Wilde Bijen Op School - Aculea in het LO_druk.pdf · 2016-04-17 · Zorg voor een doos waar al deze...

Wilde Bijen

Op School

Lesideeën en -materiaal

Lager Onderwijs

Copyright Lieteberg VZW – Alle rechten voorbehouden 1

Beste Limburgse leerkracht,

Deze educatieve bundel is gemaakt in het kader van het biodiversiteitsproject ‘Wilde Bijen

op School, 2011’ van De Lieteberg met de steun van de provincie Limburg. Het project kwam

tot stand met de medewerking van ervaren leerkrachten, de Werkgroep Onderwijs van het

Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET) en het Provinciaal Natuurcentrum

(PNC).

In 2011 werden Limburgse scholen gevraagd te helpen bij het inventariseren van wilde bijen

op hun schoolterrein. Met een bijenhotelletje en zogenaamde kleurvallen werden wilde bijen

verzameld om ze op naam te brengen. Als wederdienst kregen de deelnemende scholen

een educatief bijenhotel en een educatieve bundel.

Het doel was, naast het beter in kaart brengen van de verspreiding van wilde bijen in

Limburg, leerlingen en leerkrachten warm maken voor wilde bijen. Bovendien kunnen het

observeren en verzamelen van wilde bijen in een bijenhotel een trigger zijn om verder te

gaan in het waarnemen en onderzoeken van natuur en die ervaringen ook te delen.

Tenslotte zou dit project een katalysator kunnen zijn voor de inrichting van een

bijenvriendelijke schoolomgeving met inheemse bloemsoorten, nestgelegenheid en zonder

pesticiden.

Ondertussen gaat het met de wilde bijen van kwaad naar erger. Steeds moeilijker vinden ze

geschikt voedsel en nestplaatsen. Daarom lanceert de provincie Limburg in 2015 ‘Limburg

wild van bijen’! Deze campagne wil Limburgers meer bewust maken van de meerwaarde én

de problematiek van wilde bijen. In dat kader werd deze educatieve bundel met knap

uitgewerkte en vormgegeven lesideeën per graad vernieuwd en toegevoegd aan de

‘starterskit wilde bijen’ voor Limburgse scholen. De starterskit laat toe wilde bijen te

observeren in een innovatief educatief bijenhotel, een zaadmengsel van meerjarige

bijenplanten in te zaaien en aan de slag te gaan met wilde bijen in de klas!

Veel plezier ermee!


Inhoudsopgave

Klasgesprek 1e - 2e - 3e graad ................................................................... 4

Lesideeën en -materiaal 1e graad ........................................................ 12



Nuttige links ................................................................................................ 52


Klasgesprek

1e - 2e - 3e graad


Waarom hebben we bijen nodig?

Het is belangrijk even stil te staan bij het belang van (wilde) bijen. Waarom zijn bijen

belangrijk? Wat doen ze voor ons?

Voorbereiding

Verzamel de volgende items: bijvriendelijke bloemen, honing, een blik witte bonen in

tomatensaus, een fles ketchup, aardbeienijs (of ander fruit), een verrekijker, een vogelgids.

Zorg voor een doos waar al deze items in passen.

Indien je de ‘toneelversie’ van het klasgesprek wilt uitvoeren (met twee personen en

interactie met de klas), dan heb je ook de badges nodig met ‘Ik haat bijen’ en ‘Ik hou van

bijen’. Knip ze uit, kleef ze op karton en bevestig ze met een speld op je kleren. Knip ook de

bij uit, kleef op karton en bevestig ze op een stokje.

Dit scenario moet niet exact worden afgelezen. Het is eerder een richtlijn voor hoe het

gesprek kan verlopen maar is ook afhankelijk van je eigen stijl, de leeftijd van de kinderen en

hoe de klas reageert.

Toneelversie

Je hebt twee leerkrachten nodig: een bijenliefhebber (‘Bij’) en een bijenhater (‘Badge’).

Badge kan ook een grote bijensteek op het gezicht of de arm hebben (met lippenstift en

pen). De bedoeling van het gesprek is Badge uiteindelijk te overtuigen om van bijen te

houden.

Bij: Hallo iedereen, ik ben …Bij’s naam… Ik heb allerlei dingen geleerd over bijen en dat

zijn toch zo fascinerende diertjes. En heel nuttig voor mensen en andere dieren. Ik

heb een doos bij met spullen om aan jullie te laten zien. Oh! Hier komt …Badges

naam…

Badge: [Komt binnen] Hallo ...Bij’s naam..., hallo iedereen. Ik ben heel erg boos – ik was

daarnet in de tuin en ik zag een bij. Ik vind bijen heel akelig dus ik probeerde ze weg

te jagen, zo! (zwaait met de armen), maar toen stak ze me! Ik snap niet dat we bijen

moeten hebben. Ik wou dat ze niet bestonden.

Bij: Ik denk dat ik wel weet waarom ze jou stak – weet iemand het hier? [vraagt de klas]

Tja, het was het zwaaien dat het veroorzaakte. Het bijtje was waarschijnlijk banger

van jou dan jij van haar. Ze dacht dat jij haar ging aanvallen!

Badge: Oh, ik snap het! Maar wat had ik dan moeten doen? [vraagt de klas] Ach zo, dus de

volgende keer blijf ik dan gewoon staan en kijken en dan gaat ze gewoon weg om

op de bloemen ze gaan zitten? … Maar ik snap nog steeds niet waarom we bijen

nodig hebben.

[Gaat zitten/staan aan de zijkant, ongeïnteresseerd.]

Bij: Ik heb een doos met spullen bij om je hiermee te helpen en ik heb daarvoor ook jullie

hulp nodig [wijst naar de klas]. Er zijn een heleboel redenen waarom we bijen nodig

hebben, redenen die ...Badge’s naam... niet kent. Ik zou willen dat jullie me helpen

om ...Badge’s naam... uit te leggen waarom bijen belangrijk zijn. Willen jullie helpen?

Ik heb een vrijwilliger nodig [kiest uit klas.] Elke keer dat ...Badge’s naam... iets neemt

wat hij/zij leuk vindt en dat iets met bijen te maken heeft zou ik willen vragen dat jij

voor de klas loopt met deze bij [geeft de bij op een stokje, laat zien waar te stappen

en vraagt dan terug te gaan zitten, klaar om op te springen]. Wanneer het bijtje

wordt opgestoken dan wil ik dat jullie allemaal tegelijk beginnen te zoemen. Laten we

het even oefenen [Knikt naar het kind om voor de klas te stappen, kinderen zoemen.]


Dat hoorde ik niet! [overdreven stijl]. Kan dat wat luider? [Kind

stapt weer voor de klas, kinderen zoemen.]

Da’s al beter maar ik denk niet dat ...Badge’s naam... het gaat

horen. Probeer het nog eens. [Kind stapt weer voor de klas,

kinderen zoemen.]

Geweldig! Nu, laten we eens kijken wat ...Badge’s naam... uit de

doos zal nemen. Hey, ...Badge’s naam... kom eens kijken wat ik

hier heb!

Badge: Wat zit er in de doos? [Neemt bos bloemen uit de doos en

laat aan de klas zien.]

Dat zijn mooie bloemen, die zie ik graag in mijn tuin.

Bij: [Knikt naar kind met de bij, dat wandelt voor de klas, kinderen

zoemen.]

Badge: Waarom zoemen jullie? Denken jullie dat bloemen iets met bijen

te maken hebben?

Bij: [Bevraagt de klas, geeft hints en helpt indien nodig.]

Ja, bijen verzamelen nectar en stuifmeel uit de bloemen. Dat is

hun voedsel.

Badge: [Neemt pot honing en laat de klas zien.]

Mmmm, lekker! Ik hou van honing op mijn boterhammetjes voor

ontbijt.


zoemen.]

Badge: Honing heeft toch niets met bijen te maken, toch?


Jawel, bijen maken honing van nectar.

Infokaart 1: Er zijn drie soorten

bijen: honingbijen, hommels

en solitaire bijen. Er zijn 29

soorten hommels en rond de

300 soorten solitaire bijen

gekend in België.

Infokaart 2: Verschillende

soorten bijen verzamelen

stuifmeel en nectar van

verschillende soorten

bloemen. Bijen met een korte

tong verkiezen open bloemen

zoals margrieten, bijen met

een lange tong verkiezen

diepe bloemen zoals het

vingerhoedskruid.

Noot: Als je een bos

bloemen hebt en je doet

dit als klasgesprek, niet als

toneelstuk, dan kan je de

bloemen rond laten gaan.

Of je kan de verschillende

bloemen verdelen over de

klas en aan de kinderen

vragen de namen van

bloemen die ze kennen op

te schrijven.

Infokaart 3: Wanneer een

honingbij nectar vindt gaat ze

terug naar de kast en doet

een dans om de andere bijen

te vertellen waar het te

vinden is.

Infokaart 4: Als je al de

vluchten die bijen maken om

één pot honing te maken, bij

mekaar optelt, kom je aan

meer dan 60.000 km. Da’s

anderhalve keer rond de

aarde.


Badge: [Neemt het blik bonen in tomatensaus en toont aan de klas.]

Bonen in tomatensaus zijn m’n lievelingsgerecht!


zoemen.]

Badge: Jullie plagen mij! Bijen hebben helemaal niets te maken met

bonen in tomatensaus!


Bijen verspreiden stuifmeel van de ene bloem naar de andere.

Dat heet bestuiving. Wanneer een bloempje is bestoven kan het

uitgroeien tot een zaadje. De bonen in dit blik zijn de zaden van

de bonenplant.

Badge: [Neemt de ketchup en toont aan de klas.]

Ooh, lekker! Ketchup voor op mijn frietjes!


zoemen.]

Badge: Bijen kunnen geen honing maken van ketchup!


Bijen moeten de tomatenplanten bestuiven anders groeien er

geen tomaten aan. De zaadjes zitten in de tomaten.

Badge: [Neemt het aardbeienijs en toont aan de klas.]

Lekker! Aardbeienijs!

Bij: [Knikt naar kind met de bij, dat wandelt voor de

klas, kinderen zoemen.]

Badge: Jullie gaan me toch niet vertellen dat

aardbeienijs bijen nodig heeft!?


Bijen moeten de aardbeienplanten bestuiven anders groeien er

geen aardbeien. De zaadjes zitten aan de buitenkant van de

aardbeien.

[Vraagt de klas] Waarom moeten deze planten eigenlijk zaadjes

maken?

(De bonen, de zaadjes in de tomaten en de zaadjes op de

aardbeien?)

Zodat er meer planten kunnen groeien uit deze zaadjes – meer

bonen, meer tomaten, meer aardbeien.

Badge: [Neemt de verrekijker en toont aan de klas.]

Ah, een verrekijker om vogels mee te bekijken. Dat vind ik fijn, ik

heb veel vogels in mijn tuin.


zoemen.]

Infokaart 5: Zonder bijen om

hen te bestuiven, zouden

bonenbloemen niet uitgroeien

tot bonen, appelbloesems niet

uitgroeien tot appels en

aardbeibloemen niet tot

aardbeien.

Infokaart 6: We zouden niet

echt verhongeren zonder

bijen maar we zouden veel

meer rijst, brood en pasta

moeten eten. Een gezondere

voeding zou veel duurder

worden en veel mensen

zouden het zich niet meer

kunnen veroorloven.

Infokaart 7: Zonder bijen geen

pizza, confituur, appeltaart,

fruityoghurts, fruitsappen of de

meeste fruit en groenten. Er

zouden bijna geen tuinkruiden

meer zijn zodat het voedsel

flauw zou smaken.

Infokaart 8: Een hommel

bestuift een tomatenbloem

door ze naar onder te

drukken, haar buikje tegen de

bloem te houden en te

zoemen. Het stuifmeel valt

dan op haar pluizige lijfje.

Infokaart 9: De meeste van

onze tomaten worden in serres

gekweekt. De tomaten-

kwekers kopen hommelnesten

van een fabriek en ze

plaatsen die dan in de serres

om de tomatenplanten te

bestuiven.

Infokaart 10: In

perenboomgaarden in China

zijn er zo weinig bijen dat de

mensen zelf moeten gaan

bestuiven. Ze klimmen in de

perenbomen met

“bestuivingstokken”, gemaakt

met kippenveren, die ze in

een pot met perenstuifmeel

dippen en waarmee ze de

miljarden bloemen aanraken

om ze te bestuiven.

Noot: Bestuiving kan je tonen

door de bij op de stok,

bloemen en een stuk fruit of

bonen.


Badge: Hola! Wacht eens even! Verrekijkers hebben helemaal niets te

maken met bijen! Bijen bestuiven geen verrekijkers!


Heel veel vogels eten zaden en vruchten van planten die door

bijen werden bestoven. Zonder bijen zouden ze heel wat minder

te eten hebben.

[Vraagt klas.] Waarom zorgen planten er voor dat hun zaden

lekker smaken en vol energie zitten zo dat vogels en dieren ze

graag eten?

Ja, zo dat wanneer de vogels ergens anders een kakje doen, de

zaden daar ontkiemen en uitgroeien tot nieuwe planten.

Badge: [Neemt de vogelgids en toont aan de klas.]

Ah ja, er staan hierin veel soorten die ik leuk vind. Het roodborstje

is mijn lievelingsvogel.


zoemen.]

Badge: Aha, nu hebben jullie het mis! Roodborstjes eten niet alleen

zaden, ze eten ook insecten en wormen! Die kunnen genoeg

eten vinden zonder bijen!


Het roodborstje eet insecten maar ook een heleboel planten die

bestoven zijn door bijen.

Badge: Ik wist niet dat alles zo met mekaar verbonden was. Wie had ooit

gedacht dat bijen zo belangrijk zijn? Maar nu ik weet hoe

belangrijk ze zijn, kunnen jullie me wat meer over hen vertellen?

Bij: Natuurlijk kan ik dat. Maar nu je van gedacht veranderd bent

over de bijen zou je niet eerst liever een andere badge willen?

[Geeft Badge de ‘Ik hou van bijen’ badge.]

Bij: Het grootste probleem voor de bijen is dat er lang niet zoveel

wilde bloemen méér zijn als vroeger en er dus minder eten is. Ze

kunnen wel stuifmeel en nectar halen bij de fruitbloesems of

koolzaad maar die bloeien maar enkele weken per jaar. Als dat

de enige bloemen zijn dan lijden de bijen honger als die

uitgebloeid zijn.

Badge: Hoe kan ik helpen?

Bij: Je kan een bloemenweide op school aanleggen of andere acties

ondernemen om de school méér bijvriendelijker te maken.

Je kan ook vertellen over welke planten bijen graag hebben en

hoe je ze thuis kan kweken. Geen onkruidverdelgers gebruiken en

het gras een beetje langer later groeien kan ook al veel helpen.

Infokaart 11: Sommige planten

verleiden vogels om hun

zaden te eten door ze te

omhullen met energierijk

vruchtvlees vol met vitamines:

een bes.

Infokaart 12: In de meeste

gevallen verteert de vogel het

vruchtvlees en het sap maar

blijft het zaadje intact. Het kan

verderop worden ‘uitgekakt’.

De zaadjes groeien dan uit tot

nieuwe planten.

Infokaart 13: Een roodborstje

kan een vette koolrups eten

die heeft gesnoept van een

koolplant die wordt bestoven

door bijen. Dit heet een

voedselketen.

Infokaart 14: Bestuiving door

insecten is de manier waarop

driekwart van onze bloeiende

planten zaden maken. Minder

bijen betekent minder van

deze planten en minder

vogels en dieren die bessen,

zaden en insecten eten.

Infokaart 15: We hebben

ondertussen al 97% van onze

bloemenweides verloren sinds

de jaren ’30. Bloemenweides

werden omgevormd tot

akkers om voedsel voor

mensen te verbouwen.

Grotere velden zijn slechter

voor bijen omdat de wilde

bloemen en nestplaatsen

naar de kanten worden

geduwd.

Infokaart 16: Wetenschappers

ontdekken dat bestrijdings-

middelen de gezondheid van

bijen aantasten wanneer ze

planten bezoeken die

behandeld zijn. Er zijn ook

ziektes die de bijen belagen.

Infokaart 17: Huizen,

supermarkten, kantoren en

fabrieken zijn ook gebouwd

waar ooit bloemenweides

waren. Klimaatverandering

maakt ook het weer onstabiel

met overstromingen, droogte

en felle stormen. Het kan ook

warmer of kouder zijn dan

normaal. Dit alles maakt het

leven voor bijen moeilijker.


Klasgesprekversie

Als je de kinderen niet wilt laten zoemen of je bent maar alleen, dan kan je de ‘klasgesprek’

versie doen in plaats van het toneelstukje.

Breng gewoon de box aan en vertel de klas dat je een aantal dingen hebt die iets met bijen

te maken hebben. Neem de items een voor een uit de doos en vraag de klas wat het

verband met bijen is.

Je kan de tekst als leidraad gebruiken maar zonder het zoemen en zonder de teksten van

‘Badge’.


Het bijtje dat je kan gebruiken in het toneelstukje.

Fotokopieer het op stevig papier of kleef het op karton. Knip uit en bevestig het aan een

stokje zodat het kan worden vastgehouden.


De badges die je kan gebruiken in het toneelstukje.

Fotokopieer ze en kleef ze op karton. Bevestig een veiligheidsspeld aan de achterkant en pin

ze hiermee op je kleren.

Van de ‘Ik hou van bijen’-badge heb je er twee nodig. Aan het einde van het toneelstukje

wordt ‘Badge’ overtuigd en wisselt hij/zij zijn/haar ‘Ik haat bijen’-badge in voor een ‘Ik hou

van bijen’-badge.

Ik haat

bijen!

Ik hou

van

bijen!



1e graad


Wiskundige initiatie

Leerdomein Tips voor onderwerpen, inhouden en werkvormen Didactisch materiaal Eindtermen

Getallen De getallenlijn opbouwen tot 20 (aantal bijen op de bloemen

tellen)

Pagina 18 W 1.1

Getallen

(bewerkingen)

Optellen en aftrekken tot 20 zonder brug (bijen optellen of

aftrekken)

Pagina 19, 21 W 1.3

Muzische vorming


Beeld Een bij knutselen van een WC-rolletje Pagina 22 MV 1.4 & 1.5

Drama Het verhaal van ‘De ark van Noah’ voorlezen; de leerlingen

beelden de dieren uit (ook het bijtje komt aan bod)

MV 3.5

(beweging)

Muziek Versjes over bijtjes beluisteren en aanleren Pagina 23 MV 2.1 & 2.5

Drama Poppenspel spelen of laten spelen MV 3.5


Nederlands Leerdomein Tips voor onderwerpen, inhouden en werkvormen Didactisch materiaal Eindtermen

Begrijpend lezen Een stukje lezen en bespreken uit ‘Erik of het klein insectenboek’ ‘Erik of het klein insectenboek’ van

Godfried Bomans

N 5

Schrijven Lln. tekenen de weg naar het bijenhotel (doolhof) Pagina 17 N 4.7

(beweging: fijne

motoriek)

Lln. tekenen volgens stippellijnen Pagina 20

Begrijpend lezen Infotekst beluisteren en aan de hand ervan inlichtingen over het

leven van wilde bijen kunnen geven

www.natuurpunt.be/wilde-bijen-in-je-tuin N 2.6

Spreken Klasgesprek ‘Waarom hebben we bijen nodig?’ Pagina 9 N 2.5

Luisteren Verhaal beluisteren en navertellen ‘Fleur de Bij ontvangt een brief van de

koningin’ van Marianne Goudswaard en

Susan Sukkel

N 1& N 2.3

‘Maya de Bij’ (Studio 100)

Drama Tekst beluisteren; moeilijke woorden/vreemde dieren uitbeelden

‘Bee Movie’, ‘Microcosmos’, ‘Minuscule’,

‘Erik of het Klein Insectenboek’

N 2.6

Films bekijken M 6.2

http://www.natuurpunt.be/wilde-bijen


Wereldoriëntatie


Begrijpend lezen W.O. thema’s de lente en de vijf zintuigen WO 1.1 & 1.2

(bij proeven komt de bij aan bod)

Natuur Observatiefiche over de wilde bij invullen (Wat zie ik? Wat hoor

ik? Wat ruik ik? Wat voel ik?)

N 3.1 & WO 1.3

Natuur Wilde bijen observeren in een bijenhotel Educatief bijenhotel ‘Limburg wild van

bijen’

WO 1.22 & 1.26

Natuur Op basis van enkele eenvoudige criteria (6 poten, 2

voelsprieten) bijen (insecten) uit een groep dieren aanduiden

WO 1.1 & N 2.6

Natuur Een groep dieren van verschillende soorten klasseren volgens WO 1.1

gemeenschappelijke kenmerken

Verschil tussen bij, wesp, hommel

Begrijpend

luisteren

Aan de hand van een te beluisteren tekst de kenmerken van

een insect kunnen geven

WO 1.1 & N 2.6

Mens Aan de hand van de tekst je eigen zintuigen exploreren en WO 1.6

vergelijken met die van de bij

Natuur Wat eet een (wilde) bij? WO 1.5 & 1.3

Welk ‘materiaal’ heeft een bij nodig?


Lichamelijke opvoeding


Spel en sport- De Ark van Noah: uitbeelden van verschillende dieren

LO 1.19

spelen

Spel en sport- Hoe beleeft een bij haar omgeving? LO 1.20

spelen Geblinddoekt horen, voelen, ruiken,… WO 1.3


Help het bijtje terugvliegen naar het bijenhotel!


Een bij uit een WC-rolletje

Je hebt nodig:

- WC-rolletje

- Printer (of kopieermachine)

- Iets om mee te kleuren

- Schaar

- Lijm

- Papier

Print of kopieer het blad met het sjabloon.

Kleur (indien nodig) en knip de sjablonen uit.

Lijm eerst de rechthoek op het WC-rolletje en bedek het volledig.

Plooi de twee zijstrookjes om en lijm ze aan een uiteinde van het WC-rolletje.

Lijm nu de strepen, angel, vleugels en voelsprieten.

Alternatieve decoratie-ideeën:

Print het sjabloon in zwart op wit papier en kleur de vlakken naar eigen keuze in.

Print het sjabloon in zwart op gekleurd papier.

Lees voor uit een bijenboekje of vertel een bijenverhaal terwijl de kinderen knutselen!


Gedichten over bijen

Bijensong

Wat moet ik doen?

Doe nog even dat gezoem.

Waar moet ik het zoeken?

Vlieg nog een keer.

Vertel me meer.

Waar kan ik het vinden?

Wijs me hoe ik moet gaan.

Is het ver hiervandaan?

Ik moet je kunnen volgen.

Wijs me de volle bloemen.

Zoemen, zoemen, zoemen.

Ik ga op weg, ik ben al weg.

Bloemlezing

dat bijen bloemen

kunnen lezen

dat ze weten dat

die bloem en die

die heeft wat

bijen vinden wat ze zoeken

kunnen ze het ruiken

of weten ze het

en gaan ze ook nog proeven

ja, die bijen wel

die weten waar ze het

moeten zoeken

Gezoem in het vroege voorjaar

De wereld wordt langzaam groen

tuinen krijgen tulpenkleuren en narcissengeel

insecten vliegen met trillend gezoem

en gaan van bloem tot bloem.


Opstekertje

door een bij gestoken

dat doet even pijn

dat heb ik ervan opgestoken

en nu deppen met azijn

ze zeggen dat het helpen kan

niet dat ik het merken kan

ik zag het niet aankomen

ik bukte voor een bloem

kon die bij er wat aan doen

wilde ruiken of het lekker rook

nou, die bij dus kennelijk ook

en wij allebei dichterbij

kroop die bij dichter bij mij

nu zit ik met zwelling

van de pijnlijke prik

de angel is eruit

en ik zit met de schrik

Opruimen

gestoken door een werkbij

ga ik opgeruimd te werk

eigenlijk een klus van niks

dat ik nu pas merk

ik ga groter wonen

mijn speelgoed is nu opgeruimd

laat mijn moeder nu maar komen

mam, kijk eens

ik heb puingeruimd

(Bron: alle bovenstaande gedichten zijn geschreven door Irene Bakker.)

Bijtje zoemt

Bijtje zoemt de kamer rond.

Kijk, nu zit hij op de grond.

Maar ik hoor hem al weer zoemen…

O, daar zit hij op de bloemen.

Hé, waar blijft hij nu zo gauw?

Ja hoor, op die neus van jou!

Links en literatuur: http://www.bijenintwente.nl/lessuggesties%20onderbouw.pdf

http://www.bijenintwente.nl/lessuggesties%20onderbouw.pdf



2e graad



Leerdomein Tips voor onderwerpen, inhouden en werkvormen Didactisch materiaal EindtermenSchaalvergroting ontdekken en berekenen van voorwerpen

(bijv. stopcontact, schilderij, …) W 2.4

Muzische vorming


Beeld MV 1.4

Muziek Liedjes over bijen Maya de Bij MV 2.4

Drama Rollenspel over geïntegreerde teelt WO 1.4 & 1.19

Bewustmaking van het feit dat pesticiden schadelijk zijn voor

milieu en gezondheid en van het belang van alternatieven MV 3.3 & 3.4 & 3.6

Bekijken van film: Microcosmos, Bee Movie MV 3.1

Spel Memory-spel met wilde bijen Paren van wilde bijen van dezelfde soort


Nederlands


Luisteren Tekst beluisteren en reproduceren N 1.5

Taalbeschouwing Spreekwoorden (insecten – kevers …) Woordenboek N 6.1/6.5

Gedichten (spreekwoordenboek)

Kruiswoordraadsel, quiz

Woorden met 'bij' opzoeken

Spreken Kringgesprek over de wilde bij Pagina 30 N 2.5, 2.7, 2.9 & 2.10

Schrijven Maak een elfje over een wilde bij of een ander insect Pagina 31 N 4.7 & 6.1

Taalbeschouwing

Luisteren Tekst beluisteren en reproduceren N 1.5

Woordspelletjes Zoek de insecten in het letterraam Pagina 32 N 6.1/6.5


Wereldoriëntatie


Tijd Begrijpen dat de ontwikkeling en levenscyclus van een WO 1.3

wilde bij (insect) een kringverloop is

Ruimte

Oriëntatie van de te bezoeken boomgaard (aanduiden van

de windstreken) WO 6.1

Reisweg uitstippelen en aanduiden op een kaart

Natuur

De ontwikkeling van de verschillende stadia van de wilde bij

begrijpen WO 1.3

Natuur De leefwereld van de wilde bij herkennen WO 1.2 & 1.5

De relatie plant en bij begrijpen

Natuur Enkele gekende nuttige dieren associëren met hun rol in de WO 1.2 & 1.3

tuin of de boomgaard

Natuur Leerwandeling: op zoek naar wilde bijen Pagina 34 WO 1.2 & 1.5

Natuur

Kijken naar dieren in de lente: stadia van levenscyclus insect

vervolledigen Pagina 37 WO1.1 & 1.3


Kringgesprek

VRAAGSTELLING MOGELIJKE ANTWOORDEN, TIPS…

Wat is een wilde bij eigenlijk? Insect, familie van wespen en mieren

Hoe ziet ze er uit? Vier vleugels, zes pootjes, voelsprieten,

harig, soms geel/zwart gestreept (maar

niet altijd!)

Wat doet ze met haar voelsprieten? Proeven, ruiken, voelen

Heb je ooit verschillende soorten

gezien?

Er bestaan in België meer dan 300

soorten wilde bijen

Waarom noemen ze dat ‘wilde’ bijen? Ze worden niet door de mensen

gehouden

Hoe oud worden wilde bijen? Meestal maar enkele weken tot enkele

maanden

Wat eet een wilde bij? Ze drinkt enkel nectar maar ze

verzamelt ook stuifmeel voor haar

jongen (larven)

Waar haalt ze haar eten? Bloemen

Zijn bijen nuttig? Ja, ze bestuiven bloemen en zorgen zo

voor fruit, groenten…

Wat doet ze als ze in gevaar is? Sommige bijen kunnen steken. De angel

blijft niet zitten zoals bij de honingbij. De

pijn is ook veel minder en is ook sneller

weg

Wat doen wilde bijen in de winter? Ze zitten in hun nest en doen een

winterslaap

Leven wilde bijen in kolonies (groepen)? Alleen de hommels. Alle andere soorten

leven alleen (solitair)


Maak een elfje

Een elfje is een fee uit een sprookje. Maar het is ook een gedicht. Het is een gedicht(je) van

elf woorden, verdeeld over 5 regels.

Bloedzwart

mijn hart

in de kast

ik haal het eruit

kopen?

De eerste regel heeft een woord, de tweede twee enz. De vijfde regel heeft weer een woord

en bevat een samenvatting van het geheel. Een elfje is dus een woordentellend vers.

Nog wat extra uitleg:

De vorm is: 1 woord; 2 woorden; 3 woorden; 4 woorden en weer 1 woord.

Bijkomende regels:

zin 1: een niet bestaande kleur

zin 2: '... + een woord' of 'een woord + ...'

zin 3: plaatsomschrijving

zin 4: moet een werkwoord in staan

zin 5: krachtige samenvatting en/of clou

Het aantal lettergrepen is onbelangrijk en speelt absoluut geen rol.

Het laatste vers (= dus één woord) is de ‘bom’, waarmee je als het ware zegt: “juist ja!” Je

kunt die bom een beetje vergelijken met de ‘chute’ of ‘wending’ in andere dichtvormen.

Elke regel staat op zichzelf, apart – je mag één of meer zinnen dus met opzet niet in stukken

kappen.

Door de lengte van de woorden zorgvuldig te kiezen, kan men van het gedicht ook optisch

een mooi geheel maken.

Nog een voorbeeld van een elfje:

lieveheersbeestje

zeven stippen

rood met zwart

wat ben je mooi

zomer!


Woordzoeker

K E R K E V E R E N D O B I

B E R T A N G K R E K E L S

E N S I T K T E C T A R A L

E D K E E O O R W O R M D A

D A V E R K E V A T O O L G

O G O O M U G E I W A Y U H

I S P R I N K H A A N T I M

S V O R E B A H O N S T S I

A L I W T U U R L T E R M E

L I B E L O L E A S T A A R

P E C S O H O N I N G B I J

E G U P T E R A S M U S T A

V L I N D E R A A V L O R A

U L T S P R H O M M E L L S

Zoek de volgende insecten:

BLADLUIS MUG

EENDAGSVLIEG OORWORM

HOMMEL SPRINKHAAN

HONINGBIJ TERMIET

KEVER VLINDER

KREKEL VLO

LIBEL WANTS

MIER WESP


OPLOSSING

K E R K E V E R E N D O B I

B E R T A N G K R E K E L S

E N S I T K T E C T A R A L

E D K E E O O R W O R M D A

D A V E R K E V A T O O L G

O G O O M U G E I W A Y U H

I S P R I N K H A A N T I M

S V O R E B A H O N S T S I

A L I W T U U R L T E R M E

L I B E L O L E A S T A A R

P E C S O H O N I N G B I J

E G U P T E R A S M U S T A

V L I N D E R A A V L O R A

U L T S P R H O M M E L L S


Leerwandeling: Op zoek naar wilde bijen

Dit is het werkblaadje van ______________________________________

Hoi! Ga je mee naar buiten? Naar bijen kijken?

Met dit natuurboekje kom je van alles over ze te weten!

Wist je dat niet alle bijen honing maken en bij een imker leven?

Er zijn meer dan 300 soorten bijen gekend in België. Alleen de honingbij en een dertigtal

soorten hommels leven in kolonies.

Zo’n kolonie bestaat uit een koningin – die de moeder is van alle andere bijen in de kolonie –

een heleboel werksters en wat mannetjes (darren).

De meeste wilde bijen leven echter alleen. Het vrouwtje bouwt een nest, legt haar eitjes en

sterft daarna. Pas het volgende jaar komen de jonge bijtjes terug uit.

1. Zoek bijen.

Ga in de buurt op zoek naar bloemen. Daar heb je het meeste kans om bijen te vinden.

Kies een bij uit. Je kan proberen ze te vangen in een loeppotje (zie foto) maar kijk uit dat je ze

niet kwetst! Let ook op, sommige bijen kunnen steken!

Hoeveel pootjes tel je? ____________

Wat voor kleur heeft ze? _______________________________________

Is ze gestreept? Waarom, denk je? _____________________________

_______________________________________________________________

Zie je vleugels? ________________________________________________

Zie je ogen? ___________________________________________________

Laat het bijtje vrij en loop wat verder. Zie je nog andere bijen?

Zien ze er hetzelfde uit?

Zo niet, welke verschillen zie je?

________________________________________________________________

________________________________________________________________

Loeppotje


2. Bekijk de plant waar de bij zit.

Hoe ziet de bloem er uit? Is het een vlakke, open bloem (paardenbloem, margriet…),

een kelk (boterbloem, anemoon, klaproos…), een scherm (wortel, venkel…) of een

lipbloem (salie, erwt, boon…).

Open Kelk Scherm Lip

Kan jij uitzoeken welke soort plant dit is?

3. Kijk drie minuten. Wat doet de bij?

□ Stil zitten

□ Lopen

□ Vliegen

□ Eten

□ Iets anders: _____________________________________________________

___________________________________________________________________

Is de bij bedekt met een soort poeder? _____________________________

Welke kleur? ______________________________________________________

Wat denk je dat dit is? _____________________________________________

Waar dient het voor? ______________________________________________


Doet de bij misschien (ook) iets anders dan ‘poeder’ verzamelen?

___________________________________________________________________

Wat denk je dat ze doet? __________________________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

4. Portret.

Teken je bij en geef haar een naam. Thuis of in de klas kan je haar inkleuren.


Het leven van de metselbij:

levenscyclus van wilde bijen

De meeste wilde bijen leven maar enkele weken. Jonge metselbijtjes komen uit in het

voorjaar (sommige soorten in de zomer of zelfs de herfst). Ze paren en de vrouwtjes leggen

eitjes. De jonge larfjes groeien snel en worden groot in de zomer. Dan verpoppen ze. In de

vroege herfst komen de bijtjes uit de pop maar ze blijven in hun cocon in hun nestkamertje.

Zo doen ze hun winterslaap. En in het volgende voorjaar komen ze uit. En dan begint alles

weer van voren af aan.

Knip de vier fotootjes uit en kleef ze op de juiste plaats.

LEVENSCYCLUS

EI

LARVE

POP

BIJ



3e graad




Meten Oefeningen i.v.m. afstanden, snelheid, hoeveelheid voedsel, Meetinstrumenten, loepen, binoculair (?) W 2.1 & 4.1

gewicht, lengte, grootte van dieren W 5.1

Opmeten boomgaard: omtrek, aantal rijen, hoogte bomen, Meetinstrumenten, rekenmachine W 2.1 & 4.1

aantal bomen, … W 5.1

Meetkunde Oriëntatie op plattegrond, kaart, foto W 3.7

Oppervlakte berekenen van een boomgaard, schoolomgeving, tuin…

Schaalvergroting ontdekken en berekenen van voorwerpen (bijv. stopcontact, W 2.4

schilderij, …)

Schaalvergroting ontdekken: extrapolatie van gewicht, snelheid, kracht van Rekenmachine W 2.4 & 2.11

wilde bijen en andere insecten naar mensenmaat

Strategieën Tijd (dagen en uren tot bezoek aan het Provinciaal Natuurcentrum/De Lieteberg/boomgaard) Kalender W 2.1 & 2.12

en probleem- berekenen WO 5.1 & 5.4

oplossende (cfr. WO-tijd)

vaardig- Onkosten berekenen (inkom, bus, zakgeld, …) Rekenmachine W 2.11

heden

Tijd ontwikkeling wilde bij en/of andere insecten berekenen Rekenmachine W 2.11

Berekenen a.h.v. basisgegevens van het aantal uit te zetten honing- of wilde bijen Rekenmachine W 2.11

in boomgaard (per seizoen, week, …) Technische fiches, uitzetschema's

Verspreidingskaarten kunnen lezen, begrijpen en interpreteren Verspreidingskaarten wilde bijen INBO

Belang van het gevaar van het invoeren van exoten


Muzische vorming


Beeld Een wilde bij maken met papier-maché MV 1.4

(of zelf een variatie maken … mijn wilde bij…)

(alternatief: een kijkdoos/voeldoos)

(kenmerken van de bij of insect zijn duidelijk herkenbaar in het werk)

Drama Het verhaal: ‘Het vervelende lieveheersbeestje’ van Eric Carle dramatiseren… -decor MV 3.2/ 3.3/

- omvormen tot dialoog -attributen – kostuum (verkleedkleren) 3.5

- rollenverdeling -schmink N 4.7 / 4.8

-uiteindelijke voorstelling

Beweging Het verhaal: ‘Het luie lieveheersbeestje’ van Isobel Finn en Jack Tickle gebruiken om MV 3.2/ 3.3/

1. verhaal na te spelen 3.5

2. bewegingsspel (dierenmanieren) MV 4.1

Koken Honingkoeken/drankje…

Muziek Insectengeluiden beluisteren MV 2.1

- lied over insecten MV 2.4 / 2.2

- zelf een lied maken op een bestaande melodie

Beeld Bij bezoek aan museum, dierentuin of insectentuin: fotoreportage maken (z.o. Wisk. Init.) MV 5.3/6.1


Nederlands


Taalbeschouwing Naamgeving – volksnamen (betekenis) (Middeleeuwen) N 3.4

W.O.: tijd opzoeken WO

Luisteren Luistertekst (=gericht luisteren ) luistertekst N 1.5

10 vragen (verschillende soorten vragen aan bod laten komen)

Leren leren Woordspin maken over wilde bijen. N 3.2

opbouwen in verschillende kleuren. N 4.1

- voorkennis activeren WO 1.4

- gevonden info. toevoegen

- wat wil ik nog meer weten ?

…

Begrijpend lezen Thema – hoofdgedachte N 3.2

aangepaste tekst N 5

(thema – hoofdgedachte – leren samenvatten) N 6.1

Taal – Wil je meer te weten komen over … ? Mogelijkheden : N 2.2

W.O. Bezoek reserveren (telefonisch – email – brief …) -Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen N 1.4

Wiskunde Uitstap realiseren: interactief programma met een naverwerking. -De Blankaart MV 5.3/6.1

(rekenproblemen, domein- (insecten onder de loep) -Bijenmuseum W 3.7

overschrijdend) -Meli-Park W 2.11

(fotoreportage maken kan) -Vlindertuin

(grondplan) -Zoo van Antwerpen

(prijsberekening) -Dierenpark Planckendael

- Bijen- en Insectencentrum De Lieteberg

- …

Taalbeschouwing Spreekwoorden (insecten – bijen …) Woordenboek N 6.1/6.5

Gedichten (spreekwoordenboek)

Woordzoeker Pagina 43

Quiz Pagina 50


Wereldoriëntatie


Taal – Identiteitskaart opstellen van een wilde bij WO 1.1/1.2/1.3/1.4/

Natuur -voedselketen / piramide 1.5/1.6/1.7

Wilde bij :

Stam : de geleedpotigen

Klasse : insecta (insecten)

Onderklasse : gevleugelde insecten

Orde : Hymenoptera (Vliesvleugeligen)

Familie's: ….

Onderfamilie :

Soort :

W.O. – natuur Wil je meer te weten komen over insecten? LL 2

Muzische vorming : media Wil je meer te weten komen over bijen? WO 2.3

MV 5.3/6.1

Power Point presentatie…of een aangepast word-document realiseren

Alle mogelijke informatiebronnen (dragers) raadplegen : bib – cd-rom – dvd – internet – encyclopedie – video ...

Natuur Waarnemingsformulieren gebruiken met daaraan een zoekkaart met de 8 meest bekende soorten Koninklijke Natuurhistorische vereniging (KNNV) WO 1.1

(Utrecht) WO 1.2/1.3

Natuur Bestuderen van de ontwikkeling van een wilde bij Educatief bijenhotel 'Limburg wild van bijen'

Kalender pagina 48

Tijd De verschillende ontwikkelingsstadia van de wilde bij situeren in het verloop van het jaar + WO 5.2

Natuur begrijpen wanneer een bij actief is als bestuiver

Natuur Leefwereld van een wilde bij begrijpen WO 1.5

Relatie plant - bij begrijpen

Natuur Begrijpen dat door zijn gedrag als bestuiver de bij een nuttig dier is voor de mens

Mens Het antropologisch begrip 'nuttig' en 'schadelijk' aanleren

Lichamelijke opvoeding


Motorische

competenties

Waarnemen met de zintuigen van het lieveheersbeestje: voelen, ruiken, …


TAAL: Woordzoeker – Wilde Bijen

Zoek de volgende woorden:

LARVE HONINGBIJ POP EI

ZANDBIJ WESPBIJ METSELBIJ BEHANGERSBIJ

STUIFMEEL NECTAR WOLBIJ BLOEMEN

MODDER HARS BLAADJES GROEFBIJ


OPLOSSING:


Maak een hommelnest

Wat heb je nodig?

Aardewerk bloempot, 20cm diameter

Kunststof slang, 30cm lang en ca. 2cm diameter

Kippengaas

Stuk tegel

Nestmateriaal

Wanneer kan je dit doen? Het hele jaar rond

Hoelang duurt het? 30 minuten

Overzicht

Het aantal hommels gaat elk jaar achteruit, deels door de komst van de grote monoculturen

en verstedelijking, waardoor er minder beschikbare nestplaatsen zijn, en het verdwijnen van

wilde bloemen, waardoor ze minder voedsel vinden.

Door dit eenvoudig nest te maken geef je hen de kans in je (school)tuin te komen nestelen.

Veel soorten nestelen graag ondergronds, in oude muizennesten of woelmuisgangen. Als je

dan in de buurt nog wilde bloemen zaait is hun bedje helemaal gespreid!

Hoe doe je het?

1. Zoek een ruime hoeveelheid nestmateriaal, bij voorkeur materiaal uit een oud

muizennest. Je kan ook wat droog hooi verknippen. Of je koopt kapok. Dat is een

soort plantaardige wol. Gewone wol of katoen (watten) mag je niet gebruiken.

Hommels raken daar in verstrikt met hun pootjes. Zorg ervoor dat alle materiaal

kurkdroog is!

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Bedding+material&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8


2. Maak een soort ‘wieg’ uit kippengaas, die net in de bloempot past. Deze wieg moet

het nestmateriaal steunen en droog houden. Vul de wieg met nestmateriaal maar

druk het niet te sterk aan. Houd het luchtig! Zet de wieg met het nestmateriaal

ondersteboven in de pot; het nestmateriaal zit nu onderin de pot en het gaas

erbovenop.

3. Prik een aantal gaatjes in de rubber slang. Gebruik een dikke naald of een hele fijne

boor. Steek de slang schuin in de pot zo dat de hommels ze kunnen gebruiken om

daarlangs naar binnen of buiten te kruipen. Het uiteinde van de slang moet ongeveer

in de helft van de pot komen te zitten.

4. Graaf een gat, groot genoeg om minstens een derde van de pot in onder te

stoppen. De pot moet wat onder de grond staan omdat de hommels het graag wat

beschut en lichtjes vochtig hebben in hun nest.

5. Draai de pot zachtjes om terwijl je de slang, het gaas en het nestmateriaal met je

hand op z’n plaats houdt. Dan zet je de pot in het gat, er voor zorg dragend dat er

geen knikken in de slang zitten.

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Making+the+cradle&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Attaching+the+entrance+pipe&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Dig+a+hole&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Placing+the+nest&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8


6. Duw de grond terug aan tegen de pot en laat het andere uiteinde van de slang

enkele centimeters boven de grond uit steken. Leg de tegel over het gat in de

bodem van de pot om het nest droog te houden.

Vertaald uit: “How to make a bumblebee nest” van Gardeners’ World

http://www.gardenersworld.com/image.aspx?url=&area=&category=Projects:+Wildlife+gardening&title=Covering+the+nest&SiteChannelId=12&objectId=167&objectTypeId=6&moduleId=8

Copyright Lieteberg VZW – Alle rechten voorbehouden

48

KALENDER

Soort Bij/Wesp/Ander:

Plaats van het nest:

Oriëntatie: Hoogte:

Aantal

kamers

Datum

Stuifmeelbol Ei Eindprop

gemaakt

Larve Cocon Uitvliegen Bij

Eerste Laatste Eerste Laatste Eerste Laatste Eerste Laatste Eerste Laatste


Opmerkingen:


Wilde Bijen Quiz

Kruis bij de volgende vragen het juiste antwoord aan. Meerdere antwoorden zijn mogelijk.

1. Hoeveel soorten wilde bijen leven er in ons land?

□ 5 □ 50 □ 500 □ 5000

2. Welke insecten behoren ook tot de orde van Vliesvleugeligen?

□ sprinkhanen □ mieren □ wespen □ kevers □ libellen

3. Hoeveel vleugels heeft een wilde bij?

□ 4 □ 6 □ 8

4. Hoeveel poten heeft een wilde bij?

□ 2 □ 4 □ 6 □ 8 □ 10

5. Waarvan leven wilde bijen?

□ honing □ stuifmeel □ gras □ nectar

6. Op welk deel van hun lichaam kunnen wilde bijen iets hebben om stuifmeel te

verzamelen?

□ rug □ buik □ vleugels □ achterpoten

7. Waar nestelen wilde bijen?

□ in stenen □ in de grond □ in hout

8. Hoe zien nesten van wilde bijen er uit?

□ buisvormige gangen □ grote plantennesten

9. Wat kan je in de broedcellen vinden?

□ stuifmeelhoop □ eieren □ poppen □ larven □ parasieten

10. Welke van de afgebeelde cellen is de voorste cel?

Waarom is ze gemaakt?

□ broedcel □ bescherming tegen parasieten □ vestiaire

11. Welke bijtjes komen het eerst uit?

□ vrouwtjes □ mannetjes □ allebei tegelijkertijd


12. Hoe lang leven wilde bijen ongeveer?

□ 4 tot 6 dagen □ 4 tot 6 weken □ 4 tot 6 maanden □ 4 tot 6 jaar

Wat is een koekoeksbij?

□ het lievelingseten van de koekoek

□ een wilde bij die haar eieren in koekoeksnesten legt

□ een wilde bij die haar eieren in andere wildebijennesten legt

□ een wilde bij met dezelfde kleur als een koekoek


Nuttige

links


Nuttige informatie over wilde bijen

Nederlandstalige websites

bijensterfte.nl: website met recente informatie over de bijenproblematiek, met o.a.

samenvattingen van wetenschappelijke publicaties over de impact van pesticiden

wildebijen.nl: goed gedocumenteerd overzicht van alle in Nederland en België

voorkomende bijensoorten

natuurenmilieu.nl: overzicht van acties rond bijen van Natuur en Milieu

solitairebijen.ugent.be: informatie over het project van de Universiteit Gent;

gedateerde info, voornamelijk tekst

waarnemingen.be: overzicht van de gedocumenteerde soorten in België met foto’s

en links naar de waarnemingen

wageningenur.nl (dossier bijengezondheid): van de Universiteit van Wageningen

hymenovaria.nl: informatie vanuit de werkgroep Hymenoptera

bijenhelpdesk.nl: niet zo gebruiksvriendelijk, maar wel met heel veel informatie over

bloeitijd van nectarplanten, insectenvriendelijk beheer, enz

natuurpunt.be/wilde-bijen- je-tuin: uitgebreide informatie rond tuintips voor bijen

lieteberg.be: informatie over educatie rond (wilde) bijen

likona.be: website Limburgse Koepel voor Natuurstudie

biodiversiteitlimburg.be: info over de verspreiding van o.a. wilde bijen in Limburg

aculea.be: verzorgd door de werkgroep rond wilde bijen en wespen van Natuurpunt

Engelstalige websites

bumblebeeconservation.org: Britse website met alle informatie over hommels en hoe

ze te helpen

gardenersworld.com/how-to/projects/wildlife-gardening/how-to-make-a-

bumblebee-nest/167.html: hoe maak je een simple hommelnest

http://www.bijensterfte.nl/

http://www.wildebijen.nl/

http://www.natuurenmilieu.nl/bijen

http://www.solitairebijen.ugent.be/SB_website/levenswijze.html

http://waarnemingen.be/familie/view/22

http://www.pri.wur.nl/NL/nieuwsagenda/dossiers/Bijensterfte_bijen_verliezen_terrein.htm

http://www.bijenhelpdesk.nl/

http://www.natuurpunt.be/wildebijen

http://www.likona.be/

http://www.bumblebeeconservation.org/

Wilde Bijen Op School - Aculea in het LO_druk.pdf · 2016-04-17 · Zorg voor een doos waar al deze...

Documents

Transcript of Wilde Bijen Op School - Aculea in het LO_druk.pdf · 2016-04-17 · Zorg voor een doos waar al deze...