ZEG HET MET SPREUKENEN ZEGSWIJZEN

Interpretatie als toegevoegde waarde bij interculturele bemiddeling

Foyer vzw

3

Vooraf

Beste Lezer(es),

Waarom doe je er goed aan om voorliggend boekje even door te nemen? Omdat het handig is en nuttig.Wat is zijn nut?Via enkele heel concrete voorbeelden en anekdotes, waarvan je er soms ook wel eens eentje zal herkennen vanuit je eigen ervaringen, groeit stilaan het besef dat het echt toch wel de moeite is om zich iets meer te verdiepen in de interculturele communicatie, meer dan meestal door professionelen aangenomen wordt.Het gaat bij interculturele bemiddeling niet zo maar om letterlijk vertalen. Want dan blijf je op je honger, of vertel je soms zelfs nonsens, of in het beste geval vertaal je iets dat door de hulpverlener als niet relevant ‘geseponeerd’ wordt.

Het boekje is concreet. Het komt recht uit de praktijk van bemiddelaars die professioneel aanwezig zijn als brugfiguur bij het proces van het boodschappen wederzijds verstaanbaar maken tussen hulpverlener/zorgverstrekker en ontvanger.

Wie zich als hulpverlener echt professioneel opstelt, vindt het belangrijk dat hij/zij zo ade-quaat mogelijk begrepen wordt en dat zijn/haar advies zo efficiënt mogelijk in gedrag bij de ‘ontvanger’ omgezet wordt. De echte ‘professional’ wil hierbij tot in het detail com-petent zijn. Van de wielrenner Eddy Merckx was geweten dat hij voortdurend en haast fanatiek tot in het kleinste detail met zijn fiets bezig was. Het maakte van hem de excellente vakman waarvoor hij door iedereen alom geprezen wordt. Maar ook in de zorgverlening onderscheidt men de echte ‘professional’ van anderen. Ook hier is de uiterste zorg voor het detail ontzettend belangrijk. En kan men een zo adequaat mogelijk mekaar intercultu-reel begrijpen eigenlijk nog wel een detail noemen?

Verantwoordelijke uitgever: Loredana Marchi

Werkhuizenstraat 251080 Sint-Jans-Molenbeek

4

Dit boekje laat zien, via het aanhalen van een hele reeks voorbeelden die elk apart wellicht als een detail kunnen gezien worden, dat interculturele bemiddeling in een multiculturele setting behoort tot het type zorgverlening dat echt en voluit professioneel wil zijn.

Laten we dit boekje allemaal maar eens inkijken en in onze professionele omgeving aan mekaar doorgeven. Licht in de hand, prettig om lezen… en niettemin verrassend leerrijk.

Johan Leman,antropoloog, emeritus professor KU LeuvenVoorzitter Foyer vzw

5

InHOUDsOpgaVE 1. Inleiding

2. Wat is interculturele bemiddeling? 2.1 IB door De Foyer 2.2 Rol van een intercultureel bemiddelaar (IB) 2.2.1 Taalbijstand 2.2.2 Hulp aan patiënten 2.2.3 Emotionele ondersteuning 2.2.4 Bemiddeling in conflicten 2.2.5 pleitbezorging 2.2.6 ‘Outreach’ hulpverlening 2.2.7 signaleren van knelpunten 2.2.8 Voorlichting

3. Etniciteit en cultuur

4. Wat zijn zegswijzen? 4.1 Vertaalproblematiek bij zegswijzen 4.2 Taboes 4.3 Het melden van een ongeneeslijke ziekte en spreken over de dood 4.4 Uitspraken en gewoonten

5. Begroeting en afscheid

6. non-verbale communicatie

6

7. Casestudies 7.1 Observatie tijdens case-besprekingen Case I tot Case X 7.2 Observatie tijdens bemiddeling in geestelijke gezondheidszorg Case I tot VII

8. Conclusie

7

1. InleIdIng

Door de jaren heen zijn we tot de vaststelling gekomen dat er tijdens de bemiddeling heel wat spreuken en zegswijzen worden gebruikt. De taak van de Interculturele bemid-delaar (we zullen dit verder afkorten met IB) bestaat erin om deze zo correct mogelijk over te brengen bij de hulpverlener zodat hij ze in de juiste context kan plaatsen. Wan-neer men de zegswijzen gewoon vertaalt, kan de bredere betekenis ervan verloren gaan. Daarom zal de IB, als die het nodig acht, cultuurduiding geven bij de gebruikte spreuken of gezegden. Dit is dan ook een van de grootste verschillen tussen het werk van een inter-culturele bemiddelaar en dat van een tolk. Een tolk mag een boodschap niet wijzigen, er niets aan toevoegen en er ook niets van weglaten. Een IB daarentegen vervult een bredere rol. Buiten het eigenlijke tolken zal men ook informeren, tijdens een voorbespreking en eventueel een nabespreking van de interventie. Het belang van die besprekingen mag niet onderschat worden. Want hier kan de IB wijzen op culturele factoren die belangrijk zijn bij interactie met de patiënt. naast het tolken zal de IB ook voorlichten, vormen en overleggen. Deze verschillende taken van de intercultureel bemiddelaars zullen we kort bespreken.

Er bestaan verschillende manieren van communicatie. De manier waarop we communice-ren hangt onder meer af van onze cultuur. Zo onderscheiden wij bijvoorbeeld verschillende communicatievormen binnen de traditionele en moderne samenlevingen. Dit verschil zal besproken worden omdat bij het Intercultureel bemiddelen de kennis van de cultuur van de hulpvrager belangrijk is.

Vorig jaar heeft mevrouw anil Demir, student in letterkunde, besloten haar bachelor proef in toegepaste Taalkunde: nederlands- Engels voor het Erasmushogeschool Brussel te maken rond taal en Interculturele (communicatie) bemiddeling. De titel van haar werk luidt als volgt: “Interpretatie van zegswijzen bij interculturele bemiddeling: case studie”.

8

Zo zijn we samen op het idee gekomen om zegswijzen die tijdens de bemiddelingsgesprek-ken voorkomen onder de loep te nemen en er dieper op in te gaan. Wij hebben deze vanuit onze dienst verder uitgewerkt. aan de hand van situaties in de praktijk zullen we zien welke plaats de zegswijzen krijgen in een gesprek en wat hun waarde is.

De cases die we zullen bekijken, zijn te situeren binnen verschillende contexten. Zowel binnen de ziekenhuizen, centra voor geestelijke gezondheidszorg, consultatiebureau van foyer, vrouwenwerking van de foyer, als de sociale diensten. Deze zegswijzen kunnen onderverdeeld worden in verschillende categorieën. soms gaat het over onderwerpen die taboe zijn en waarover men niet expliciet wil spreken. soms zijn het de verschillende denkbeelden of spirituele uitingen die typisch zijn voor een bepaalde cultuur. Vaak zijn het levenswijsheden die tot uiting komen in de zegswijzen. In sommige gevallen worden ook spreuken of gezegden gebruikt om de boodschap te verzachten, zoals bijvoorbeeld bij een ongeneeslijke ziekte of dood.

Naast de zegswijzen bekijken we ook even hoe in verschillende talen wordt begroet en afscheid genomen. Omdat dit gebeurt voor en na het gesprek kan hier veel relevante informatie uit worden gehaald. We zullen ook het belang van de non-verbale commu-nicatie ter sprake brengen. Vervolgens zullen we even stil staan bij de uitspraken die de mensen in bepaalde situaties kunnen doen, welke betekenis dit kan hebben of wat de achtergrond hiervan is.

2. Wat Is Interculturele bemIddelIng ?1

In 1991 was Ri De Ridder huisarts & algemeen coördinator voor het project Interculturele Bemiddeling in de gezondheidszorg (Vlaanderen en Brussel). In het tijdschrift ‘Medische antropologie’ geeft hij een beschrijving van het project Interculturele Bemiddeling in de gezondheidszorg dat in Vlaanderen loopt sinds 1 januari 1991. Volgens hem moet inter-

1 Demir, A. (2012). Interpretatie van zegs-wijzen bij interculturele bemiddeling: case studie Bachelorproef in Toegepaste Taalkunde: Nederlands-Engels Erasmushogeschool Brussel - Univer sitaire Associatie Brussel. Begeleider van de proef Alexandra Rosiers

9

culturele bemiddeling breed worden opgevat. Het gaat immers verder dan het individuele contact tussen hulpverlener en cliënt. Bij zijn projectinvulling maakt hij uitdrukkelijk het onderscheid tussen tolken en bemiddelen. Diensten in de gezondheidszorg zien dit onder-scheid niet altijd. Voor hen is communicatie louter een ‘vertaal probleem’ binnen een als vanzelfsprekend beschouwd eenrichtingsmodel. Interculturele bemiddeling legt echter een brug tussen waarden en verwachtingen. Vandaar dat interculturele bemiddelaars ver-schillende vaardigheden moeten beheersen: behalve tolken moeten ze ook informeren, voorlichten, vormen en overleggen.

2.1 Interculturele bemiddeling door vzw Foyer

De vzw Foyer is een integratiecentrum dat in 1969 werd opgericht in Brussel. De vereni-ging neemt allerlei initiatieven om allochtone bevolkingsgroepen te helpen bij een betere integratie en emancipatie. naast het bemiddelen staat de organisatie ook in voor sociale, juridische en medische diensten. Een belangrijk project is de interculturele bemiddeling. De bemiddelaars van de Foyer kunnen bemiddelen in verschillende talen: albanees, arabisch, Berbers, servo-Kroatisch, Romanesk, Turks, Mandarijn, Kantonees, Urdu, punjabi, Roemeens en Russisch.

2.2 De rol van de interculturele bemiddelaar (IB)

De rol van de interculturele bemiddelaar is veelzijdig. De IB neemt zowel talige als niet-talige taken op zich. De functieomschrijving werd uitgebreid besproken en verfijnd na vergaderingen met de interculturele bemiddelaars en hun verantwoordelijken.

10

2.2.1 Taalbijstand

Bij een interventie treedt de interculturele bemiddelaar op als neutrale tussenpersoon en vertaalt letterlijk wat hulpverlener en patiënt zeggen zonder daar een eigen interpretatie aan toe te voegen. Dit is het eigenlijke tolken: de boodschappen van de verschillende gesprekspartners worden accuraat en volledig vertaald. Een tolk is een taalbemiddelaar die de communicatie tussen verschillende betrokken partijen vlot doet verlopen. Dit gebeurt bij bedrijven, overheidsinstellingen of gewoon tussen privépersonen. naast het eigenlijke tolken, kan het zijn dat de IB meer info moet geven over bepaalde gewoonten en gedragingen eigen aan de cultuur. Hij vormt hierbij een brug tussen culturen (“cultural brokerage”) zodanig dat zowel hulpvrager als hulpverlener elkaars cultuur beter kunnen begrijpen. Hierbij is de rol van een voorbespreking en eventueel een nabespreking met de hulpverlener van groot belang. ‘Cultural brokerage’ wordt door professor Joseph Kaufert gedefinieerd als ‘explaining the culture of the hospital and of the physician to the patient and the world of the patient to the physician’. Dit is vooral noodzakelijk wanneer een accurate en volledige vertaling niet tot adequaat wederzijds begrip kan leiden.

2.2.2 Hulp aan patiënten

De IB geeft concrete hulp aan de hulpvrager. Zo kan een IB helpen bij het vinden van de weg in de gezondheidssector. Informatie geven over de documenten die de hulpvrager mee moet brengen. In de mate van het mogelijke kan een systematische opvolging van de hulpvrager door één bepaalde bemiddelaar gebeuren. Dit gebeurt steeds in overleg met de hulpverlener. 2.2.3 Emotionele ondersteuning

als gevolg van de taalbarrière is emotionele ondersteuning bijzonder belangrijk. Emoties

11

worden nog steeds het best geuit in de moedertaal. Door deze ondersteuning trachten we de mensen uit hun isolement te halen. Een luisterend oor is hier soms al voldoende. Nadien kan de bemiddelaar de hulpvrager proberen te overtuigen om met zijn verhaal naar de best aangewezen hulpverlener te stappen. Deze methode werkt drempelverla-gend omdat de IB ook meegaat.

2.2.4 Bemiddeling in conflicten

Een IB kan ook ingeschakeld worden bij conflicten waarbij de hulpvrager van dezelfde etnische groep (of taalgroep) is als die van de IB. Zijn taak daarbij is om na te gaan of het conflict al dan niet te wijten is aan taalkundige of cultureel bepaalde misverstanden. Wan-neer dat het geval is, kan de bemiddelaar proberen het conflict op te lossen door de reden van het ontstaan van het conflict of het misverstand te verhelderen. Wanneer de IB geen opleiding over conflictbemiddeling heeft genoten, moet de bemidde-ling in samenwerking met een ombudsman/vrouw gebeuren.

2.2.5 Pleitbezorging

pleitbezorging is het opkomen voor de rechten en belangen van de hulpvrager. Wanneer de bemiddelaar vaststelt dat de hulpvrager gediscrimineerd of racistisch behandeld wordt, neemt hij het voor hem op omdat betrokkene zichzelf soms niet kan verdedigen omwille van de cultuur- en taalbarrière. 2.2.6 ‘Outreach’ hulpverlening

Hierbij gaat de IB zelfstandig en actief op zoek naar problemen die zich in de loop van het hulpverleningsproces bij de allochtone patiënt hebben voorgedaan. In de praktijk gaat het hier meestal om kamerbezoeken aan patiënten uit de eigen gemeenschap. Het is een

12

vorm van ‘outreach’ hulpverlening binnen het ziekenhuis. aan de patiënt wordt gevraagd of hij naar aanleiding van zijn ziekenhuisopname met vragen of problemen zit en of hij wil dat de bemiddelaar hem helpt bij het vinden van een oplossing. De bemiddelaar zal de hulpvraag daarna voorleggen aan een hulpverlener. Dit contact vormt dan de basis van de verdere hulpverlening.

2.2.7 Signaleren van knelpunten

Wanneer een bemiddelaar vaststelt dat er bepaalde knelpunten zijn in de hulpverlening wordt hij geacht deze te melden. Het is essentieel dat er binnen het zorgverleningssys-teem duidelijke structuren en procedures bestaan die het melden van deze knelpunten mogelijk maken en hiermee ook rekening houden.Het is belangrijk dat er binnen het ziekenhuis een duidelijke structuur en procedure bestaat die het mogelijk maakt om met de opmerkingen van de bemiddelaar rekening te houden. 2.2.8 Voorlichting

Voorlichtingssessies voor allochtonen worden best door een IB gegeven die hiervoor is opgeleid. Deze sessies worden samen met de hulpverlener voorbereid en gegeven. Er is geopteerd voor deze manier van werken om aan de allochtone patiënt de mogelijkheid te bieden om aan een gekwalificeerde voorlichter bijkomende vragen te stellen. Uiteraard vervalt die eis wanneer de bemiddelaar zelf een opleiding tot hulpverlener gevolgd heeft (bv. verpleegkundige).

13

3. etnIcIteIt en cultuur²

Bij de omgang met patiënten uit verschillende culturen is het zinvol oog te hebben voor de onderliggende structuren in culturen. Een centraal kenmerk van culturen zijn gedrags-regels. Deze vinden vaak hun oorsprong in een agrarische of stedelijke samenleving. In een agrarisch of traditionele samenleving hebben we een systeem van normen en waar-den met gedetailleerde gedragsregels voor iedere situatie. In een stedelijke of moderne samenleving hebben we een systeem waarin veel minder standaardsituaties en voorge-schreven gedragsregels bestaan.In de moderne samenleving zijn mensen in de eerste plaats individuen die verantwoor-delijk zijn voor hun eigen gedrag. Mensen moeten hun eigen gedrag grotendeels zelf bepalen.In de traditionele samenleving speelt de groepsverbondenheid een grote rol. Mensen zijn vooral groepslid en zijn verantwoordelijk voor het groepsbelang. Het gedrag van mensen ligt voor een groot deel vast in gedetailleerde gedragsregels.Zo is er in een traditionele samenleving veel aandacht voor de vorm van de communicatie, terwijl in de moderne samenleving de inhoud van de boodschap belangrijker is. De tradi-tionele samenlevingen werken meer met beeldspraak dan met directe boodschappen. Er wordt meer via omwegen gesproken dan het onderwerp direct te benoemen omdat som-mige onderwerpen taboe zijn. Zo zal men niet praten over seks in gemengde groepen of over een geleden vernedering. Ook praten over emoties wordt als taboe gezien. In de moderne samenlevingen daarentegen moet alles bespreekbaar zijn. Toch zijn er een aantal gevoelige onderwerpen zoals zaken die met ernstige ziekten of de dood te maken hebben alsook uiting van emoties in het openbaar. Dit is al minder evident in de moderne samenleving. Bij conflicten in de traditionele samenleving wordt confrontatie vermeden. Men gaat niet specifiek over het conflict zelf praten maar gewoon voor morele ondersteuning zorgen. De eer is belangrijker dan de feiten en emoties worden juist wel getoond. agressiviteit is

² Cfr. Drs. Verhoeven M. (1998). Culturele antro-

pologie: Bouwstenen voor Gezondheidszorgonderwijs. Bohn Staflau Van Loghum.

p.222.

14

soms geoorloofd. andersom gaat men in de moderne samenleving een directe confronta-tie niet uit de weg. Conflicten en confrontaties worden niet vermeden. Beide samenlevingen worden gekenmerkt door een aantal centrale waarden. Zo wil men in de traditionele samenleving gezichtsverlies, schaamte en schande voorkomen. Eer, res-pect en waardering van buiten af zullen worden nagestreefd. Het vermijden van schuld en het zoeken naar persoonlijk geluk, zelfwaardering en integriteit zijn de centrale waarden in de moderne samenlevingen.

4. Wat zIjn zegsWIjzen?

Ook in het nederlands worden spreekwoorden en zegswijzen heel regelmatig gebruikt door hulpverleners of artsen die zich al dan niet rekenschap geven van de eigen beeldspraak. Inter-culturele bemiddelaars worden regelmatig geconfronteerd met uitdrukkingen -zowel uit de diverse moedertalen als uit het nederlands-die ze niet zomaar letterlijk kunnen vertalen.Hier zullen we kort zien welke enkele typische zegswijzen zijn en wat hun vertaalproble-matiek is. F.C.H. van gestel (1968) maakt een onderscheid tussen spreekwoorden, zegswijzen, uit-drukkingen en gezegden.³ Dat onderscheid berust op tamelijk subtiele kenmerken. Het belangrijkste is wel dat een spreekwoord een algemene waarheid wenst uit te drukken terwijl een zegswijze een subjectief oordeel uitspreekt . Een spreekwoord is bijvoorbeeld ‘Rust roest’, een zegswijze ‘Het loopt de spuitgaten uit’. In een bepaalde context kan men bijvoorbeeld lezen: ‘Dat werd te gek, dat liep werkelijk de spuitgaten uit’. Een uitdrukking, zegt Van gestel (1968) verder, is een woordgroep, gevolgd door een onbepaalde wijs: ‘Iemand een loer draaien’, ‘Zich de kaas niet van het brood laten eten’. Een gezegde ten slotte is een vaste woordgroep die geen verbinding heeft met een bepaald werkwoord, zoals ‘de gulden middenweg’, die men kan ‘kiezen’ of ‘bewandelen’. In deze brochure wij-zen we vooral op het feit dat er zowel spreuken als zegswijzen bestaan, en dat die niet taal- of cultuurneutraal zijn. Men doet er goed aan om dit te beseffen.

³ Demir, A. (2012). Interpretatie van zegs-wijzen bij interculturele bemiddeling: case studie Bachelorproef in Toegepaste Taalkunde: Nederlands-Engels Erasmushogeschool Brussel – Universitaire Associatie Brussel. Begeleider van de proef Alexandra Rosiers

15

4.1 Vertaalproblematiek bij zegswijzen

In de gids ‘allochtonen en kanker’ doet de Vlaamse Liga tegen Kanker (VLK) een onderzoek naar allochtonen in hun omgang met ziektes. Hierbij wordt het belang van de intercultu-rele bemiddelaar naar voren gebracht. De gids is het resultaat van een aantal gesprekken met allochtone kankerpatiënten en met hun naaste familieleden. De inhoud van de gesprekken werd geduid vanuit een medisch-antropologische benadering. De medische antropologie is de studie van de rol van cultuur in onder andere de hulpverleningssituatie waarin de zorgverlener en de hulpvrager niet dezelfde culturele en/of etnische achtergrond hebben. In de gids heeft men het over wes-terse zorgverleners en allochtone kankerpatiënten. De onderstaande uitdrukking wordt vaak gebruikt door Turkse of Marokkaanse kankerpa-tiënten.

Turkse patiënt : “kemiklerim üşüyor” Letterlijke vertaling: “Ik heb kou in mijn beenderen.”De interculturele bemiddelaar heeft dat zo vertaald.

Marokkaanse patiënt : ‘berd sken fia’ sken ‘Letterlijke vertaling: “de koude woont in mij”.De interculturele bemiddelaar heeft dat ook zo vertaald.

Het gaat hier duidelijk niet om een letterlijke benadering, maar om een symbolische invul-ling van een aantal waargenomen symptomen. De patiënt heeft het gevoel ijskoude botten te hebben, een koude die van binnenuit komt en waar hij zich niet tegen kan verwarmen. Deze koude veroorzaakt heel wat pijn. Uit dit voorbeeld blijkt dat het vaak nodig is om interpreterend te vertalen. De inteculturele bemiddelaar kan in dit geval aan haar verta-ling een verklaring toevoegen. We zouden in dit geval kunnen spreken van de behoefte

16

aan een complementaire hertaling bij de ver-taling. Belangrijk is wel dat elke uiting van de patiënt over zijn ziekte en symptomen betekenis- en waardevol is. Daarom is in de com-municatie tussen zorgverlener en allochtone patiënt een bijkomende hertaling nodig.

4.2 Taboes

In de voorbije jaren hebben we gemerkt dat de zegswijzen vooral ingeschakeld worden bij aarzeling om over intieme kwesties te praten. Zo heeft een Marokkaanse IB al mee-gemaakt dat een Marokkaanse man zei dat hij ‘zijn been niet recht kreeg’ omdat hij niet durfde zeggen dat hij geen erectie kon krijgen. Vaak is het spreken over seksualiteit een taboe bij allochtonen. Daarom zullen sommigen gebruik maken van zegswijzen om niet te expliciet te moeten zijn. Meestal willen de vrouwelijke hulpvragers ook geen mannelijke IB omdat ze zich schamen wanneer ze spreken over gezondheidsproblemen, vooral op vlak van gynaecologie. In sommige gevallen, buiten de gynaecologie, kan het omgekeerde zich voordoen. Op dit moment werken er enkel vrouwen bij de IB-dienst van Foyer, alhoewel dit geen expliciete beleidskeuze is in hoofde van Foyer.

In de praktijk zien we dat in bijna alle talen (culturen) van de bemiddelaars niet expliciet gesproken wordt over seks, geslachtsorganen, terminale ziektes en over de dood. Men probeert het uit te leggen via omwegen of door bijvoorbeeld te zeggen: “ Je weet wel, mijn vrouw is niet tevreden met mij”, enz.. soms worden er andere woorden gebruikt dan uit de woordenboeken, woorden die ‘subtiel’ over de realiteit spreken. gezegden worden hiervoor ook gebruikt. Hierbij ziet men dat de volksgewoonten of gebruiken van bepaalde culturen echt naar voren komen. Zo heeft men bijvoorbeeld in verschillende talen wel een uitdrukking voor maandstonden.

17

Enkele voorbeelden:

Russisch: Het rode leger is aangekomenUrdu: Mijn kraan staat openChinees: Mijn oude vriend, tante komt op bezoekTurks: Verkoop je siroop? Oude tante op bezoekarabisch: Het recht van de maand. Oude tante op bezoekRoma: Mijn bezoekers zijn gekomen. Ik ben ziek/onreinKinyarwandees: Ze heeft haar rug

Wanneer men spreekt over geslachtsgemeenschap wordt dit ook liever op een impliciete manier gedaan.

Enkele voorbeelden:

Urdu: Lief doenChinees: samenwonenTurks: In dialoog gaan albanees: Trekken Roma: samen liggenTunesisch: De was plooienKinyarwandees: slapen met iemand

18

Eentje om niet te vergeten!

“Uw kleren zijn strakker geworden.” Dit gebruiken Chinezen om iemand subtiel te laten weten dat hij aangekomen is. “Haar noot is gekraakt”: na de eerste huwelijksnacht zegt men bij de Roma “haar noot is gekraakt”.“Zijn klokwijzer toont halfzes.” De Russische manier om te zeggen dat iemand impotent is.

“Mijn dochter is ontvoerd.” In de Tsjetsjeense traditie betekent dit trouwen of met iemand zijn zonder de toestemming van de ouders. Dit omdat er vroeger vaak bruiden wegliepen met de man waarop ze verliefd waren of door een man ont-voerd werden zonder dat deze de bruidsschat had betaald aan de ouders van het meisje. Daarom wordt er in de Tstetsjeense volksmond gezegd, dat de dochter dan gestolen of ontvoerd was, zonder dat dit ook letterlijk is gebeurd.

4.3 Het melden van een ongeneeslijke ziekte en spreken over de dood

De manier waarop een ongeneeslijke ziekte wordt gemeld, kan verschillen van cultuur tot cultuur. Meestal wordt de ziekte niet expliciet vernoemd. Men probeert het met andere woorden te vertellen of men probeert het te verzachten door een gekende uitdrukking te gebruiken.

Voorbeelden:

Urdu: “De dokter heeft het antwoord gegeven.” Dit wil zeggen: slecht nieuws, geen oplossing mogelijk, niet te genezenarabisch: “De slechte ziekte”: dit wil zeggen: kanker

19

Roma: “Lelijke ziekte”: dat wil zeggen: kankerTurks: “Het is medisch niet meer geneesbaar, maar je mag uw hoop nooit opgeven want alles ligt in de handen van god”Russisch: Bij kankerdiagnose, bijvoorbeeld, zal men verwijzen naar iemand die overleden is door “dezelfde ziekte” i.p.v. de ziekte expliciet te benoemen.albanees: “De laatste ziekte”: het ergste dat iemand kan hebben als ziekteKinyarwandees: “Er is geen hoop meer”

Die manieren om over kanker te spreken, zijn niet zeer verschillend. Meer verschil-lend is de manier waarop rwandezen het erover hebben, al gaat het dan niet enkel over kanker.

Voor iemand die in de coma ligt gebruikt men in het Kinyarwandees de uitdrukking: “Zover als de maan zijn”.

Bij de Rwandese gemeenschap zegt men aan iemand die aids of een besmettelijke ziekte heeft dat hij iets vreselijks zou hebben gedaan, om deze ziekte te krijgen. Men beschuldigt hem ten dele en er wordt in ’t algemeen verstaan dat hij iets slecht zou gedaan hebben om dit als straf te krijgen.

slecht nieuws, zoals terminale ziekte, wordt bij Russen, Chinezen, albanezen, eerst aan de familie gemeld en zij beslissen of ze het nieuws al dan niet vertellen aan de patiënt. Dit komt in veel culturen terug en de antwoorden zijn er telkens zeer verscheiden.

20

De dood

Over de dood kan men in het algemeen stellen dat hij moeilijk bespreekbaar is. Wanneer mensen over de dood spreken zijn ze heel voorzichtig. Hierbij is het gebruik van zegswijzen en gezegden soms een goede manier om de boodschap over te brengen. De zegswijzen komen echter overal op hetzelfde neer. Men is heel voorzichtig, overal. Dit is transcultu-reel. niet alles is dus cultureel divers.

Voorbeelden:

albanees: “Ik ben mijn uren aan het tellen.” Dit wil zeggen: ik wacht op de doodRoma: “Het zijn z’n laatste uren”. Chinees: “Hij/zij kan niet meer, heeft niet lang meer, niet veel tijd meer.” Russisch: “Hij is geen bewoner meer van deze wereld.” Urdu: “Hij is niet meer hier.” - “Hij is niet meer in deze wereld”: dit wil zeggen: Hij behoort niet meer tot deze wereld maar is in het hiernamaals.arabisch: “god heeft genomen wat hem toebehoort”Turks: “Vrede zei met de ziel” Turks: “Dat god u geduld geeft om er bovenop te geraken” (aan de familie van de overledene)Turks: “Dat je verder kunt met je leven ondanks je pijn en verdriet” (aan de fami-lie van de overledene)Kinyarwandees: “Hij is weg” – “hij is geroepen door god”

4.4 Uitspraken en gewoonten

Volgens meneer Fincan, beëdigde tolk Turks voor de Rechtbank van eerste aanleg te Brussel sinds 2003, valt het op dat de vreemde taalsprekers vaak uitspraken doen die

21

religie-gebonden zijn en die ook niet eenvoudig zijn om te tolken. De mensen die deze religieuze uitdrukkingen gebruiken hebben vaak veel meegemaakt in hun leven, werden fatalistisch. Fatalisme is het geloof dat elke handeling en elke daad in het leven van de mens al bepaald is door het lot en dus al op voorhand vastligt. Hierdoor zullen ze uitdrukkingen gebruiken die niet enkel verwijzen naar god maar die ook vaak met het lot te maken hebben. Wanneer er bijvoorbeeld iemand sterft omwille van een ziekte dan zal men dat beschouwen als het lot. anderen zullen het wijten aan ‘het boze oog’. Volgens meneer Fincan is het niet noodzakelijk dat deze religieuze uitdrukkin-gen getolkt worden. Maar als ze vaak ter sprake komen tijdens een bemiddeling, dan kan het wel van belang zijn voor de hulpverlener.

allah belanı versin! (Loop naar de hel!) (Turks)allahtan bulsun! (allahtan bulmak: Zijn verdiende straf van god krijgen) (Turks)Rabiy Chalsek: god zal u straffen (arabisch)allah aap ko saza de ga: god zal u straffen (Urdu)Teno paani vi na naseeb hove: Dat je water blijft vragen maar niet krijgt bij je dood (punjabi)poshel k tshortu!: Loop naar de hel ! (Russisch)Mukautu andel vast le Devleske: Ik laat u in de handen van god (Roma)Dat duivel je opeet (albanees)Dat je tot de duivel behoort (albanees)ga sterven (Mandarijn)ga dood op de straat (Cantonees)Dat je al je rijkdom verliest (Kinyarwanda)

22

De religieuze mensen proberen de dokters te bedanken door dua‘s (voor moslims) of gewoon zegen uit te spreken.

Voorbeelden:

allah zal u hiervoor belonen (Urdu)god weze met u (Romanesk)Moge allah jou belonen (Berbers of arabisch)Moge allah over je waken (Berbers of arabisch)Moge allah jouw gebeden accepteren (Berbers of arabisch)Dat allah tevreden zal zijn over je (Turks)Dat allah al je verwachtingen inloste (Turks)Dat allah je beschermt (Turks)Dat god je in mijn plaats bedankt (omdat de persoon zelf geen woorden heeft van dankbaarheid) (Kinyarwanda)

Daarentegen zijn de mensen met een communistische achtergrond uit bijvoorbeeld, de ex-sovjet landen en ex-Yugoslavia, voorzichtiger om religieuze uitingen te doen. Omdat de geneeskunde gratis was in de ex-sovjetlanden, werd het geven van luxepro-ducten of een omslag met geld een onbesproken verplichting: men moest een correcte dienstverlening “afkopen” van dokters, ambtenaren, enz., ook als men daarnaast gewoon betaalde. Dit was een wijd verspreid “beloningsysteem” dat ontstond uit het gevoel dat de dienstverlening niet zomaar gegarandeerd was omdat in de ogen van de mensen de professionelen onderbetaald waren. Dit zorgde voor een diep wantrouwen in de overheid en de door de overheid georganiseerde hulpverlening. Heel wat mensen die deze situatie hebben gekend, zullen eerst proberen de hulpverlening binnen de eigen familie of via ken-nissen te organiseren.

23

Kenmerkend voor de Chinese en de Rwandese gemeenschap is dat ze vrij gesloten zijn en niet gemakkelijk persoonlijke informatie prijsgeven. Ze kunnen ook heel moeilijk over hun gevoelens spreken. als hulpverlener is het belangrijk om dit te weten en hier rekening mee te houden. Tijdens een gesprek kan men dan wat meer doorvragen om zo de nodige informatie te verkrijgen. Mensen kunnen daarbij terughoudend zijn en ook naar de hulp-verlener toe een barrière inbouwen. Onderstaande uitdrukking illustreert deze gedachte: “de grootste vijand van de advocaat is zijn cliënt zelf”. De hulpverlener moet weten dat dit leeft...

5. begroetIng en afscheId

Het is ook wel interessant om even stil te staan bij wat er vooraf gaat aan de bemidde-lingsgesprekken. Bij elke cultuur is de manier van begroeten en afscheid nemen anders. Het zegt ook veel over de gewoontes en de achtergrond van een cultuur. Tijdens een bemiddeling kan het zijn dat de hulpvrager uitgebreid begroet wordt of afscheid neemt. De bemiddelaar zal ook alles proberen te tolken maar soms kan wat getolkt wordt korter zijn dan wat er gezegd is omdat er juist uitgebreid wordt begroet of afscheid genomen.Bij Roma, Turken, Chinezen, Russen, pakistanen en albanezen die wij hebben ondervraagd, wordt bij het begroeten steeds gevraagd hoe het gaat. Roma en pakistanen zullen ook religieuze uitspraken gebruiken en god bedanken ongeacht of het goed of slecht gaat. Ze bedanken ook steeds de persoon voor het stellen van de vraag. Turken vragen ook meestal naar de streek vanwaar iemand komt.Mensen uit de ex-sovjetlanden, zullen omwille van hun communistische achtergrond voorzichtiger zijn met religieuze uitspraken bij het begroeten. In andere culturen zoals bij o.a. Berbers, arabieren en Rwandezen bestaat er niet de gewoonte om aan een arts te vragen hoe het gaat men hem. Bij het nemen van afscheid gaan Roma, Berbers, arabieren en pakistanen gods zegen over iemand vragen. albanezen geven een schouderklopje. Chinezen zullen hun dankbaarheid tonen door voor te stellen om samen te gaan lunchen.

24

We kunnen in het algemeen stellen dat wanneer de hulpvrager de hulpverlener begroet of afscheid van hem neemt dit formeler gebeurt dan wanneer hij de bemiddelaar groet of afscheid van hem neemt.

6. NoN-Verbale coMMUNicaTie, ieTS rUiMer NoG DaN De Verbale SPreUKeN en zegsWIjzen...

Handen schudden

Iemand een hand geven heeft niet overal dezelfde betekenis. In delen van noord-Europa en ook in Rusland (voor mannen) is een snelle, stevige handdruk de norm. In delen van noord-afrika is een handdruk langer en warmer. In Turkije wordt een heel stevige hand-druk juist weer als onbeleefd en agressief beschouwd. In sommige afrikaanse landen is een slappe handdruk de standaard. Mannen in islamitische landen schudden bovendien nooit de handen van een vrouw buiten het gezin.non-verbale communicatie is communicatie waarbij men geen gebruik maakt van woorden en taal. Men vermoedt dat 90% van onze communicatie non-verbaal gebeurt. Voorbeelden van non-verbale communicatie in deze context zijn: oogcontact / de manier waarop je iemand aankijkt, je lichaamshouding, gezichtsuitdrukking en het gebruik van gebaren. Hierbij valt te denken aan uitwisseling van boodschappen door middel van signalen en symbolen. non- ver-bale communicatie gebeurt vaak ook niet bewust zonder dat we er controle over hebben. Verschillen in de betekenis van non-verbale gedragingen kunnen voor misverstanden zor-gen in de interculturele communicatie. Zo verschillen culturen met betrekking tot de wijze waarop en de mate waarin bijvoorbeeld gebaren, oogcontact, aanraakgedrag en emotio-nele gelaatsuitdrukkingen tijdens de communicatie vóórkomen of gewenst zijn.We kunnen dus iets zeggen met woorden, maar je lichaamstaal zal je woorden versterken of net afzwakken, maar dan uitsluitend als hierbij rekening wordt gehouden met de ver-schillen in de interculturele communicatie!

25

Volgend Chinees gezegde drukt dit heel mooi uit: “stilte is luidruchtiger dan woorden”.

Voorbeelden van non-verbale communicatie in diverse culturen: albanië: - verticaal knikken: nee - horizontaal knikken: ja

pakistan: - Duim omhoog: je krijgt niets (terwijl men in België bedoelt dat het oké is)

Marokko: - ogen neerslaan bij een gesprek toont respect (terwijl men in België juist moet kijken naar de persoon die men aanspreekt)

Marokko: - Boeren en smakken toont aan dat het een smakelijke maaltijd is (in België is dit onbeleefd)

China: - stampen met de voeten: Men is boos, geïrriteerd, gefrustreerd of berouwvol (terwijl het in België zou kunnen betekenen dat men ongeduldig is)

China: - “sssst” zeggen is een teken van afkeuring. (in België is het een verzoek om stil te zijn)

26

Turkije: - Je wenkbrauwen optrekken wil zeggen “nee” of “niet doen” (terwijl het in België een teken van verbazing is)

Rusland: - In rusland is het volstrekt normaal om iemand lang aan te kijken (terwijl dit onbeleefd is in België)

Roemenië: - Twee vingers tikken op de linkerschouder betekent: voorzichtig, er komt politie

Men ziet dat sommige non-verbale handelingen soms een heel andere of juist de omgekeerde betekenis hebben dan we gewoon zijn in België. Dit moet door de IB duidelijk gemaakt worden tijdens het gesprek. anders kan het gesprek een verkeerde wending krijgen.

27

7. casestudIes

We willen dit boekje afsluiten met enkele gevalsbesprekingen. Het gaat hier duidelijk om meer dan spreuken en gezegden, of non-verbale communicatie. De gevalsstudies laten wel zien in welke contexten zich dat allemaal voordoet.

7.1. observatie tijdens case-besprekingen

Iedere vrijdagnamiddag is er werkbegeleiding bij de IB-dienst. De IB’s komen samen om hun verhaal te delen. Het gebeurt wel eens dat een IB emotioneel betrokken raakt bij het bemid-delen. Dan moet er een oplossing gezocht worden zodat zij haar grenzen kan trekken.Tijdens het overleg met de coördinator worden moeilijke casussen besproken. Hiervoor worden soms ook externe specialisten (psychologen, artsen, pedagogen en verpleegkun-digen) uitgenodigd. Het doel dat de coördinator voor ogen houdt bij deze werkbegeleiding is de ondersteuning van de IB’s. Dit wordt in de ruime betekenis van het woord gezien. IB’s krijgen de kans hun hart te luchten en hun emoties te verwerken. Dit is onontbeerlijk want het draagt bij tot het optimaliseren van de goede werking van de dienst en het ver-zekeren van de continuïteit.Tijdens de werkbegeleiding komen we constant tot de vaststelling dat het van groot belang is dat de IB achtergrondkennis heeft van de cultuur van de hulpvrager. In de Marokkaanse cultuur, bijvoorbeeld zijn er immers verschillende denkbeelden wanneer men spreekt over ziekte en gezondheid. De IB’s vinden het internet ook een groot hulpmiddel om achtergrondkennis op te zoeken.

Een Marokkaanse IB geeft enkele voorbeelden van cultuurverschillen die ze ontmoet bij het bemiddelen. Het bekendste voorbeeld hiervan is ‘aicha Kandisha’. aicha Kandisha wordt beschreven als een ‘Djinn’ (geest). Djinns vormen de belangrijk-ste bron voor spirituele praktijken in de hedendaagse islamitische wereld. Het is dus van

28

29

belang dat de therapeut weet dat aicha Kandisha geen mens is maar wel een demon. Ze is de meest besproken vrouwelijke djinn in Marokko. Wanneer de Marokkaanse hulpvrager dit ter sprake brengt bij de therapeut, dan is het aan de IB om hier uitleg over te geven. We gaan hier niet in op de Djinns, maar wel op andere gevallen.

*

Hierna volgt een analyse van zegswijzen die zijn voorgekomen

tijdens de bemiddelingen van de IB’s.

*

30

TaLEn: russisch/Nederlands

UITDRUKKIng: “Дурна́я голова́ нога́м поко́я не даёт.”

LETTERLIJKE VERTaLIng: ’’Het stomme hoofd laat de benen niet met rust.’’

COnTEXT: Russische man die een aanvraag doet voor een verblijfs -vergunning in het gemeentehuis van antwerpen

nEDERLanDsE UITDRUKKIng:

“Slapende honden wakker maken.”

casusEen 60-jarige man uit Tsjetsjenië is, via een asielaanvraag, in 2007, met zijn vrouw naar België gekomen. De asielprocedure werd behandeld en afgesloten na 6 maanden. Zij heb-ben een tweede maal asiel aangevraagd en kregen na 1 jaar een negatief advies. In 2008 vroeg het koppel medische regularisatie aan. Op basis van medische regularisatie kregen ze de oranje kaart (dit is een tijdelijke verblijfskaart dat het eerste jaar 3-maandelijks moet verlengd worden en nadien maandelijks).De jurist van Foyer volgde de medische regularisatie op. af en toe stuurde hij medische documenten met bijhorende brieven op. In december 2011 vroeg meneer een afspraak met de jurist. Hij had een brief gekregen van de dienst voor vreemdelingenzaken met de vermelding dat er een beslissing was genomen in verband met zijn medisch dossier zon-der meer uitleg.

CASE 1

31

op de vraag van meneer, hoe lang hij zou moeten wachten op een antwoord, legde de jurist uit dat dit afhankelijk was van de plaats waar meneer woonde. In een grote stad als Brussel of antwerpen duurt het langer omdat daar meer aanvragen zijn. De jurist gaf aan dat het ongeveer 3 maanden kon duren vooraleer meneer opgeroepen zou worden. De man was ongeduldig en ging zelf naar het gemeentehuis. Daar kreeg hij een afspraak voor februari. In februari ging meneer naar het gemeentehuis. Daar vroeg men hem 3 pas-foto’s en een paspoort. aangezien hij die niet bij zich had, kreeg hij een nieuwe afspraak op 13.03.2012. Op die dag kreeg hij te horen dat de beslissing negatief was. Hij kreeg veel papieren in verband met de repatriëring. Met deze papieren kwam hij naar de soci-ale dienst voor advies in verband met zijn appartement en de uitwijzingsprocedure. De sociale assistente heeft naar hem geluisterd en meldde hem dat de uitwijzingsprocedure nieuw was en dat ze hem niet echt advies kon geven hierover. Hierop antwoordde de man: “Дурна́я голова́ нога́м поко́я не даёт.” -> “Het stomme hoofd laat de benen niet met rust.’’

beTeKeNiSHiermee bedoelde hij dat als hij niet zo ongeduldig was geweest en niet zelf naar het gemeentehuis was gestapt, hij een paar maanden langer in België had mogen verblijven.Hierop antwoordde de sociale assistent, misschien had u beter “de slapende honden niet wakker gemaakt” -> “De tijd speelde in uw voordeel.”

32

TaLEn: Nederlands/albanees

UITDRUKKIng: “Edhe në kopsht të mire din me qenë ndonje gjarpër.”“Edhe guri pëlcet kur nxehet.”

LETTERLIJKE VERTaLIng:“Ook in een mooie tuin kan een slang aanwezig zijn.”“Ook de steen splitst als het warm is.”

COnTEXT: albanese vrouw tijdens routineonderzoek bij de gynaecoloog.

casusEen 36-jarige vrouw woont sinds 12 jaar in België, waarvan 11 jaar illegaal. Ze heeft twee kinderen, één van 10 jaar en één van 8 jaar. Eén jaar na haar regularisatie ging mevrouw naar de gynaecologe voor een routine onderzoek. Tijdens het onderzoek, viel het de arts op dat de linkerborst van de patiënte veel groter was dan de rechterborst. Toen de gynae-cologe vroeg of zij dat ook had opgemerkt, antwoordde de vrouw: “Edhe në kopsht të mire din me qenë ndonje gjarpër.” -> “Ook in een mooie tuin kan een slang aanwezig zijn.”

BETEKEnIs: Hiermee bedoelde ze dat ze nooit ziek was geweest, altijd gezond. Ze vergelijkt zichzelf met een mooie tuin en haar ziekte met de slang.

De vrouw werd doorverwezen naar het ziekenhuis voor verder onderzoek. Er werd een gezwel in haar linkerborst ontdekt. Mevrouw had dit gezwel reeds zelf ontdekt maar is

CASE 2

33

hiermee nooit naar de huisarts gegaan uit angst voor de diagnose. Zij is dringend geope-reerd en heeft chemotherapie gekregen. Toen de vrouw te horen kreeg dat ze terminaal was, antwoordde ze: “Edhe guri pëlcet kur nxehet.” - “Ook de steen splitst als het warm is.” Hiermee bedoelde de vrouw dat ze besefte dat ze dood ging.

De vrouw overleed vier weken na de ingreep.

34

TaLEn: Nederlands/roemeens

UITDRUKKIng: “soarele rasar în fiecare zi dar câteodata nu-l vedem din cauza norilor.”

LETTERLIJKE VERTaLIng:“De zon gaat elke dag op, maar je ziet haar niet door de wolken.”

COnTEXT: Jonge Roemeense moeder, is bevallen van premature baby

casusEen 16-jarige Roemeense moeder is alleen met de ziekenwagen naar het UZ Brussel geko-men. Ze kwam samen met haar schoonfamilie op vakantie naar België en werd besmet met het rubella virus. Door de hoge koorts kreeg ze contracties en beviel ze van een pre-mature baby. Ze sprak Frans noch nederlands. De jonge mama had geen telefoonnummer van haar familie. niemand kon haar familie bereiken. Men was ongerust dat de schoonfa-milie en de man van de jonge moeder haar in de steek zouden laten.

Uiteindelijk zijn de vader en de schoonfamilie opgedoken en is er een afspraak gemaakt met hen om de toestand van de jonge moeder en de baby te bespreken.

CASE 3

35

Het kindje moest in de couveuse blijven omwille van de ademhalings- problemen. niet-tegenstaande dat er al deze problemen waren, deed de baby het heel goed, zei de neonatoloog (medisch specialist voor pasgeborenen). Hierop antwoordde de grootmoe-der van de pasgeboren baby: “soarele rasar tn fiecare zi dar catedata nu-l vedem din cauza norilor” - “De zon gaat elke dag op, maar je ziet haar niet door de wolken”.

BETEKEnIs:Hiermee bedoelde ze dat ze overtuigd was dat alles goed zou komen met haar kleinkind ook al waren er een paar problemen in het begin.

36

TaLEn: Nederlands/romanes

UITDRUKKIng: “aghes ci anclistea o kham, numa nasfalimos .”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Vandaag is de zon niet verschenen maar wel de ziekte.”

COnTEXT: Huisbezoek Kind & gezin.

casusTijdens een huisbezoek van Kind & gezin vroeg de verpleegkundige aan een Roma-moeder hoe het ging met haar.

De vrouw: “aghes ci anclistea o kham, numa nasfalimos” “Vandaag is de zon niet verschenen maar wel de ziekte”

BETEKEnIs:Hiermee bedoelde ze dat ze zich niet goed voelde en dat ze neerslachtig was.

CASE 4

37

TaLEn: Kantonees/Nederlands

UITDRUKKIng:

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Twee mensen trekken samen aan de staart van een kat.”

COnTEXT: negatief antwoord op regularisatieaanvraag.

casusEen Chinese man kreeg een negatief antwoord van zijn advocaat op zijn regularisatie-aanvraag.

Hij kwam zeer teleurgesteld aan bij de juridische dienst. Hij vertelde aan de jurist dat hij veel geld had betaald voor de diensten van zijn advocaat terwijl hij niet eens een factuur had gekregen. Tijdens zijn afspraken bij die advocaat was er ook steeds een tolk aanwe-zig.

Toen gebruikte hij de zegswijze: ” Twee mensen trekken samen aan de staart van een kat.”

BETEKEnIs:Hiermee bedoelde hij dat de advocaat en de tolk onder één hoedje hadden gespeeld en samen hadden gespannen tegen hem.

CASE 5

38

TaLEn: Mandarijn/Nederlands

UITDRUKKIng:

LETTERLIJKE VERTaLIng:“Er draaien 15 emmers in de waterput waarvan 7 boven en 8 in de waterput.”

COnTEXT: Chinese vrouw tijdens consultatie bij de dokter.

casusEen vrouw gaat naar de dokter in het UZ Brussel omdat ze geen gevoel meer heeft in drie vingers van haar linkerhand. Ze kan haar hand ook niet meer plooien. Ze heeft zware rugpijn en die wordt ’s nachts nog erger. Ze is heel ongerust over haar situatie.

Ze zegt: “Er draaien 15 emmers in de waterput waarvan 7 boven en 8 in de waterput.”

BETEKEnIs:Hiermee bedoelde ze dat ze zich zorgen maakt over haar gezondheid en daarom ook heel onrustig is. Ze weet niet of ze erbovenop zal raken.

CASE 6

39

TaLEn: Urdu/Nederlands

UITDRUKKIng:

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Het fruit van het geduld is altijd zoeter.”

COnTEXT: Inschrijving nederlandse les bij Dar al amal.

casusEen mevrouw meldt zich aan bij Dar al amal en vraagt informatie over de nederlandse les. Ze zegt dat ze al een paar keer is geweest, maar heeft zich niet kunnen inschrijven want er was geen plaats meer in de lessen. Deze keer heeft ze geprobeerd om al eind juni (begin van de inschrijvingen) te komen om zeker een plaats te hebben. De coör-dinatrice zegt dat er zeker plaats is en dat ze zich zelfs voor andere activiteiten mag inschrijven, zoals naaien en kooklessen. De mevrouw is zeer blij omdat ze weet, dat het zeer moeilijk is om plaats te vinden voor naailessen en zegt in Urdu sabar ka phal meetha, wat wil zeggen: het fruit van het geduld is altijd zoeter.

BETEKEnIs:Degene die geduld heeft zal dubbel beloond worden.

CASE 7

40

TaLEn: Punjabi/Nederlands

UITDRUKKIng:

LETTERLIJKE VERTaLIng: “oude merrie met rode teugels.”

COnTEXT: Huisbezoek Kind en gezin.

casusDe verpleegster van Kind & gezin gaat bij een pakistaanse familie op bezoek. Ze hebben een pasgeborene. De moeder en de grootmoeder van het kindje zijn aanwezig. De con-sultatie verloopt goed. De verpleegster nodigt de moeder en de grootmoeder uit op een informatiesessie over de ontwikkeling van de baby’s. De grootmoeder zegt ‘mijn dochter zal zeker komen maar ik ben al te oud hiervoor” ze gebruikt de uitdrukking : “ik wil niet de oude merrie met rode teugels uithangen.”

BETEKEnIs:Hiermee bedoelde ze dat ze te oud is om mee te gaan voor een infosessie voor jonge moeders.

CASE 8

41

TaLEn: Kinyarwandees/Nederlands

UITDRUKKIng: “ni ukubara ubukeye“

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Hopen de dag nog te zien”

COnTEXT: Opvolgingsconsultatie diabetes patiënte bij de huisarts

casusEen Rwandese diabetes patiënte gaat op consultatie bij haar huisarts. De dokter vraagt of ze haar medicatie op tijd neemt en of het nu een beetje beter gaat met haar. Ze antwoordt hierop “ni ukubara ubukeye “.

BETEKEnIs:De patiënt leeft van dag tot dag en zal morgen wel zien.

CASE 9

42

TaLEn: arabisch/Nederlands

UITDRUKKIng:

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Eén hand kan niet klappen”.

COnTEXT: Bespreking in een school met de directie en een sociaal assis-tente van een centrum voor leerlingenbegeleiding

casusouders van een jongen van 10 jaar zijn uitgenodigd op school voor een gesprek met de directie samen met de sociaal assistente van het Centrum voor Leerlingenbegeleiding. De directie deelt aan de ouders mee dat het kind problemen heeft met taal en rekenen. Hij kan heel moeilijk volgen en heeft telkens extra uitleg nodig van de leerkracht. De school en het CLB hebben dat samen besproken en zouden graag testen willen afnemen bij het jongetje om te zien hoe hij verder en beter geholpen zou kunnen worden. Ze vragen hiervoor de toestemming aan de ouders en de vader antwoordt: we zijn heel blij dat u ons zoontje wil helpen en beseffen goed dat je niet kunt klappen met één hand. We geven zeker onze toestemming en zullen zelf ook proberen om ons kindje te onder-steunen.

BETEKEnIs: als je niet samenwerkt, bereik je niets.

CASE 10

43

7.2 observatie tijdens bemiddeling bij geestelijke gezondheidszorg

In de geestelijke gezondheidszorg heeft communicatie een zeer centrale plaats. Vooral bij het creëren van de vertrouwensband in de eerste fase van de hulpverlening. Het gebrek aan goede communicatie maakt dit bijzonder moeilijk. In zijn bachelorproef toont de heer nico Derycker4 aan hoe moeilijk de contactmomenten kunnen verlopen tussen de ver-pleegkundige en de patiënt op de psychiatrische afdeling van een ziekenhuis:

Bij dagdagelijkse contacten - “anderstaligen die iets willen vragen of melden, druk-• ken zich uit via non-verbale taal. Indien nodig wordt voor een kort gesprek, familie ingeschakeld of medepatiënten”.

Bij referentiegesprekken - “de toegewezen patiënten worden gemiddeld twee keer • per week gezien tijdens een gesprek. Met anderstaligen worden geen individuele gesprekken gehouden. Dit gebeurt enkel tijdens gesprekken met de psychiater en een IB”.

Bij onderhoudsgesprekken - “elke psychiater ziet gemiddeld twee keer per week zijn • patiënt. Indien mogelijk wordt dit samen met de referentie-verpleegkundige gedaan. De evolutie van de opname, knelpunten en aandachtspunten worden verder bespro-ken. Bij anderstalige patiënten ligt de frequentie van het aantal gesprekken lager “.

familiegesprekken met anderstaligen kunnen door het verschil in cultuur rommelig • verlopen. Er wordt door elkaar gesproken of men neemt te lang het woord. De ICB heeft dan niet de tijd om alles correct te vertalen.

Het ontslaggesprek - het is vaak een moeilijke opdracht om psychologische opvolging • te organiseren voor anderstaligen.

4 Derycker, N. (2012). De taalgrens voorbij. Werken

met tolken op een PAAZ. Bachelorproef verpleegkunde Katholieke Hogeschool Zuid-

West-Vlaanderen Associatie K.U. Leuven (Begeleider van

de proef: Hilde Decrop).

44

Therapeuten doen voor elke activiteit een kamerronde om de patiënten uit te nodi-• gen. anderstaligen zijn meestal moeilijk te motiveren om deel te nemen.

Het schrijfatelier, de praatgroep en de kennisspelletjes zijn daarentegen niet toegan-• kelijk voor anderstaligen. patiënten hebben hier een goede taalkennis voor nodig.

Bovendien ziet men dat het uitdrukken van emoties en gevoeligheden het best gebeurt in de moedertaal. Taalbarrières komen niet alléén, maar meestal samen met belangrijke culturele verschillen. De patiënten geven uit vrees voor het oordeel van de hulpverlener niet altijd alle culturele informatie door. Ze denken dat de hulpverlener hen toch niet zal begrijpen. Zeker op een psychiatrische afdeling kan het effect van een behandeling ver-minderen wanneer de hulpverlener te weinig zicht heeft op de beleving. naast de taal kan ook de non-verbale taal verschillen bij mensen. Overbrugging door middel van een tolk of intercultureel bemiddelaar is noodzakelijk. IB’s slaan een brug tussen de taal en cultuur: diagnosestelling, anamnesevorming, psycho-educatie en therapietrouwheid krijgen op die manier meer slaagkansen.

Het Centrum voor geestelijke gezondheidszorg (Cgg) biedt ambulante en gespecia-liseerde hulp aan voor mensen met ernstige psychische en/of relationele problemen. Ze kunnen ook doorverwezen worden door een hulpverlener of op eigen initiatief een afspraak maken. Hierna volgen een aantal voorbeelden van het gebruik van zegswijzen tijdens de bemiddeling.

45

TaLEn: Turks/nederlands

UITDRUKKIngEn: “Insa’ allah“1. “öğretmen döverde severde“2. “Eli ayağ3. ı birbirine dolaşıyor“

LETTERLIJKE VERTaLIng:“Als God het wil”1. “een leraar slaat maar heeft ook lief”2. “3. haar handen en voeten geraken verstrengeld”

COnTEXT: Consultatie bij de kinderpsycholoog

casusEen vrouw is gescheiden van haar man omdat hij haar niet goed behandelde. Hij heeft ook psychische problemen en hij wil er niets aan doen. In het verleden werkte hij zijn woede vaak uit op zijn vrouw en dochter. Het meisje is ondertussen 11 jaar oud en de moeder maakt zich zorgen om haar geestestoestand. Daarom zoekt ze hulp bij één van de kin-derpsychologen van het Cgg. Tijdens de bemiddeling gebruikt de moeder de uitdrukking “Insa’ allah”. De IB heeft hier behoefte om aan ‘cultural brokerage’ te doen. Ze zegt tegen de psycho-loog ‘u zal de uitdrukking “insa’allah” waarschijnlijk nog vaak horen tijdens het gesprek dus misschien kan ik het even toelichten.’ De psycholoog geeft aan dat ze dit waardeert. Hierop legt de IB uit dat de uitdrukking typisch is aan de Turkse cultuur. Men verwijst naar god wanneer men het heeft over iets wat men wenst. Insa’allah betekent dus “Eli ayağı birbirine dolaşıyor”. In dit geval wil de moeder van het meisje dat de toekomst van haar dochter er beter uitziet dan haar verleden.De bemiddelaar vertaalt dit niet enkel maar geeft ook bijkomende achtergrondinforma-

CASE 1

46

tie opdat de hulpverlener de culturele achtergrond van de hulpvrager goed begrijpt. Het gebruik van de uitdrukking “Insa’allah” heeft immers te maken met religie en cultuur. Vol-gens de IB is het belangrijk om dit te tolken zodat de psycholoog begrijpt dat religie een belangrijke rol speelt in het leven van de patiënt.

. Öğretmen döverde severde Wanneer de hulpverlener aan de moeder vraagt of haar dochter gevoelig is voor kritiek van leerkrachten zegt de moeder dat haar dochter vaak huilt op school, dat ze niet tegen kritiek kan. Zij toont haar dochter dan door te zeggen “öğretmen döverde severde”. De let-terlijke vertaling is ‘een leraar slaat maar heeft ook lief’. Tijdens het tolkproces legt de IB uit dat dit een Turkse zegswijze is waarmee de moeder wil zeggen dat ze vertrouwen heeft in de leraar. Dit wil zeggen dat hij zich kwaad mag maken op het kind wanneer hij denkt dat het nodig is. De moeder begrijpt immers dat de leraar het beste voorheeft met zijn leerlingen en als hij vindt dat een harde aanpak nodig is, dan zal zijn reden ook gegrond zijn. Hiermee wil de moeder het vertrouwen in de leraar aantonen. De IB heeft hier een letterlijke vertaling gegeven van de Turkse zegswijze met bijkomende uitleg.We hebben een nederlands equivalent gevonden voor de gebruikte zegswijze namelijk: “Wie zijn kind liefheeft, kastijdt het”. · Eli ayağı birbirine dolaşıyor De hulpverlener vraagt de moeder hoe haar dochter reageert wanneer ze met haar vader spreekt aan de telefoon. De moeder legt uit dat de vader veel invloed heeft op de gemoedstoestand van het kind. Iedere keer wanneer het meisje over haar vader spreekt, verandert haar humeur, ze huilt en bibbert. Ze gebruikt hiervoor de Turkse zegswijze “Eli ayağı birbirine dolaşıyor”.De letterlijke vertaling is: “haar handen en voeten geraken verstrengeld”Tijdens het tolkproces vertaalt de IB dit met ‘ze begint te beven van schrik’. Ze legt uit dat dit wil zeggen dat het kind niet weet wat het moet doen en zelfs hysterisch kan worden.

47

TaLEn: Turks/Nederlands

UITDRUKKIngEn: “armudun sapı, üzümün çöpü”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “de steel van een peer en de pit van een druif”

COnTEXT: Consultatie bij de psycholoog

casusEen patiënt heeft een slechte verstandhouding met zijn schoonmoeder. Volgens hem is zij een moeilijk mens die altijd zeurt en alles uitvergroot. De patiënt gebruikt hiervoor het Turks spreekwoord “armudun sapı, üzümün çöpü”. Tij-dens het tolkproces heeft de bemiddelaar dit letterlijk vertaald met “de steel van een peer en de pit van een druif”. “net zoals de steel en de pit kleine dingen zijn wanneer je het stuk fruit in zijn geheel bekijkt, zo ook zijn de opmerkingen van de schoonmoeder futilitei-ten ten opzichte van de patiënt. Het probleem van de patiënt is de opeenstapeling van die opmerkingen. Hij kan het niet meer verdragen”. Dit betekent: vitten, zeuren, ongegronde of gezochte aanmerkingen maken over kleinig-heden’ en ook wel ‘uitvluchten proberen te zoeken door pietluttigheden aan te voeren’.

CASE 2

48

TaLEn: Turks/Nederlands

UITDRUKKIngEn: “karabasan”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “zwarte druk”

COnTEXT: Opname psychiatrie

casusEen patiënt heeft zware slaapstoornissen en gebruikt een uitdrukking om dit te verdui-delijken. In dit geval is dat de Turkse uitdrukking “karabasan”. De bemiddelaar heeft geen equivalent gevonden in het nederlands. Daarom heeft ze de psychiater uitgelegd wat de patiënt bedoelt wanneer hij spreekt over de aanwezigheid van een “karabasan”. Wan-neer de patiënt probeert te slapen, krijgt hij het gevoel dat er iemand op hem zit en hem probeert te wurgen. Die iemand is een karabasan. als de patiënt om hulp probeert te roepen, dan lijkt dat onmogelijk omdat hij een gevoel van verstikking heeft. De bemidde-laar heeft een goede oplossing gevonden voor een vertaalprobleem. Volgens anil Demir5 kan je “karabasan” vertalen met ‘demon’ aangezien men in de Turkse cultuur verwijst naar een soort demonisch wezen wanneer men het heeft over “karabasan”. Letterlijk betekent dit ‘zwarte druk’. In het Duits spreekt men over “hexen-drücken” en in het nederlands heeft men het wel eens over Incubus (demon). Incubus (van het Latijn incubus: nachtmerrie, en incubare: liggen op) is de naam die in de Mid-deleeuwen werd gegeven aan een mannelijke demon die vrouwen in hun slaap zou bezoeken. Deze gemeenschap zou dan geleid hebben tot de geboorte van heksen, demonen en een misvormd nageslacht. De vrouwelijke tegenhanger is de succubus.

CASE 35 Demir, A. (2012). Interpretatie van zegswijzen bij interculturele bemid-deling: case studie Bachelorproef in Toegepaste Taalkunde: Nederlands-Engels Erasmushogeschool Brussel – Universitaire Associatie Brussel. Begeleider van de proef Alexandra Rosiers

49

TaLEn: albanees /Nederlands

UITDRUKKIngEn: “Mos me pyet sa vjeç je, po ç’shëndet ke”

LETTERLIJKE VERTaLIng:“Vraag mij niet hoe oud ik ben, maar wat voor gezondheid ik heb”

COnTEXT: Consultatie psychiatrie

casusEen meisje meldt zich aan in het Cgg met een trauma. Ze is op 17-jarige leeftijd in albanië door twee jongens verkracht. Ze is toen flauwgevallen en vol bloed terugge-vonden op straat. Ze werd naar het ziekenhuis gebracht. sinds dan is haar leven niet meer hetzelfde geweest. Ze durfde niet meer naar school, of naar buiten te gaan. Ze was beschaamd voor de wereld. Iedereen in haar omgeving wist over de verkrachting. omdat haar vader een dokter was en iedereen hem kende, werd er heel veel geroddeld in de omgeving. Hierdoor werd ze depressief. Haar ouders beslisten om haar uit haar ongelukkige situatie te halen door haar naar België te sturen bij een neef van haar. De echtgenote van de neef maakte misbruik van haar en behandelde haar als een slavin. Met de hulp van een sociaal assistente verhuisde ze naar een studio met een ander meisje. na een tijdje heeft haar huisgenote haar bestolen en al haar spullen meegeno-men. Bij de vraag van de psychiater naar haar leeftijd, antwoordde het meisje: “Vraag mij niet hoe oud ik ben, maar wat voor gezondheid ik heb”.

Betekenis: “Ik ben wel jong maar ik heb zoveel meegemaakt waardoor ik mij ziek en ellendig voel.”

CASE 4

50

TaLEn: albanees /Nederlands

UITDRUKKIngEn: “Kur s’kr mace, bëjnë minjtë darsëm”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Als de kat van huis is, feesten de ratten.”

COnTEXT: Consultatie psychiatrie

casusEen man komt vaak op consultatie bij de psychiater voor zijn behandeling. In het begin was één van zijn symptomen dat er beestjes liepen in zijn armen. Hij kreeg een behan-deling en medicatie. Tijdens een consultatiegesprek vraagt de psychiater hoe het gaat. Waarop hij antwoordt: “er lopen geen beestjes op mijn armen nu.” De medicatie heeft geholpen. Hij gebruikt hier het spreekwoord: “Als de kat van huis is, feesten de ratten”.

Betekenis: Dankzij de medicatie zijn de beestjes verdwenen, dus de medicatie noemt hij kat en de beestjes zijn de ratten.

CASE 5

51

TaLEn: Nederlands/russisch

UITDRUKKIngEn: ‘’Ik kan geen konijn uit mijn mouw schudden.”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Ik kan niets uitvinden.”

COnTEXT: psychiatrische afdeling ziekenhuis

casusTijdens een bemiddeling voor een psychiatrisch patiënt vroeg de patiënt herhaaldelijk of de dokter niets voor hem kon doen aangezien hij onlangs een bevel kreeg om het Bel-gisch grondgebied te verlaten. Hij zegt dat als hij terugkeert naar zijn land, zijn familie uiteen zal vallen want gezien zijn geestestoestand zal zijn schoonfamilie niet willen dat zijn vrouw en kinderen bij hem blijven. Hij zegt dat het hem zou helpen indien de dokter een brief zou schrijven waarin hij schrijft dat de man ziek is en verzorging nodig heeft. Hierop antwoordt de psychiater dat de man zich volledig normaal gedraagt en dat hij dus niet kan schrijven dat hij ziek is. Hij gebruikt hier de uitdrukking: “ik kan geen konijn uit mijn mouw schudden”. De IB heeft dat vertaald naar het Russisch door te zeggen, “ik kan niets meer voor u doen”.

CASE 6

52

TaLEn: berbers/Nederlands

UITDRUKKIngEn: “Irah ghathara wayeswi”

LETTERLIJKE VERTaLIng: “Men ging naar de waterbron maar dronk er niet van.”

COnTEXT: psychiatrische afdeling ziekenhuis

casusEen koppel meldt zich aan op de afdeling psychiatrie. De vrouw is zwaar depressief en moet opgenomen worden. Ze was haar zoontje een bad aan het geven en hij verdronk bijna, omdat ze niet besefte wat ze deed. De man legt uit dat de vrouw sinds haar beval-ling niet meer dezelfde is. Ze is zwaar depressief en weet niet meer wat ze doet. Hij durft de baby niet meer alleen te laten bij haar. nochtans hebben ze 15 jaar moeten wachten en heel veel behandelingen moeten doen om een baby te krijgen. En nu kan de vrouw niet eens zorgen voor de baby, die ze zo gewenst heeft. De echtgenoot gebruikt de uit-drukking: “Het is alsof je bij de waterbron komt na zoveel moeite maar niet kan drinken van het water”.

CASE 7

53

8. conclusIe

De rol van de interculturele bemiddelaar is van onschatbare waarde. Hij is er zowel voor de hulpverlener als voor de hulpvrager en vervult dus een dubbele functie. Hiervoor zijn een aantal onmiskenbare eigenschappen nodig. Zo moet je als bemiddelaar zeker en vast beschikken over een goeie dosis empathie. Taalvaardigheid en sterk communicatief gedrag zijn onmisbaar. Men moet bovendien zeer behulpzaam en sociaal vaardig zijn. Ook het emotionele karakter van deze functie wensen wij te onderlijnen. Zoals we in de bespro-ken cases hebben kunnen merken, komt een intercultureel bemiddelaar vaak in aanraking met emotioneel geladen onderwerpen. Hierbij moet hij de nodige ondersteuning kunnen bieden maar ook krijgen. Om professioneel te kunnen handelen en emotionele onder-steuning te kunnen geven, is een opleiding onontbeerlijk. Vandaar dat de bemiddelaars regelmatig bijgeschoold worden. Tijdens de wekelijkse werkbegeleidingen kunnen de bemiddelaars op hun beurt terecht voor emotionele ondersteuning. Tenslotte heeft de IB een grondige kennis van de cultuur van de hulpvrager nodig of moet hij bereid zijn zich hierin te verdiepen en hiervoor interesse te tonen.

54

In de inleiding hebben we reeds gezegd dat in de welzijnssector vaak gebruik gemaakt wordt van zegswijzen. Zegswijzen worden vaak ingeschakeld wanneer men tijdens een gesprek met een hulpverlener moeilijke onderwerpen moet aansnijden. Hierbij speelt de IB een cruciale rol. De hulpverlener zou immers de verkeerde diagnose kunnen stellen, mocht hij geen cultuurduiding hierover krijgen. De bemiddelaar is een brugfiguur tussen hulpvrager en hulpverlener en betekent een meerwaarde bij de dienstverlening. naast de zegswijzen hebben we mede gekeken naar de manieren van begroeten en afscheid nemen die eigen zijn aan de verschillende culturen. We hebben ook non-verbale communicatie even besproken omdat we zien dat sommige non-verbale handelingen een heel andere of een omgekeerde betekenis kunnen hebben in de verschillende landen dan we gewoon zijn in België. Dit aspect moet door de IB duidelijk gemaakt worden tijdens het gesprek omdat anders het gesprek verkeerd kan aflopen.

Dit boekje is onze bescheiden poging geweest om enkele ervaringen van de verschillende bemiddelaars weer te geven ter verduidelijking van hun werk.

Het is in geen geval een wetenschappelijke studie.

Ons streefdoel is bij te dragen tot betere en nieuwe inzichten in het vak interculturele bemiddeling en naar de toekomst toe de interesse voor het beroep van intercultureel bemiddelaar

aan te wakkeren.

*Het project

interculturele bemiddeling in de Gezondheidszorg is een initiatief van FoYer vzw

dat in 1993 in Molenbeek werd opgestart en dat gesteund wordt door de V.G.c.

*