Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2....

47
Wetenschappelijk rapport participatietraject ‘Burgerkabinet’ / ‘Cabinet Citoyen’

Transcript of Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2....

Page 1: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

Wetenschappelijk rapport

participatietraject

‘Burgerkabinet’ / ‘Cabinet Citoyen’

Page 2: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

2

Dit rapport is opgesteld door de teams van het Brussels Informatie- Documentatie-en

Onderzoekscentrum (BRIO, VUB) en het Centrum voor Studie van Politiek (Cevipol,

ULB).

Auteurs

Rudi Janssens

Brussels Informatie- Documentatie- en Onderzoekscentrum (BRIO)

Vrije Universiteit Brussel (VUB)

[email protected]

Emilie van Haute

Centre d’étude de la vie politique (Cevipol)

Université libre de Bruxelles (ULB)

[email protected]

30 september 2017.

Page 3: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

3

Inhoud 1. Inleiding ...................................................................................................................... 4

2. Overzicht van de inspraakprocedure ......................................................................... 6

3. Inhoudelijke vergelijking ............................................................................................ 8

3.1. Fase 1. Online ideeënverzameling ...................................................................... 8

3.2. Fase 2 : Synthetrons .......................................................................................... 10

3.3. Fase 3 : Fysiek burgerkabinet............................................................................ 10

3.4. Transversale vergelijking................................................................................... 14

3.4.1. Meningen over Brussel .............................................................................. 14

3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ........................................................................... 19

4. Het Burgerkabinet/Cabinet Citoyen als experiment van participatieve democratie

...................................................................................................................................... 29

4.1. Inleiding ............................................................................................................. 29

4.2. Rekrutering en representativiteit van de deelnemers ..................................... 31

4.3. Rol (input) ......................................................................................................... 35

4.4. Effecten (output) ............................................................................................... 36

5. Conclusies................................................................................................................. 41

6. Referenties ............................................................................................................... 43

7. Bijlagen ..................................................................................................................... 44

7.1. Vragenlijst PRE-Cabinet Citoyen ....................................................................... 44

7.2. Vragenlijst POST- Cabinet Citoyen .................................................................... 46

Page 4: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

4

1. Inleiding

Vlaams Minister van Cultuur, Media, Jeugd en Brussel, Sven Gatz, startte in 2017 met

een project "Burgerkabinet" (BK) over Brussel. Tegelijkertijd lanceerde Rachid

Madrane, Minister van Jeugdbescherming, Justitiehuizen, Sport en de Promotie van

Brussel van de Féderation Wallonie-Bruxelles, een parallel project "Citizen Cabinet"

(CC) over hetzelfde thema.

Beide trajecten werden in nauw overleg uitgevoerd. De centrale vraag van het BK/CC

was: "Hoe beleef jij Brussel? ". Hiernaast werden nog een aantal bijkomende vragen

gesteld. Wat verwachten Franstaligen en Nederlandstaligen in Brussel of erbuiten van

Brussel? Wat trekt hen aan in Brussel? Wat stoort hen? Hoe informeren ze zich over

Brussel?

Het doel was om een beter beeld te krijgen van hoe enerzijds Vlamingen en

Nederlandstalige Brusselaars en anderzijds Walen en Franstalige Brusselaars hun

hoofdstad zien, maar tegelijk was het ook een zoektocht naar manieren om het

wederzijds respect tussen Brusselaars en niet-Brusselaars en Brusselaars onderling te

verdiepen en te versterken. De resultaten van de BK/CC zullen gebruikt worden als

basis voor toekomstige politieke keuzes.

Hiertoe werd een traject in drie fasen opgezet:

1) Fase 1: een online bevraging en mini-burgerkabinetten om ideeën te genereren

en de discussies in te leiden;

2) Fase 2: Synthetrons (zoeken naar gemeenschappelijke elementen) online

discussies waarbij deelnemers op elkaars voorstellen konden reageren en

samen discussiëren;

3) Fase 3: een 'fysieke' sessie waarbij mensen een dag samen in discussie gingen,

hun meningen konden uitdiepen en verfijnen, en die leidde tot concrete

beleidsvoorstellen.

Het inspraakproces werd gestuurd door een professioneel begeleidingsteam dat

verantwoordelijk was voor het uitwerken van de instrumenten, het begeleiden van de

verschillende fases en de concrete uitvoering van het inspraakproces. Dit innovatieve

project resulteerde in een eerste tussentijds rapport opgesteld door de betrokken

organisaties van dit begeleidingsteam (Moebius, Citizenlab, Synthetron).

Twee academische teams, een Nederlandstalig (BRIO, VUB) en Franstalige (Cevipol,

ULB), waren verantwoordelijk voor de wetenschappelijk begeleiding van het project.

Dit verslag is bedoeld als aanvulling op het tussentijdse rapport en is het resultaat van

het gezamenlijke werk van de wetenschappelijke teams. Het bestaat uit twee delen.

In een eerste deel van het rapport wordt een gedetailleerde analyse van de ideeën en

aanbevelingen uit de oefening uitgevoerd waarbij beide trajecten werden

Page 5: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

5

geïntegreerd. In een tweede stap stelt het rapport een vergelijkende analyse van het

proces en de methodologie van het BK/CC voor. De bedoeling van dit laatste deel is

om het inspraakproces kritisch te bekijken om in de toekomst een dergelijk initiatief

nog te verbeteren.

Page 6: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

6

2. Overzicht van de inspraakprocedure

Voor minister Gatz en zijn kabinet is de organisatie van een Burgerkabinet/Cabinet

Citoyen geen stap in het onbekende. Het is reeds voor de derde keer dat hij een

dergelijke inspraakprocedure organiseert. Voor minister Madrane en zijn

medewerkers is het de eerste keer. Beide trajecten BK/CC werden in nauwe

samenwerking ontwikkeld.

Als gevolg hiervan verliepen beide procedures nagenoeg gelijk. Interessant is dat de

burgerbetrokkenheid en de deelname aan het proces eveneens zeer vergelijkbaar zijn

(zie tabel 1).

De eerste fase van de online bevraging liep over twee maanden voor het

Nederlandstalige traject en twee maanden en drie weken voor het Franstalige. Dit

laatste focuste op negen thema's, twee meer dan het Nederlandstalige. In vergelijking

met het Nederlandstalig traject werden ‘Brussel als studentenstad’ en ‘Brussel als

sportstad’ toegevoegd. Op het einde van deze eerste fase bleek het aantal bezoekers

aan het platform en het aantal reacties en stemmen vrijwel identiek te zijn. Hierbij

dient opgemerkt dat er in deze fase meer ideeën werden geplaatst op het

Nederlandstalige forum dan op het Franstalige.

In de eerste fase werden eveneens mini-burgerkabinetten, korte fysieke sessies van

een specifieke doelgroepen of vereniging, georganiseerd. Langs Nederlandstalige kant

werden 9 dergelijke mini-burgerkabinetten gerealiseerd (met samen 175

deelnemers), langs Franstalige kant 11 (met 222 deelnemers). In beide trajecten

kenden de mini-burgerkabinetten met de expats het meest succes (95 deelnemers

aan Nederlandstalige kant, 98 aan Franstalige kant).

De tweede fase van de synthetrons duurde een week waarin 3 debatten werden

georganiseerd voor het Nederlandstalige traject en 2 voor het Franstalige. De extra

sessie aan Nederlandstalige kant had de relatie tussen Vlaanderen en Brussel als

onderwerp. Opmerkelijk is dat ook hier het aantal deelnemers bijna identiek is (42

langs de Nederlandstalige kant, 43 aan de Franstalige kant). In tegenstelling tot de

eerste fase werden er in deze fase meer ideeën gegenereerd langs Franstalige kant.

Tenslotte telde men in de derde fase van het 'fysieke' burgerkabinet aan

Nederlandstalige kant 106 deelnemers, terwijl 103 personen de sessie langs

Franstalige kant bijwoonden. Het Franstalige burgerkabinet resulteerde in meer

aanbevelingen op een beperkt aantal thema’s in vergelijking met het

Nederlandstalige.

Page 7: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

7

Tabel 1. Algemeen overzicht Burgerkabinet (BK)/Cabinet Citoyen (CC)

Burgerkabinet Cabinet Citoyen

Context 3e ervaring 1e ervaring

Fase 1.1: Online bevraging 2 maanden 2 maanden en 3 weken

9 thema’s 11 thema’s

2536 unieke bezoekers 2491 unieke bezoekers

337 ideeën 188 ideeën

170 reacties 210 reacties

1273 stemmen 1177 stemmen

Fase 1.2: Mini-Burgerkabinetten 7 mini-kabinetten 11 mini-kabinetten

175 deelnemers 222 deelnemers

Fase 2: Synthetrons 3 sessies 2 sessies

42 deelnemers 43 deelnemers

153 ideeën 219 ideeën

Fase 3: Fysiek Burgerkabinet 12 thema’s 9 thema’s

106 deelnemers 103 deelnemers

147 aanbevelingen 239 aanbevelingen

Bron: Tussentijdse verslagen (Nederlandstalig en Franstalig)

Aan het einde van het proces waren het aantal deelnemers en thema's die werden

behandeld in grote mate vergelijkbaar. Deze overeenkomsten vergemakkelijken de

vergelijking van de resultaten en van de voorstellen die voortvloeien uit het

inspraakproces, maar maken ook een grondige reflectie en analyse van de voordelen

en zwakkere punten van het proces zelf mogelijk.

Een vergelijkende analyse van de resultaten kan bijdragen aan het beleid dat beide

ministers afzonderlijk of gezamenlijk kunnen of willen voeren, maar het kan eveneens

de reflectie voeden inzake de overeenkomsten en verschillen in beleidsvisies over

Brussel van de eigen of andere taalgemeenschap.

Een diepgaande analyse van het inspraakproces maakt het ook mogelijk de drijfveren

van de burgers beter te begrijpen, en de zwakheden en mogelijkheden van deze

methodologische aanpak bloot te leggen, met het oog op het toekomstige gebruik van

de burgerkabinet-methode.

Page 8: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

8

3. Inhoudelijke vergelijking

De vergelijking van de resultaten wordt in twee stappen weergegeven. In eerste

instantie wordt een vergelijking gemaakt op basis van de verschillende fasen van het

participatieproces. Deze vergelijking resulteert in een gezamenlijk overzicht van de

output van beide parallelle processen. In tweede instantie wordt op een omvattende

manier een overzicht gegeven van de ideeën en de aanbevelingen die uit de drie fasen

van het Nederlandstalige en Franstalige proces naar voor zijn gekomen.

3.1. Fase 1. Online ideeënverzameling

Hoewel de betrokkenheid van de deelnemers op het online platform in grote mate

vergelijkbaar is, zijn er toch een aantal verschillen qua populariteit van de

voorgestelde thema's (zie tabel 3). Zo zien we dat in het Nederlandstalige luik meer

ideeën werden geformuleerd bij de thema’s ‘Brussel als hoofdstad’ en ‘Brussel als

werkstad’, terwijl bij het Franstalige traject ‘Brussel als leefstad’ eruit springt (zie tabel

2).

Uit de verschillen op basis van het totale aantal ideeën, reacties en stemmen samen,

blijkt dat de beleidsterreinen waarvoor de ministers zelf verantwoordelijk zijn, hoger

scoren in vergelijking met de andere. Hieruit zou men kunnen afleiden dat er via de

netwerken die dichter bij het kabinet aanleunen sterker gemobiliseerd is.

Tabel 2. Fase 1: Vergelijking thema’s naar populariteit

Volgorde Ideeën Totaal aantal ideeën, reacties, stemmen

BK CC BK CC

1 Brussel als hoofdstad

Brussel als woonplek

Brussel als woonplek Brussel als woonplek

2 Brussel als woonplek

Brussel als sportieve stad

Brussel als cultuurstad

Brussel als cultuurstad

3 Brussel als werkstad

Brussel als hoofdstad

Brussel als hoofdstad Brussel als sportieve stad

Page 9: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

9

Tabel 3. Fase 1: Vergelijking activiteit op het online platform

Ideeën Reacties Stemmen Totaal CC BK CC BK CC BK CC BK

Brussel als woonstad 40 56 101 54 404 458 545 568

Brussel als winkelstad 16 21 3 6 31 27 50 54

Brussel als jongerenstad 17 18 5 6 59 50 81 74

Brussel als hoofdstad 20 108 9 16 60 101 89 225

Brussel als cultuurstad 19 16 31 37 265 262 315 315

Brussel als stad met diversiteit 17 32 18 15 72 115 107 162

Brussel als werkstad 9 50 9 9 18 99 36 158

Brussel als onbekende stad 8 29 6 21 64 117 78 167

Brussel als uitgangsstad 3 7 4 6 39 44 46 57

Brussel als sportieve stad 24

13

117

154

Brussel als studentenstad 7

9

27

43

Totaal 180 337 208 170 1,156 1,273 1,544 1,780

Page 10: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

10

3.2. Fase 2 : Synthetrons

Hoewel ook in deze fase het aantal deelnemers aan beide trajecten in belangrijke

mate overeenkomt, kunnen we ook hier een aantal verschillen vaststellen inzake de

populariteit van de thema’s (zie tabel 4). Vooral het thema ‘toegankelijkheid’ leverde

langs Franstalige kant meer ideeën op.

Tabel 4. Fase 2: Vergelijkend overzicht van de synthetrons

Aantrekkelijkheid Toegankelijkheid Totaal CC BK CC BK CC BK

Aantal deelnemers 12 13 31 18 43 31

Aantal reacties 237 242 426 251 663 493

Aantal synthetrons 85 56 134 64 219 120

Aantal bipotrons 55 47 105 77 160 124

3.3. Fase 3 : Fysiek burgerkabinet

De deelnemers aan de fysieke burgerkabinetten werd gevraagd om een slogan en een

visie voor Brussel 2030 te ontwikkelen voor de thema’s die vooraf door de stuurgroep

werden geselecteerd (12 voor het Nederlandstalige kabinet, 9 voor het Franstalige).

De deelnemers moesten eveneens aanbevelingen formuleren.

Wat de slogans en de visie op Brussel betreft, kwamen in beide oefeningen veel

gelijksoortige ideeën naar voor. Figuur 1 geeft een samenvatting van de deze slogans

en ideeën in de vorm van een woordenwolk.

Page 11: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

11

Figuur 1. Fase 3 : Overzicht van slogans en ideeën voor BK/CC samen,

de visie op Brussel 2030

Bron: Begrippen die in de slogans en visies van beide fysieke burgerkabinetten naar voor kwamen

(vertaald door de auteurs)

Opmerking: Wordcloud gemaakt door worldclouds.com

Page 12: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

12

Tabel 5. Fase 3 : Vergelijkend overzicht van thema’s en slogans

Thema’s Slogans

CC BK CC BK

Quelle communication pour l'image et la promotion de Bruxelles?

Promoten van Brussel Elle a tout d’une grande ! Kom Brussel beleven

Ontdek Brussel Brussel is daar, Brussel is er, Brussel is it.

Bruxelles, ville de diversité, de cohésion sociale, de multiculturalité, cosmopolite

Multicultureel Brussel Bruxelles, ma belle, l’interculturelle.

Wij are le monde.

Le sport à Bruxelles

Sport, accessible à tous

La culture à Bruxelles Cultuur in Brussel Bruxelles, tribune du melting pot culturel.

Beleef Brussel samen

Les jeunes à Bruxelles Jong in Brussel Be you : Bruxelles jeune et libre !

Voor jongeren, door jongeren.

L'éducation et l'enseignement à Bruxelles

Brussel als onderwijsstad Nos écoles bruxelloises mixtes 3.0 : celles où tout le monde vient avec le sourire.

Een voldoende kwaliteitsvol en toegankelijk onderwijsaanbod voor alle lagen van de bevolking waarbij het schoolbestuur een weerspiegeling vormt van de Brusselse samenleving.

La gouvernance à Bruxelles Brussels beleid Bruxelles, une métropole à échelle humaine et efficace.

Brussel is een wereldstad op mensenmaat met een daadkrachtig beleid gebaseerd op eenvoud, middelen en inspraak

Bruxelles-Brussel Vanaf nu, je vous comprends – à partir de maintenant, begrijp ik u.

L'aménagement urbain et l'espace public à Bruxelles

Een proper, aantrekkelijk en gastvrij Brussel

Bruxelles, la belle, propre et verte.

Samen houden we Brussel proper.

Een groen Brussel Samen groen gezond

Page 13: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

13

(propreté, aménagement du territoire, espaces verts, etc.)

Ontmoetingsplekken in Brussel

Plekken trekken mensen aan.

La mobilité à Bruxelles Brusselse mobiliteit Je partage, tu bouges, nous

respirons. Een ecologisch, mensvriendelijk en gecoördineerd 3D-verkeersnet, met meer aandacht voor ondergrondse verplaatsingen

Page 14: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

De wijze waarop de ideeën werden verzameld, meer bepaald de manier waarop de

prioriteiten qua ideeën en aanbevelingen werden geformuleerd, verschilde enigszins

in beide processen.

Van Nederlandstalige kant werden de deelnemers, na de discussierondes, uitgenodigd

om drie stemmen op hun favoriete voorstellen per thema uit te brengen. De

facilitators, die de verschillende groepen begeleidden, selecteerden voor elk van de

drie stemrondes de drie populairste voorstellen binnen de verschillende thema’s. Als

gevolg daarvan werden maximaal 9 voorstellen per thema geselecteerd (in totaal: 75

voorstellen). In een tweede fase werden de deelnemers uitgenodigd om slechts één

voorstel per thema (12 voorstellen) te weerhouden, een voorstel dat aan het Vlaams

Burgerparlement zou worden voorgelegd. Er werden in totaal 60 voorstellen

geformuleerd, maar deze werden dus niet allemaal in de stemprocedure opgenomen.

Aan Franstalige kant kregen de deelnemers elk 9 stemmen die ze aan alle

aanbevelingen konden geven, ongeacht het thema. De enige beperking die de

deelnemers opgelegd kregen, was dat ze niet meer dan 3 stemmen aan hetzelfde

voorstel konden geven. Als tweede stap werden de deelnemers uitgenodigd om aan

de minister de maatregelen voor te leggen die door de meerderheid waren

goedgekeurd (35 voorstellen). In totaal werden 90 voorstellen, die van een aantal

deelnemers stemmen ontvingen, niet ter stemming voorgelegd, 114 voorstellen

kregen geen enkele stem.

Daarom hebben we gekozen voor een vergelijking van het geheel van ideeën en

voorstellen.

3.4. Transversale vergelijking

Tijdens de drie fasen van het proces formuleerden de deelnemers meer meningen

over Brussel (in fase 1 en 2), dan aanbevelingen of ideeën (die meer in fase 3 aan bod

kwamen).

In dit deel presenteren we deze meningen en ideeën op een synthetische manier (we

combineren deze uit de drie fasen) en transversaal (we vergelijken deze uit het

Nederlandstalige en Franstalige parcours).

3.4.1. Meningen over Brussel

Wat de evaluatie betreft, richtten de deelnemers zich op die aspecten die zij in Brussel

waarderen en die volgens hen het een unieke stad uitmaken. Maar in de loop van de

verschillende fasen van de Burgerkabinet/Cabinet Citoyen formuleerden ze ook een

aantal klachten of wezen ze op dingen die slecht functioneren of die in Brussel voor

verbetering vatbaar zijn. Uit deze vergelijkende oefening vallen drie belangrijke

waarnemingen op.

Page 15: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

15

Enerzijds is het frappant om vast te stellen dat beide trajecten sterk vergelijkbare

resultaten opleveren. Zowel vanuit Nederlandstalige als Franstalige kant komen

dezelfde positieve en negatieve aspecten en analoge kritieken naar voor. Daarom

maken we bij deze evaluatie geen onderscheid tussen de taal van het traject

waarbinnen de meningen werden geformuleerd. Daar waar er toch elementen

opduiken die specifiek zijn voor één van beide trajecten wordt dit duidelijk

aangegeven.

Anderzijds wijzen de deelnemers vaak op de vele voordelen en het potentieel van

Brussel, maar ze nuanceren deze tegelijkertijd of formuleren toch een aantal

belangrijke bezwaren. Vanuit hun standpunt worden de mogelijkheden van Brussel

onvoldoende benut en benadrukt.

Tenslotte is er, naast de evaluaties van voorgestelde thema's, nog een opvallende

overeenkomst. De deelnemers leggen erg de nadruk op de negatieve effecten van de

politieke fragmentatie en de versnippering van de bevoegdheden tussen de

overheidsniveaus, hetgeen een unieke coherente visie voor Brussel belemmert. De

kritiek op de fragmentatie heeft zowel betrekking op de verschillende initiatieven, de

onderlinge informatie-uitwisseling en de middelen die door beide gemeenschappen

worden ingezet, alsook op de versnippering van de bevoegdheden over de

verschillende machtsniveau’s. De deelnemers benadrukten dat de tegenstellingen

tussen de beide taalgemeenschappen in het politieke discours niet de realiteit van de

stad weerspiegelen. In dezelfde context wijzen ze er ook op dat de inspanningen om

de individuele gemeenten en hun initiatieven te promoten soms ten koste gaan van

een globale visie op Brussel. Deze kritiek komt systematisch binnen ieder thema naar

voor (mobiliteit, onderwijs, werkgelegenheid, sport, cultuur, handel, enz.), zowel

vanuit Franstalige als Nederlandstalige hoek. Het verwijst expliciet naar de politiek-

institutionele structuur van Brussel. Dit wordt mooi geïllustreerd door de interventie

van een van de deelnemers die opmerkte: "De communicatie over het culturele

aanbod is versnipperd net zoals het beeld van het land. We zijn op zoek naar dezelfde

informatie via verschillende kanalen, maar we vinden elkaar niet. Er zou een plaats

moeten zijn waar al deze informatie wordt samengebracht en die door één enkele

organisatie wordt gecoördineerd. "

Naast deze drie belangrijke algemene observaties resulteert de analyse ook in een

aantal specifieke bedenkingen ten aanzien van de voorgestelde thema's.

Volgens de deelnemers is een eerste pluspunt van Brussel het internationale karakter

en de status als hoofdstad. Culturele diversiteit, meertaligheid en Brussel als ‘melting

pot’ worden als een rijkdom gezien voor de stad. De internationale aanwezigheid

wordt echter niet altijd als dusdanig ervaren op het lokale niveau. Diversiteit en

multiculturaliteit betekenen niet noodzakelijk interculturaliteit en evenmin dat de

mensen met een verschillende achtergrond elkaar ook echt ontmoeten.

Gemeenschappen en subculturen hebben de neiging om naast elkaar te leven,

Page 16: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

16

geïsoleerd, waarbij zich getto’s gaan vormen. Ook de status van internationale

hoofdstad beantwoordt niet altijd aan de concrete praktijk, denken we bijvoorbeeld

maar aan de openingstijden van de Brusselse winkels.

Een tweede pluspunt dat door de deelnemers wordt beklemtoond, is dat Brussel een

'hoofdstad op mensenmaat’ is, onderverdeeld in verschillende buurten met elk een

rijk potentieel. De deelnemers wijzen echter op de moeilijkheden om deze eigenheid

van Brussel te behouden. Ze geven aan dat Brussel een dure stad is geworden, met

een woningmarkt die vooral voor jongeren en voor gezinnen met kinderen moeilijk

betaalbaar is. De stad is ook niet erg aangepast aan mensen met een beperking of die

minder mobiel zijn.

De Brusselse identiteit wordt als een derde positieve eigenschap naar voor geschoven,

Brussel wordt gekenmerkt door openheid, en is uniek en authentiek. Iedereen is

welkom in Brussel en kan er zich thuis voelen. Deze identiteit wordt echter makkelijk

overschaduwd door het negatieve beeld van de stad, die wordt ‘ontmenselijkt’ als de

hoofdstad van Europa ('Brussel besloot dat ...').

Brussel heeft, volgens de deelnemers, een enorm potentieel aan creativiteit en talent,

vooral onder de jeugd. Het is echter niet gemakkelijk om deze talenten economisch of

cultureel te laten ontluiken. De hindernissen waarmee jongeren worden

geconfronteerd zijn vooral een gebrek aan een omgeving die inzet op durf en

innovatie (bijv. op vlak van de architectuur), en een gebrek aan infrastructuur

(onderwijs, sport, jeugdlokalen, enz.).

Een vijfde positief element waarnaar wordt gewezen is het levende en veelzijdige

karakter van de stad. Maar dit is niet het beeld dat iemand op het eerste gezicht

ervaart. Wanneer men aankomt in de stad (bijvoorbeeld met de trein) is de indruk niet

uitnodigend. Je moet zelf op zoek naar de verborgen schatten van Brussel. Niet enkel

mensen van buiten Brussel en toeristen maar ook de Brusselaars zelf kennen vooral

de wijken en commerciële centra die in de media frequent aan bod komen, maar veel

minder de andere wijken en winkels.

Ook de vele groene ruimten worden erg geapprecieerd en zelfs het openbaar vervoer

krijgt van velen een positieve waardering mee. Maar dit positieve wordt

overschaduwd door de vervuiling van de openbare ruimte en het gebrek aan

groenonderhoud. Er is een gebrek aan city marketing met een kwalitatievere invulling

van de commerciële ruimtes waarvoor niemand verantwoordelijk lijkt en het geheel

hierdoor chaotisch overkomt. De deelnemers beklemtonen dat Brussel een vervuilde

stad is, waar de luchtkwaliteit erg slecht is. Brussel is in hun ogen een overbelaste stad,

waar de auto de nodige ruimte krijgt maar de infrastructuur voor de zwakke

weggebruiker te wensen over laat.

Het openbaar vervoer in Brussel is vooral gericht op de pendelaars waardoor er ‘s

avond en in het weekend te weinig wordt op ingezet. De investeringen in mobiliteit

Page 17: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

17

zijn onvoldoende, en als er openbare werken worden uitgevoerd is er een gebrek aan

coördinatie en controle.

Deelnemers beklemtonen het belang van Brussel als studentenstad met een

kwalitatief hoogstaand onderwijsaanbod op alle niveaus. Maar dat onderwijs zou een

veel belangrijker rol kunnen spelen om de stad te leren ontdekken en om bruggen te

slaan tussen culturen, talen en de regio's van het land. De deelnemers betreuren het

gebrek aan samenwerking tussen de Franstalige en de Nederlandstalige

onderwijsnetwerken, maar ook het gebrek aan zichtbaarheid van Brussel als

studentenstad, hetgeen ze mede verklaren door het feit dat de twee belangrijkste

campussen van de ULB en de VUB geïsoleerd en ver van het centrum liggen.

Tot slot appreciëren de deelnemers het brede en diverse culturele aanbod in Brussel.

Het probleem hier is echter de gebrekkige en ongecoördineerde informatie en

communicatie over dit aanbod. Het is moeilijk om te weten welke activiteiten er plaats

vinden, zelfs voor de Brusselaars. De kritiek op het gebrek aan informatie vindt men

ook op andere terreinen (sport, jeugd, werkgelegenheid, enz.).

Het Nederlandstalige traject besteedde ook extra aandacht aan de reflectie over de

relatie tussen Brussel en Vlaanderen. Ondanks de centrale ligging van Brussel, vinden

de deelnemers dat het voor de meeste Vlamingen toch een ongekende en onbeminde

stad is. Dit is niet enkel omwille van een gebrekkige communicatie maar is in de eerste

plaats een politiek gegeven. Zo ontbreekt het Vlaanderen aan een duidelijke visie op

hun hoofdstad. De Vlaams-Brusselse politici kunnen te weinig hun stempel drukken,

zowel in de Brusselse politiek, als in het Vlaamse politieke debat. Ook de strikte grens

tussen Brussel en Vlaanderen draagt hiertoe bij. Een tweede element dat weegt op de

relatie tussen Brussel en Vlaanderen is de taalproblematiek. Brussel mag dan wel

officieel een tweetalige stad zijn, de dienstverlening wordt vanuit Vlaanderen niet zo

ervaren, en hierbij wordt naast de administratie ook naar de gezondheidszorg en de

politie verwezen. Op politiek vlak spreken de deelnemers van een ‘gespannen

tweetaligheid’, al is er toch wel een opening naar het Nederlands en onderstrepen de

tewerkstellingscijfers het belang van die tweetaligheid. Brusselaars vinden dan weer

dat Vlamingen minder gespannen en gecrispeerd met deze taalaspecten moeten

omgaan.

Page 18: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

Tabel 6. Synthese van de evaluaties van Brussel door de deelnemers (3 fasen, zowel BK als CC)

Positieve aspecten Negatieve aspecten

Internationale stad, hoofdstad (culturele diversiteit, de wereld in het klein, meertaligheid, smeltkroes)

Weinige ontmoetingen tussen culturen, tussen talen, tussen gemeenschappen - getto’s (studenten, ambtenaren, expats, kanaalproject, etc.) Beperkte openingstijden van winkels

Hoofdstad op mensenmaat Dure stad - Gebrek aan betaalbare woningen Stad niet aangepast aan mensen met een beperking en families

Brusselse identiteit: openheid, eenvoud, authenticiteit Negatief beeld van Brussel, als hoofdstad van Europa ('Brussel besloot dat ...'), kleine feiten worden opgeblazen, enz.

Enorme potentieel van jeugdig talent Gebrek aan durf en innovatie (architectuur) Gebrek aan infrastructuur (cultuur, onderwijs, sport)

Levendige en veelzijdige stad Op het eerste zicht weinig gastvrij (toegang tot de stad, stationsomgeving, veiligheid, enz.) Onbekend voor Vlamingen en Walen maar ook deels voor de Brusselaars zelf (sommige wijken weinig bekend, negatief beeld in de media, in films enz.)

Groene stad Vuile stad, slecht onderhouden publieke ruimte (trottoirs, voetgangerszone, enz.), slecht onderhouden groene ruimtes Slecht management van kwalitatieve invulling van commerciële ruimtes Vervuilde stad, slechte luchtkwaliteit Verkeerscongestie: te veel auto's; weinig aandacht voor zwakke weggebruikers; openbaar vervoer op maat van de pendelaars (maar weinig opties ‘s avond en in het weekend) Gebrek aan planning en controle van openbare werken

Studentenstad – kwalitatief onderwijs Onderwijs niet afgestemd op de arbeidsmarkt (type onderwijs, aangeboden opleiding, talenkennis)

Breed en gediversifieerd cultureel en sportief aanbod Versnippering van informatie (sport, cultuur, werkgelegenheid, onderwijs, winkels, enz.) Gebrek aan politieke visie (inertie, chaos, te veel beleidsniveaus)

Page 19: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

3.4.2. Ideeën en aanbevelingen

Naast de beoordeling en perceptie van Brussel is het Burgerkabinet/Cabinet Citoyen

vooral een oefening in het formuleren van ideeën en aanbevelingen als reactie op de

uitdagingen van het Brussel van vandaag. Tabel 7 geeft hiervan een samenvatting.

Sommige van deze ideeën werden binnen verschillende thema’s geformuleerd

(bijvoorbeeld talentenjachten voor de jeugd, die zowel binnen het thema 'cultuur' als

'jeugd' naar voor kwamen). Zij komen in de tabel slechts één keer voor. Andere ideeën

zijn dan weer een synthese van verschillende ideeën die in verschillende fases van het

inspraakproces werden geformuleerd. Men dient ook rekening te houden met het feit

dat beide trajecten licht verschillen, en dat de manier waarop werd gestemd (anoniem

en meerdere stemmen mogelijk) ook het risico's van 'ballot-stuffing' (eenzelfde

persoon die verschillende stemmen uitbrengt) niet uitsluit. En wanneer iemand niet

reageert of stemt op een bepaalde aanbeveling, betekent dit niet noodzakelijk dat

men hier niet akkoord mee gaat.

De ideeën over het thema communicatie en promotie van Brussel draaien vooral rond

betere informatie, het gebruik van stadsambassadeurs en het verfraaien van het

visuele straatbeeld. Wat de informatie betreft, is er een grote vraag naar meer

coherentie en minder versnippering. Zo wensen de deelnemers meer aandacht voor

de aankomstplaatsen in de stad (vooral de stationsomgeving), met eenduidige visuele

informatie, digitale kiosken of een infostand. Ook de signalisatie zou duidelijker en

uniformer moeten, bijvoorbeeld in de metro (bij evenementen of verwijzend naar

bezienswaardigheden), langs de straat (parkings), de bewegwijzering in wijken …

Eenzelfde aandacht zou er moeten zijn bij de productie van stadskaarten, postkaarten,

rondritten, bewegwijzering, QR-codes en online applicaties die de diversiteit van de

wijk en de interessantste winkels aanduiden (gastronomie, design, enz.) met behulp

van een unieke en duidelijke bewegwijzering in verschillende kleuren (zoals bijv.

'Sprout to be Brussels'). Andere suggesties zijn het verbeteren van het imago van

Brussel in de traditionele media, op sociale netwerken (serie of portretten van Brussel

op het web), door gebruik te maken van reclamefilms, of door het promoten van

Brussel als decor voor films of als bestemming voor kort verblijf (dag / weekend). De

deelnemers benadrukken ook het ‘menselijk kapitaal’ dat Brussel in zijn promotie kan

gebruiken (expats, buitenlandse journalisten, ambassades, enz.). Tenslotte kan de

promotie van de stad visueel attractiever, via projecten (soort van Tomorrowland

festival of internationale tentoonstellingen), symbolen (smurfen) en meer gedurfde

architectuur.

Bij het thema diversiteit benadrukken de deelnemers voornamelijk de behoefte tot

het creëren van ontmoetingsmogelijkheden en het samenleven van de verschillende

gemeenschappen in Brussel (interculturaliteit in plaats van multiculturaliteit). Hierbij

denken de deelnemers onder meer aan: een Brussels festival van de diversiteit, een

Page 20: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

20

agenda en lijst van bedrijven en winkeltjes uit de verschillende gemeenschappen,

buurtvergaderingen met mensen met verschillende taalachtergrond, het afbouwen

van getto’s (bijv. niet alleen achtergestelde buurten maar ook ambtenarenwijken,

Europese wijk …). Hiernaast zijn er ook voorstellen om de rol van scholen te versterken

(meer aandacht voor diversiteit in opleiding, organiseren van bezoeken) of om via de

media de waarde van diversiteit uit te dragen.

Het thema ‘Brussel als sportstad’ werd alleen in het Franstalige traject als apart

onderwerp aangeboden. De voorstellen van de deelnemers hier zijn gericht op

samenwerking inzake activiteiten (partnerschappen tussen scholen en sportclubs,

publiek-private samenwerking, partnerschap tussen topsport en amateursport) en

een samenwerking op het vlak van informatieverstrekking (suggestie voor de

publicatie van een ‘sportoscoop’). De deelnemers dringen ook aan op de verbetering

van de infrastructuur en willen meer aandacht voor de plaats van sport op school. Een

andere denkpiste is het verbeteren van de toegankelijkheid van sport voor iedereen

(via straathoekwerk, sportcheques, sportdag in de stad …).

Op het vlak van cultuur suggereren de deelnemers een betere toegankelijkheid (qua

prijs, voor mensen met een handicap, op het vlak van taal) en de nodige aandacht

voor diversiteit. Ook hier worden er voorstellen gedaan om de informatie te

centraliseren (unieke culturele agenda, advertenties in metro, een uniek label voor

grote evenementen, enz.). De ontwikkeling en verbetering van infrastructuur zijn ook

voor dit thema belangrijke aspecten (culturele ‘centers of excellence’).

Wat het thema jeugd betreft, richten de aanbevelingen zich op de toegankelijkheid

(jeugdpas, belastingvoordelen om jongeren in Brussel te houden), informatie (met

name over rechten van jongeren), het bouwen van bruggen (ontmoetingen tussen

jongeren en politiek, jongeren en politie, …) en de infrastructuur (voor jongeren en

gezinnen).

De voorstellen inzake onderwijs richten zich op een kruisbestuiving van de thema’s

diversiteit en beleid: cursussen in burgerschap, meertaligheid, uitwisselingen binnen

Brussel en interregionale uitwisselingen, diversiteit binnen de inrichtende machten,

samenwerking tussen de leraren, en tussen universiteiten hun studenten en de stad.

Ze willen ook meer ondersteuning voor leerlingen en studenten in kwetsbare situaties

(ontmoetingscentra, versterking van de rol van het PMS inzake pestgedrag,

rolmodellen voor de leerlingen bijv. Kompany). Ten slotte pleiten de deelnemers ook

hier voor een verbetering van de infrastructuur.

De thema's die de meeste ideeën en aanbevelingen genereerden zijn mobiliteit en de

kwaliteit van het leven in Brussel (netheid, groene ruimtes, enz.). Wat de kwaliteit van

het leven betreft, stellen de deelnemers maatregelen voor om wonen betaalbaar te

houden door middel van een huurregelgeving, de ontwikkeling van co-housing,

belastingmaatregelen voor jongeren, maatregelen tegen vervallen gebouwen en

Page 21: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

21

leegstand ... Andere aanbevelingen zijn gericht op de (te beperkte) openingstijden van

winkels en een strenger beleid ten aanzien van de kwaliteit van het commerciële

aanbod in Brussel. Een belangrijk deel van de suggesties gaan over netheid:

geschiktere uren voor de huisvuilophaling en meer coördinatie tussen de gemeenten

op dat vlak, slimme vuilnisbakken, een lenteschoonmaak, duidelijke pictogrammen,

onlineapplicatie voor het melden van sluikstorten, bewustmakingscampagnes.

Andere ideeën hebben dan weer betrekking op het bevorderen van groen, hetzij door

overheidsinstanties (quota voor groen per oppervlakte) of door burgers (via ‘prikkels’

burgers stimuleren initiatief te nemen). Het verbeteren van de algemene

leefomgeving is eveneens belangrijk: een beleid tegen onbebouwde percelen en

stadskankers, vernieuwing van het centrum en de voetgangerszone, de ontwikkeling

van infrastructuur (wifi, openbare toiletten, drankstandjes, overdekte markt, water in

de stad, enz.). Wat de kwaliteit van het leven betreft, staat de luchtkwaliteit centraal.

De participanten suggereren een monitoring van de luchtkwaliteit, een

informatiebeleid naar de burgers via panelen, en een strenger beleid bij

polutiepieken. Tenslotte zijn er veel suggesties over mobiliteit: een coherent en open

parkeerbeleid, ontwikkeling van zachte mobiliteit (groene corridors, fietssnelwegen,

verkeersvrije straten), ontwikkeling van alternatieve transportmiddelen (taxi's,

waterbussen, metro’s die tot buiten Brussel rijden, elektrische fietsen, elektrische

auto's …), een stadstol voor auto’s, verbod op diesel- en bedrijfsauto's, mobiliteits-

cheques, een uniek abonnement op het openbaar vervoer, betere toegankelijkheid

van het openbaar vervoer, beter coördinatie van openbare werken...

Over het algemeen wijzen de ideeën in elk van de thema's (promotie, diversiteit,

sport, onderwijs, jeugd, mobiliteit, levenskwaliteit) in twee duidelijke richtingen: de

noodzaak om de beschikbare infrastructuur die ten dienste staan van de Brusselaars

te verbeteren, en de noodzaak om Brussel te ontsluiten (qua informatie, middelen,

activiteiten of toegankelijkheid). Beide zijn gelinkt aan het probleem van de

versnippering, zowel van middelen, activiteiten als informatie. Zij zijn derhalve direct

gelinkt aan concrete beleidsaanbevelingen, en in overeenstemming met de

bevindingen en aanbevelingen die in de verschillende thema's zijn naar boven

gekomen.

De voorstellen van de deelnemers over het politieke beleid zijn zeer duidelijk: om een

coherente politieke visie op Brussel te ontwikkelen is meer centralisatie

onoverkomelijk. Deelnemers, uit zowel het Nederlandstalige als het Franstalig luik,

hebben de neiging om in hun aanbevelingen hun aandacht vooral te richten op het

gewestelijke niveau eerder dan op gemeenten of gemeenschappen. In plaats van 19

verschillende gemeenten die een eigen beleid voeren, moet het gewest meer

bevoegdheden krijgen. De deelnemers benadrukken vooral de noodzaak aan een

centrale visie en een centraal arbeids- en innovatiebeleid, een thema dat niet apart in

de vooropgestelde lijst van onderwerpen werd opgenomen. Deze vraag naar

Page 22: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

22

centralisatie betekent echter niet dat de deelnemers het lokale volledig afwijzen,

maar ze verkiezen de buurt in plaats van de incoherente gemeentegrenzen, dit in

combinatie met meer directe inspraak van de burgers, liever dan elkaar

beconcurrerende beleidsniveaus. Tenslotte vermelden de deelnemers ook de

noodzaak aan een fusie van politiezones, een eengemaakt kiesdistrict Brussel, en

meertalige partijen die zich op alle inwoners van Brussel richten.

Page 23: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

Tabel 7. Synthese van ideeën en aanbevelingen voor Brussel door de deelnemers (3 fasen, zowel BK als CC)

Thema’s Ideeën / Aanbevelingen

Promoten van Brussel / Ontdek Brussel

Ontwikkelen van ‘aankomstplekken’ in de stad: visuele uniformiteit, informatiestanden of terminals in stations en luchthavens, stewards als verwelkoming, enz.

Ontwikkelen van bewegwijzering in de metro: visuele uniformiteit, aanduidingen met wat er te zien is in de buurt

Uniforme verkeerssignalisatie (parkeren etc.) voor gans de regio, leesbaar en geharmoniseerd in de hele stad

Productie en distributie van standaard stadsplannen, die verder gaan dan het kader van de vijfhoek, gratis, in de hele stad

Productie en distributie van postkaarten met illustraties en beschrijvingen van minder bekende monumenten of plaatsen, of van ‘Brusselse koppen’ Thema-wandelingen aangeduid met het 'sprout'-symbool in verschillende kleuren afhankelijk van het thema (design, food, gezinnen, senioren, etc.)

Ontwikkeling van een app die info over Brussel online personaliseert (selectie van bepaalde thema's)

Selecteren van ten minste één waardevol gebouw / plaats per wijk met uniforme infoborden (met QR-code gekoppeld aan een app)

Realiseren en verspreiden van promotiefilmpjes over Brussel (in hotels, luchthaven, treinstations, lokale tv)

Promotie van Brussel als bestemming voor kort verblijf / daguitstappen (naar inwoners van Wallonië en Vlaanderen) / Brussel als filmdecor promoten

Positieve initiatieven in Brussel moeten een evidentie worden in de Belgische media

Een webserie ontwikkelen die de Brusselaars zelf aan het woord laat (Humans of Brussels’ en ‘I Love Brussels’ video’s)

Smurfen weer uit het Centraal Station halen

Mobiliseren van expats, buitenlandse journalisten, permanente vertegenwoordigers, vertegenwoordigers van regio's van Europa, ambassadepersoneel, … en deze inzetten als 'ambassadeurs' voor Brussel

Organisatie van een internationaal festival / Tomorrowland

Organisatie van een internationale tentoonstelling in Brussel

Minimaal 3% van de budgetten bij bouwprojecten voorzien voor esthetische doelstellingen (gevel, decoratie, enz.)

Page 24: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

24

Vermenigvuldig het aantal architectuurwedstrijden en zorg voor een Brusselse 'Bouwmeester'

Multicultureel Brussel Een burgerschapshandvest voor Brussel schrijven

Activiteiten organiseren zoals : een festival van de diversiteit / interculturaliteit; een culturele agenda voor festivals en culturele activiteiten, diversiteit van handelszaken vanuit verschillende gemeenschappen in Brussel voorstellen; interculturele en intergenerationele ontmoetingen organiseren (bijvoorbeeld een buurtfestival, wijkbezoeken georganiseerd door de inwoners, wedstrijden tussen wijken, enz.)

Open gebedshuizen voor bezoekers

Integreren van diversiteit in de school (cursus over de geschiedenis van migratie, burgerschap, leerlingen confronteren met de talen van de wereld), studenten uit de school halen en de stad laten ervaren; hoofddoekenverbod opheffen

Via de media de diversiteit van Brussel bekend maken, Tv-programma’s over Brussel in alle talen maken

Sofa-dialogen organiseren: inplanten van hartvormige, mobiele en modulaire banken die ook als podium gebruikt kan worden, deze banken in de wijken laten circuleren, themadebatten organiseren op een interactieve manier (via radio, web, lokale tv, wifi, bar, FB groep, send-love button om boodschappen naar de politici te sturen)

Ondersteunen van vrouwennetwerken (expats, Brusselaars, migranten) die in culturele centra samen komen; programma's met mentoren, culturele ontdekkingen, enz.)

Organiseren van meertalige conversatietabellen om de drempels tussen het Frans en het Nederlandse te overwinnen Verspreiding van administraties over het grondgebied om ambtenarenghettos te vermijden, opleidingsdagen voor niet-Brusselse ambtenaren om hen te laten kennis maken met de Brusselse realiteit

Sport in Brussel Open sportzalen van scholen voor clubs (bijv. tijdens weekends) en vice versa; openingsuren uitbreiden; ontmoetingen tussen topsport en scholen organiseren Verhoog het aantal plaatsen in de stad waar men gratis sport kan beoefenen (street workout, enz.)

Sportoscope: alle informatie over sport (plaatsen, evenementen, clubs) op één plaats concentreren (regio, gemeenschappen, gemeenten, privé)

Ontwikkeling van publiek-private partnerschappen

Zorg voor zalen voor grote, middelgrote en kleine evenementen

Hou rekening met toegankelijkheid voor mensen met beperkte mobiliteit, met vrouwen

Page 25: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

25

Bouw van een Olympisch schaatsbaan

Organiseren van programma’s voor topsport op school

Bevorderen van schoolsport door het organiseren van externe evaluaties van sportresultaten

Sportopleidingscentrum van hoog niveau uitbouwen

Sportdag / sportweekend in Brussel met gratis initiaties

Sportcheques

Cultuur in Brussel Toegankelijkheid voor mensen met een handicap verbeteren, faciliteren van de participatie van personen uit een andere taalgemeenschap (ondertiteling)

Uitbreiding van tickets ‘artikel 27’ systeem voor kansarmen naar meer evenementen en verschillende cultuuruitingen (opera, klassieke dans, sportevenementen, etc.)

Ontwikkeling van de muziek- en bioscoopindustrie in Brussel

Pools of Excellence for the Arts

Een enkele culturele agenda die alle initiatieven omvat (van de twee gemeenschappen, de gemeenten, de regio, het expats milieu, enz.), Ook in elektronische versie (sites, sociale netwerken, App, You tube channel), partnerschap met Metro om pendelaars te bereiken

Breng alle belangrijke evenementen in Brussel samen onder hetzelfde label

Voer promotie van evenementen via de MIVB (metro, tram, bus)

Jong in Brussel Meer specifieke belastingsmaatregelen om jongeren in de stad te houden

Introductie van een jongerenpas

Verbeter infrastructuur voor kinderen / gezinnen (toegankelijkheid van de openbare ruimte, speelpleinen en parken met faciliteiten voor gezinnen, enz.)

Jongeren informeren over hun rechten

Organiseer ontmoetingen tussen jongeren en politici, jongeren en politie

Het talent van jongeren (ook op tv) benadrukken: concerten met jong talent, wedstrijden, expressieruimtes, enz. - Feest van het talent, een talentenlaboratorium

Meer jeugdherbergen en jeugdherbergen toegankelijk maken voor jongeren buiten de schooluren; meer uitgangsplaatsen voor jongeren

Page 26: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

26

Brussel als ‘ville sanctuaire’ (stad waar mensen zonder papieren een plaats krijgen), kindvriendelijke stad, stad waar iedereen burger is

‘Bus te voet’: kinderen begeleiden bij het verlaten van de school

Een pretpark of wetenschapspark voor kinderen uitbouwen

Brussel als onderwijsstad Bied een echte burgerschapscursus aan

Bevorder meertaligheid en uitwisselingen tussen scholen: organiseer een Brusselse Erasmus, tweetalige en / of immersiescholen, uitwisselingsprogramma’s tussen scholen uit beide gemeenschappen, gesprekstafels tussen scholen uit beide gemeenschappen; ontmoetingen tussen scholen uit verschillende wijken; uitwisselingen met niet-Brusselse scholen; uitwisselingen of stages van leerkrachten in verschillende scholen

Maak een platform om ideeën en initiatieven van leerkrachten te delen

Onthaalcentrum voor jongeren met leermoeilijkheden; meer ondersteuning voor kinderen en ouders (vooral wat taal betreft)

Universiteiten verbinden met de stad, het vergemakkelijken van verplaatsingen van studenten naar het stadscentrum (openbaar vervoer) en uitbouwen van studentenhuisvesting in het centrum

Carpoolen tussent huis en school organiseren

Pestcellen in scholen, versterking van CLB

Leerlingenvertegenwoordigers in de klassenraden, stem van leerlingen bij de inrichtende macht; diversiteit in de samenstelling van de inrichtende macht Ontwikkeling van een beleid met 'rolmodellen’

Infrastructuur uitbouwen: sport, kunst, nieuwe technologieën, minder studenten per klas

Herziening van de studierichtingen om ze aan te passen aan de arbeidsmarkt, door vooral de technische en beroepsopleidingen te verbeteren

Mobiliteit, stedenbouw en openbare ruimte in Brussel (hygiëne, ruimtelijke ordening, groene ruimten, enz.)

Huisvesting: het reguleren van de huurprijzen en prijs van huisvesting; co-housing bevorderen; fiscale maatregelen uitwerken om jongeren in de stad te houden; een beleid voeren tegen leegstand of stadskankers

Verleng de openingstijden van de winkels, reguleer de vestiging van winkels

Netheid: herbekijken van roosters voor huisvuilophaling; organiseren van een 'lenteschoonmaak'; duidelijke pictogrammen voor iedereen

Intelligente ondergrondse vuilnisbakken

Page 27: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

27

Ontwikkeling van een modern instrument voor het rapporteren van sluikstorten (zowel bruikbaar voor burgers als voor vuilnisophalers), ook bruikbaar voor defecte verlichting, beschadigd stadsmeubilair

Campagnes bij het openbaar vervoer over beleefdheid en netheid

Aanmoediging van ‘vergroening’: daken, gevels en balkons (wedstrijden, subsidies), het faciliteren van de oprichting van volkstuintjes; vergunningen voor het aanplanten van groen in alle gemeenten

Vergroenen van bepaalde assen en wijken met weinig groen (normen voor de hoeveelheid groen per oppervlakte)

Massaal herinvesteren in het centrum / voetgangerszone

‘Trompe-l'œil’ ontwikkelen voor stadskankers en onbebouwde percelen in het centrum

Overal gratis wifi

Overdekte markt in het centrum, zoals in Madrid of Lissabon

Drankstandjes in parken

Gratis openbare toiletten

Gratis water in de horeca

Water (vb de Zenne) terug in het hart van de stad brengen

Informatiepanelen over de luchtkwaliteit; gratis openbaar vervoer bij piekverontreiniging

Coherent parkeerbeleid, uniforme parkeerkaarten, app met beschikbare parkeerplaatsen, parkings van organisaties en grote bedrijven tegen kleine betaling voor buurtbewoners; fietsparkings realiseren (in eerste instantie bij scholen)

Zachte mobiliteit aanmoedigen, straten gereserveerd voor openbaar vervoer, fietsen en voetgangers (fietssnelwegen, groene corridors)

Vergroot het aanbod van het openbaar vervoer (MIVB, NMBS) ‘s avonds (met veilige stations) en in het weekend

Aanpassen van trottoirs en openbaar vervoer (toegang en bewegwijzering) aan personen met beperkte mobiliteit, slechthorenden, blinden, kinderwagens, enz.

Mobiliteitscheques of tickets te besteden bij MIVB, NMBS, De Lijn, Uber, taxi's, Villo, Cambio, Drive Now)

Een ticket voor alle openbaar vervoer (MIVB, NMBS)

Verleng de metrolijnen tot buiten de 19 gemeenten

Ontwikkelen/herinrichten van de lege ruimtes in MIVB-stations

Page 28: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

28

Vervang een deel van de Villos door elektrische fietsen en maak het openbaar vervoer volledig emissie-neutraal

Gunstig fiscaal beleid voor elektrische auto's / scooters (premies, oplaadpalen)

Goedkoop taxisysteem organiseren

Aqua-bus op het kanaal

Verbieden van dieselvoertuigen in de stad; schrap systeem van bedrijfswagens

Coördinatie, planning en monitoring van infrastructuurwerken, beperken van vertragingen, en organiseren van bezoeken ter plaatse aan het einde van de werken

Brussels beleid Stimuleer burgerinitiatieven, participatiebudgetten (bijvoorbeeld op het gebied van cultuur), burgerparlementen met raadgevende of interpellerende bevoegdheid

Wijs bij verkiezingen zetels toe aan willekeurig geselecteerde burgers op basis van blanco stemmen, ongeldige stemmen of mensen die aan opkomstplicht verzaken

Informeer de burger over wie verantwoordelijk is voor wat

Centralisatie: verenigen, coördineren van acties (regio, stad), tegen fragmentatie in 19 gemeenten (incoherentie van gemeentegrenzen), versterking van gewestelijke bevoegdheden; gemeenschappen afschaffen, opereren op basis van meertalige partijen die zich richten naar alle inwoners van Brussel; een enkele kiesomschrijving voor het gewest; werken aan samenhangende wijken / districten waarin mensen zich kunnen engageren, niet op basis van bestaande gemeenschappelijke grenzen

Fusie van politiezones

Een eengemaakt beleid inzake werkgelegenheid, innovatie en ondernemerschap

Page 29: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

4. Het Burgerkabinet/Cabinet Citoyen als experiment van

participatieve democratie

4.1. Inleiding

Verkiezingen zijn nog altijd de hoogmis van de representatieve democratie, waarbij

de burgers op geregelde tijdstippen de mogelijkheid hebben om hun

vertegenwoordigers voor de verschillende beleidsniveaus aan te duiden. Maar naast

deze stembusgang zien we dat burgers zelf steeds actiever worden op het politieke

terrein, gaande van het aankaarten van het disfunctioneren van de overheidsdiensten

tot het nemen van initiatieven waarbij ze effectief op de politieke besluitvorming

willen wegen. De deliberatieve democratie, of ‘het op vrijwillige wijze beïnvloeden van

de besluitvorming door particulieren op een door de overheid georganiseerde wijze’

(Lancksweerdt, 2009) vormt een waardevolle aanvulling op de traditionele politiek.

Hierbij gaat het niet zozeer om de anderen van je eigen gelijk te overtuigen, maar om

de creatie van een ‘polis’, een politieke gemeenschap. Men spreekt ook van een

‘herclustering’ (Lancksweerdt e.a., 2010) van de politieke verhoudingen waarbij de

hiërarchische verhouding tussen het politieke bestuur en de burgers wordt aangevuld

met een vorm van partnerschap waarbij burgers aan het deliberatieve proces

participeren

Deliberatieve democratische initiatieven ontwikkelen zich overal ter wereld. Het kan

hierbij om publieke, semipublieke of particuliere initiatieven gaan om burgers bij de

besluitvorming te betrekken, deze initiatieven kunnen op verschillende niveaus

worden georganiseerd (lokaal, regionaal, nationaal en internationaal) en kunnen

verschillende vormen aannemen (burgerjury's, participatiebudgetten,

opiniepeilingen, town hall meetings, consensusconferenties, etc.1);

Deze initiatieven van burgerbetrokkenheid ontwikkelen zich in de marge van de

klassieke representatieve democratie. Hun sterken en zwakke punten staan centraal

in het debat over het nut van deze initiatieven. Een van de belangrijkste punten van

discussie is hun representativiteit: wie is betrokken bij deze participatieprocessen?

Hun succes hangt in wezen af van de response en de mate van betrokkenheid die ze

bij de burgers kunnen genereren.

Een van de radicale kritieken op dit soort initiatieven is het argument dat burgers

eigenlijk niet geïnteresseerd zijn in beleidsdeelname. Dit is het argument dat John

Hibbing en Elizabeth Theiss-Morse ontwikkelden in hun werk Stealth Democracy.

1 De Participedia website (http://www.participedia.net) geeft een overzicht van verschillende initiatieven van deliberatieve democratie over de hele wereld.

Page 30: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

30

Americans’ Beliefs about How Government Should Work (Cambridge University Press,

2002). De auteurs concluderen dat "In tegenstelling tot wat men vaak veronderstelt,

zijn de meeste burgers niet geïnteresseerd in deelname aan het publieke beleid en

zijn ze blij om de besluitvorming te delegeren. Ze willen een politiek systeem waarin

de besluitvormers empathisch en niet-corrupt zijn, niet zozeer dat het systeem

transparant is en dat de bestuurders reageren op de voorkeuren van de burgers, of

nog erger, dat de burgers verplicht zijn direct deel te nemen aan het

besluitvormingsproces. "(vrije vertaling).

Andere auteurs stellen dat naast de toenemende maatschappelijke individualisering

die de kloof tussen de burgers en de politiek verbreedt, ook het toenemende

technocratische karakter van de politiek de burger tot een passieve rol veroordeelt

(zie o.a. Rummens, 2016). Hierdoor vervreemdt de burger van de politiek en haakt af.

Deze processen ondermijnen eveneens de participatieve initiatieven die hun

oorsprong in een tegengestelde dynamiek vinden.

Tot slot zijn sommige minder kritisch over de essentie van deze participerende

initiatieven, maar waarschuwen zij voor de mogelijke risico's hiervan. Vooral het

probleem van de representativiteit van de deelnemers ten opzichte van de bevolking

in zijn geheel wordt hierbij vaak onderstreept. De zogenaamde participatie-elite (met

een overrepresentatie van hoger opgeleide blanke mannen) is wel geïnteresseerd om

hun mening te geven, met het risico dat ze hun individuele belangen als het algemeen

belang weten te kaderen (NIMBY-syndroom).

Veel hangt af van het onderwerp, maar vooral van de manier waarop de inspraak

wordt georganiseerd. Thijssen (2008) concludeert op basis van een aantal ervaringen

in Vlaanderen dat e-participatie dit patroon deels heeft doorbroken, waardoor men

ook jongeren bereikt. De keuze van het instrument heeft dus direct invloed op het

profiel van de deelnemers.

Burgerparticipatie kan vele vormen aannemen, kan betrekking hebben op een

veelheid van onderwerpen en kan invloed uitoefenen op verschillende beleidsniveaus.

Het idee achter het BK/CC is input te genereren voor de beleidsdomeinen waarvoor

de betrokken ministers verantwoordelijkheid dragen, in de eerste plaats met

betrekking tot hun Brusselbeleid. Brussel is wel een wat ‘apart’ domein. Iedereen

heeft een band of idee over Brussel, als meervoudige hoofdstad, als de stad waar men

werkt, als de stad waar men leeft … Voor iedereen betekent Brussel iets anders.

Iedereen is als het ware betrokken partij in dit proces: Nederlandstaligen, Franstaligen

en anderstaligen; Brusselaars, Vlamingen en Walen; Belgen en buitenlanders … Op dit

vlak is deze participatieoefening ongetwijfeld een buitenbeentje en overstijgt het

hierbij het gebruikelijke kader.

Door de manier waarop het inspraakproces verloopt is het interessant om de twee

luiken Burgerkabinet/Cabinet Citoyen in Brussel als een wetenschappelijk experiment

Page 31: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

31

te benaderen. De analogie van het verloop van beide processen stelt ons in staat de

verschillende aspecten in een vergelijkend perspectief te bekijken. De diepgaande

analyse van het proces maakt het mogelijk om de dynamiek achter het proces van

burgerinspraak beter te begrijpen, de manier waarop het inspraakproces verloopt

nader te bekijken en in het debat de sterke en zwakke punten te identificeren met de

toekomstige bruikbaarheid van het instrument in het achterhoofd.

In dit deel van het rapport zullen we meer nadruk leggen op de volgende vragen:

- Wie zijn de deelnemers? Hoe werden ze gerekruteerd?

- Welke rol kregen ze toegewezen (input)?

- Wat was het resultaat van hun deelname in het proces (output)?

Deze vragen zijn van cruciaal belang voor de evaluatie van de vooropgestelde

methodologie.

4.2. Rekrutering en representativiteit van de deelnemers

Er zijn vier strategieën om deelnemers aan een participatieproces te rekruteren: een

verkiezing van deelnemers door de betrokken populatie, een selectie op basis van een

steekproef, een gerichte selectie aan de hand van een aantal kenmerken, en

zelfselectie. Een verkiezing en zelfselectie resulteren over het algemeen in een lagere

participatiegraad (Nabatchi et al., 2012).

In het geval van het Burgerkabinet/Cabinet Citoyen was de strategie om alle burgers

die belangstelling toonden aan te moedigen deel te nemen aan het proces. De

rekrutering verliep identiek voor beide trajecten en gebeurde op basis van een zelf-

selectiestrategie (fase 1 en 2), deels aangevuld met een gerichte selectie (fase 3).

De optie om uit te gaan van zelfselectie (Fases 1 en 2) vereist dat men de nodige

ruchtbaarheid aan het initiatief geeft om de burgers aan te moedigen deel te nemen

en zich aan te melden op het online platform. Er werd een communicatiestrategie

opgezet, waarbij persberichten werden gecombineerd met gerichte mailings naar het

middenveld met de vraag deel te nemen en info binnen de eigen netwerken te

verspreiden, aan het Centraal Station werd een pop-up evenement georganiseerd, en

flyers werden verspreid bij verenigingen en op publieke plaatsen. Tegelijkertijd werd

geïnteresseerden ook de mogelijkheid geboden om een mini-burgerkabinet te

organiseren met collega's, vrienden of leden van een organisatie. Dezelfde

selectiestrategie werd gebruikt voor fase 2 voor de onlinedebatten via Synthetron.

Tenslotte werden in fase 3 (het fysieke burgerkabinet) de vrije inschrijvingen

aangevuld met een doelgerichte selectiestrategie waarbij via de kabinetten directe

contacten werden gelegd met bevoorrechte gesprekspartners om de deelnemerslijst

met bepaalde profielen aan te vullen.

De cijfers voor de deelname aan beide trajecten zijn vrij gelijklopend. Uiteindelijk trok

Fase 1 gemiddeld 2500 deelnemers, Fase 2, 40 en Fase 3, 100. Voor Fase 3 (fysieke

sessie) was er langs Franstalige kant een duidelijke kloof tussen het aantal vooraf

Page 32: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

32

geregistreerde deelnemers en diegenen die uiteindelijk aan de sessie deelnamen: van

de 50 burgers die zich inschreven om deel te nemen aan het evenement woonden er

slechts 23 effectief (46%) het ook effectief bij; aan de andere kant hebben 80

deelnemers deelgenomen die vooraf niet waren ingeschreven.

Het definitieve deelnemersaantal ligt in de lijn der verwachtingen van een procedure

gebaseerd op zelfselectie en maakte een succesvol proces in elke fase mogelijk.

Niettemin blijft het aantal deelnemers in vergelijking met het totale potentieel relatief

laag. Opgemerkt moet worden dat het aantal deelnemers niet gerelateerd is aan het

aantal thema's/debatten die werden vooropgesteld, noch afhankelijk was van de duur

van de beschikbaarheid van het platform.

Naast het aantal is het ook het profiel van de deelnemers belangrijk. Een van de

kritieken die vaak opduiken bij deze participatie-initiatieven is het gebrek aan

diversiteit van de betrokken en de oververtegenwoordiging van profielen met een

hoog sociaal, cultureel en economisch kapitaal. Sommige verwijzen naar deze

discussies als een oefening in 'gated democracy', gereserveerd voor kleine

geprivilegieerde groepen (Delli Carpini et al., 2004). Het probleem van

oververtegenwoordiging van deze groep is des te acuter bij een keuze voor zelfselectie

van de deelnemers, omdat deze procedure meestal resulteert in een beperktere

representativiteit (Nabatchi et al., 2012).

In het geval van het Burgerkabinet/Cabinet Citoyen worden de eerste twee fasen

gekenmerkt door een relatief representatief deelnemersveld naar geslacht, maar

ontbreekt de representativiteit in termen van leeftijd (oververtegenwoordiging van

de leeftijdsgroep 25-40), herkomst (oververtegenwoordiging van inwoners uit

Brussel) en onderwijsniveau (oververtegenwoordiging van hooggeschoolden). In fase

3 zijn ook de mannen oververtegenwoordigd in het Franstalige luik. Uiteindelijk trok

het initiatief voor beide trajecten samen een onevenredig aantal mannelijke

deelnemers, Brusselaars en hooggeschoolden aan (Tabel 8 en 9). De profielen zijn voor

beide trajecten zeer vergelijkbaar. Aan Franstalige kant wordt Fase 3 gekenmerkt door

een mannelijke overrepresentatie in Brussel, maar dit kan waarschijnlijk verklaard

worden door de gehanteerde selectieprocedure.

Page 33: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

33

Tablel 8. Profiel van de deelnemers – Franstalig luik

Fase 1 Fase 3 % N % N

Geslacht Vrouw 43.6 273 39.8 103

Man 56.4 60.2

Leeftijd Gemiddeld (in jaren) 41 214 43 103

Onderwijsniveau Lager 0.0 230 1.2 85

Middelbaar 20.4 7.1

Hoger onderwijs 17.0 30.6

Universitair onderwijs 62.6 61.2

Provincie woonplaats BHG 82.8 192 73.1 103

Antwerpen 0.0 1.9

Vlaams-Brabant 4.2 8.7

Waals-Brabant 3.1 1.9

Henegouwen 4.7 5.8

Luik 1.6 2.9

Namen 2.6 5.8

West-Vlaanderen 0.5 0.0

Luxemburg 0.5 0.0

Opmerking: door het beperkte aantal deelnemers in fase 2 werden deze niet weerhouden in de tabel.

Tabel 9. Profiel van de deelnemers – Nederlandstalig luik

Fase 1 Fase 3

% %

Geslacht Vrouw 49 46

Man 51 54

Leeftijd - 18 jaar 7 5

18-25 jaar 11 31

26-40 jaar 47 27

41-50 jaar 18 15

51-60 jaar 12 12

> 60 jaar 5 10

Onderwijsnveau Lager 0 9

Middelbaar 17 14

Hoger onderwijs 24 33

Universitair onderwijs 59 44

Provincie woonplaats BHG 67 44

Antwerpen 4 22

Limburg 1 4

Oost-Vlaanderen 7 16

Vlaams-Brabant 15 8

West-Vlaanderen 4 6

Waals-Brabant 1 - Opmerking: door het beperkte aantal deelnemers in fase 2 werden deze niet weerhouden in de tabel.

Page 34: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

34

Als het de bedoeling is om de burgerbetrokkenheid te maximaliseren en een divers en

representatief publiek te lokken, kan men overwegen om de deelnemers bepaalde

materiële incentives of waardebonnen te geven, of eventueel symbolische incentives

(bijvoorbeeld de deelnemers op de hoogte houden over de resultaten van het project)

om de ‘kosten’ voor deelname te minimaliseren. Andere soortgelijke initiatieven op

basis van zelfselectie hebben eveneens dergelijke beloningssystemen ingevoerd,

hieronder enkele voorbeelden:

- [Beperken van de kostprijs] Een overeenkomst met de pers (bijv. met een openbaar

televisiekanaal) om een verslag van het initiatief in de traditionele media te

waarborgen of het creëren van een YouTube-kanaal met video's en live-

evenementen (zie bijv. het initiatief van het Burgerparlement in Ierland:

https://www.youtube.com/channel/UC2DgyetL9aUTMry_F9B9yUw) ;

- [Beperken van de kostprijs] Communicatie gebaseerd op sociale netwerken, met

name het promoten van evenementen op Facebook, de 'tagging' van mensen of

instellingen die het initiatief via twitter kunnen verspreiden, regelmatige posten

van berichten (zie bijv. het Burgerparlement in Ierland

https://twitter.com/CitizAssembly) ;

- [Beperken van de kostprijs] De realisatie van een demonstratievideo van de stappen

en de werking van het proces als geheel, met inbegrip van registratie op het

platform

- [Symbolische aanmoediging] Het gebruik van bekende mensen als ambassadeur of

ambassadrice om de bekendheid van het initiatief te bevorderen;

- [Symbolische aanmoediging] Een valorisatie van de deelnemers via de media,

bijvoorbeeld door het publiceren van portretten op de website of het YouTube-

kanaal van het initiatief (zie bijv. het G1000-initiatief in België:

http://www.g1000.org/documents/G1000_FR_Website.pdf)

- [Materiële aanmoediging] Het gebruik van incentives voor deelname, bijvoorbeeld

via een voucher die via loting onder de deelnemers kan gewonnen worden (zie

initiatief van de Universiteit van British Columbia in Canada:

http://president.ubc.ca/strategic-initiatives/creating-our-strategic-plan)

Er dient ook opgemerkt dat niet alle dergelijk participatie-initiatieven gebaseerd zijn

op zelfselectie van de deelnemers maar het ook kan op basis van een

steekproeftrekking. In dat geval wordt een lijst van potentiële deelnemers uit een

bevolkingsregister getrokken. De respondenten worden dan meestal geselecteerd via

een quotasteekproef op basis van een aantal kenmerken. Bij een dergelijke strategie

wordt systematisch een vorm van beloning voorzien voor de deelnemers. Dergelijke

aanpak vergemakkelijkt de rekrutering en verhoogt de garantie op representativiteit.

Page 35: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

35

(http://participedia.net/en/cases/british-columbia-citizens-assembly-electoral-

reform)

Tenslotte is het mogelijk om strategieën te gaan combineren afhankelijk van de fases

van het initiatief: zelfselectie voor de online bevraging (met strategieën om de

participatie te maximaliseren), en een selectie op basis steekproeftrekking voor de

fysieke fases (bijvoorbeeld zoals dit het geval was bij G1000)

4.3. Rol (input)

De exacte rol van de deelnemers kan erg divers zijn en varieert van de ene

deliberatieve oefening tot de andere. Het doel van het inspraakproces kan een

exploratief karakter hebben, het kan er op gericht zijn om een beter inzicht te

verwerven in een onderwerp, het kan een element zijn in de conflictoplossing tussen

bepaalde groepen, het kan de ontwikkeling van samenwerkingsverbanden

vooropstellen of direct bijdragen aan de besluitvorming. De link met het politieke

besluitvormingsproces kan expliciet aanwezig zijn, of zelfs helemaal ontbreken.

In het geval van de Burgerkabinet/Cabinet Citoyen was het de bedoeling ideeën met

elkaar te delen en aanbevelingen te formuleren in het kader van de politieke

besluitvorming.

Het delen van ideeën stond centraal in fases 1 en 2; vanuit een bottom-up benadering

(gericht op het formuleren van ideeën door de deelnemers zelf), maar ook gedeeltelijk

top-down (geïntroduceerd door het beleid). In fase 1 werden drie uitspraken over de

verschillende thema's geselecteerd door de procesbegeleiding en wekelijks op het

platform en sociale media geplaatst om de onderlinge interactie tussen de

deelnemers mee te sturen.

De ervaring met gelijkaardige initiatieven leert ons dat bottom-up-ideeën (die vanuit

de deelnemers zelf komen) en/of het aanwakkeren van het debat, meer

mobiliserende kracht hebben dan het formuleren van consensusideeën of het

initiëren van ideeën vanuit een top-down benadering.

Een mobilisatiestrategie die ook andere participatie-initiatieven gebruiken, is het

zichtbaar maken van de ideeën van de deelnemers via een platform, hetgeen op zijn

beurt weer meer debat of inzet genereert. Het voordeel van deze strategie is

tweeledig: het draagt bij tot de 'symbolische' beloning van de deelnemers die hun

ideeën formuleren ten aanzien van de groep, en aan het mobiliseren van nieuwe

deelnemers die betrokken willen worden bij het debat. Als men ook top-down ideeën

in het debat wil gebruiken, is het mogelijk om voor een strategie te kiezen die deze

ideeën vooraf valideert (bijv. door het uittesten ervan bij een beperkt publiek).

Wat de bijdragen van de deelnemers aan de besluitvorming betreft, leert de ervaring

vanuit andere initiatieven dat het van belang is om steeds duidelijkheid te verschaffen

over de status van de beraadslaging en over de manier waarop aan de ideeën en

Page 36: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

36

aanbevelingen die voortvloeien uit de discussie gevolg zal gegeven worden. Dit geeft

het inspraakproces de nodige legitimiteit, zowel in de ogen van de deelnemers als bij

diegenen die niet deelnemen aan het inspraakproces.

In het geval van de Burgerkabinet/Cabinet Citoyen geeft de website aan dat de in fase

1 en 2 geformuleerde ideeën op het platform worden verzameld in een tussentijds

verslag en dat de aanbevelingen tijdens fase 3 aan de betrokken ministers worden

voorgelegd. Aan het eind van de drie fasen werd het tussentijdse rapport op de site

gepubliceerd, evenals de aankondiging van de voorstelling van de resultaten op een

evenement eind oktober 2017.

4.4. Effecten (output)

De recente populariteit van deliberatieve initiatieven is gebaseerd op een aantal

verwachtingen die men heeft ten aanzien van het resultaat van dergelijke processen.

Met name, van de betrokkenen bij het inspraakproces verwacht men een verhoogde

interesse en deelname in de politieke besluitvorming, een tolerantere houding ten

aanzien van het omgaan met uiteenlopende standpunten, een verduidelijking van de

eigen politieke voorkeuren, een groter vertrouwen in de legitimiteit van de politieke

besluitvorming, en in het formuleren van ‘betere’ politieke beslissingen (Delli Carpini

et al., Fishkin 2009, Geissel & Newton 2012).

Er is echter weinig bekend over de uiteindelijke effecten van deze initiatieven.

Genereren zij effectief de gewenste effecten? Om dit te meten en om beter te

begrijpen wat de gevolgen van de ervaring van een deelname aan het burgerkabinet

zijn, werden de deelnemers aan het Franstalige fysieke burgerkabinet gevraagd om

aan een klein onderzoek deel te nemen.

Bij aankomst werden de deelnemers naar het onthaal doorverwezen voor registratie,

waar ze een genummerde badge kregen met hun naam, samen met het nodige

materiaal voor de dag. Vervolgens werden de deelnemers ontvangen door de leden

van het ULB-team. Deze overhandigden hen twee vragenlijsten, een om in te vullen

bij de koffie voor aanvang van het fysieke kabinet, en de andere aan het eind van de

dag. Ze konden de vragenlijsten in een daartoe voorziene urne deponeren, hierbij

geassisteerd door de ULB-teamleden. Op het einde van de dag werden extra

inspanningen gedaan om de deelnemers te overtuigen om ook nog de tweede

vragenlijst in te vullen.

Uiteindelijk reageerden 74 van de 103 deelnemers op het verzoek (72% response-

rate). Dit maakt het mogelijk om een representatief beeld te krijgen van de mening

van de deelnemers aan het publieke evenement. Er is wel een verschil tussen de

deelname aan de eerste (N = 74) en de tweede vragenlijst (N = 45).

Aangezien de vragenlijsten ook genummerd werden, kon een koppeling gemaakt

worden tussen de vragenlijst en de registratie van het profiel van de deelnemers bij

Page 37: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

37

de inschrijving. Om de anonimiteit van de deelnemers te respecteren, werd alleen de

volgende informatie geïntegreerd: geslacht, geboortejaar, opleidingsniveau en

postcode.

Tabel 10 geeft een overzicht van het profiel van de respondenten die aan de enquête

deelnamen en vergelijkt deze met het profiel van de deelnemers aan de online fase.

Dit profiel ligt zeer dicht bij het algemene profiel van de deelnemers, namelijk een

oververtegenwoordiging van mannen, Brusselaars, en personen met een hoog

opleidingsniveau.

Tabel 10. Enquête: Vergelijking profiel respondenten met deze van het CC

Deelnemers aan CC (%)

Respondenten enquête (%)

Geslacht Vrouw 39.8 34.7

Man 60.2 65.3

Leeftijd Gemiddeld (in jaren) 43 42

Onderwijsnveau Lager 1.2 1.7

Middelbaar 7.1 6.7

Hoger onderwijs 30.6 30.0

Universitair onderwijs 61.2 61.7

Provincie BHG 73.1 72.6

Antwerpen 1.9 1.4

Vlaams-Brabant 8.7 6.8

Waals-Brabant 1.9 2.7

Henegouwen 5.8 4.1

Luik 2.9 4.1

Namen 5.8 8.2

De vragenlijsten die werden verspreid (zie bijlagen) waren relatief kort, hetgeen de

deelnemers toeliet ze op minder drukke momenten vrij snel in te vullen.

De bedoeling van de enquête was te peilen naar de verwachtingen van de deelnemers

inzake de methodologie en de resultaten van het inspraakproces bij het begin van het

fysieke burgerkabinet (PRE-enquête) en de mate van tevredenheid aan het einde van

de dag (POST- enquête). Aan de hand van identieke vragen, stelt een vergelijking van

de antwoorden op beide vragenlijsten ons in staat om de burgerkabinetten als een

experimentele omgeving te bekijken en na te gaan in hoeverre een effectieve

deelname aan dit ‘experiment’ de mening van de deelnemers heeft veranderd.

De PRE- en POST-vragenlijsten bevatten 8 stellingen die ons in staat stelden het

participatieproces nader te evalueren.

Bij aankomst en voor de aanvang van het fysieke burgerkabinet (PRE-vragenlijst)

hadden de deelnemers over het algemeen vrij positieve verwachtingen ten aanzien

van de participatie-oefening waaraan ze zouden deelnemen (tabel 9). Op een schaal

Page 38: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

38

van 0 tot 10 waren de deelnemers ervan overtuigd dat ze de tijd zouden krijgen om

hun mening te zeggen (score 6,8 op 10), dat deelnemers wel zouden durven zeggen

wat ze denken (score 6,7), en dat ze de nodige aandacht zouden hebben voor de

mening van de andere deelnemers (score 6,7). De respondenten waren er ook van

overtuigd dat de deelnemers eerlijk zouden zijn (score 6,5), en dat de voorstellen die

zouden worden geformuleerd in concrete beleidsmaatregelen zouden worden

omgezet (score 6,3). Aan de andere kant hadden de deelnemers eerder negatieve

verwachtingen met betrekking tot de inhoud van de discussies, zowel wat de

verdediging van het algemene belang als de verdediging van het particuliere belang

betreft (score 5,9), over de mogelijkheid om tot een consensus te komen (score 5,1)

alsook over de mate dat men overeenkomst zou bereiken over de meningen die uit

de discussies naar voor zouden komen (score 3,3).

Tabel 11. Vragenlijst PRE- : Verwachtingen ten aanzien van het fysieke CC

Aantal Gemiddelde

score (0-10)

Voldoende tijd om je mening te geven 70 6.8

Durf te zeggen wat je denkt 72 6.7

Nodige aandacht voor de mening van anderen 71 6.7

Verdediging algemeen belang in plaats van

individueel

67 5.9

Mate van eerlijk je mening zeggen 67 6.5

Mate van overeenkomst van meningen 65 3.3

Mogelijkheid om tot een consensus te komen 67 5.1

Kans dat voorstellen in beleid worden omgezet 66 6.3

Vermogen van deelnemers om van standppunt te veranderen

Mate van wederzijds respect

Bron: Enquête Cevipol Cabinet Citoyen

Het algemeen beeld van de verwachtingen van de deelnemers ten aanzien van het

burgerkabinet is op zich interessant. Maar voor de analyse van de methodologische

aanpak is het echter nog belangrijker om te onderzoeken hoe deze verwachtingen op

het einde van een dag van debatteren opnieuw werden ingeschat. De POST-vragenlijst

maakt het mogelijk om deze oefening uit te voeren omdat de deelnemers werd

gevraagd dezelfde vragen dan in de PRE-vragenlijst opnieuw te beantwoorden, maar

dan op basis van de ervaring van een dag discussiëren. Als voorbeeld kunnen we de

eerste vraag nemen. In de PRE-vragenlijst luidde deze: "Ik heb voldoende tijd om mijn

mening te zeggen op het CC ", terwijl de eerste vraag in de POST-vragenlijst was:

"Tijdens de tafelgesprekken had ik voldoende tijd om mijn mening te zeggen ". De

vergelijking van de antwoorden van de deelnemers tussen de PRE- en POST-CC-

Page 39: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

39

vragenlijsten maakt het mogelijk om de verandering door de ervaring met het

inspraakproces bij de deelnemers te meten.

Als ze ‘s avonds vertrekken (POST-vragenlijst), hebben de deelnemers gemiddeld een

positievere kijk op basis van 7 van de 8 stellingen. Alle verschillen tussen beide

meetmomenten zijn significant. Bovendien zijn de gemiddelde verschillen tussen de

verwachtingen van de burgers (PRE-vragenlijst) en hun beoordeling van het

participatieproces (POST-vragenlijst) soms zeer groot. Sommigen scoren zelfs een

punt hoger, hetgeen op een schaal van 0 tot 10 opmerkelijk is.

Uit deze resultaten blijkt dat fase 3 van het CC de verwachtingen van de deelnemers

overtroffen heeft. Gemiddeld vonden individuen dat ze meer tijd hadden om hun

mening te geven dan ze hadden verwacht. Ze vonden ook dat het debat eerlijker en

met meer wederzijdse aandacht verliep. Ook zijn ze er meer van overtuigd dat de

deelnemers hun mening durfden te zeggen en het algemeen belang vooropstelden

ten koste van hun individueel belang. Zelfs de deelnemers die op de eerste vragenlijst

het laagste scoorden verbeterden hun score: ze waren er nu van overtuigd dat de

meningen van de deelnemers niet zo ver uit elkaar lagen en dat de mogelijkheid er

was om tot een consensus te komen. Het fysieke burgerkabinet wordt dus als zeer

positief ervaren. Deze resultaten bevestigen het positieve effect van de deelname op

de betrokkenheid van de deelnemers. Ze hebben een positieve invloed op hun

persoonlijke ontwikkeling, op de perceptie die ze van de andere deelnemers hebben

alsook op de verschillen binnen de groep.

Deze resultaten liggen in de lijn van deze van vergelijkbare onderzoek in het kader van

het ‘Burgerparlement over de toekomst van Europa’ dat werd georganiseerd door het

Parlement van de Federation Wallonie-Bruxelles, of de burgerdiscussie 'Wij zijn

Molenbeek/WAM1080' georganiseerd door vzw Particitiz, beide eveneens onder de

wetenschappelijke supervisie van de onderzoekers van het Centre d’Etude de la Vie

Politique (Cevipol, ULB).

Niettemin krijgt één stelling een negatievere evaluatie aan het einde van de dag. In

vergelijking met de score op de PRE-enquête werd het item over de vertaling van de

aanbevelingen naar het beleid negatiever ingeschat. Waar de verwachtingen bij het

begin van het CC relatief hoog zijn (gemiddeld score van 6,0 voor het idee dat de

voorstellen tot concrete beleidsacties zullen leiden), neemt de score na het fysieke

kabinet af tot 5,8. Dit komt overeen met de resultaten van andere onderzoeken die

ook de nadruk leggen op het de risico’s op een teleurstelling bij de deelnemers

wanneer na een inspraakproces de resultaten ook effectief geïmplementeerd moeten

worden (Nabatchi et al., 2012). Zij benadrukken het feit dat het essentieel is

duidelijkheid te scheppen in de rol van zowel de deelnemers als het beleid ten aanzien

van de input en de follow-up van de resultaten van het participatieproces.

Page 40: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

40

Tabel 12. Bevraging: Verschillen tussen verwachtingen (PRE-) en evaluatie (POST-)

Verwachtingen (PRE-) Evaluatie (POST-) Verschil Gemiddelde score (0-10)

Gemiddelde score (0-10)

Voldoende tijd om je mening te geven 6.7 7.7 1.0***

Durf te zeggen wat je denkt 6.4 6.7 0.3***

Nodige aandacht voor de mening van anderen 6.5 7.4 0.9***

Verdediging algemeen belang in plaats van individueel 5.7 6.9 1.2***

Mate van eerlijk je mening zeggen 6.1 7.6 1.5***

Mate van overeenkomst van meningen 3.3 4.1 0.8***

Mogelijkheid om tot een consensus te komen 5.0 5.9 0.9***

Kans dat voorstellen in beleid worden omgezet 6.0 5.8 -0.2***

Vermogen van deelnemers om van standpunt te veranderen 6.5

Mate van wederzijds respect 7.8

Opmerking: mate van significantie van gemiddeld verschil: *** p <0,001.

Page 41: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

41

5. Conclusies

De wetenschappelijke analyse van dit deliberatieve partipatieproces in het kader van

het BK/CC, levert een aantal interessante resultaten op, zowel inhoudelijk (met

betrekking tot de ideeën en aanbevelingen van de deelnemers) als methodologisch

(wat betreft het participatiesproces als zodanig).

Wat het inhoudelijke betreft:

- Zowel de Nederlandstalige als de Franstalige deelnemers komen tot eenzelfde

evaluatie van Brussel en formuleerden eveneens gelijkaardige ideeën en

aanbevelingen.

- De thema's die resulteerden in de meeste ideeën en aanbevelingen zijn deze met

betrekking tot diversiteit en cohesie, onderwijs en mobiliteit.

- Twee centrale elementen komen uit de thematische aanbevelingen naar voor (bij

zowel mobiliteit, sport, onderwijs en cultuur): de noodzaak om te investeren in

infrastructuur en de noodzaak om een einde te maken aan de versnippering.

- Dit laatste verwijst onder meer naar het politieke bestuur van Brussel. Op dit vlak

benadrukken de deelnemers het versterken van de rol van de regio ten koste van de

gemeenten en de gemeenschappen. Toch beteken dit niet dat ze niet vasthouden

aan een lokaal beleid, maar bij lokaal verwijzen ze vooral naar de buurt en de

participatie op buurtniveau en niet op basis van onlogische gemeentegrenzen.

Hiernaast suggereren de deelnemers een fusie van politiezones, één

kiesomschrijving voor gans het gewest, en meertalige partijen voor alle inwoners van

Brussel.

- Zowel in het Nederlandstalige als het Franstalige traject valt de actieve participatie

van de ‘expats’ via hun eigen mini-burgerkabinet op. Het is duidelijk dat ze graag aan

initiatieven van deliberatieve democratie deelnemen, daar waar ze de

representatieve democratie in belangrijke mate links laten liggen. Dit zou erop

kunnen wijzen dat ze zich niet kunnen vinden in het huidige politieke aanbod in het

BHG. De versnippering van het politieke en institutionele landschap zou dit

gedeeltelijk kunnen verklaren (de taalkundige organisatie van politieke partijen, de

wisselwerking tussen machtsniveau ‘s die voor expats moeilijk te begrijpen zijn).

Wat de methodologische aanpak betreft:

- Brussel als onderwerp van een participatieproces is erg breed en wordt door de

bevolking ook erg divers ervaren. Het zijn in de eerste plaats de Brusselaars die zich

geroepen voelen om deel te nemen. Het debat over Brussel buiten de grenzen van

het gewest voeren, is maar deels gelukt. Dit is een belangrijk aandachtspunt voor

toekomstige participatieprocessen. Mogelijk kan men in de toekomst het proces

Page 42: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

42

ontdubbelen omdat het uiteindelijk over twee verschillende groepen gaat, al is het

onderwerp voor beide groepen identiek.

- De gekozen rekruteringsmethode (zelfselectie) resulteert in een duidelijke bias, met

een oververtegenwoordiging van hoger geschoolden tot gevolg (ruim 90% van de

deelnemers behaalde een diploma hoger onderwijs). Dit heeft ongetwijfeld een

invloed op de ideeën en aanbevelingen die werden geformuleerd. Zo ontbreken

nagenoeg verwijzingen naar armoede en onveiligheid, thema’s die toch sterk

aanwezig zijn in het politieke en publieke debat.

- Rekrutering via zelfselectie is minder geschikt voor debatten die strikt gelimiteerd

zijn qua tijd, zoals bijvoorbeeld de synthetrons.

- De deelnemers waren over het algemeen zeer positief over hun ervaring met het

participatieproces; uit de POST-evaluatie blijkt dat het inspraakproces hun

verwachtingen overtrof, zowel wat de inhoud van de debatten als de interacties met

de andere deelnemers en hun eigen rol in het proces betrof.

- Deelnemers waren evenwel sceptischer over de follow-up van hun aanbevelingen.

Dit is een cruciaal element in het verdere gebruik van het instrument, omdat een

negatieve evaluatie op dit punt de participatie van de burgers aan een nieuw

participatieproces in gevaar kan brengen.

Page 43: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

43

6. Referenties

Delli Carpini M.X., Lomax Cook F., Jacobs L.R. (2004), ‘Public Deliberation, Discursive

Participation, and Citizen Engagement. A Review of the Empirical Literature’, Annual

Review of Political Science, vol.7, pp.315-344.

Fishkin J.S. (2009), When the People Speak. Deliberative Democracy and Public

Consultation. Oxford, Ofxord University Press.

Geissel B., Newton K. (eds) (2012), Evaluating Democratic Innovations. Curing the

Democratic Malaise?. London, Routledge.

Hibbing J.R., Theiss-Morse E. (2002), Stealth Democracy: Americans’ Beliefs About

How Government Should Work. Cambridge: Cambridge University Press.

Lancksweerdt E., Thijssen P., Van Dooren W. & Dierickx G. (2010), De burger aan zet.

Zin en onzin van participatie. Sigma reeks voor sociaal en public management

Universiteit Antwerpen, Brussel : Uitgeverij Politea.

Lancksweerdt, E. (2009), Handboek burgerparticipatie. Een juridische verkenning

toegespitst op het lokale bestuursniveau, met verdere beschouwingen over de

ontwikkelingsmogelijkheden van onze democratie. Brugge: Die Keure.

Nabatchi T., Gastil J., Weiksner G.M., Leighninger M. (2012), Democracy in Motion.

Evaluating the Practice and Impact of Deliberative Civic Engagement, Oxford: Oxford

University Press.

Thijssen P. (2008), Het is stil waar het nooit waait. Online politieke for a als bakermat

van publieke opinie, Res Publica, vol.50, n°2, pp.169-178.

Page 44: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

44

7. Bijlagen

7.1. Vragenlijst PRE-Cabinet Citoyen

Page 45: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

45

Page 46: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

46

7.2. Vragenlijst POST- Cabinet Citoyen

Page 47: Wetenschappelijk rapport participatietraject · 2017-10-12 · Meningen over Brussel .....14 3.4.2. Ideeën en aanbevelingen ... Synthetron). Twee academische teams, een Nederlandstalig

47