteun dit.

7

Baby’s (van 0 tot 1 jaar) Een pasgeboren baby kan nog niet veel. Een jaar later kan je

baby al kruipen of zelfs lopen. Hij kan zijn hoofdje bewegen

zoals hij zelf wil, hij kan naar iets grijpen, dingen vasthouden,

met de beentjes heen en weer wiegen, …

Een baby leert dit alles niet op één dag. Hij doet dit in kleine

stapjes, met behulp van zijn ouders. Iedere baby doet dit ook

op zijn eigen tempo. Sommige baby’s kunnen bijvoorbeeld

lopen op 10 maanden, anderen pas op 18 maanden. Sommigen

kruipen al op 5 maanden, anderen kruipen helemaal niet.

Tussen 0 & 3 maanden:

Het eerste teken/initiatief dat een baby neemt tot

zelfstandigheid is het leggen van zijn handjes op fles of borst

tijdens de voeding.

Wat betreft de vooruitgang die een baby maakt op lichamelijk

vlak, gaat het tijdens deze periode over volgende

vaardigheden: de baby leert zijn hoofdje stilhouden als hij

rechtop gezet wordt; probeert in buikligging zijn bovenlichaam

een stukje van de grond te tillen; kan een speeltje vasthouden

wanneer dat in zijn hand gegeven wordt; zal zich naar de stem

van een bekende richten; met een rammelaar schudden;

8

geïnteresseerd kijken naar de beweging van zijn handjes en

met zijn ogen een bewegend speeltje volgen.

Tussen 4 & 6 maanden:

De baby neemt tijdens deze periode de volgende stappen tot

zelfstandigheid:

- De baby begint zachte voeding te eten

- De baby zuigt eten van een lepel en doet bij het naderen van

de lepel zijn mondje al open

- De baby herkent de fles en begint ernaar te grijpen

- De baby houdt het eten in zijn mond en laat het er niet meteen

weer uit lopen.

De baby kan op deze leeftijd al: voorwerpen met beide handen

vasthouden; zijn handjes naar zijn mond brengen; graaien naar

een speeltje dat voor zijn gezicht wordt gehouden; zijn handje

uitsteken naar een speeltje dat buiten zijn bereik ligt; in

buikligging zwembewegingen maken met zijn armen en benen;

van zijn buik naar zijn rug rollen; van rug proberen naar zit op

te trekken als je zijn handjes pakt; gericht grijpen; voorwerpen

met één hand optillen; op en neer veren wanneer hij onder de

oksels vastgehouden op zijn voetjes wordt gezet.

9

Tussen 7 & 9 maanden:

De baby neemt tijdens deze periode de volgende stappen tot

zelfstandigheid:

- De baby houdt een koekje of soepstengel reeds goed vast, bijt

er een stukje af en kauwt erop.

- De baby kan zonder hulp de fles in zijn mond nemen.

- De baby begint aan zijn sokken te trekken.

- De baby houdt zelf zijn flesje of beker vast en pakt die weer op

als die uit zijn handje gegleden is.

- De baby drinkt uit een kopje dat een volwassene vasthoudt.

- De baby eet vast voedsel.

De baby kan in deze periode al twee dingen gelijktijdig

vasthouden, elk in één handje. Hij/zij raakt met zijn handjes

zijn voetjes aan en heft vanuit rugligging zijn hoofd op. Hij/zij

gebruikt één handje om een speeltje vast te houden en de

andere om ermee te spelen, rolt zich om van rug naar buik,

pakt speeltjes van de ene naar de andere hand en kan als hij

neergezet wordt even zonder hulp zitten.

10

Tussen 10 & 11 maanden:

Het kind neemt volgende stappen tot zelfstandigheid:

- Het kind tilt een lepel op, waarbij hij zelf de steel pakt.

- Het kind eet zelf een in stukjes gesneden boterham.

- Het kind trekt laden uit kasten.

- Het kind tilt een kopje met beide handjes op en drinkt eruit.

Op lichamelijk vlak zien we in deze periode dat het kind zich al

zittend reeds in allerlei richtingen draait om voorwerpen te

pakken. Baby’s van deze leeftijd kunnen alleen zitten en zoeken

tijdens het omrollen steun met hun handjes. Vanuit zithouding

beginnen sommige kinderen te kruipen. Met behulp van box of

bank kunnen ze staan. Ze nemen twee kleine speeltjes in één

hand en trekken zich aan de rand van hun bedje op tot stand.

Het kind kan zittend met speelgoed in zijn handjes spelen, gaat

zelfstandig zitten en blijft langere tijd zitten, hij/zij kan vanuit

buiklig gaan zitten, loopt langs meubels terwijl hij zich eraan

vasthoudt en kan een speeltje voorzichtig neerleggen.

11

De Peuter (van 1 tot 2.5 jaar) De peuter neemt op zijn 12-13 maanden volgende stappen naar zelfstandigheid:

- Het kind helpt mee met aankleden, hij/zij steekt de armpjes in

de mouwen.

- Het kind probeert met kam of borstel zijn haren te kammen.

- Het kind probeert zelfstandig met een lepel te eten.

Het kind op deze leeftijd kan al gooien of rollen met een bal, op

zijn hurken zitten, vanuit zit op zijn rug gaan liggen en vanuit

ruglig weer gaan zitten.

Het kind kruipt trappen op en loopt wanneer één van de

handjes wordt vastgehouden.

Tussen 14 & 16 maanden neemt het kind volgende

initiatieven tot zelfstandigheid:

- Het kind steekt een voetje door zijn broekspijp.

- Het kind probeert zijn gezicht zelf met een washandje te

wassen.

- Het kind drinkt uit een kopje zonder te morsen.

12

Het kind kan zich rond deze periode ook al bukken om een

speelgoedje van de vloer te rapen, hij/zij staat zeker en zonder

hulp. Het kind klimt op stoelen of andere meubels om dingen te

pakken, gaat zonder hulp vanuit zit staan en kan misschien

lopen zonder hulp. Het kind doet rozijntjes in en uit een klein

potje en krast al met een pen als hem dat voorgedaan wordt.

Tussen 17 & 22 maanden krijgt het kind de volgende vaardigheden onder de knie:

- Het kind gaat een lepel gebruiken, probeert hiermee in een

kopje te roeren. Steekt hem in zijn mond.

- Het kind gaat in een onbekende omgeving zelfstandig op

onderzoek uit. De vertrouwenspersoon wordt echter wel in de

gaten gehouden.

- Het kind laat zijn eigen mening horen en zegt vaak nee.

- Het kind probeert zelf zijn schoenen uit te trekken en trekt zelf

zijn muts van zijn hoofd.

- Het kind doet een heleboel na en leert zo erg veel, zoals

tandenpoetsen en haren kammen.

Motorisch kan men rond deze periode al achteruit lopen, een

bal gooien, een trap oplopen als men vastgehouden wordt, op

een lage stoel klimmen en erop zitten, op zijn hurken zitten,

13

zich bukken en een bal wegschoppen zonder zijn evenwicht te

verliezen. Het kind kan al een toren van drie tot vier blokken

bouwen, kan een doosje open peuteren om er rozijntjes uit te

halen, kan water van de ene beker naar de andere overgieten,

kan een aantal grote stukken duplo op elkaar drukken en begint

met tekenen, doelloos krassen, heen en weer in het rond. Rond

deze leeftijd vinden kinderen dansen erg leuk en beginnen ze

met puzzelen.

Het kind vindt het ook leuk om eenvoudige huishoudelijke

karweitjes na te doen, zoals vegen en stoffen. Hij/zij wil dan

ook graag een eigen borsteltje of stofdoek.

Tussen 23 & 28 maanden:

De tweejarige peuter zet terug heel wat stappen naar

zelfstandigheid:

- Het kind probeert een deur te openen om naar een andere

kamer te gaan.

- Het kind begint zichzelf te wassen aan de wastafel. Wil alles zelf

doen.

- Het kind overtreedt de regels. Als de ouder even niet kijkt doet

hij/zij iets ondeugends.

- Het kind probeert een T-shirt over zijn hoofd uit te trekken.

- Het kind trekt zijn sokken en schoenen of pantoffels aan.

14

- Het kind maakt grote knoopsluitingen open, als de stof niet te

stug is.

Het kind kan op deze leeftijd al twee opdrachtjes na elkaar

uitvoeren (neem eens je jas en schoenen). Hij/zij helpt mee

met huishoudelijke karweitjes zoals tafeldekken en bordjes naar

de keuken brengen. Samen met de volwassenen ruimen ze al

speelgoed op.

Op lichamelijk vlak leren kinderen zich rond deze periode te

bukken, op hun hurken te zitten om iets van de grond te

pakken, alleen de trap af te lopen met vasthouden aan de

leuning en van de onderste traptreden naar beneden te

springen.

Schommelen wordt heerlijk gevonden door kinderen van deze

leeftijd. Het kind kan ook al goed inlegpuzzels maken als hij

niet afgeleid wordt door andere leuke dingen. Hij/zij kan ronde

vormpjes in een keer op de goede plaats leggen, kan als je vier

gekleurde blokken op een rijtje legt dit nadoen, tekent een

verticale lijn na, maakt met een draaibeweging een eenvoudige

sluiting van de fles open.

15

De Kleuter (van 2.5 tot 6 jaar)

Ook in de kleuterleeftijd worden heel wat stappen tot

zelfstandigheid gezet. De wereld van het kind wordt op dit

moment heel wat groter. Het kind gaat voor het eerst naar

school en doet heel wat nieuwe ervaringen op.

Tussen 29-36 maanden:

Op het vlak van zelfstandigheid zien we volgende evolutie:

- Het kind doet zijn best om de hele dag droog te blijven.

Ongelukjes komen nog voor.

- Het kind trekt zelf een broek aan.

- Het kind leert omgaan met een kinderschaar.

- Het kind kleedt zich met wat hulp grotendeels zelf aan.

- Het kind zegt wat hij wil met behulp van: “ik wil….”

Het kind kan op deze leeftijd al bovenhands een bal voor zich

uit gooien, een stoel halen en erop klimmen om iets uit de kast

te halen, op een driewieler fietsen met rondtrappen van de

pedalen, op allerlei speeltoestellen klimmen en grote kralen aan

een stevige draad rijgen. Het kind probeert doosjes en

trommeltjes open te maken, kan iets maken van groot

constructiespeelgoed, bouwt een brug van drie blokken na,

16

maakt echte puzzels van zes tot tien grote stukken & legt

kaartjes van kinderdomino op de goede manier aan elkaar.

Tussen 37 & 48 maanden:

Het kind zet volgende stappen op gebied van zelfstandigheid:

- Het kind kan zelf knopen vastmaken.

- Het kind kan zich aankleden onder toezicht.

- Het kind wast en droogt handen.

Het kind kan rond deze leeftijd een seconde op een voet staan,

hinkelen, een stuiterende bal vangen, achteruit lopen, een brug

bouwen van drie blokken, kleuren herkennen en benoemen,

bewust gaan tellen en kopvoeters tekenen (= een kop en twee

benen).

Het Lagere Schoolkind (van 6 tot 12 jaar) In de lagere school leren kinderen heel veel bij. Er is een groot

verschil tussen het kind dat voor het eerst naar het eerste

leerjaar gaat en datzelfde kind op het einde van het zesde

leerjaar. In die korte periode leert een kind veel.

Wat het kind leert op school, draagt ook in belangrijke mate bij

tot zijn zelfstandigheid. Leren lezen, schrijven, rekenen

17

betekent voor een kind ook dat het zelf een boek kan lezen,

een brief kan schrijven, iets kan betalen in de winkel, enz.

Het kind leert fietsen, de bus nemen, naar de winkel gaan, …

Dit betekent dat de wereld groter wordt. Het kind kan zelf naar

de voetbaltraining gaan, kan alleen naar school fietsen, kan een

brief posten, …

Het kind leert ook om keuzes en beslissingen te maken zoals

kiezen welke kleren hij/zij zal aandoen, kiezen welke sport of

vrijetijdsbeoefening hij/zij zal kiezen…

We kunnen van kinderen in de lagere school ook in

toenemende mate verwachten dat zij min of meer hun eigen

plan leren trekken (mits ondersteuning van de ouder!). Dit

betekent dat zij moeten leren zichzelf te verzorgen, hun eigen

kamer op te ruimen en alleen huiswerk te maken.

Daar het kind in toenemende mate met anderen te maken heeft

(denk maar op school, in de vrijetijdsbeweging of sportclub) zal

het ook heel wat stappen op sociaal vlak dienen te maken:

afspraken maken met vriendjes, delen, ruzies oplossen.

De zaken die een kind in deze periode leert, zal hij ook als

volwassene goed kunnen gebruiken. Zijn/haar wereld wordt

groter en groter. Kinderen blijven niet langer thuis zitten maar

willen op verkenning uit. Ze komen op andere plaatsen en leren

nieuwe mensen kennen.

18

3. Het stimuleren van zelfstandigheid bij kinderen

- Baby’s Bij je baby komt het stimuleren van zelfstandigheid vooral neer

op het aanbieden van zoveel mogelijk ervaringen. Zet je kind in

verschillende houdingen en omgevingen.

Het is goed dat ouders veel bezig zijn met hun baby en hem

helpen om stapjes te maken. Probeer hierbij rekening te

houden met het tempo van het kind. Forceren is niet goed. Het

heeft bijvoorbeeld geen zin om een baby van 4 maanden al te

helpen om te staan. Je wacht dus best tot je merkt dat uw baby

zelf iets nieuws probeert. Als uw zoontje niet dadelijk gaat

zitten als je hem zelf op de grond zet maar zijn voetjes op de

grond zet, kan je hem helpen door hem de eerste tijd goed vast

te houden.

19

- Peuters en kleuters Peuters en kleuters willen de wereld ontdekken en verkennen.

Belangrijk is hierbij om kansen en ruimte te creëren voor je

kind.

Peuters willen al gauw alles “zelf doen”. Dit is heel belangrijk

voor het kind maar ook heel vermoeiend en lastig voor de

ouder.

Voor het kind is dit een eerste stap naar zijn zelfstandigheid.

Hoe meer je hem/haar zelf laat doen, hoe meer eigenwaarde

en zelfvertrouwen het kind krijgt.

Dit wil echter niet zeggen dat je daarom alles moet toelaten,

ook al voel jij je er niet goed bij. Als je peuter een gevaarlijke

trap op wil of een mes wil gebruiken terwijl jij je daar niet goed

bij voelt, laat dit dan ook niet toe. Zoek naar andere situaties

waar het kind zijn vaardigheden kan oefenen.

Soms is er ook geen tijd voor de peuter om alles zelf te doen.

Dit kan je oplossen door hem kleine taakjes te geven: als jij je

jas aandoet, dan neem ik alvast je rugzakje.

Je kan je peuter en kleuter al heel wat kleine opdrachtjes geven

zoals: doe het papiertje eens in de vuilnisbak, zet je beker eens

in de gootsteen, doe eens al je autootjes in de bak, … Stimuleer

20

je kind ook om zelf te leren eten, zelf te drinken, zich zelf te

wassen, zelf aan te kleden, …

Ook bij huishoudelijke karweien kun je kleine kinderen reeds

inschakelen. Kinderen vinden het immers heel leuk om mama of

papa te helpen. Bij het koken kan je je kind dingen laten

aangeven, eens laten roeren in de pot, figuurtjes uit het deeg

halen, ... Bij het winkelen kan je je kind bepaalde producten in

de kar laten zetten en thuis op zijn plaats laten leggen. Je kind

kan je ook assisteren bij het dekken en afruimen van de tafel.

Laat hem eens de deur openen, de hoorn op de telefoon

leggen, …

Bij al deze zaken is het natuurlijk belangrijk om je kind hiervoor

te prijzen. Zeg je kind dat je het fijn vindt dat hij je hierbij

helpt. Daarnaast is het ook belangrijk je kind aan te geven dat

hij dat goed doet en kan. Dit is belangrijk voor het

zelfvertrouwen van het kind.

Voorbeelden:

“Amaai Marieke, jij bent toch al een grote meid hé, je zo al

helemaal zelf aankleden.”

“ Dat is fijn, dat jij mama helpt bij haar boodschappen. Zo ben

ik snel klaar, met zo’n goede helper.”

21

Je peuter, maar ook je kleuter, gaat vaak imiteren wat jij doet.

Dit is erg belangrijk in het proces naar zelfstandigheid. Moedig

dit imiteren dan ook aan en laat blijken dat je dit leuk vindt,

ook als je kind het niet van de eerste keer volledig juist doet.

Voorbeeld:

Je peuter ziet hoe jij je pantoffels aantrekt en probeert het zelf

ook. Dit zal de eerste maal misschien niet goed lukken,

misschien doet hij de pantoffels wel verkeerd aan. Op zo’n

moment is het belangrijk je kind te prijzen in plaats van te

wijzen op zijn fout. De volgende keer kan je hem wel tonen dat

de linkerpantoffel aan de linkervoet moet.

In het proces naar zelfstandigheid en het “zelf doen” loopt er

meer dan eens iets fout. Je kind wil je helpen bij het zetten van

de tafel maar laat de doos melk uit zijn handen vallen, je kind

gooit per ongeluk de lepel mee met het yoghurtpotje de

vuilnisbak in, … Verder kan het soms ook een hele knoeiboel

geven als je kind bijvoorbeeld probeert zelf te eten, te

schilderen, …

Probeer hier niet heftig op te reageren, anders rem je het kind

af in zijn zelfstandigheid. Je kind probeert het goed te doen

maar dit lukt natuurlijk niet van de eerste keer. Ken jezelf

22

hierbij wel. Als je het er moeilijk mee hebt dat je kind een

knoeiboel maakt bij het eten, zorg er dan voor dat er

bijvoorbeeld een oude mat of iets dergelijks onder de stoel van

je kind ligt of laat je partner eens samen met je kind schilderen

als je vreest dat je het niet kan aanzien dat het huis vuil wordt.

Spelen is daarnaast ook belangrijk voor de zelfstandigheid van

kinderen. Door te spelen leren kinderen van alles bij. Spelen is

voor kinderen per definitie leren. Probeer met activiteiten en

speelgoed aan te sluiten bij de ontwikkeling van je kind. Sluit

ook aan bij zijn interesses.

Spelen is erg belangrijk. Probeer ook samen te spelen met je

kind. Door samen met je kind te spelen zie je op welk niveau hij

staat. Zoek naar speelgoed dat niet té moeilijk maar ook niet té

gemakkelijk is voor je kind. Op het meeste speelgoed staat een

leeftijd. Hou hier niet te strak aan vast maar kijk naar hoe je

kind ermee omgaat. Soms kan dit te gemakkelijk zijn en soms

te moeilijk.

Je stimuleert het kind het meest door iets te doen dat hij kan,

mits een beetje hulp. Iets dat té gemakkelijk is, biedt immers

geen uitdaging voor je kind. Iets dat té moeilijk is geeft aan de

andere kant dan weer onnodige frustraties voor je kind. Zoek

dus een goed evenwicht en sluit aan bij het niveau van je kind.

23

Voorbeeld: Zie je dat je kind een puzzel van 15 stukken heel

snel maakt, koop hem dan eens een puzzel van 20 stukken en

help hem wat op weg als het niet direct lukt. Prijs hem of haar

achteraf ook uitgebreid: “Amaai, dat was een moeilijke puzzel

en jij hebt hem kunnen maken, wat goed van je.”

Daarnaast kan je al snel met kinderen gezelschapsspelletjes

spelen. Begin met eenvoudige spelletjes zoals een memoryspel,

een ganzenbordspel.

Belangrijk bij dit alles is voldoende praten tegen je kind. Leg je

kind uit wat je van hem verwacht en prijs hem als hij dit goed

doet. Verwoord telkens wat hij/zij nu moet doen en help hier

een beetje maar ook niet te veel bij.

Voorbeeld: Bij gezelschapspelletjes moeten kinderen leren om

beurten te geven en te nemen. Als je dit telkens verwoordt: ‘Nu

is het aan mama om te gooien met de dobbelsteen of om een

plaatje te trekken; en dan is het aan jou. Voila, nu is het aan

jou en straks aan mama, …’ De meeste kinderen herhalen dit

na verloop van tijd en leren zo beurten geven en nemen.

Voorbeeld: Als je met je kind een ganzenbordspel speelt, kan je

zien wat je kind al kan. Je kind kan al zeker met de dobbelsteen

24

gooien maar kan hij/zij ook de pion verzetten als jij telt? Als hij

dit niet kan, dan doe je het best samen met hem/haar. Lukt dit

wel, dan laat je hem na verloop van tijd ook eens zelf tellen en

verzetten.

Je kan de wereld van je kind daarnaast ook verruimen door

eens samen op stap te gaan. Toon je kind waar je werkt en

vertel erover, ga eens samen naar het containerpark en toon

hoe je sorteert. Bezoek samen eens een bloemenkweker, een

boerderij, het station, het postkantoor, … Ga eens samen naar

de bibliotheek en laat je kind boekjes uitkiezen.

Plant samen een zaadje in de tuin, laat hem meehelpen het

onkruid uit te trekken.

Kortom, zelfstandigheid leer je ook door je kind te betrekken in

het dagelijks leven.

25

- Het lagere schoolkind Tijdens de lagere schoolleeftijd wordt de wereld van het kind

groter en groter. Op dat moment is zelfvertrouwen erg

belangrijk voor kinderen, kinderen hebben zelfvertrouwen nodig

om stappen te zetten zoals de eerste keer naar een jeugd- of

sportbeweging. Zelfvertrouwen betekent dat een kind weet wat

hij kan, dat hij vertrouwen heeft in de dingen die hij doet zoals:

“Het zal mij wel lukken om naar de bakker om brood te gaan.”;

“Morgen heb ik een toets maar ik zal het wel kunnen.”

Je geeft het kind het meest zelfvertrouwen door positief te zijn,

complimentjes te geven maar ook wel eerlijk te zijn. Zeg het

kind ook wat er fout ging. Zo leert het kind zijn talenten maar

ook zijn fouten kennen.

Daarnaast is het ook belangrijk dat je interesse toont voor wat

je kind doet en meemaakt. Kijk en luister naar je kind maar

praat ook met hem en doe dingen samen. Laat je kind vertellen

hoe het op school was, vraag wie gewonnen heeft bij het

voetballen, ga samen winkelen of help bij het huiswerk. Door

deze zaken voelen kinderen dat ouders naar hen luisteren, voor

hen zorgen en dat ze bij hen terecht kunnen. Complimentjes,

aandacht en steun blijven belangrijk.

26

Daarnaast is het ook belangrijk dat je aan kinderen in de lagere

school de ruimte geeft om eigen dingen te doen. Laat hen een

hobby of sport kiezen. Laat hen eens slapen bij een vriendje,

zelf een kamer inrichten, zelf kleren kiezen.

Dit betekent niet dat je het kind moet loslaten en laten doen

waar het zin in heeft. Als ouder volg je best op wat ze allemaal

doen en controleer je of het in orde/veilig is: waar gaat hij

naartoe en met wie?

Als je een sport of vrijetijdsbeweging kiest, laat het kind eerst

even proberen vooraleer een definitieve keuze te maken.

27

4. Nieuw gedrag aanleren: hoe doe je dit nu?

Bij kleine kinderen heeft zelfstandigheid vooral te maken met

zelf dingen te kunnen, zonder onze hulp. Voorbeelden:

schoenen aantrekken, veters knopen, kleren aan en uitdoen,

neus snuiten, tanden poetsen, …

Soms gaat dit vanzelf. Kinderen zien volwassenen dingen doen

en doen dit na.

Eerst hebben ze hierbij wat hulp nodig, maar na verloop van

tijd kunnen ze dit zelf.

Als je kind een gedrag nadoet, moedig dan zijn pogingen aan,

ook al is het resultaat nog niet zo goed.

Voorbeeld: Je kind giet drinken uit in zijn beker maar de helft

ervan gaat ernaast. Prijs je kind dan eerder voor het feit dat de

helft er al in was dan te wijzen op het morsen van je kind.

Verder is het heel erg belangrijk om nieuw gedrag heel

concreet en eenvoudig te maken. Vaak gebruiken we heel vage

bewoordingen zoals “wees eens vriendelijk / beleefd / braaf /

flink / behulpzaam”. Als we ons kind echter iets willen aanleren

omschrijven we dit best heel concreet.

28

Voorbeeld: Zeg niet tegen je kind “wees eens beleefd” maar

eerder “zeg dank u tegen die mevrouw als zij je een snoepje

aanbiedt”.

Als je iets nieuws wilt aanleren aan je kind is het heel belangrijk

om dit zoveel mogelijk aan te moedigen. Als kinderen veel

aandacht krijgen voor een gedrag, zullen zij dit gedrag willen

herhalen. Daarom is het wenselijk om zoveel mogelijk aandacht

te geven aan zaken die kinderen goed doen. Hierbij zijn ‘sociale’

aanmoedigingen het best. Het gaat hier over een

schouderklopje, knipoog, “flink zo”, “goed zo” en om aandacht

in het algemeen. Naast sociale aanmoedigingen bestaan er ook

nog materiële aanmoedigingen (voorbeeld een snoepje, een

nieuw speelgoedje) en beloningen door middel van activiteiten

(samen iets doen, samen voetballen, naar het zwembad gaan,

een puzzel maken, een spelletje spelen). Aandacht en samen

activiteiten doen zijn de krachtigste beloners. Het is hierbij niet

voldoende om het gewenste gedrag slechts eenmaal aan te

moedigen. Aanmoedigingen moet je onmiddellijk geven en een

tijdje herhalen.

Als we iets willen aanleren dan delen we best het gewenste

gedrag op in stapjes. Je moet dus een gedrag omschrijven in

29

deelgedragingen. Bepaalde gedragingen die wij evident vinden,

zijn het echter niet.

Voorbeeld: Om je tanden te poetsen moet je een aantal zaken

doen, namelijk de tube met tandpasta nemen, de dop ervan

doen, je tandenborstel nemen, een beetje tandpasta op de

tandenborstel doen, met je tandenborstel tegen je tanden

wrijven, je mond spoelen en vooral de dop terug op de

tandpasta doen.

We hebben al gewezen op het feit dat kinderen onze

gedragingen en handelingen in ieder geval trachten te imiteren.

Hierbij aansluitend is het tevens van belang om het nieuwe

gedrag dat je wenst aan te leren te tonen aan je kind. Wanneer

je het voordoet, kan je vertellen welk stapje je aan het doen

bent.

Door deze stapjes te ondersteunen met woorden, zal een kind

ze sneller leren.

Om gedragingen aan te leren beginnen we met het laatste

stapje in plaats van met het eerste. Spontaan proberen we

meestal een kind nieuw gedrag aan te leren door het te laten

starten waar wijzelf beginnen. Het is echter gemakkelijker om

eerst het laatste stapje aan te leren.

30

Voorbeeld: bij het tandenpoetsen kunnen we bijvoorbeeld

beginnen door eerst alles samen te doen met het kind. Jij

maakt de tandenborstels klaar, helpt met het tanden poetsen,

pakt de beker om de mond te spoelen (en doet dit ondertussen

zelf ook) en samen spugen jullie het water uit. De volgende

keer kun je alles samen doen maar laat je je kind alleen zijn

mond spoelen terwijl jij er bij blijft. De keer erna kan je wel

samen beginnen met poetsen maar poetst het kind alleen

verder. Daarna kan je kind ook zelf een beetje tandpasta op

zijn borstel doen nadat jij de dop van de tube gedraaid hebt. En

zo komen we uiteindelijk tot het volledig zelfstandig uitvoeren

van de gedraging.

Als je merkt dat je kind dit al veel sneller kan, laat hem dit dan

ook proberen en prijs hem hiervoor.

Op bovenstaande manier kunnen we kinderen gedragingen

aanleren.

Dit kan ook op een andere manier, namelijk door telkens iets

meer te verwachten van je kind.

Als een kind van zes maanden geluidjes begint uit te kramen

zijn we allen erg enthousiast. Als het kind meer dan een jaar is

zullen we waarschijnlijk al iets meer verwachten dan het

uitkramen van geluidjes. Als we er een woord menen in te

31

horen zullen we echter wel heel enthousiast zijn en het kind

veelvuldig prijzen. Nog iets later zullen we dan van

gemakkelijke woordjes verwachten dat kinderen ze volledig

goed uitspreken, eer we een kind ervoor gaan prijzen.

Op die manier leert een kind telkens een gedrag (in dit geval

een woord uitspreken) verfijnen en beter uit te voeren.

Zo kan je je kind bij complexe gedragingen prijzen voor een

stapje dat hij al goed doet, ook al is het resultaat nog niet

volledig. Op die manier motiveren we het kind om het gedrag

steeds beter te doen en te verfijnen.

Voorbeeld: bij netjes eten komt er heel wat kijken: recht op je

stoel zitten, lepel goed vasthouden, oplepelen van het eten

zonder dat de rest over de rand van het bord valt, zonder

morsen naar je mond brengen, … Eerst zullen we het kind

wellicht prijzen omdat hij op zijn stoel blijft zitten of zijn lepel

goed vasthoudt en probeert het eten naar zijn mond te

brengen. Na verloop van tijd leert een kind dit beter beheersen

en zullen we wat meer van hem/haar verwachten.

32

5. Het stimuleren van probleemoplossend denken

Naast het aanleren van enkelvoudige vaardigheden zoals je

aankleden, je tanden poetsen, je bed opmaken, … is het voor

kinderen ook belangrijk dat zij leren probleemoplossend te

denken. Dit stelt hen immers in staat meer complexe

vaardigheden onder de knie te krijgen.

Ook voor het schoolse leven van het kind zal dit in toenemende

mate belangrijk worden. Kinderen bekwamen in het oplossen

van problemen en in het zelfstandig werken is belangrijk naar

de toekomst toe. Kinderen die zelfstandig kunnen werken en

leren zijn beter in staat zich op een flexibele wijze te bewegen

in de huidige informatiemaatschappij. Ze ontwikkelen zich tot

personen die hun leven in eigen handen kunnen nemen.

Probleemoplossend denken heeft te maken met planmatig

werken. Je kijkt wat je doel is, hoe je dit kunt bereiken, wat je

daar voor nodig hebt (voorbereiding), … Het gaat over

denkstappen die in vele situaties kunnen toegepast worden.

33

De vraagkapstokken die hierbij van belang zijn, zijn de

volgende:

- Wat moet ik kennen/kunnen/doen of hoe zit het probleem

in elkaar, wat houdt het probleem in?

- Hoe zal ik het aanpakken of welke oplossingsmethode ga ik

gebruiken?

- Gaat alles goed? Verloopt alles volgens plan? Is mijn plan

efficiënt?

- Heb ik mijn doel bereikt? Is het probleem opgelost?

Tips om probleemoplossend denken te stimuleren

1) Laat je niet te gauw verleiden tot het geven van

adviezen en raad, maar probeer je kind eerst zelf te laten nadenken over hoe hij dit probleem zou kunnen aanpakken.

Als kinderen iets moeten doen zoals studeren, een puzzel

maken, … gaan ze meestal wel volgens een bepaalde werkwijze

aan de slag. Bij een puzzel beginnen ze bvb eerst met de

hoeken en rand. Kinderen volgen hierbij meestal de raad van

hun ouders op maar denken niet na over hun aanpak. Ze

vertrouwen volledig op de aanwijzingen van anderen, zonder

34

zich af te vragen of ze wel goed bezig zijn. Dit betekent dat ze

niet leren hoe ze een probleem moeten aanpakken.

2) Leg de nadruk op het proces in plaats van op het

resultaat.

Als we ons kind helpen bij het knopen van zijn jas, het strikken

van zijn veters, het maken van een puzzel of het versieren van

een taart, doen we dat meestal resultaatgericht. We doen zelf

het jasje dicht, strikken de veters, tonen de juiste stukjes van

de puzzel en zeggen hoe ze de taart moeten versieren. Onze

hulp heeft met andere woorden de bedoeling om een goed

resultaat te verkrijgen.

Ouders die hun kind letterlijk en figuurlijk bij de hand houden,

dingen altijd overnemen en altijd alles controleren en

verbeteren, bereiken op korte termijn meestal wel dat het

resultaat meevalt maar laten weinig ruimte voor het

ontwikkelen van de zelfstandigheid. Kinderen zelfstandig leren

werken kan niet zonder vallen en opstaan. Een mislukking of

een slecht resultaat is vaak echter een noodzakelijke tussenstap

om je kind de juiste werkhouding bij te brengen. Van fouten

kun je leren. Meer zelfs: kinderen (en volwassenen) leren zelfs

het meest uit fouten.

35

Het is zelfs zo dat als we heel sterk resultaatgericht helpen,

kinderen ook niet meer gemotiveerd zijn om te leren hoe ze

voor zichzelf kunnen zorgen. De noodzaak valt dan immers

weg. Bezorgde ouders laten er zich vaak toe verleiden sterk

resultaatgericht te werken. Tot het op een zeker moment ook

voor hen niet meer te volgen is, ze het beu zijn of er een

kleintje bijgekomen is. Nu moet hij het alleen kunnen, hoor je

dan. Maar die stap is meer dan eens te groot. En zo komen

kinderen van de regen in de drup. Eerst kunnen ze niet

zelfstandig werken omdat hun ouders alles in handen houden

en later kunnen ze het niet omdat ze het nooit geleerd hebben.

Een goed evenwicht tussen sturen en loslaten in daarom

belangrijk.

Voorbeeld: Jan denkt er nooit aan om zijn zwemspullen mee te

doen naar school. Iedere week roept moeder hem na als hij

naar buiten gaat. Op die manier heeft Jan steeds zijn

zwemkleren mee maar leert hij niet hoe hij kan onthouden zijn

zwemspullen mee te doen. Als vader eens een week alleen

thuis is met de kinderen en Jan op voorhand wel herinnert aan

het feit dat hij zijn zwemgerief niet mag vergeten, maar deze

niet achterna holt, heeft Jan zijn kleren niet mee. De juf geeft

hem een extra zwembroek wat Jan eigenlijk wel vies vindt, een

zwembroek van een ander kind. Maar hij heeft geen keus. De

36

volgende week heeft Jan zijn zwemspullen al een halfuur van

tevoren op zijn rug vastgebonden daar hij zeker niet opnieuw

de zwembroek van een ander aan wil.

3) Voordoen, samen doen, zelf doen. In het begin is het vaak nodig dat je het kind sterk stuurt in zijn

aanpak. Dit kan door het voor te doen, want voorbeelden

spreken aan.

Voorbeeld: Mieke (10 jaar) vertrekt voor het eerst op kamp met

de scouts. Ze moet haar rugzak inpakken. Mama vraagt naar

het lijstje dat ze van de leidsters kreeg over wat ze moet

meedoen. Ze bekijken samen de lijst. Denk je dat je alles in je

rugzak krijgt? vraagt mama, of zouden we nog een andere tas

nodig hebben? Dan beginnen mama en Mieke eraan. Oké, hoe

gaan we er nu aan beginnen? Hoe kun je ervoor zorgen dat je

kleren mooi blijven in je rugzak? Mieke heeft geen antwoord op

deze vraag. Kijk, zegt mama, als we nu de zwaarste zaken

onderaan stoppen, dan heb je de kans dat je kleren niet zo erg

kreuken. Maar wat is het zwaarst? vraagt Mieke. Mama doet

een voorstel: leg alles in stapeltjes op je bed en dan kun je zien

wat er allemaal in moet.

37

Mama had gewoon alles zelf kunnen klaarmaken maar dan had

Mieke niet veel bijgeleerd. Voordoen en samen doen is heel

belangrijk. Kinderen aanmoedigen tot zelfstandig werken

betekent niet het overnemen (het zelf doen) maar betekent ook

niet volledig loslaten. Kinderen hebben het nodig om terug te

vallen op een ouder als gids die hen de weg wijst. Goede hulp

wijst dus in zekere zin de richting aan, maar moet zichzelf

geleidelijk aan afbouwen.

Dit betekent niet dat je nooit eens mag overnemen. Op

sommige momenten laat je je hiertoe wel verleiden of is je kind

niet vatbaar voor hulp die hem aan het denken stelt. In die

gevallen zal een probleemoplossend duwtje misschien niet

voldoende zijn en kan je misschien beter een oplossing

voorstellen.

4) Verwoord wat je doet bij het voordoen De juiste oplossing tonen aan je kind is meestal niet voldoende.

Het is belangrijk heel duidelijk te verwoorden wat je aan het

doen bent en je kind hierbij te betrekken. Anders leren kinderen

minder van ons voorbeeld dan we denken. We hebben elke dag

mogelijkheden om aan onze kinderen te tonen hoe je zaken

aanpakt.

38

Voorbeeld: mama gaat een taart bakken voor het

verjaardagsfeest van haar dochter. Dochter Samia helpt mee.

Mama geeft aan dat ze best even kijken wat ze allemaal nodig

hebben voor het bakken van de taart. Samia leest in het

kookboek wat ze nodig hebben en moeder kijkt ondertussen.

Wat ze niet hebben, schrijft Samia op. Oef, zegt mama, goed

dat we nog niet begonnen waren! Anders hadden we daar

schoon gestaan met ons boeltje als ineens in het midden van

ons werk bleek dat we niet voldoende bloem hadden!

5) Reik de vraagkapstokken aan als oplossing voor

een probleem (zie boven)

Als volwassene werken we ook min of meer volgens deze

methode. We bekijken wat we moeten doen en bedenken hoe

we het gaan doen. Laat je bij het huiswerk van je kind niet

verleiden deze stappen in gedachten te nemen en hem gewoon

uit te leggen hoe hij het moet doen. Beter is zelf te verwoorden

en samen met je kind te zoeken wat hij moet doen en hoe hij

het moet doen. Als je dit luidop en samen doet, leert je kind

deze denkstappen zelf ook te gebruiken. Kinderen leren met

andere woorden meedenken en niet gewoon de

raad/oplossingsstrategie van hun ouders te gebruiken.

39

Basisregel: Beantwoord de vraag van je kind met een nieuwe

vraag in plaats van met een antwoord!

Voorbeeld: Mohammed zit een auto in elkaar te steken maar de

schroef past er niet in: hij vraagt aan zijn vader om de schroef

erin te steken. In plaats van dit te doen vraagt vader of hij

zeker is dat die schroef daarin moet? Mohammed weet het niet

zeker. “Waar kunnen we dat vinden, hoe dat in elkaar steekt?”

vraagt vader. Mohammed antwoordt: “Op de tekening in de

doos.” “Kom”, zegt vader, “neem ze maar. Kijk nu eens, weet je

wat je moet doen?” “Ja, dat stuk op dat stuk en de opening

moet van voren.” “En kijk nu eens naar je auto”, zegt vader. Nu

ziet Mohammed het probleem, het stuk zit er verkeerd op.

Vader leert zijn zoon in dit voorbeeld hoe hij moet zoeken naar

een oplossing voor zijn probleem. Vader had ook zelf eens

gauw de doos kunnen bekijken en de schroef op de juiste

plaats kunnen steken. Mohammed zou dan echter niets geleerd

hebben.

40

6) Doe een stel- dat oefening of een rollenspel met

je kind.

Als je kind met een probleem of vraag komt, kan je hem helpen

door een stel-dat oefening of een rollenspel. Bij een stel-dat

oefening ga je samen met het kind na welke mogelijke

oplossingen er zijn en wat daar de gevolgen van zijn (stel dat je

dat doet, enz...). Zo leert het kind afwegingen maken en

gefundeerde beslissingen te nemen.

Je kan door middel van een rollenspel met je kind ook een

moeilijk gesprek voorbereiden met de juf, met een vriendje.

41

Hulp of informatie nodig? Solidariteit voor het Gezin – Afdeling Hopon

A.&M. Hellinckxstraat 45 – 1083 Ganshoren

Tel.: 02/421.79.91 - E-mail: hopon@svhg.be -

www.solidariteit.be

Meer lezen?

Hieronder bieden wij u een selectie van

boeken met interessante informatie over

het thema. We selecteerden ook een aantal

boeken over de ontwikkeling in het algemeen.

Voor ouders en professionelen

Ivo Engelen (2001). Kijk mama, zonder handen! Kinderen

opvoeden tot zelfstandig leren en werken. Uitgeverij Lannoo

Stef Desodt (2002). Maak je kind zelfredzaam en schoolrijp.

De boeiende weg van 3 maanden tot 7 jaar. Uitgeverij

Globe.

Marijke Bisschop en Theo Compernolle (2003). Je kind kan

het zelf. Kinderen opvoeden tot zelfredzaamheid.

42

Jo Voets, Lieve Michielsen, Sarah Hertens (2005). Hink-Stap-

Sprong. Boek 1: Ontwikkeling. Boek 2: Ouderlijke

vaardigheden. Uitgeverij Garant.

Wendy Bosmans (2006). Kinderen opvoeden. Zo lukt het

beter. Standaard Uitgeverij.

Gitty Feddema (2005). De gouden regels van de opvoeding.

Uitgeverij Terra.

Marilyn Segal (2001). De ontwikkeling van uw kind spelend

bevorderen. Van 1 tot 2 jaar. Uitgeverij Deltas

Marilyn Segal (2001). De ontwikkeling van uw kind spelend

bevorderen. Van 2 tot 3 jaar. Uitgeverij Deltas.

Albert Janssens (1999). Ontwikkeling stimuleren. Werkboek

voor ouders en opvoeders. Uitgeverij Acco.

Marga Schiet (2004). De ontwikkeling van je kind en hoe jij

als ouder kunt helpen. Uitgegeven door “Ouders van nu”.

Richard Woolfson (2001). De pientere baby. Ontdek en

stimuleer de ontwikkeling van je kind tijdens het eerste

levensjaar.

Katrien Stuyven, Eline Sierens, Filip Dochy en Steven

Janssens (2004). Groot worden. De ontwikkeling van baby

tot adolescent. Handboek voor toekomstige leerkrachten en

opvoeders.

43

R.A.C. Bilo/Dr. H.W.A. Voorhoeve/Dr. J.M. Koot (1999). Kind

in ontwikkeling. Een handreiking bij de observatie van jonge

kinderen.

Nicole Vliegen, Christine Leroy, Patrick Meurs (2006). Kleine

baby’s, prille ouders. Samen in ontwikkeling.

Rita Kohnstamm (2002). Kleine ontwikkelingspsychologie I:

het jonge kind. Kleine ontwikkelingspsychologie II: de

schoolleeftijd.

Hetty van de Rijt en Frans X. Plooii (2004). Oei ik groei! De

tien sprongen in de mentale ontwikkeling van je baby.

Ewald Vervaet (2002). Groeienderwijs. Psychologie van 0 tot

3. Amsterdam: Uitgeverij Ambo.

Ayala Manolson, Barbara Ward, Nancy Dodington (1998). Jij

bent belangrijk voor de ontwikkeling van je kind.

Bovenstaande boeken werden gebruikt bij het opmaken van

deze brochure.

Deze boeken zijn uitleenbaar in onze bibliotheek.

Deze brochure is een realisatie van Solidariteit voor het Gezin.