Werk als De warme deken Ingenieur - Erwin van den Brink · Zijn de zeven magere jaren nu...

28 SEPTEMBER 2001 • NUMMER 17fl 9,90 / Bfr 185 • €4,50

Wonen op waterWonen op water

Fly-by-wire: remedie tegen vliegtuigkapingWaken over vulkanen

IngenieurDeTECHNOLOGIETIJDSCHRIFTOfficieel orgaan van KIvI en NIRIA Gebouw met

windmolens

Ontwerp

Vliegend naar je werkVliegend naar je werk

Werk als warme deken

DossierHetDE TECHNOFLEXO

THEMANUMMERONDERWIJS & CARRIÈRE

KONINKLIJK INSTITUUT VAN INGENIEURSPrinsessegracht 23Postbus 304242500 GK Den Haagtel. (070) 391 99 00fax (070) 391 98 40e-mail [email protected] www.kivi.nl

NEDERLANDSE INGENIEURSVERENIGING NIRIAVan Stolkweg 6Postbus 842202508 AE Den Haagtel. (070) 352 21 41fax (070) 352 12 21e-mail [email protected] www.niria.nl

28 SEPTEMBER 2001EDE INGENIEURE176 7

Officieel orgaan van KIVI en NIRIAIngenieurDe

TECHNOLOGIETIJDSCHRIFT

Voor iedereen met een passie voor techniek

HOOFDREDACTEUR Erwin van den BrinkREDACTIE Ton van Doorn (eindredactie)

Piet Arpdrs. Marcel CrokRoy Keerising. Paul SchilperoordJessica van de Pasch(secretariaat)

ART-DIRECTION Thomas SteenvoordenVORMGEVING Yvonne Poelgeest

T&C grafische produkties, Nieuw Vennep

VASTE MEDEWERKERSPat Beerman, Ton Borsboom, ir. Willem Bos, Jan DouweKroeske, dr. René Fransen, dr. Giel van Hooff, ir. Astridvan de Graaf, prof.ir. Huub van Heel, ir. ChristianJongeneel, ir. Joost van Kasteren, Ewout Kieckens, dr.Henk Klomp, dr.ing. Gijs Mom, ir. Ralph Oei, Lex vanRossen, Ad van Schaik, Chantal Sion, drs. Gerard van deSchootbrugge, Arno Schrauwers, drs. Angele Steentjes,drs. Bert Verhoeven, Michel Wielick, ir. Maarten WoerleeRAAD VAN TOEZICHTir. Eveline Blitz (KIvI), ing. J.B.J. Koevoet (NIRIA), Erwin van den Brink, drs. Roeland Dobbelaer (directeurVeen Magazines)RAAD VAN ADVIESir. Paul Asselbergs, ing. Bernard Bos, drs. Huub Eggen,ing. Cees van Keulen, drs. Ger van Maanen, drs. JacNiessen, Wouter Pijzel, drs. Maarten van der Sanden, dr. Johan Schot, ir. Hans van der Veen, ir. Wiebe van derVeen, Mark Molewijk, Pietro lo Galbo REDACTIE-ADRESWildenborch 5, Postbus 256, 1110 AG Diementel. (020) 398 79 19, fax (084) 873 57 06e-mail [email protected] www.ingenieur.nl

COLOFONDe Ingenieur is een veertiendaagse uitgave van De Ingenieur BV in samenwerking met Veen MagazinesBV, het Koninklijk Instituut van Ingenieurs KIvI en de Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA.

ABONNEMENTENLeden van het KIvI en NIRIA ontvangenDe Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap. Abonnement voor niet-leden (inclusief BTW)binnenland ƒ 215,- per jaar Bfr 3935studenten ƒ 99,50 Bfr 1990instellingen ƒ 315,- Bfr 5765Losse nummers ƒ 9,90 Bfr 185(exclusief verzendkosten)Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaanen wordt automatisch verlengd, tenzij twee maandenvoor de vervaldatum schriftelijk gemeld.

Informatie abonnementen niet-ledenLezersservice De IngenieurPostbus 3144, 4800 DC Breda, tel. (076) 573 37 81

28 SEPTEMBER 2001 NUMMER 17 JAARGANG 113

Commentaar 09

Nieuws 11

FotoNieuws 18

Omslagartikel: de technoflexo 20

De mening van

drs. G.A. van de Schootbrugge 31

Amfibisch wonen 32

Het Ontwerp 37

Interview Arjen Pront 40

Autofabrikanten richten zich op vijftigers 44

De technische tekening 47

De mening van prof.ir. Huib van Heel 49

Technici werven op basisscholen 50

Voorpublicatie: Vulkanen 52

Media 56

Agenda 64

Brieven 66

CARRIÈREDossierHet

Erwin van den Brink, hoofdredacteur van

De Ingenieur.

Zijn de zeven magere jaren nu aangebroken? Iedereen heeft het hierna de aanslag op het WTC opeens over, maar roepen we daarmeegeen recessie over ons af? Niets is zo irrationeel als ‘de economie’.Marktsentimenten, consumentenvertrouwen wat moet ik met datsoort zachte kwalificaties? Laat ze hun mond houden. Het gaat tochgoed? Voorlopig zijn grote bedrijven (zie pagina 50) zo naarstig op

zoek naar technici dat hun wervingscampagnes zich nu al richtenop het basisonderwijs. Het tekort aan technici is zo groot dat ook eenrecessie hier niets aan zal veranderen. Bovendien speelt techniek – zie Het Dossier – een sleutelrol in het streven ons werk steeds doelmatiger, goedkoper en aangenamer in te richten – dat is altijdbelangrijk, ongeacht hoe de economie er voor staat.

DE STELLING

‘Onder de Afghaanse mujahediendie in de jaren tachtig tegen

het Sovjet-leger vochten, was heteen grote eer om ‘ingenieur’ te

worden genoemd.’Robert D. Kaplan in ‘NRC Handelsblad’.

‘Een steward bij Feyenoord gaattoch ook niet meer verdienen

wanneer de spelers een miljoenmeer krijgen.’

Oud-KPN-topman en deeltijdhoog-leraar ir. Wim Dik over de salaris-

verhogingen van managers in ‘Delta’.

‘Deze ‘line of industry’ is verwikkeld in een ‘war for

talent’, iedereen jaagt op dezelfde‘high potentials’.’

Voorbeeld van het oprukkende potjes-Engels, aan de kaak gesteld in

‘Management Team’.

‘Eigenlijk is het obsceen zoals wijmet water omgaan. Het is vaniedereen maar wij bottelen het,ontwerpen er de fraaiste verpak-kingen omheen en sjouwen het

de halve wereld rond. Terwijl dateigenlijk de functie van de wol-ken is. Die vervoeren het voor

iedereen. For free!’De Engelse industrieel ontwerper

Ross Lovegrove in ‘Items’.

‘De grote les van de filosofie van detechniek is: de dingen mogen dan

onstabiel zijn, de mensen zijndat in nog veel sterkere mate.’

Bruno Latour in ‘De Berlijnse sleutelen andere lessen van een liefhebber

van wetenschap en techniek’.

LEZERSSERVICE DE INGENIEUR

58

2222

Een technoflexo werkt thuis, op de zaak of is onderweg in zijn leaseauto. Deze‘moderne’ ingenieur heeft meerdere bazen,want hij is door zijn personeelschefuitgeleend aan een bedrijf dat hem op zijn beurt heeft gedetacheerd bij een klant.Het oude kantoor is niet meer.

UITGEVER a.i.Paul van de [email protected] Chantrel [email protected] & SALESKlaartje Grol [email protected] ADVERTENTIEVERKOOPBureau Van Vliet,tel. (023) 571 47 45fax (023) 571 76 80e-mail [email protected] www.bureauvanvliet.comLITHOGRAFIE T&C grafische produkties,Nieuw VennepDRUK Tijl Offset, ZwolleOPLAGE 46.000

De Ingenieur verschijnt 23 maal per jaar.

© Copyright 2001Niets uit deze uitgave magworden verveelvoudigd en/ofopenbaar gemaakt door middelvan druk, fotokopie, microfilmof welke andere wijze dan ookzonder voorafgaande schrifte-lijke toestemming van de uitge-ver. Niet in alle gevallen is nakunnen gaan of er op deillustraties in dit nummer nogcopyright rust. Waar er nog ver-plichtingen zijn tot het betalenvan auteursrecht is de uitgeverbereid daar alsnog aan te vol-doen.

ISSN 0020-1146

reageer nu: Leg een one-liner in de bek vanSpottie en win een boek uit het

fonds van de Lezersservice.

[email protected]

In dit nummer32

52

onder redactie van ton van doorn

[email protected]

‘Bij KPN is het

telecommer en

kwel’

Ron Mikkenie

Huizen

40INTERVIEW

‘Wij maken winst en dat kunnen maarweinigen ons nazeggen.’ WebmakelaarTornado Insider heeft de dotcom-crisisoverleefd, al zijn er vijftien personenontslagen. Arjen Pront: ‘Wij groeien weer.’

28 SEPTEMBER 2001EDE INGENIEURE17

WONEN OP WATER

Woningen die meebewegen met het waterof zijn aan te passen aan de seizoenen. Bij amifibisch wonen is water geen vijandmaar decor.

VULKANEN

Sommige vulkaanuitbarstingen zijn te voorspellen,andere komen volstrekt onverwacht. ‘Slapende vulkanen zijn allerminst dood; door ze met gevoeligeinstrumenten te bestuderen is het mogelijk hunlevenstekenen in tijden van rust en ontwaken tebeluisteren.’ Een hoofdstuk uit het boek Vulkanen.

De nieuwste producten en trends: de gyrocopter, gebouwen met geïntegreerdewindmolens, stereosetten die als Lego-blokken in elkaar klikken en de Skycar M400.

37 Ontwerp

Coverfoto’s: De gyrocopter (Spark DesignEngineering); Lighthouse (Ooms Bouwmaatschappij)


inds het verongelukken van een jumbojet van Pan

American boven het Schotse Lockerbie door een semtex-

bom in een bagagecontainer is veel geïnvesteerd in het

explosiebestendig maken van zulke containers. Zelfs

zijn er apparaten ontwikkeld die semtex ruiken. Er is

echter geen technologie denkbaar die ons kan vrijwa-

ren van een terrorist met slechts een stanleymes, maar

met de vastberadenheid zijn eigen leven op te offeren.

De ironie wil dat cockpits om veiligheidsredenen zo

human error proof zijn gemaakt dat ook een niet-

geschoolde vlieger er vrij gemakkelijk de weg in vindt.

Dat maakt vliegtuigen, zo blijkt nu, dus juist extra

kwetsbaar voor kapingen. Daarbij heeft de

computerspellenindustrie de kennis over vlieg-

tuigbesturing enorm gepopulariseerd. In de

spelletjes zijn vliegeigenschappen van bepaal-

de vliegtuigtypen bijna even goed geprogrammeerd als

in echte vluchtnabootsers. De leek die daarna ‘echt’ wil

vliegen, kan voor duizend gulden les krijgen op de 737-

400 vluchtnabootser van een bedrijf als Schreiner, dat

daarmee de vrije-tijdsmarkt heeft aangeboord. Waar-

schijnlijk hebben de kapers hun 767’s en 757’s niet

met de stuurkolom handmatig naar de wolkenkrabbers

laten vliegen, maar via het tiptoetsenbord waarmee vlie-

gers de koers op de automatische piloot tot in tienden

van graden nauwkeurig kunnen bijstellen.

Het is denkbaar dat in de toekomst een automatisch

luchtverkeersgeleidingssysteem de besturing van een

vliegtuig overneemt zodra de vliegers te veel afwijken

van een voorgeprogrammeerde route of te dicht in de

buurt van een ander vliegtuig of een obstakel op de

grond komen, maar zulke systemen staan nog in de kin-

derschoenen. En hoeveel illusies kunnen we daarover

nog hebben? Niet alleen Star Wars – het raketschild

tegen inkomende projectielen van schurkenstaten – is

gedateerd; hetzelfde geldt voor het afluisternetwerk

echelon. De kapers zouden met elkaar hebben gecom-

municeerd via voor iedereen te bekijken pornofoto’s op

internet, waarin tekstboodschappen zaten versleuteld

met behulp van vrij op het net verkrijgbare encryptie-

programmatuur.

Terroristen komen zelden uit de onderklasse voort,

maar zijn meestal intelligentsia uit de midden- en

hogere klassen, die uit ressentiment tegen de gevestig-

de orde handelen. Dat gold voor de Palestijnse vlieg-

tuigkaapster Leila Khaled (die in Amerika had gestu-

deerd) alsook voor de Duitse RAF en de Italiaanse Rode

Brigades. Osama bin Laden, de Saoedische oliemiljo-

nair, past in dit rijtje. De Palestijnse zelfmoordcom-

mando’s vallen hier een beetje buiten. De intifadah is

een volksopstand en de ondoordachte, terroristische

acties van de Palestijnen zijn wanhoopsdaden, waartoe

de Israelische politiek van Sharon hen heeft gedreven.

Voorzover de geopolitieke bemoeienis van de Verenig-

de Staten met het Midden-Oosten te maken heeft met

het veiligstellen van de oliebevoorrading, kunnen de VS

Bin Laden op zijn wenken bedienen door zich uit die

regio terug te trekken. Technologisch gezien bevindt de

energievoorziening zich namelijk op een kantelpunt:

duurzame energie gaat steeds meer concurreren met

fossiele energie. Wil de Amerikaanse publieke opinie

dat de Amerikanen dit wespennest verlaten, dan ligt er

een schone taak voor Bush om Amerika door het ver-

sneld ontwikkelen van alternatieve energiebronnen

onafhankelijk te maken van olie uit het Midden-Oosten.

Zo’n missie is vergelijkbaar met het Apollo-programma,

waarmee de VS een man op de maan zetten na eerder

door de Sovjetunie in de ruimte te zijn afgetroefd. Bush

zal veel geld stoppen in zonne- en kernenergie. Dat

berooft de Bin Ladens en Saddam Hoesseins van hun

oorlogskas. De OPEC knijpt hem inmiddels als een

dief en heeft in alle toonaarden beloofd het ‘oliewapen’

(embargo tegen het westen) niet te gebruiken – bang

als zij is dat het westen dat wapen omdraait.

CommentaarHet

S

Bush zal veel geld stoppen in zonne- en kernenergie

ERWIN VAN DEN BRINK HOOFDREDACTEUR

NA DE AANSLAG

De aanslagen in Amerika zullen de discussie over demachtspositie van piloten in decockpit opnieuw aanzwengelen.Airbus lijkt met fly-by-wire ophet goede spoor te zitten.

Vliegtuigbouwers en luchtvaartmaatschappij-en likken hun wonden na de aanslagen in NewYork. De koersen dalen evenals het aantal pas-sagiers. Vliegtuigbouwers als Airbus enBoeing zullen zich afvragen of vliegtuigen tech-nologisch te beschermen zijn tegen dergelijkeaanslagen. Het antwoord is bevestigend. Air-bus past al sinds eind jaren tachtig het zoge-naamde fly-by-wire toe, een systeem dat actiesvan piloten eerst laat vertalen door een com-puter alvorens het vliegtuig mechanisch telaten zwenken. Alle Airbus A320, A330, A340en straks de A380-toestellen zijn toegerustmet dit beveiligingssysteem. Boeing is langetijd zeer sceptisch geweest over fly-by wire –piloten en niet computers zijn de eind-verantwoordelijken in de cockpit - en heeft pasbij de productie van de Boeing 777 een gewij-zigde versie van het beveiligingssysteem inge-voerd. Geen van de gekaapte Boeing-toestellenbeschikte over fly-by-wire. Bewegingen van depiloten, en in dit geval dus de kapers, aan dehydraulisch werkende stuurknuppel wordendirect vertaald in aanpassing van roeren enkleppen. Het is overigens niet zo dat de aansla-gen op dit moment onmogelijk waren geweestmet Airbus-toestellen. De huidige fly-by-wire-systemen staan zwenkingen van meer dan 30º

naar links of rechts niet toe en ook verhindertde computer extreme stijgings- en dalings-percentages. Maar ook binnen die randvoor-waarden moet het mogelijk geweest zijn om dedoelen te raken. ‘Naast de veiligheid heeft Airbus ook uit mar-ketingoverwegingen een geweldige slag gesla-gen met fly-by-wire’, zegt dr. Max Mulder van defaculteit Lucht- en Ruimtevaart van de TU Delft.‘De computer reageert zodanig op bewegingenvan de joystick dat piloten nauwelijks hetverschil voelen tussen een A320, A330 of A340.Het gevolg is dat luchtvaartmaatschappijen metde aankoop van Airbus-toestellen duizendentrainingsuren van piloten kunnen besparen.Trainingsuren zijn grote kostenposten.’

Mulder en zijn collega prof.dr. Bob Mulderdoen zelf onderzoek aan een geavanceerdereversie van fly-by wire, de zogenaamde FlightEnvelope Protection. ‘Het idee is de vliegerniet alleen te beperken in extreme zwenkingenmaar ook in de route die er wordt gevlogen.Wijkt een toestel dat verder niks mankeert teveel af van die route, dan neemt de computerhet over. Wij schrijven nu softwareprogram-ma’s waarmee zo’n scenario op de computernagebootst kan worden. Pril academischwerk dus. De grote moeilijkheid is op welkmoment je precies moet beslissen dat decomputer het een tijdje overneemt. Want van-af dat moment kun je het systeem niet meeruitzetten.’


Belang back-up’s na aanslagen duidelijkNieuw bluspak voert zweet af

Strandbal voor Mars

NieuwsIngenieurDePAGINA

58LEZERSSERVICE DE INGENIEUR

onder redactie van marcel crok

[email protected]

MEER NIEUWS: WWW.INGENIEUR.NL

T E R R O R I S M E

COCKPIT KANVEILIGERPiloten, vliegtuigbouwers, luchtvaart-maatschappijen en beveiligingsdes-kundigen denken na over een beterebeveiliging tegen kapen. Eerste maat-regel is de deur tussen cabine en cock-pit op slot te houden.Prof.dr.ir. Bob Mulder, zelf captain vaneen Boeing 757 van Air Holland,meent dat een te strikte afzonderingook weer niet goed is. In het algemeenis contact tussen cabine en cockpitjuist heel belangrijk. Voor overleg methet cabinepersoneel, maar ook ingeval van noodlandingen. 'Het is alsmet de autogordel, in de meeste geval-len is het beter die te gebruiken, ineen enkel geval een nadeel.’Wel, denkt Mulder, dat terrorisme toteen andere vorm van vliegveiligheidleidt. 'Een goed slot op een stevigedeur kost kapers tijd. De pilotenhebben dan wat speelruimte voor zeworden overmeesterd.'

Bestellen kan met de bestelbon achter indit nummer of bel 0(031)76-5733781.

HET HEELALEN

LEVEN INHET HEELAL

Stephen Hawking

2 cd-romsvan ƒ 179,80 / 3596 Bfr.

NU SAMEN VOOR

ƒ 99,- / 1999 Bfr.(excl. verzendkosten)

( A D V E R T E N T I E )

Cockpit van een Airbus A320 met fly-by-wire.

‘FLY-BY-WIRE’ BEMOEILIJKT KAPEN

T E R R O R I S M E

‘FLY-BY-WIRE’ BEMOEILIJKT KAPEN


Nieuws

In de VS neemt het verzet snel toe tegen de aanschaf van nieuwesonarapparatuur voor het opsporen van ultra-stille onderzeeërs.Onder meer walvissen en dolfijnen lopen letsel op bij gebruik vandeze laagfrequente sonar. Tijdens een oefening anderhalf jaargeleden bij de Bahama’s met een krachtige mid-range sonar in diepwater liepen zestien walvissen en twee dolfijnen aan de grond. Hunletsel, bloedingen bij de hersens en de oorbenen, past bij bloot-stelling aan extreem harde geluiden. De marine zegt de walvissen te kunnen beschermen door een buffer-

zone in te richten van dik 1 km rond de nieuwe laagfrequenteSurveillance Towed Array Sensor System-sonar. Zeebioloog KenBalcomb: ‘Sonar is heel belangrijk voor defensie, maar hetheeft tegelijk een enorme invloed op het zeemilieu.’ Volgens demarine echter zijn de laag frequente sonars minder schadelijkdan de mid-range sonar die vorig jaar werd beproefd.

De nieuwe sonar genereert geluidssignalen van 215 decibel. Dankzijde veiligheidsbuffer overstijgt het geluidsniveau voor walvissen niet

de 180 decibel, meent de marine. Biologen gaan er van uit, dat wal-vissen al hinder ondervinden van geluiden sterker dan 110 decibel.Bij een niveau van 180 decibel kan het trommelvlies van de walvisknappen. (Associated Press)www.nmfs.noaa.gov

T E R R O R I S M E

MAKEN VANBACK-UP’SCRUCIAALHet instorten van het World TradeCenter in New York wijst bedrijven ophet belang van het maken van archief-kopiën van bestandgegevens.

Het bedrijf Morgan Stanley kon eendag na de ramp weer functionerendankzij back-up’s op een tweede locatie.Veel bedrijven maken intern kopiën,maar bij dit soort rampen is een tweedeplek voor dataopslag onontbeerlijk omweer aan het werk te kunnen.De dataopslagindustrie groeit flink.Het totaalbedrag aan inkomsten vansoftware dat dataopslag en -herstelregelt, bedroeg dit jaar 2,7 miljard dollar.Volgend jaar wordt een opbrengst van4,7 miljard dollar verwacht.Het continu doorsturen van data naareen opslagplaats, zoals bij MorganStanley het geval was, brengt hogekosten met zich mee. Een alternatief iseen dagelijkse kopie op banden endiskettes zetten, die naar een opslag-plaats worden gebracht. Het bedrijfIron Mountain Inc. verleent dezedienst aan 33 klanten die in het WTCgehuisd waren. Deze bedrijven kondenna een dag alweer aan het werk. Ookzorgde Iron Mountain Inc. voor de beno-digde apparatuur en kantoorruimte.Veel bedrijven zijn echter terughou-dend om veel geld uit te geven aan eenservice die ze nooit hopen te gebruiken.www.ironmountain.comwww.morganstanley.com

M E E T T E C H N I E K

NIEUWE SONAR VELT WALVISSEN

Berenbak: ‘De gevelbuis bestond uit een stalenkubusvormige constructie. De stalen kokers metstalen dwarsbalken ter hoogte van de vloeren van-gen zowel verticale als horizontale – wind –krachten op. De vliegtuigen hebben de verticalekolommen over een aantal verdiepingen doorge-sneden. Daarna kwam de explosie. Bij 300 ºCbegint staal al te vloeien. De zwakste schakelswaren de staalvezelversterkte betonnen vloerendie berekend zijn op een belasting van ongeveer300 kg/m2. De belasting van de ingezakte boven-ste verdiepingen was vele malen groter. Stof enrook kwam telkens een verdieping lager uit hetraam zetten, voordat de kettingreactie niet meerte stoppen was.’Volgens Berenbak is het een wonder dat degebouwen het nog zo lang gehouden hebben. Hetaantal mensen dat ontkomen is, noemt hij ookextreem hoog. ‘Bij de bomaanslag in 1993 werdende twee noodaggregaten getroffen. In het donkerduurde het vier uur voordat het gebouw ontruimdwas. Nu heeft 90 % van de mensen het gebouwbinnen een uur kunnen verlaten. De vluchtgangop iedere verdieping was zo groot dat alle mede-werkers van een etage er tegelijkertijd kondenstaan.’

T E R R O R I S M E

WTC KON EXPLOSIE NIET AANHet in 1960 ontworpen WorldTrade Center was berekend op de inslag van een Boeing 707. De Boeing 767’s, die zich op 11september in de torens van hetWTC boorde, waren te zwaar.Volgens prof. J. Berenbak van deafdeling Bouwtechnologie van de TU Delft legden de vloeren alseerste het loodje.

Bronnen:Reuters,EngineeringNews Record,Great Buildingsof the World

World Trade CenterTower 1: 417 mTower 2: 415 m

110 verdiepingen, 60 x 60 mToren: 200 000 ton staal

en 325 000 m betonGewicht Boeing 767: 180 ton

Brandstof: 90 000 liter (gelijk aan 2 tankwagens)

Gekaapte vliegtuigen bereikten detorens met volle brandstoftanks.

De stalen kokers hebbeneen lengte van 36 cm en staan

1 m uit elkaar.

Staalvezelversterkte betonnen vloer geeft stijfheid aan de wanden zonder krachten door te geven aan de binnenkern.

Gevelbuis: Op elke verdieping zorgden stalen kokers verbonden met stalen

dwarsbalken voor een lichtgewicht constructie die horizontale krachten kan opvangen. Staal absorbeert gemakkelijker energie dan beton.

De inslag van het vliegtuig werd aanvankelijk opgevangen door de stalen constructie aan de buitenkant. De explosies vernietigden vermoedelijk de vloeren waarna ook de gevelbuis werd meegesleurd.

Fundering:Betonnen palen staken

24 m de grond in. De onderste meter zat

verankerd in een laag gesteente.

De impact van een geladen vliegtuig dat

met hoge snelheid tegen een wolken-

krabber vliegt, is nog altijd kleiner dan de

kracht van hevige wind op het hele gebouw.

Binnenkern:De binnenkern van 42 bij 24 m droeg de binnenbelasting van het gebouw. Tussen de binnenkern en de gevelbuis zaten geen dragende constructies.

Liftschachten:De gebouwen waren verdeeld in drie verticale delen. In totaal waren er 104 liften.

De twee ingestorte torens van het World Trade Center, gebouwd in 1973, zijn ontworpen om een aanvaring met een Boeing 707 te kunnen opvangen.

3

Walvissen ondervinden al hinder van geluiden sterker dan 110 decibel.


O P E R A L’ O R F E O

KRUISBESTUIVINGTUSSEN TECHNICI ENKUNSTENAARSIn de kelders van het voormalige Rekencentrum van deTechnische Universiteit Eindhoven vindt tussen 27 sep-tember en 3 oktober een serie opvoeringen plaats, geba-seerd op de opera L’Orfeo van Claudio Monteverdi. Regis-seur Henk Schut liet zich bij zijn interpretatie niet alleeninspireren door de ongebruikelijke locatie maar ook doorgesprekken met hoogleraren van de TU/e. De co-productievan de TU/e en Opera Zuid past in het streven van deEindhovense universiteit om de confrontatie tussen kun-

stenaars en onderzoekers te bevorderen. Organisator JoepHuiskamp van de TU/e: ‘Kunstenaars hebben een anderevisie op de wereld dan de meeste ingenieurs. Wij denkendat kruisbestuiving zeer vruchtbaar kan zijn.’L’Orfeo (1607) speelt zich af in de onderwereld. Delegendarische zanger Orfeo is een gelukkig mens na zijnhuwelijk met Euridice. Totdat het noodlot toeslaat enEuridice omkomt door een slangenbeet. Orfeo besluit af tedalen naar de onderwereld om haar terug te halen. Hetpubliek treedt tijdens de voorstelling letterlijk in devoetsporen van de held en dwaalt met de musici door deHades. Kaarten à ƒ 50 zijn te bestellen bij de StadsschouwburgEindhoven. Studenten ƒ 20. Info: Joep Huiskamp, (040) 247 2648.

K E R N E N E R G I E

MINIKERNREACTOR VOOR THUISHet Japanse Central Research Institute of ElectricalPower Industry (Criepi) heeft een minikernreactorontworpen dat flatgebouwen van energie kanvoorzien. Vloeibaar lithium leidt tot automatischeuitschakeling van de reactor bij oververhitting.

‘Oh no, the Johnsons have another meltdown’, meldt een Ameri-kaanse website als reactie op het nieuws uit Japan. Voor een serieuzemeltdown is het Japanse ontwerp echter veel te klein. De 200 kW Rapid-Lreactor was aanvankelijk bedoeld als minicentrale voor kolonies op demaan. Maar bij nader inzien denkt Criepe ook energie te kunnen leverenaan flatgebouwen. Het zou een uitkomst kunnen zijn voor het land datzelf nauwelijks olie en gas heeft en altijd afhankelijk is van import.Hoe serieus moet het bericht dat New Scientist naar buiten bracht,genomen worden? Onderzoekster Aliki van Heek van de Nuclear Re-search and consultancy Group (NRG) in Petten: ‘Inderdaad komen dekleinschalige reactorontwerpen binnen de nucleaire onderzoekswereldsteeds meer in de belangstelling, en het Rapid-L-ontwerp past goed indeze trend en bij de hernieuwde belangstelling voor kernenergie. Criepiis te beschouwen als de KEMA van Japan, een onderzoeksinstituut datgelieerd is aan de overheid. Ze bedenken, onderzoeken de technischemogelijkheden en publiceren. Ze zullen zelf nooit zo’n reactor gaanbouwen. Daarvoor zijn ondernemers nodig en die laten zo’n beslissingafhangen van de politieke en maatschappelijke opinie.’Volgens Van Heek is 200 kW echt uitzonderlijk klein voor een kernre-actor. ‘Grote kerncentrales hebben een vermogen van rond de 1000 MWen zijn 5000 keer krachtiger. Het is dus mogelijk de reactor zo te ont-werpen dat de temperaturen niet al te hoog oplopen. Uraniummetaaldient als brandstof. Omdat de energiebehoefte van een flat relatief kleinis, gaat de staaf lang – bijvoorbeeld tien jaar – of misschien zelfs degehele levensduur van het gebouw mee. Dat is nodig, want nucleairetransporten door stedelijk gebied wil je zoveel mogelijk voorkomen.’ Het originele aan het Japanse ontwerp is de combinatie van vloeibaarnatrium als koelmiddel en vloeibaar lithium als regelaar. ‘Kernreactorenbeschikken meestal over vaste regelstaven van borium, cadmium of haf-

nium. Deze vangen neutronen af en dempen daarmee de reactie. In deRapid-L vangt vloeibaar lithium de neutronen af. Lithium zit in eenreservoir samen met een inert gas, stikstof of helium. Als de reactor teheet wordt, drukt lithium het gas weg, komt in de reactorkern en vangtneutronen af. De regeling is volledig automatisch zodat er jarenlangniemand de betonnen bunker in hoeft. De temperatuur van het natriumin de reactor kan oplopen tot zo’n 530 ºC. Vloeibaar natrium draagt dewarmte via warmtewisselaars over aan water.’ Met de miniaturisering van kernreactoren lijkt de kernenergie-industriezich aan te sluiten bij de trend van kleinschalige energie-opwekking. Erzijn ook in Nederland al mini- en micro-warmtekrachtkoppeling-installaties (op aardgas) op de markt voor huizen(blokken).

Lithium

Reservoir

reactor-kern

Inert gas

lagetemperatuur

hogetemperatuur

Fail-safe reactor

365 vragen en antwoorden over de boeiendste, interessantste, intrigerendste feiten, anekdotes en opmerkelijke citaten uit de wereld van wetenschap en techniek.

Prijsƒ 29,90/550 Bfr.(excl. ƒ 7,50 / 150 Bfr. verzendkosten)

Bestellen kan met de bestelbon achter in dit nummer. Of bel 0(031)76-5733781

2002WETENSCHAPPELIJKESCHEURKALENDER

Je blijft scheuren!


Het affiche van de operavoorstelling.

Het principe van de werking van de Rapid-L.

V E I L I G H E I D

NIEUW BLUSPAKVOERT ZWEET AFDe nadruk bij het ontwikkelen van bluspakken ligt tegenwoordig nietmeer bij het buiten houden van de hitte, maar juist bij de afvoer vantranspiratievocht. Dit zegt Frank Lether namens PROF Tech Styles.

Het Ommense bedrijf in beschermende beroepskleding heeft onlangs 1200 bluspakken geleverd aan debrandweer van Rotterdam. De kleding is door TNO getest, waar ook draagproeven zijn uitgevoerd. Aan-leiding voor de aanschaf was de nieuwe Europese norm 469 voor brandweerkleding. De eisen voor blus-pakken worden steeds strenger.Lether, werkzaam bij Presstige PR: ‘De afweer tegen de hitte van de brand is al praktisch maximaal envalt nauwelijks te verbeteren. Aan de afvoer van zweet is daarentegen nog wel wat te doen. Het transpi-

ratievocht dat blijft zitten in hetpak kan namelijk worden om-gezet in stoom, met alle naregevolgen van dien. De bluspak-ken bevatten binnen de vlamwe-rende laag daarom nog tweelagen: een zogenaamde Goretex-voering als ademende tussen-laag, die zorgt voor isolatie,wateren winddichtheid, en eenvochttransporterende binnen-voering.’De nieuwe bluspakken zijnbovendien lichter, maar tochstevig gebleven door het toepas-sen van een zogenaamde rip-stop. Ripstop is geen stof, maareen bepaalde manier van weven.Het pak is gemaakt van een lich-te stof, maar om de paar milli-meter wordt er een stevigeredraad in opgenomen. Op dezemanier ontstaat een ruitjespa-troon. Blijf je ergens achter han-gen dan zorgt dit netwerk dathet pak niet verder uitscheurt.


Nieuws

Hewlett-Packard slokt voor 25 miljard dollar concur-rent Compaq op, maar op de totale computermarktheeft dat verder nauwelijks invloed. Mochten de reste-rende leveranciers van pc’s al hopen op hogere prij-zen, dan komen ze vooralsnog bedrogen uit, denkt eendeel van de marktanalisten die door Associated Presszijn ondervraagd. Dell, die de kosten consequent druktdoor vrijwel rechtstreeks vanaf de fabriek aan de klantente leveren, gaat door met deze politiek waarmee ditbedrijf de grootste pc-bouwer van de wereld werd.Dankzij de fusie is het nieuwe HP net weer even groter dan Dell.

De vraag is, of de onderneming diekoppositie kan behouden, al levertdeze actie twee miljard dollar per jaarop. De gefuseerde ondernemingkrimpt het dit jaar toch al gereduceer-de personeelsbestand met nog eens

10 % in tot 135 000 man. Vooral in de pc-divisie zijnnog flinke reorganisaties te verwachten. De computersvan HP en Compaq verschillen slechts in vormgeving,verpakking en prijs. De onderdelen zelf zijn vrijwelidentiek. Daar valt flink te bezuinigen. Dat is drin-

gend nodig, want Compaq verloor de afgelopenmaanden honderden miljoenen dollars, HP

maakte nauwelijks winst.De afnemende keus voor de consu-

ment hoeft echter niet per se te leidentot grote prijsstijgingen, omdat Dell via een

eigen, goedkoop netwerk pc’s verkoopt. De overige fabri-kanten moeten die prijzen enigszins blijven volgen.Waar het nieuwe HP, met een omzet van 87 miljard dollar, dekomende paar jaar winst verwacht, is op de bijproducten met hogewinstmarges zoals printers, faxen, scanners, inkt, software enservice. (AP)

R U I M T E V A A R T

STRANDBALVOOR MARSOnderzoekers van het Jet Propulsion Lab(NASA) breken zich al jaren het hoofdover hoe je zonder problemen een gro-te afstand kunt afleggen over het Mars-oppervlak. Jack Jones van JPL kwammet een simpele oplossing. De wind dieop Mars flink te keer kan gaan, dient alsaandrijfmotor voor een zes meter hogestrandbal die over de grond voortrolt.Een prototype van die vrijwel ronde balkwam bij proefnemingen, voortgestuwddoor de wind, over keien en zelfs tegenhellingen met 25 graden stijgingshoog-te. Het volume van de gasbol be-paalt het gemak waarmee het zichover rotsen en stenen werkt. De bal-lon komt tot stilstand door gas telaten ontsnappen. Sturen, hooptJones, zou kunnen door tweegewichten uit het centrum in de bolte plaatsen, waardoor deze min ofmeer in rechte lijn voortrolt.JPL wil de komende tijd in de pool-streken van de aarde verder sleute-len aan de superstrandbal voorMars. Andere onderzoekers bij JPLzien voor zwevende ballonnen trou-wens een mooie toekomst wegge-legd bij andere planeten en manenmet een dampkring. De robotexplo-ratie van die verre werelden wordtdoor ballonnen en zeppelins te ver-schepen bijna een fluitje van eencent.www.jpl.nasa.gov/technology/

features/tumbleweed;

www.sciencedaily.com;

www.a.jpl.nasa.gov/adv_tech/

balloons

B E D R I J F S K U N D E

‘DUURZAAM’JAARVERSLAGEen duurzaamheidsjaarverslag, ge-voegd bij het financiële, sociale enmilieujaarverslag, zal binnen vijf jaareen vast onderdeel zijn van de presen-tatie van bedrijfscijfers, verwachtadvies- en ingenieursbureau DHV. Bijeen groeiend aantal ondernemingen isdeze stap naar maatschappelijk verant-woord ondernemen inmiddels al gezet.DHV vroeg alle beursgenoteerdeNederlandse ondernemingen naar hetbelang van duurzaamheidsrapportages.Een meerderheid (54 %) van de bedrij-ven verwacht dat zo’n verslag binnenvijf jaar een volkomen geaccepteerdverschijnsel is. Bij de ondernemers isde voornaamste drijfveer, dat de aan-deelhouders op de hoogte blijven.Directies die zelf niet zo staan te trap-pelen om de duurzaamheid van hetondernemen uitvoerig te belichten zeg-gen in meerderheid (60 %) overstag tegaan als de aandeelhouders of de klan-ten daar op aandringen. Dan gaat hetde bedrijfsleiding vooral om reputatie-management. Komt de pressie echteruit de hoek van een actiegroep, danzijn ondernemers veel minder vaak(28 %) bereid aan die druk tegemoet tekomen.Vooralsnog hikken de bedrijven aantegen de hoge kosten en het gebrek aankennis of meet- en registratiesystemen.Zij wachten op een internationale stan-daard richtlijn.www.duurzaam-ondernemen.nl

A U TO M AT I S E R I N G

HEWLETT-PACKARD WEER EVEN DE GROOTSTE

De Rotterdamse brandweer test de nieuwe pakken in actie.


L U C H T V A A R T

GASBALLON TWEEDEDe enige Nederlandse gasballon, de Festo Flyer, is beginseptember tweede geworden tijdens de Gordon BennettCup, het officieuze wereldkampioenschap gasballonvaren.De bedoeling van de wedstrijd is dat de ballon een zolang mogelijke afstand aflegt. Het startpunt was in Warstein in Duitsland. Piloot Rien Jurg en copiloot Ronvan Houten slaagden erin om de Festo Flyer ten westenvan Boekarest te laten landen. Zij legden daarmee eenafstand van 1476 km af. Het KNMI verleende extra meteorologische informatie. Het metereologisch insti-tuut beschikt over computermodellen die de verplaat-sing van luchtdeeltjes in de atmosfeer voorspellen. Dewindrichting en sterkte varieert op verschillende hoog-

ten. Om zo ver mogelijk te landen probeerden de pilo-ten de ballon steeds naar die vaarhoogte te brengenwaar de wind het gunstigst was.Een gasballon is in tegenstelling tot een hete-luchtballongevuld met helium of waterstof. De ballon, die dagendoor de lucht kan vliegen, stijgt door het afwerpen vanballast, zoals zand. Dalen kan alleen door gas uit deballon te laten lopen. Een hete-luchtballon daarente-gen moet gemiddeld na anderhalf uur weer landen,omdat de lucht in de ballon vrij snel afkoelt. De driegasflessen die de ballon gewoonlijk meeneemt, zijnbinnen die tijd op. Zouden er nog meer gasflessenmeegaan, dan wordt de ballon te zwaar.

Katan, directeur Voeding en Gezondheid bijhet Wageningen Centre for Food Sciences,hield op 15 september een lezing naar aan-leiding van de 154ste Dies van het KIvI.Wat is het nut van technologie in de voedsel-keten? ‘Miljoenen jaren lang zijn mensengestorven aan een tekort aan voedsel. Uitevolutionair oogpunt is dat een logischsysteem, maar voor een individu is er niksleuks aan. Technologie heeft een hoop narig-heid verholpen. De voedselopbrengst pervierkante meter is spectaculair gestegen,bestrijdingsmiddelen onderdrukken aan-tasting van gewassen, en oogsten en distri-bueren gaat efficiënt. Vroeger was de gehelebevolking bezig met voedselvoorziening, nu

zorgt een paar procent voor al het voedsel.’Wat is de keerzijde? ‘In de evolutionairestrijd overleven die individuen die het zui-nigst omgaan met hun energie. Veel eten enweinig bewegen vergroot de kans op overle-ving van hongersnood en zit dus diep inonze genen. De technologie helpt ons eenhandje. Als ik een artikel uit de bibliotheeknodig heb dan hoef ik mijn bureaustoel nietmeer te verlaten. We weten van Amerikanendat ze veel te dik zijn, maar in Nederlandzijn we ook hard op weg om veel te zwaar teworden. Met name kinderen bewegen te wei-nig. In de auto naar school, thuis achter decomputer. Het aantal mensen dat op jongeleeftijd ziek wordt door de gevolgen van vet-

zucht gaat de komende jaren flink toene-men. Ouderdomsdiabetes, mede veroorzaaktdoor overgewicht, neemt al enorm toe.’ Kunnen we die problemen niet technologischoplossen? ‘Dat is het nu juist. Hoge bloed-druk en cholesterol kunnen we nog enigs-zins onder controle krijgen, maar voor dia-betes bestaat geen genezing. We kunnenhooguit met insuline de symptomen bestrij-den. De meeste mensen zien de consequen-ties van onze huidige levenswijze nog niet.Een verandering van consensus is nodig.Technologie moet rekening houden met hetbewegen van mensen. Als we plannen makenvoor de uitbreiding van de A12 van vier naarzes banen, onderzoek dan eerst eens of een

hitech fietspad niet voldoende is: kruisings-vrij, geen stoplichten, en desnoods overdekt,verlicht en verwarmd als de mensen dat wil-len. Geef de fietsenstalling een prominenteplek bij de ingang van gebouwen en zorg dater douchegelegenheden zijn voor mensendie op de fiets willen komen. Ontwerp eentrap die er zo aanlokkelijk uitziet dat men-sen de lift niet meer willen nemen.’Doet technologie nog iets goeds? ‘Ja, in onsinstituut doen we bijvoorbeeld onderzoeknaar de invloed van vitamine B-11, folium-zuur, op hart- en vaatziekten. Hoe kom ikerachter of zo’n stof werkt? Normaal moetenwe het middel dan aan duizenden mensengeven en kijken hoeveel van hen een hartin-farct krijgen. Met ultrageluid kunnen wetegenwoordig echter slagaders ‘zien’. Heteffect van foliumzuur op aderverkalking isdirect te meten en we merken dan veel snellerof zo’n vitamine werkt.’

0

2

4

6

8

10

12%

18 jaar12 jaar6 jaar

1980 1997

De Festo Flyer vlak voor de start.

Echografische opnamevan de halsslagader. De donkere ‘bedding’ is de bloedstroom.FOTO: WAGENINGEN UNIVERSITEIT EN WAGENINGENCENTRE FOR FOOD SCIENCES

Groen beleggen in vanilleReële prognose: vanaf 25% per jaar!

PROJECT 1 REEDS UITVERKOCHT

Uitgebreide documentatiebeschikbaar


K I V I D I E S 2 0 0 1

TECHNOLOGIE MOETBEWEGEN STIMULERENNieuwe technologie leidt tot meer efficiëntie, gemak en comfort. Volgens prof.dr. Martijn Katan is hethoog tijd een eind te maken aan die consensus onder technologen. Want we eten te veel en bewegenvanwege alle technologie te weinig. Technologie moet bewegen gaan stimuleren.

Overgewicht bij Nederlandse jongens in 1980 en 1997.

FOTO

JACO

B KUI

PER,

WEAT

HER P

ICTUR

ES IN

TERN

ATIO

NAL

KENGEGEVENS

VULLINGwaterstof/helium

hete lucht (100 °C)TIJD IN DE LUCHT

ca. 2 dagenca. 1,5 uurINHOUDca 1000 m3

ca 4000 m3

MATERIAALkatoen met rubbercoating

nylonAANTAL PASSAGIERS

gem. 2gem. 5

MAXIMUMHOOGTE8 à 9 kmca. 10 km

DRAAGVERMOGENH2: 1,4 kg/m3

He: 1,1 kg/m3

0,28 kg/m3

rood is gasballonblauw is heteluchtballon

Vijftig nieuwe hooglera-ren, tweehonderd senior-onderzoekers in vastedienst, 150 post docs en250 promovendi moetenin 2005 het NederlandseICT-onderzoek gaan ver-sterken. Dat staat in deNationale Onderzoeks-agenda Informatica 2001-2005 (NOAG-i), die begindeze maand is gepresen-teerd tijdens het eersteNederlandse ICT-Kennis-congres in Den Haag. De 650 extra onderzoekersbetekenen een verdubbe-ling van het publiek gefinancierde ICT-onderzoek. Hiermee kan de groteonderwijsvraag van 4400 studentenbeter worden opgevangen en bovendienbieden de extra onderzoeksplekken eencarrièreperspectief aan talentvolle jon-ge onderzoekers. Ook het verbeterenvan de samenwerking met vakgebieden,waarin informatica belangrijk is, zo-als medische informatica, staat op deagenda.De versterking moet gestalte krijgenbinnen onderzoeksthema’s als multi-media, parallel en gedistribueerd reke-nen (nodig voor het nieuwe internet-protocol) en embedded en intelligentesystemen, die informatie kunnen filte-ren uit grote hoeveelheden gegevens.www.nwo.nl

Wat de Concorde nooit mocht, staat misschienwel een nieuwe generatie snelle zakenvlieg-tuigen te wachten: supersonisch (mach 1,8 tot2,4) vliegen boven land, zonder de hinderlijkeknal van de geluidsbarrière. De ontwik-keling kwam eind vorig jaar in eenstroomversnelling toen een defensie-researchbureau uit de VS, Darpa, op-dracht gaf tot studies naar supersonischvliegen zonder begeleidende knal of inelk geval met een flinke reductie vanhet kabaal. Voorts moesten vliegbereiken bommenlast van deze snelle bom-menwerpers groter worden.De grote Amerikaanse vliegtuigbouwersgingen met de opdracht aan de slag waar-bij Northrop Grumman al vrij snel methet Quiet Supersonic Platform (QSP) opde proppen kwam. Grumman zette in hetvoorjaar het eerste ontwerpschetsje voor

een supersonischvliegende straaljagerop papier. Over vijfjaar moet een eersteprototype vliegen.Vooral de vorm vanhet toestel bepaalthoe de klap van degeluidsbarrière weg-rolt, zonder op degrond vervelendegevolgen te veroor-zaken. Het nieuwevliegtuigontwerpbreekt, aldus eenvan de betrokkenen,B. Wainfan, op de

website aviationnow.com, radicaal met het ver-leden. ‘We onderzoeken al het mogelijke eneen beetje het onmogelijke.’Een belangrijke opdrachtgever voor toestellen

die veel sneller vliegen dan het geluid zonderal te veel lawaai te maken is het Pentagon. DeAmerikaanse overheidsdienst wil bommen-werpers die niet in dertig uur maar in slechtsvijf uur naar het verste crisisgebied vliegen.De commerciële markt hoopt nu dat met de nieuw ontwikkelde techniek supersnellezakenvliegtuigen voor een beperkt aantal pas-sagiers op de markt komen.Intussen studeert NASA op het nut vanopblaasbare vleugels. Die zijn weggeborgentijdens de supersonische vlucht door de stra-tosfeer, maar zodra voor het landen de snel-heid omlaag gaat, worden de gastanks auto-matisch geactiveerd, die in een fractie van eenseconde het vliegtuig gewone vleugels geeft.www.northgrum.com;www.darpa.mil;nwww.aviationnow.com;www.nasa.gov;www.newscientist.com


K L I M ATO LO G I E

NOORDELIJK HALFROND GROENERHet noordelijk halfrond wordt steeds groener. Dit blijktuit satellietgegevens van de afgelopen twintig jaar. Tennoorden van 40 graden noorderbreedte blijkt vegetatieheftiger te groeien sinds 1981. Volgens de onderzoekersis deze verandering mogelijk toe te schrijven aan deglobale temperatuurstijging. ‘Toen we de temperatuur-en de vegetatiedata van de satelliet vergeleken, bleek ereen sterk verband te zijn tussen de duur van het groei-seizoen en de stijging van de temperatuur’, vertelt LimingZhou van de Boston University. Hij meldt verder dat degrootte van het vegetatiegebied niet is veranderd, maar

dat de bestaande vegetatie juist dichter is geworden.De toename van ‘groen’ op het Europees-Aziatisch conti-nent is met name te vinden in het gebied tussen Centraal-

Europa tot het verre oosten van Rusland. Hier bestaat devegetatie vooral uit wouden en bossen. In Noord-Amerikais een verdeeld patroon van verandering zichtbaar bij dewouden in het oosten en bij de graslanden in het noordenvan het Midwesten. Ook blijkt uit het onderzoek dat bladeren eerder verschij-nen en later gaan vallen, als we naar de laatste twintig jaarkijken. Hierdoor is het groeiseizoen in Noord-Amerika verlengd met gemiddeld twaalf dagen en op het Europees-Aziatische continent zelfs met achttien dagen.Koolstofdioxide, een van de belangrijkste broeikasgassen,wordt door planten opgenomen en omgezet in zuurstof.Als het noordelijk halfrond inderdaad blijvend ‘groener’aan het worden is, kan dit betekenen dat de opname vankoolstofdioxide op dit moment groter is dan voorheen.(AP)www.gsfc.nasa.gov


L U C H T V A A R T

STIL DOOR GELUIDSBARRIÈRE

Op het Europees-Aziatisch continent is het ‘groeiseizoen’ met achttien dagen verlengd.

toename van de vergroeninglaag hoog

R E S E A R C H

ONDERZOEK ICT KRIJGTIMPULS

Northrop Grumman wil dooreen andere vormgeving van hetvliegtuig de supersonische knalafleiden van het landoppervlak.

FOTO NORTHROP GRUMMAN

28 SEPTEMBER 2001EDE INGENIEURE17 28 SEPTEMBER 2001EDE INGENIEURE1718 19

BOORTORENGELUIDDICHTIn Schiedam bouwen medewerkersvan HBG Steel Structures als astro-nauten in een ruimtestation aan een40 m hoge geluidsdoos. Het stalengevaarte dat in opdracht van oliemaat-schappij NAM als proef is gemon-teerd, moet later op boorlocatie ‘s-Gra-venzande de geluidsoverlast voor debuurt beperken. De mega Mecanoo-constructie won de door de oliemaat-schappij NAM uitgeschreven ont-werpwedstrijd voor een geluidwerendsysteem voor boortorens. Omdat hetbedrijf een boortoren erg dicht bij eenwoonwijk gaat plaatsen, eiste de bewo-ners een geluidsreductie van 25 decibel.Met steenwol geïsoleerde geperforeer-de staalplaten bleken de oplossing.Dochterbedrijf HBG Civiel Staalbouwontwierp een modulair systeem, waar-bij de geluidsisolerende platen (totaal184 stuks) eenvoudig met hulp vanslechts één mobiele kraan aan de vak-werkkolommen en dwarsliggers zijnop te hangen. Het opbouwen van destalen doos duurt zes dagen, hetafbouwen een dag korter. Of NAM deconstructie op andere lokaties gaatgebruiken, is nog niet bekend. Nietalle boortorens laten zich zo makke-lijk inpakken.

Nieuws

TECHNIEK IN BEELD

FOTO

TON B

ORSB

OOM

ALEX DE LIGT is indienst getreden bij INTRAJECTUM,een onafhankelijkadviesbureau voorproject- en proces-management van

infrastructurele projecten.

Na een carrière van 32 jaar bij onderandere ING Vastgoed, Multi Vastgoed enrecentelijk bij PSB is ing. H. BUITER zijneigen bedrijf begonnen. Hij is nu mana-ger van HABU VEERE CONSULT BV.

Philips-president GERARD KLEISTERLEE (54)is voorzitter geworden van de raad vantoezicht van de TECHNISCHE UNIVERSITEIT

EINDHOVEN. De benoeming is voor eenperiode van vier jaar. Hij volgt in die func-tie oud-Philips-topman Cor Boonstra op,wiens termijn op 1 september afliep.

Ir. MARCO VAN DE PAVOORDT is bij K&B

MILIEUMANAGEMENT BV actief als advi-seur milieu. Na zijn studie scheikundigetechnologie heeft hij in het bedrijfslevengewerkt als hoofd kwaliteit, milieucoör-dinator en als hoofd van verschillendeproductieafdelingen.

Ir. J.A.W. VAN DER PLAS is per 1 januari2001 teruggetreden als directeur vanBOUWBEDRIJF VAN DER PAS BV te Oss, waar hij sinds 1963 werkte. Ing. A.A. VAN

DE BRAAK volgt hem op.

MARC VAN ECK en JAN-PAUL VAN TERM

worden per 1 september partners vanBUSINESS OPENERS. Business Openerskomt voort uit de zusterondernemingCareer Openers.

Per 1 september 2001 is JOS FLEISCHEUER

in dienst getreden bij STEM TECHNIEK EN MARKETING BV alsprogramma-manager. Hij is sinds 1992 werkzaam geweestbij TNT postgroep.

WILLEM VAN DIJK (31) wordt large account manager bij SERVICE-

TEC. Eerder werkte hij in diverse functies voor Gateway Bene-lux, Caribiner International, Crosspoints en Generale Bank.

marketingmanager bij DSM,bestuursvoorzitter bij RS Stokvis &Zonen en later bij Van Berkel Patent.

THE BOEING COMPANY heeft dr. MIGUEL

A. HERNAN aangesteld als directeurvan het onderzoeken technologie-centrum, dat in de loop van dit jaar in Madrid word geopend.

Ir. W.A.M. SIMONS volgt drs. J.J. TIESINGA

op als algemeen directeur van KEN-

DRION VAN NIFTRIK. Simons wordtgroepsdirecteur Kendrion Automotive.

DE LEERMEESTERPRIJS VAN HET UNIVERSI-

TEITSFONDS DELFT is dit jaar toege-kend aan prof.dr.ir. J.T. FOKKEMA. In 1979 studeerde Fokkema af bijElektrotechniek aan de TU Delft. Hijwas actief in het wetenschappelijkonderwijs en onderzoek in Delft, Californië (Standford), Noorwegen(Trondheim) en Brazilië (Bahia). In 1991 werd hij universitair hoofd-docent aan de TU Delft en sinds 1993is hij hoogleraar.

JIM BURKE (37) isbenoemd totgeneral managervan de Nederland-se vestiging vanMITEL NETWORKS.Burke was voor

Mitel eerder internationaal werkzaambij diverse technische verkoopfuncties.

Mr.drs. BEN DONDERS is benoemd totdirecteur van het STAN ACKERMANS

INSTITUUT.

Dr.ir. MARLOES VAN LIEROP wordt direc-teur van het EINDHOVENS EMBEDDED

SYSTEMS INSTITUTE (EESI).


PersonaliaOPEN SPUISLUIS

WAAROM BENT U VAN BAAN

VERANDERD?

In het voorjaar ben ik voordeze baan – directeur Staats-bosbeheer – benaderd. Alledirecteuren-generaal in DenHaag zijn in dienst bij hetministerie van BinnenlandseZaken en moeten na zo’n vijfjaar wisselen van functie. Ikvervul nu ruim 3,5 jaar de func-tie van directeur-generaalRuimtelijke Ordening. Dezeoverstap is dus wat vroeg,maar de functie sluit goed aanop mijn kennis en ervaring totnu toe, zowel inhoudelijk(ruimtelijke ordening, bouw envastgoedwereld) als organisa-torisch (Staatsbosbeheer iseen zelfstandig bestuursor-gaan, een overheidsbedrijf ).

WAAR HOOPT U OVER TIEN JAAR TE ZITTEN?

Ik ben dan 66 jaar. Vermoedelijk ben ik dan adviseur of vervul ik een (interim) lijn-functie. In elk geval denk ik dat ik dan nietgestopt ben met werken.

WAT VINDT U DE GROOTSTE UITVINDING

ALLER TIJDEN?

Tegenwoordig wordt er voortdurend geïn-noveerd. Op het terrein van de civiele con-structies zijn nu berekeningsmethodenbeschikbaar, die het mogelijk maken bijzon-dere constructies te ontwerpen en uit tevoeren. Denk maar eens aan de gedeeltelijkeoverkapping van het Feyenoord-stadion.Voor Nederland, als onderdeel van hetWesteuropese Deltagebied, is natuurlijk deuitvinding van de volledig op zichzelf wer-kende open spuisluis van grote betekenisgeweest. Je ziet ze in Noord-Friesland,Noord-Groningen en Zeeland. Die uitvin-ding stamt uit de jaren 1200–1300 of nogvan wel eerder. Zonder die uitvinding zou-den we grote delen van Nederland nooit zovroeg hebben kunnen ‘veroveren’ op dezee en kunnen ontginnen.

Van recenter datum is de uitvin-ding van wereldwijde communi-catiemiddelen van enormebetekenis. Deze vinding beïn-vloedt niet alleen het eigen gedragmaar ook dat van instituties ende relaties daartussen. De wereldis zó veranderd daardoor.

WELKE UITVINDING IS VOLSTREKT

OVERBODIG?

De waterscooter, de zogenaamdejetski.

WAT IS UW GROOTSTE STAALTJE VAN

TECHNISCH KUNNEN?

Ik heb maar kort echt ‘technisch’gewerkt, maar waar ik nog steedstrots op ben, is dat we met eenzeer klein team, eind jarenzeventig, begin jaren tachtig, een

redelijke voorspelling konden doen van derisico’s in tijd en geld van de verschillendeuitvoeringsvarianten van het – voor dietijd - megaproject: de StormvloedkeringOosterschelde. Daardoor werd de besluit-vorming transparanter.

VAN WELKE TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELING

VERWACHT U VEEL?

Van ontwikkelingen op het terrein van demobiliteit van personen en goederen (datvooral vlug, veilig, voordelig, duurzaam enzonder lawaai moet zijn) verwacht ik veel.Ook op het terrein van ondergronds bou-wen in slappe grond verwacht ik nog denodige nieuwe vindingen.

WELKE TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELING

BAART U ZORGEN?

Ontwikkelingen die slechts één aspect inbeschouwing nemen (vaak ‘eigen belang’)zonder rekening te houden met andere,veelal publieke aspecten en belangen. Eenvoorbeeld uit de ruimtelijke ontwikkelingvan Nederland is het zonder enige terug-houdendheid bebouwen van de ‘openruimte’, een van onze meest waardevolleNederlandse landschapskenmerken.

KENGEGEVENS

NAAMC.J. (Kees) Vriesman

TITELir.

LEEFTIJD56 jaar

OPLEIDINGHTS W&W; TU Delft,

Civiele Techniek en Exec.Courses Insead en MIT

FUNCTIEdirecteur

StaatsbosbeheerSALARISschaal 19

Bent u van baan veranderd?Gaat u een eigen bedrijf

beginnen? Vertrekt u naar het buitenland

of bent u gepromoveerd?Laat het ons weten.

Zend uw gegevens, eventueel met een foto, naar

De Ingenieur Technologie-tijdschrift, Personalia,

Postbus 256, 1110 AG Diemen of naar [email protected]

Prof.dr.ir. NIKO WIJNOLST, voorzittervan STICHTING NEDERLAND MARITIEM

LAND is onlangs benoemd tot gast-docent op de CITY UNIVERSITY BUSINESS

SCHOOL in Londen en op de COPEN-

HAGEN BUSINESS SCHOOL in Denemar-ken.

TOB SWELHEIM (64) legt na veertienjaar zijn functie als bestuursvoorzitterbij NUON neer. In 1994 heeft hij defusie geleid van PGEM (energiebedrijfGelderland en Flevoland) met hetFriese energiebedrijf PEB, waardoorNuon ontstond. Eerder was Swelheim

De technoflexoPersoneel is nog altijd schaars, dus hoe moeten bedrijven

technici krijgen en vasthouden? De werknemer in de watten

leggen met een riant salaris en een aantrekkelijk lijstje

secundaire arbeidsvoorwaarden: lease-auto, laptop,

aandelenopties, flexibel werken, stomerij aan de zaak en een

uitgelezen werkplek. Hoe aardig moet de baas wel niet zijn?

Eén baas? De technoflexo werkt in meerdere projecten voor

verschillende bedrijven, thuis of op lokatie.

Routineus draait Peter Huigen zijn Ford Focus vanaf deafslag Rottepolderplein de A9 op, meter voor meter kruipendnaar een gaatje om in de rechterrijbaan te ritsen. In de dash-boardhouder een afsluitbare beker hete koffie naast de hands-free en op de radio de beursberichten. Verder: aan eenklerenhanger een colbertje en op de achterbank een laptop.Voor, achter en links van ons identieke weggebruikers. EenGolf, Laguna en Citroën C5. Langzaam trekken de auto’s opvan stapvoets naar 50 km/h voorbij de afslag Haarlem-Zuid,waar eenzelfde stoet automobilisten zich er tussen ritst. Bij Badhoevedorp rijden we 80 en dan schiet het op. BijAmstelveen 100 en op de A2 snel naar 120 op de linkerbaan.Bumper aan bumper. Opeens de remlichten van vijf auto’s. De snelheid gaat met horten en stoten terug naar 80 km/h endan rijdt iedereen opeens zomaar weer door. ‘Daar werd weereven iemand in de auto gebeld’, roepen wij in koor.

Wij zijn jong, flexibel en we willen vooruit. Huigen (43) isvan huis uit ingenieur, HTS Laboratoriumtechniek. Na vijftien

De hoge vlucht van de secundaire arbeidsvoorwaarden

Een vaste werkplek is relatief.

22 23

tekst erwin van den brink, drs. bert verhoeven

foto’s beneluxpress, siemens, michel wielick

Werk als

warme deken

DossierHet


CARRIÈRE

Zal de RSI-vrije werkplek binnen-kort tot de normale arbeidsvoor-

waarden behoren? Als het aan een veertigjarige wikkelaar-monteur van transformatoren van Zee Electronics in Goes ligt waarschijnlijk wel.De werknemer kreeg na tien jaar pijnklachten en raakte in 1995 arbeids-ongeschikt. Een revalidatie-arts, gespecialiseerd in RSI, oordeelde dat de klachten rechtstreeks waren terug te voeren op het werk. De Arbeids-inspectie oordeelde echter dat de ergonomische omstandighedenbinnen het bedrijf in orde waren. Daar nam de monteur geen genoegenmee. Hij stapte naar de kantonrechter, die de man gelijk gaf. De Arbeids-inspectie, oordeelde de rechter, heeft de algemene voorzieningen vanhet bedrijf beoordeeld, niet de persoonlijke werksituatie van de monteur.Want, hoe vaak pauzeerde de man? Kon hij af en toe wat andere bewe-gingen maken? Zee Electronics had daarover niets vastgelegd en zo

sloeg de balans door in het voordeel van de werknemer. Het bedrijf, datin hoger beroep is gegaan, is voorlopig aansprakelijk gesteld voor allegeleden schade, die in de tonnen kan lopen. Steeds vaker stellen werknemers hun baas aansprakelijk voor geledenschade, zoals blijkt uit het rapport ‘Werkgeversaansprakelijkheid bijberoepsziekten’ (juni 2001), dat is gemaakt in opdracht van het ministe-rie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Deskundigen gaan ervan uitdat vooral de RSI-zaken toenemen, gezien het grote aantal beeldscherm-werkers. Ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders lopen het risico RSI (Repetitive Strain Injury) op te lopen. Rug-, schouder- en nekpijn, tinte-lende, gevoelige en vermoeide handen, polsen en armen zijn de keerzij-de van het recente computertijdperk. RSI in combinatie met werkdruk is de belangrijkste oorzaak van dalende motivatie en stijgende arbeids-ongeschiktheid.

jaar bij AKZO waagde hij het er twee jaar geleden op en stapteover naar Atos Origin. In de organisatie was hij komen boven drijven als de jongen die handig is met computersystemen,wat had met databases en kon programmeren in Basic. ‘Veel

werk op het lab was rekenintensief. Zo ben ikerin gerold.’ Hij is zo iemand die je belt als jepc vastloopt. Hij heeft nu drie detacheringenachter de rug: bij Mees Pierson in Rotterdam,de Nederlandse Spoorwegen en LucentTechnologies.

Het bouwen van Oracle-databases is een mooi vak als jeziet hoeveel met duur geld vergaarde informatie onvindbaaris, onbenut blijft en daardoor uiteindelijk verloren gaat. Maarhelaas zijn bedrijven wat minder scheutig dan een jaar gele-den met het binnenhalen van dure externe ICT’ers. Voor het

eerst in zijn carrière heeft Huigen zes weken thuisgezeten,omdat zijn chef en hij samen tot de conclusie kwamen dat erop dat moment even geen interessante klussen waren. Maarniet getreurd, die tijd is in overleg met de human resourcesmanager (voorheen personeelschef) nuttig besteed aan het volgen van enkele cursussen en bezoek aan een seminar. ‘Ookals er weinig aanbod is, ervaar ik weinig druk om projecten tedoen die me niet zo aanspreken’, zo vat hij het bedrijfsklimaatsamen. ‘En als je bent uitgekeken op een nog niet afgerondproject, kun je ook eerder weg. Origin probeert de klus danwel te behouden door iemand anders te vragen.’

SPEELTJESEn aldus is Huigen een typische technoflexo. Die hebben

het vaak over arbeidsvoorwaarden en in een daarvan zitten we momenteel en die andere ligt op de achterbank: een Dell-laptop. Maar er is meer. De manier waarop technici tegenwerk aankijken is de laatste jaren sterk aan het veranderen,mede onder invloed van de krapte op de arbeidsmarkt. Het‘eisen van speeltjes’ uit de showroom is technici in de infor-matie- en communicatietechnologie de afgelopen jaren welheel erg gemakkelijk gemaakt, beaamt even later Henk de Koning, senior consultant beloningsmanagement bijBerenschot, nadat Huigen mij heeft afgezet voor de deur vandit Utrechtse adviesbureau en wegplankt naar zijn project van dit moment. De oprichter van Berenschot was ingenieur.Het bedrijf heeft zijn wortels in de advisering van industriëleproductiebedrijven en er lopen nog steeds aardig wat inge-nieurs rond.

Wat De Koning om zich heen ziet, is dat het niet meeralleen de technische speeltjes zijn waarmee schaars talentwordt gelokt, maar dat het er om gaat dat die hebbedingetjesje in staat stellen je werk op een andere manier te doen.Enabling technologies, aldus De Koning, geen doel maarmiddel. ICT stelt je in staat in korte tijd ervaring op te doen in veel verschillende projecten in verschillende bedrijven,omdat je werk niet plaatsgebonden is. Maar biedt je ook dekans het werk op die tijdstippen en plekken te doen die jouhet beste uitkomen in verband met, bijvoorbeeld, de inkopendie je vanmiddag nog moet doen met je vriendin, de broek die je voor tienen moet ophalen bij de stomerij, een kind datop tijd van de crèche gehaald moet worden en meer van datsoort stress van het thuisfront.

PROFIEL VAN DE IDEALE WERKPLEK

BANKSTELLENNou ja stress…, dat wordt het pas als werk en privé met

elkaar in conflict komen en met flexibiliteit vermijd je die. DeKoning: ‘Je gaat bijvoorbeeld op je gemak ’s middags voor despits naar huis als je weet dat je ook ’s avonds dat rapport kuntafmaken dat de volgende morgen bij de klant moet liggen inde wetenschap dat je ook vanuit huis op het netwerk terechtkunt met alle gegevens die je nodig hebt.’

Bedrijven als Berenschot gaan behoorlijk ver in die organi-satorische meegaandheid. De Koning wacht me op bij de ont-vangstbalie. In navolging van het inmiddels beroemde kantoorvan Interpolis in Tilburg heeft ook Berenschot zijn nieuwevestiging aan de Europalaan in Utrecht – een paar honderdmeter van de oprit naar de A12 – omgetoverd in een ontmoe-tingsplaats. Weinig bureaus, veel bankstellen. En weinig per-soneel aanwezig. Veel medewerkers zijn onderweg, bezoekeneen klant of werken thuis. En toch wordt op een paar vierkan-te meter niet gekeken.

In feite is de huiskamer bezig het kantoor binnen te drin-gen. Alleen de butler ontbreekt nog, maar die heet tegenwoor-dig handyman. De Koning: ‘Aan hem geef je je huissleutel,mee zodat hij thuis voor jou de loodgieter kan opvangen.’ Dat klinkt als ‘kruimeldief’, maar even voor de goede orde:deze comfort benefit is vooralsnog een mens van vlees en bloed.‘Verder zie je in grote kantoren steeds meer faciliteiten komendie we tot dusver gebruikten buiten werktijd, zoals een geld-automaat, stomerij, supermarkt, dat soort dingen.’

Collega’s ziet de technoflexo maar sporadisch op ‘kantoor’.‘Je moet veel meer regelen om met elkaar in contact te blijven’,stelt De Koning. Ook daar zijn weer technische hulpmiddelenvoor, zoals organizers en in een netwerk gedeelde agenda’s.Maar als je met je coach, zoals de chef tegenwoordig heet,alleen maar via de voicemail in contact staat, omdat hij of jijhem uit heeft staan vanwege een vergadering, dan werkt datenigszins vervreemdend.

VOSKUIL‘Mijn naaste collega is meestal iemand van het bedrijf waar

mijn werkgever mij detacheert’, vat Peter Huigen zijn nomadi-sche werkbestaan samen. Daar trekt hij intensiever met mensenop dan bij zijn eigen werkgever. Bedrijven die veel personeelop projectbasis buiten de deur hebben werken, zien dat euvelook wel. Zo heeft detacheerder Yacht Technology een Randstad-café, waar personeel en gasten zo nu en dan samenkomen.

Dat compenseert de eenzaamheid van doordeweeks iets.Niet dat we nou het oude kantoor al te veel moeten romanti-seren waar onze vaders het liefst de veertig jaarvolmaakten (lintje!, horloge!, tantième!). Daarzaten mensen juist te lang te dicht op elkaar.Sinds J.J. Voskuils romancyclus Het Bureauweten we hoe deprimerend de klassieke kan-toorloopbaan kan zijn. Achter collegialiteitschool in die goede oude tijd toch vaak defrustratie van vroeg geknakte carrières, gemistepromoties.

Hoe ziet het moderne arbeidsethos eruit? Het begrip vrijetijd suggereert dat werktijd ‘onvrij’ is, dat we gedwongen zijndingen te doen die we niet leuk of zinvol vinden. Het is type-rend voor de Industriële Revolutie dat werk en vrije tijd zostrikt gescheiden waren. Van maandag tot en met vrijdag,

Palmira Brandaovan Prefysio-

Consult: ‘Ter voor-koming van RSI is afwisseling het

sleutelwoord: zitten-bewegen-

staan-lopen-zitten.’

Hoe dringen we RSI terug? Palmira Brandao van Prefysio-Consult adviseert bedrijven over de preventie van deze klachten. ‘Bij werknemersdie acht uur lang achter een beeldscherm zitten, is al snel sprake vanbewegingsarmoede. In combinatie met werkdruk kan een tinteling in de handen ontstaan of een gevoelige nek en armen. Hoe vroeger deomgeving ingrijpt des te groter is de kans op succes. Voorlichting, werk-plekonderzoek en spreekuren zijn belangrijk. Steeds meer bedrijvengaan hiertoe over.’‘De werkhouding is erg belangrijk. Sommigen mensen zitten de hele dag op het puntje van hun stoel, anderen onderuitgezakt. Voor beiden iseigenlijk een ander type stoel nodig. Uitgangspunt is om het lichaam zoneutraal mogelijk te houden. Zie de pezen in de arm bijvoorbeeld maarals rietjes, waardoor sappen worden aan- en afgevoerd. Zodra er eenknik in het rietje komt, kan dat tot verstopping en dus problemen leiden.


Omdat het ministerie van Verkeer enWaterstaat gaat over de wegen, de mobili-teit en dus ook de files, heeft het veel aan-dacht voor flexibele werkvormen zoalstelewerken thuis. Goed opgeleide mede-werkers dragen doorgaans graag verant-woordelijkheid. Tegelijkertijd stellen zevaak prijs op een bepaalde mate van autonomie. Frappant is dat veel mensenbuiten werktijd zeer creatief kunnen zijn,terwijl ze op hun werk een standaard-manier van werken hebben ontwikkeldwaar vaak veel minder van die creativiteitis terug te vinden.Mr. Jeep Stuitje, hoofd van de directie Personeel en Organisatie van het Ministe-rie van Verkeer en Waterstaat: ‘Sommigeberoepsgroepen zijn nu al schaars, zoalsciviel- technici. En als je die hard nodighebt, zul je moeten zorgen een aantrekke-lijke werkgever te zijn. (…) Dat is een vande redenen dat flexibel werken beter uitde verf zal moeten komen, omdat dit eensteeds belangrijker secundaire arbeids-

voorwaarde zal worden.’ Ing. Leo van der Horst, directie FacilitaireZaken, ministerie Verkeer en Waterstaatwerkt in een zogenoemd open kantoor,waar niemand meer een eigen vaste plekheeft: ‘Het aardige is dat overal zakenworden gedaan. Intern gaat er minderpapier om en het e-mailsysteem wordtintensiever gebruikt. Thuiswerken gebeurtheel bewust, al blijkt in de praktijk datmensen hooguit een tot anderhalve dagthuis werken, omdat ze behoefte aan con-tact met hun collega’s hebben. Je hebtminder vierkante meters kantooropper-vlak per werknemer nodig. We hebbenhier voor zestig mensen 43 werkplekkeningericht. Ze zijn luxueuzer dan gebruike-lijk, maar omgerekend per werknemertoch goedkoper omdat er anderhalve per-soon per werkplek gebruik van maakt.’

Uit: Flexibel Werken/Telewerken, hetmanagementinstrument van deze tijd,Ministerie van Verkeer en Waterstaat.

‘WERKGEVER MOET AARDIG ZIJN’


‘Als je bent uitgekeken op een nog niet afgerondproject, kun je eerder weg.’

DossierHetCARRIÈRE

Berenschot heeft zijnnieuwe vestiging inUtrecht omgetoverd ineen ontmoetingsplaats

Collega’s ziet detechnoflexo maar

sporadisch op kantoor


van negen tot vijf en op kantoor of in de fabriek. Met de tech-niek van die tijd, de draaibank, de ponskaartenmachine en deschrijfmachine kon dat niet anders.

TECHNODETERMINISMEHet feit dat ICT het mogelijk maakt werk los te koppelen

van de werkplaats, maakt arbeid ‘vrijer’, autonomer. Dat wilnog niet zeggen dat dit ook gebeurt. Prof.dr. Erik Andriessen,hoogleraar in de Arbeids- en Organisatiepsychologie aan deTU Delft, gelooft niet in dit technodeterminisme. Niet allemogelijkheden die techniek biedt, zijn bruikbaar of wordenook gebruikt. Neem nou bijvoorbeeld een ontwerpteam, vanwie de leden zijn verspreid over de hele wereld en dat werktvanuit een gemeenschappelijke database, zodat ze 24 uur perdag als een estafetteploeg werken: een teamlid in Europa bij-voorbeeld neemt ’s ochtends het werk over van een collega inLos Angeles, bij wie de avond valt. Andriessen: ‘We hebbenhier een project waarin we samenwerken met een universiteitin Michican (VS) en HongKong en dan merk je dat het tochverdraaid moeilijk is om rekening te houden met dat tijdsver-schil.’

Het leeuwendeel van de werkende mensen is nog steedsforens en geen thuiswerker, stelt Andriessen. Maar de aardvan het werk verandert wel, zij het veel geleidelijker dan aller-lei trendwatchers en aanhangers van de Nieuwe Economiedoen voorkomen. Zo is een belangrijke trend binnen bedrij-ven, aldus Andriessen, dat teamleden met verschillendefuncties en uit meerdere vakgebieden intensief samenwerken.

Bovendien neemt behalve intellectuele vaardigheid in tech-nische beroepen het belang toe van creativiteit en improvisa-tievermogen, maar ook van gewoon plezier. Gedetacheerdenbij Yacht Technology vragen (om niet te zeggen eisen) projec-ten, die een hoog technisch aanzien hebben zoals de hoge-snelheidslijn. Ook is Stork meer gewild dan bijvoorbeeldHoogovens: de populariteit volgt de conjunctuur van eenbedrijf.

Bij modieuze bedrijven kunnen jonge technici vaak meerhun eigen inbreng en creati-viteit kwijt. Dat heeft eenkeerzijde, aangezien creati-viteit zich nu eenmaal nietlaat afdwingen tussen kan-toormuren van negen tot vijf.Een brug moet niet alleen

goedkoop, dus concurrerend, gebouwd kunnen worden endaarbij voldoen aan alle (veiligheids-)normen, hij moet ookeen interessante ontwerpoplossing zijn, een belevingsmeer-waarde bieden. Productie is niet langer reproductie maar voor-al innovatie, het doen van uitvindingen. Vernieuwing is desleutel van succes. Dat bereiken is niet allemaal rozegeur enmaneschijn. Het leidt tot een hele andere vorm van werkdruk.De stress van onzekerheid, op de tast door het leven gaan, opzoek naar een speld in een hooiberg. De stress van SiliconValley en Gorilla Park (zie ook het interview met Arjan Prontop pagina 40), waar jonge starters buffelen enbikkelen om eerst een idee te krijgen en datvervolgens tot een succes te maken. Met eenenorme kans op falen.

Andriessen: ‘Ik was laatst in Stockholmwaar je zo’n cluster hebt van jonge onderne-mers die elkaar ontmoeten in het café en ophet strand om te netwerken, met een geweldigedrive voor succes en geld en hang naar fun en de opwindingvan het lonkende succes. Maar veel mensen raken daardoorvroeg opgebrand.’ En met vroeg bedoelt Andriessen dan:ergens zo rond hun 25ste, dertigste levensjaar.

ONDERHOUDGrotere bedrijven proberen wat aan dat verschijnsel te

doen. Andriessen: ‘Bij Origin bijvoorbeeld doen ze veel aankennisoverdracht vanuit het idee dat het niet efficiënt is ommensen op te leiden en uit te wringen. Je moet ze ook voeden,onderhoud aan ze plegen. Als een jonge medewerker na vijf

Het kantoor vandr. R. Dikkeboom(links) en J. vanDijk bij architec-tenbureau Inbo:‘Wij hebben vaniedere werknemereen profiel van dewerkplek.’

Dat kun je voorkomen door de polsen neutraal te houden en de armenvoldoende te ondersteunen. In feite geldt hetzelfde voor de rug. Ergono-mische producten kunnen een ondersteunende rol spelen, maar biedengeen garantie dat de klachten verdwijnen.’Inbo in Woudenberg, waar ongeveer driehonderd adviseurs, steden-bouwkundigen en architecten werken, loopt voorop in de aanpak vanRSI. J. van Dijk (54), hoofd pr en communicatie: ‘Tekenaars zitten tegenwoordig de hele dag achter een beeldscherm, waarbij de werkdruksoms hoog is. Een foutje in de berekening kan immers fatale gevolgenhebben. De combinatie tussen beeldschermwerk en werkdruk kan totRSI-klachten leiden. Daarom hebben wij Palmira Brandao ingeschakeld.’Brandao: ‘Om het probleem van een muisarm tegen te gaan, gingentekenaars bij Inbo over op een elektronische pen met schrijfblok. De problemen namen af, maar na verloop van tijd ontstonden nekklachten,

omdat mensen de hele dag gebogen over het elektronische schrijfblokzaten. Afwisseling is dan ook het sleutelwoord, dus zitten-bewegen-staan-lopen-zitten. Zet bijvoorbeeld de telefoon links als je met de rech-terarm de muis bedient, zodat je wordt gedwongen om af te wisselen.Het numeriek gedeelte van het toetsenbord wordt vaak niet gebruikt. Erzijn tegenwoordig toetsenborden verkrijgbaar, waar het numeriek gedeel-te is losgekoppeld van de rest. In dat geval kun je de muis direct naasthet toetsenbord leggen, waardoor de arm neutraal kan steunen op dearmleuning van de stoel.’

Behalve creativiteit enimprovisatievermogenneemt het belang van

plezier toe

Veel mensen raakvroeg opgebrand, zo rond hun 25ste,dertigste levensjaar

DossierHetCARRIÈRE

www.stt.nlOp deze site is het boek [email protected] Reflecties op Economie, Technologie en Arbeid (onder redactie van drs. R.W.H. Weehuizen, ISBN 90 804496 4 4)te bestellen. Hierin geven de auteurs een uitgebreide beschouwing van de veranderingendie zich voltrekken in de manier waarop mensen werken. Het project Economie, Technologie en de Toekomstvan Arbeid was een initiatief van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek, het NederlandsForum voor Techniek en Wetenschap en Koninklijke Nederlandse Academie van Weten-schappen. Het boek kost f 145 en is de bestellen bij STT, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag,tel. (070) 302 98 30, fax (070) 361 61 85, [email protected]/Beweton is een aan het KIvI gelieerde stichting die toekomstonderzoek doet, ondermeer op het gebied van technologie en arbeid. De studies spelen zich af op het snijvlak vantechniek en samenleving. Ze moeten inzicht scheppen in de maatschappelijke consequen-ties van de ontwikkeling van de technologie.

CAO van de Toekomst geeft een goed overzicht van de historische ontwikkeling van de collectieve arbeidsover-eenkomst. De auteurs hebben een nieuwe CAO ontworpen, waarin hun ideeën overcontracten, employability, nieuwe beloningsvormen en het rugzakmodel voor sociale zeker-heid een vaste plaats hebben gekregen. Ton de Korte (red.): De CAO van de toekomst.Berenschot Fundatie/Elsevier Bedrijfsinformatie BV. ISBN 90 6155 971 5.Beverly Kaye & Sharon Jordan-Evans Hou van ze, dan hou je ze: hoe zorg ik ervoor dat goede mensen blijven.Schiedam, Scriptum 2000. ISBN 90 5594 183 2. Geeft managers en leidinggevendenpraktische informatie over wat ze kunnen doen om een eind te maken aan de brain drain. Henk MulderDe 49 beste bedrijven om voor te werken. 2001, Wolters Noordhoff. ISBN 90 01 60494 3.Mulder beoordeelde de bedrijven aan de hand van primaire en secundaire arbeidsvoor-waarden (loon/salaris, vakantiegeld, pensioen/spaarregelingen, ziektekosten en ongeval-

BRONNEN


Bij Inbo zijn tot op heden vijf gevallen van (ernstige)RSI-klachten geconstateerd op driehonderd werk-nemers en dat is relatief weinig. ‘Behalveinloopspreekuren, waar mensen met beginnendeklachten terecht kunnen voor advies’, aldus dr. R.Dikkeboom MLD, personeelschef bij Inbo, ‘hebbenwij ook speciale software geïnstalleerd, die mensenerop wijst dat ze te lang achter het beeldscherm zit-ten. Het programma Workpace geeft tips voor oefe-ningen, houdt het aantal toetsaanslagen enmuisbewegingen bij en dwingt tot het nemen vankleinere en grotere pauzes.’Bij Inbo zijn ze zelfs zo ver gegaan dat van iederewerknemer een profiel van de werkplek is gemaakt.

jaar op is, dan is dat voor een bedrijf ook kapitaalvernietiging.’Maar hoe doe je dat? Andriessen: ’Mijn zoon had op een gege-ven moment drie bazen: zijn eigen human resources manager,hij was uitgeleend aan een ander bedrijf en dat detacheerde

hem bij een klant. Dat is het referentiekadervan jonge mensen.’

Een beter, hechter en duurzamer sociaalnetwerk dan de aan ‘divergerende krachten’blootstaande bedrijfsorganisatie is volgensAndriessen te vinden in zogenoemde knowledgesharing groups of knowledgesharingcommunities, zeg maar de professionele pen-dant van lotgenotengroepen. Medewerkers

voeden en onderhouden dan elkaar.Bij detacheerder Yacht Technology, waar tweeduizend

technici werken, is die knowledgesharing group inmiddels eenzeer belangrijke ‘technische’ arbeidsvoorwaarde. Sinds enigetijd kunnen alle medewerkers van Yacht inloggen op TheEngine, een virtuele ontmoetingsplaats waar technici kennis

en ervaring met elkaar kunnen uitwisselen. ‘The Engine is dee-home-office van jou en je collega’s. Een kennisbron, toolkit envooral ook ontmoetingsplaats. Met andere professionals wisselje ideeën uit, breng je discussies op gang, deel je inzichten enervaringen. Met The Engine leg je direct contact met je colle-ga’s van Yacht Technology’, zegt de website.Arbeidsvoorwaarden en techniek? ‘Onze mensen zijn echtniet zo geïnteresseerd in de breedte van de banden onder hunlease-auto, hoor’, stelt human resources manager Hans vanWesten van Yacht Technology. Alhoewel… de sponsoring vanformule 3–races is een personeelsbindertje, weet hij.

EMOTIESNet als Peter Huigen bij Origin hebben de werknemers van

Yacht Technology in fysieke zin te maken met wat Van Westennoemt ‘drie verbanden’: ondersteunende collega’s in de regio-vestiging, de tijdelijke collega’s bij de klant waar je werkt enmet je vakbroeders via de uitwisseling van werkervaring envakkennis. Bij Yacht Technology noemen ze dat de competence

‘Wij vinden datmedewerkers nietalleen informatie

moeten delen maarook emoties’

Ir. Robin E. Bronkhorst van TNO Arbeid in het Ergolabmet een tekening op het scherm: ‘Voor de Hema hebbenwij een gebruikersvriendelijke balie ontwikkeld.’


line, waarvan The Engine een instrument is naast een perio-dieke bijeenkomst over een specifiek onderwerp. Bij het terziele gegane computerbedrijf Digital bestond vele jaren geleden ook al een groep mensen die elkaar ontmoetten enleerden kennen via een computernetwerk, maar elkaar nooitzagen en ook nooit zouden zien. Van Westen: ‘Dat is een soortwereldburgergedrag, erg gemakkelijk kunnen communicerenmet mensen die je nog nooit hebt gezien. Wij vinden echterdat medewerkers niet alleen informatie moeten delen maarook emoties.’

Technici voelen zich immers vaak het best begrepen dooranderen die hetzelfde werk doen. Nieuw is dat niet. Al sinds ’s mensenheugenis organiseren gelijkgestemde vakidiotenvan overigens elkaar gewoon beconcurrerende bedrijven zichin internationale verenigingen op het gebied van verpakking,koudetechniek, katalyse, en god weet wat al niet meer. Dedrijfriemspecialisten aller landen confereerden eens in detwee jaar in Ljubljana of een soortgelijk exotisch oord.Begrepen worden door je lotgenoten uit Dagestan en Cuba,die eveneens hun hart hebben verpand aan drijfriemen is misschien wel de ultieme arbeidsvoorwaarde.

Begrip en geborgenheid worden steeds belangrijker. Werkals warme deken. Omdat al die clubjes tussendoor ook contacthouden via e-mail en internet kunnen we zo langzamerhandspreken van arbeid als een elektrische deken.

‘Hierin staan maten en afmetingen van stoel, bureaus, etc. Door dit per-soonsgebonden profiel is het eenvoudig om, na bijvoorbeeld verhuizingbinnen het bedrijf, voor iedereen weer de ideale werkplek op te bouwen.’De ideale werkplek als arbeidsvoorwaarde. Bij TNO-Arbeid zijn ze erdruk mee bezig. Hierbij speelt de Ergomix van TNO een belangrijke rol.Ir. Robin E. Bronkhorst (45), senior adviseur bij de afdeling Ergonomi-sche productontwikkeling: ‘De Ergomix is een relatief nieuwe methodeom een ontwerp in een vroeg stadium van het productontwikkelingspro-ces met eindgebruikers te toetsen op afmetingen en verhoudingen. Inons Ergolab zetten we een gebruiker voor een blauw scherm, waarop, netals bij de weersvoorspelling op televisie, een tekening is afgebeeld. Maarwe kunnen ook een CAD-tekening van bijvoorbeeld een tramcabine ophet scherm projecteren. Zodoende ontstaat een levende schets. De teke-ning kan naar wens worden opgeschaald, waardoor de trambestuurder

kleiner dan wel groter lijkt. Vervolgens onderzoeken we in een vroeg stadium of de bedieningspanelen op de juiste plaats zitten. Aanpassin-gen zijn direct uitvoerbaar en de werknemer of ontwerper ervaart terplekke het effect van de wijziging.’TNO gebruikte de Ergomix ook voor het testen van een nieuwe balie vande Hema. Bronkhorst: ‘In dat geval vroegen we een aantal Hema-mede-werksters om voor het blauwe scherm allerlei handelingen uit te voeren,zoals kaas snijden, broodjes klaarmaken of voorover gebogen geld terug-geven aan de klant. Op basis van dat onderzoek, waar specifiek gekekenis naar de houdingen en de bewegingen, is een gebruikersvriendelijkebalie ontwikkeld, die nu overal wordt ingevoerd.’Het woord ergonomie gebruikt Bronkhorst bij voorkeur niet meer. Hijspreekt liever van comfort. ‘Dat woord geeft beter aan waar we meebezig zijn.’

BRONNEN

lenverzekering), extraatjes (winstdeling, bonussen, opties op aandelen, auto van de zaak),interne promotiekansen en jobrotation, werksfeer en –omstandigheden en ten slotteopleidingsmogelijkheden. Andrew GroeneveldTopwerkgevers in de techniek. Groningen, Wolters-Noordhoff, 2000. ISBN 90 01 60505 2.Onderzoek naar de beste werkgevers in Nederland. De resultaten zijn overzichtelijk weer-gegeven aan de hand van vijf criteria waarvoor sterren (maximaal vijf ) zijn uitgedeeld.www.geluksafbriek.nlMaurits Bruel, Clemens Colsen: De geluksfabriek. 1998 uitgeverij Scriptum. ISBN 90 5594129 8. Om succes te continueren moeten onze organisaties niet alleen hun klanten,maar ook hun werknemers binden en boeien.www.arbeid.tno.nlDeze site bevat veel informatie over het onderzoek dat TNO heeft verricht naar RSI.www.stvda.nl

De Stichting van de Arbeid is het corporatistische adviesorgaan van werkgevers- en werk-nemersorganisaties voor de overheid. Zoeken op arbeidsvoorwaarden binnen deze sitelevert het een en ander op. Wel zware beleidskost.www.pscw.uva.nl/sociosite//labor/flexi.html#vrijheidEen onderdeel van de sociosite van de Universiteit van Amsterdam. Luuk Wijmans van deVakgroep Sociologie, Sectie Organisatie en Beleid, biedt hier onderzoeksinformatie aanover het onderwerp ‘Flexibilisering van de arbeid en sociale cohesie’.

Werk als

warme deken

DossierHetCARRIÈRE

Werk als

warme deken

DossierHetCARRIÈRE


MeningDe

drs. g.a. van de schootbrugge studeerde experimentele natuurkunde in utrecht. hij maakt deel uit van de

stafafdeling strategie en programma van tno. zijn hoofdtaak is het coördineren van de internationale

r&d-samenwerkingsprojecten waar tno bij betrokken is.

aradigma is een mooi woord en heeft onge-twijfeld bijgedragen tot het succes van de in 1962gepresenteerde visie van Thomas Kuhn op dewijze waarop de wetenschap zich ontwikkelt.Kuhn schetste het beeld van een ontwikkelingwaarin langere perioden van ‘normale weten-schap’ worden afgewisseld door intermezzo’s,waarin de hele zaak op zijn kop wordt gezet.

Paradigma betekent eigenlijk voorbeeldopga-ve. In periodes van ‘normale wetenschap’ houdenonderzoekers zich bezig met het oplossen vanpuzzels. Binnen een onderzoekgemeenschapbestaat consensus over de aard van de puzzels diede moeite waard zijn en over demanier van aanpak. De te hante-ren modellen en theorieën zijnbekend evenals de experimente-le hulpmiddelen. De betekenisvan paradigma als voorbeeldpuz-zel (samen met de bijbehorende voorbeeldop-lossing) die onderzoekers als het ware pro-grammeert, is door Kuhn verbreed naar dedoor een bepaalde onderzoekgemeenschapgedeelde visie op het eigen vakgebied. In tij-den van normale wetenschap regeert hetdominante paradigma. Maar, aldus Kuhn, inde loop van de tijd stuit men op waarnemin-gen die niet passen binnen het paradigma:

anomalieën. Naarmate hun aantal groeit,neemt de onrust toe, totdat het paradigma nietlanger valt te handhaven. Dan volgt een peri-

ode van revolutie, van anarchie. Er wordennieuwe hypothesen gelanceerd, nieuwe model-

len voorgesteld. De wereld wordt vanuit nieuweposities bekeken. Vroeg of laat zal zich eennieuw paradigma manifesteren dat op zijn beurtvoor kortere of langere tijd de richting van hetnormale onderzoek zal bepalen. Kuhns voorstel-ling sprak aan. De nadruk die hij legde op hetbelang van sociale processen was vernieuwend.Een paradigmawissel zou in in veel gevallen nietberusten op de uitkomst van een rationeel afwe-gingsproces, maar van een ideeënstrijd waarinook allerlei psychosociale factoren meespelen.

Daar de ontwikkelingsdynamiek van de tech-niek nogal afwijkt van die van de wetenschap, ligthet niet direct voor de hand om te veronderstellendat Kuhns ideeën eenvoudig overdraagbaar zijn.Pas twintig jaar na ‘Kuhn’ verscheen het begriptechnological paradigm in analyses van technolo-gische ontwikkelingsprocessen. Natuurlijk zijn erook in de wereld van de techniek ‘gemeenschap-

pen’ met hun eigen tradities en gewoonten. Veeltechnische puzzels worden opgelost met ‘norma-le technologie’. Dan heb ik het niet over stan-daardproducten als het ontwerpen en bouwen vaneen brug. Het gaat hier om de ontwikkeling vande technologie zelf: fotovoltaïsche energieomzet-ting, miniaturisering in de informatietechnolo-gie, internet, kunststofelektronica, kunstmatigeintelligentie, etc. Dit zijn alle trajecten met alskenmerk een dominante visie. Pionier GiovanniDosi spreekt van een technologisch paradigma als‘…an outlook, a set of procedures, a defenition of therelevant problems, and of the specific knowledge rela-

ted to their solution’. Wezenlijk daarbij is dat hetparadigma ook een oplossingsrichting omvat. Opgrond hiervan zal de puzzel stapsgewijs wordenopgelost: ‘normale technologie’.

Hoe komt zo’n paradigma tot stand? De con-ceptie vindt plaats tijdens ‘de revolutionaire peri-ode’, waarin allerlei nieuwe richtingen als hetware verkend worden. Daarbij voltrekt zich eenselectieproces, waarbij economische, sociale eninstitutionele krachten actief zijn. Als de kruit-dampen zijn opgetrokken, krijgt een technologischeontwikkeling een eigen momentum – technologypush. Waarom een technologische ontwikkelingeen bepaalde richting kiest, ligt niet aan de marktalleen, al speelt die zeker een rol. Want in de prak-tijk bezit een ontwikkelingstraject vaak een zeke-re bandbreedte: het paradigma biedt ruimte aande ontwikkeling van een aantal nauw gelieerdevarianten. Uiteindelijk bepaalt de markt welkevariant of mutant het meest aantrekkelijk is.

Maar waarom een paradigmawissel? VolgensKuhn leidt de ophoping van anomalieën uit-eindelijk tot een revolutie. Is er een technolo-gisch analogon? Dat lijkt me wel. Ik denk bij-voorbeeld aan al die ontwikkelingstrajecten die optechnische of andere limieten stuiten. Staat onsniet een paradigmawissel te wachten nu debestaande computertechnologie zijn grenzennadert? En geldt hetzelfde niet voor de klassiekelandbouwtechnologie of onze vervoersinfrastruc-tuur? Er zijn genoeg leuke voorbeelden. Leuk? Ja,want een paradigmawissel is erg spannend, dusleuk.

Ons staat een paradigmawissel te wachten in de computertechnologie

IDEEËNSTRIJDP

Van St.-Elisabethvloed (1421)tot Zeelandramp (1953) bleek elke Neder-landse verdedigingslinie feilbaar en ook van-

daag de dag en zeker na deoverstromingenin de jarennegentig wak-kert het waternieuwe apoca-lyptische ang-

sten aan. Warmer en natter wordt het klimaatin Nederland.

Desondanks groeit langzamerhand hetinzicht om water niet als vijand te beschou-wen. Geen harde verdediging meer, maarzachte defensie: geef het water de ruimte.

Rivieren en beken wordenvoorzien van zijkanalen endode armen. Het HansjeBrinker-tijdperk lijkt teneinde. De nieuwe aanpakbiedt nieuwe perspectieven,want natuur en recreatiekunnen tot op zekere hoogtemeeprofiteren, terwijl project-ontwikkelaars ontdekken datmensen bereid zijn meer tebetalen voor woningen in debuurt van ‘nieuw’ water.

De provincie Zuid-Hollandonderzocht reeds in hoeverremet het nieuwe water is televen. De provincie schreefvorig jaar de prijsvraag

‘Amfibisch wonen’ uit. ‘Het idee ontstondechter al twee jaar eerder’, vertelt initiatorHans Venhuizen van het gelijknamig bureauin Rotterdam. ‘Amfibisch wonen gaat ervanuit dat we ons niet louter moeten verdedigentegen het water, maar het wonen juist moetenaanpassen aan de wisselende natte omstan-digheden. Een veilige en stabiele woonomge-ving is een idee dat op zijn retour is.Amfibisch wonen kan antwoorden bieden,niet zozeer als een afgerond, technisch eind-product, maar meer als een denkrichting.’

WETLAND-WONINGENVenhuizen vindt het jammer dat in nieuwe

waterrijke bouwprogramma’s als IJburg ende Blauwe Stad – het spectaculaire plan om

polders in Noordoost-Groningen onder waterte zetten – te veel wordt gestreefd naar eennatte Vinex-opzet. ‘Dat wil zeggen, een groot-schaligeopzet en veeltraditioneleinfrastruc-tuur. Wateris in die pro-jecten vooraldecor inplaats vaneen uitgelezen mogelijkheid om met de kwa-liteit van water nieuw landschap te creëren.’

Kennelijk prikkelde het concept van hetamfibisch wonen planologen, architecten enkunstenaars, want Venhuizen ontving 156inzendingen uit 25 landen. Op drie locaties in Zuid-Holland – Gouda, Barendrecht enRotterdam-IJsselmonde – is een aantal ideeënuitgewerkt in een plan, bijvoorbeeld de ‘wetland-woning’ in de Zuidpolder, tussenBarendrecht en de Oude Maas. ‘Door eenamfibische zone te scheppen wordt het dras-sige karakter van het gebied niet bestredenmaar juist als uitgangspunt genomen’, aldusVenhuizen. Volgens het ontwerp kan hetwaterpeil in sommige delen van de poldereen meter hoger komen te staan. Nieuwenatuur, recreatie en landbouw krijgen eenkans, maar het meest in het oog springt dewetland-woning die op een ponton in de diepere gedeelten ligt en de amfibischewoning die zich op de overgangszone tussenland en water bevindt.


HET IS NU WEER EENS WONEN OP HET LAND, DAN WEER OP HET WATER.

AMFIBISCHE WONINGEN, VOORALSNOG IN EEN ZEER PRIL PRIJSVRAAGSTADIUM,

KUNNEN MEEBEWEGEN MET WISSELEND WATERPEIL. REEDS ONTWIKKELDE

WATERWONINGEN KUNNEN DAT OOK, MAAR HEBBEN WATERWEGEN NODIG OM

DE BESTEMMING TE BEREIKEN. EN DAN IS ER NOG HET IDEE VAN DE ECO-BOOT:

WONEN OP ZEE. EEN TOCHT DOOR DE WONDERE WERELD VAN WONEN

OP WATER.

‘Op energiegebied en waterzuivering zijnde waterwoningenautarkisch’

Het HansjeBrinker-tijdperk

lijkt ten einde

Verharde infrastructuur ontbreekt in hetplan. Bij hoogwater nemen de bewoners eenbootje, bij droogte kunnen ze hun woninglopend of per fiets bereiken. ‘Het zijn tamelijkzelfvoorzienende woningen’, legt Venhuizenuit. ‘Op energiegebied en waterzuivering zijnde woningen autarkisch. Ze zullen daaromvooral mensen trekken die niet per se methun auto voor de deur willen staan, zich ver-bonden voelen met natuur en landschap endaarvoor een zeker avontuur niet schuwen.Eerder geschikt voor een thuiswerker danvoor een forens.’

WATERTUINENTe Barendrecht vindt dijkgraaf Tammo

Beishuizen van waterschap IJsselmonde dathet plan voor amfibisch wonen niet onrea-listisch is. Hij benadrukt vooral de dubbelslagmet de extra bergingscapaciteit: ‘Alle bassinsbuiten de dijken in dit sterk verstedelijkte

gebied met een nog altijdgroeiend verhard oppervlakjuich ik toe.’ De combinatiemet wonen is volgens hemniet uitgesloten. ‘Mits riole-ringen niet knappen of lei-dingen breken moet hetmogelijk zijn woningen methet waterpeil te laten meebe-wegen. En vanzelfsprekendmoeten de woningen niet bijeen harde westenwind weg-dobberen.’ De dijkgraaf denktdat ook gemeenschappelijkewatertuinen kunnen ontstaan.‘In plaats van een individueeltuintje met een Gamma-hekjezou je het gebied zo kunneninrichten dat er een grotegezamenlijke tuin ontstaatdie soms eens onderloopt.’

Op het Barendrechtsegemeentehuis is de eerste 75 hectare van de polder

voorbehouden aan groen en recreatie. ‘Voorde tweede fase staat alles nog open’, verteltAnnemarie Weersink, projectleider van hetontwikkelingsbedrijf van de gemeente. ‘Veelwoningen zullen er niet worden gebouwd,maar we sluiten niets uit. Er is wellicht plaatsvoor amfibische woningen of voor luxewoningen aan het water.’ In elk geval is deprijsvraag voor het amfibisch wonen geeneenmalige exercitie gebleken. De gemeente is de nieuwe woonvorm nog niet vergeten.Weersink: ‘We spelen zelfs met de gedachteom in de polder amfibisch kamperen te ini-tiëren: een hutje op een vlotje en dan elkeavond ergens anders overnachten.’

WATERWONINGENMinder amfibisch, maar meer op het

water toegespitst is de waterwoning die hetAmsterdamse architectenbureau Art Zaaijerontwikkelde met woningbouwvereniging

Het Oosten en Ooms Bouwmaatschappij. De waterwoningen zijn een stuk concreterdan de amfibische woonconcepten. In IJburg,het grote Vinex-eilandenrijk nabij Amsterdam,liggen momenteel zes van Zaaijers strakblau-we waterwoningen. Ze doen de komende vijfjaar dienst als kantoor- en spreekuurruimtevoor vier consortia van projectontwikkelaarsdie daar potentiële kopers van woningen in IJburg te woord staan. ‘Daardoor zijn dewoningen nu met wandjes opgedeeld in kleine ruimten, maar in een handomdraaifunctioneren ze als volwaardige woningen’,zegt Zaaijer.

De waterwoningen, in houtskeletbouw tot wel driehoog opgetrokken, kunnen nader-hand een woonfunctie op IJburg krijgen.Maar ze kunnen ook worden weggesleept.‘Lig je aan een dijk, dan ga je op de eerste ver-dieping wonen om optimaal van het uitzichtte genieten. Wordt de woonbestemming riet,dan situeer je de woonkamer op de beganegrond’, adviseert Zaaijer. Afgemeerd en veran-kerd aan drie meerpalen is optimale bezon-ning mogelijk of om inkijk te vermijden kunje het huis met de rug naar de buurmandraaien. ‘De wonin-gen liggenstil en strakop hunplaats, alvoel je weleen lichtedeining.’ Pv-panelen of warmtecollectoren zijn gemak-kelijk aan te brengen. Op dit moment wordende waterwoningen elektrisch verwarmd metgroene stroom.

Het grote verschil met een woonboot is dezeer geringe diepgang. ‘Maximaal een meter,kom daar maar eens om in een donkere, lekkende, tochtige buik van een ark’, zegtZaaijer. ‘De waterwoning daarentegen rust op een onzinkbaar platform, dat gedurende


WONEN OP WATER NIEUWE UITDAGING VOOR NEDERLANDSE WONINGBOUW

Een Ligthouse.

tekst rené giddetijdschrift voor de leefomgeving

foto’s ooms bouwmaatschappij

‘We spelen zelfs met de gedachte om in de polder amfibischkamperen te initiëren’

Amfibisch en autarkisch We moeten de sterk toenemendewaterproblematiek integreren in

een verantwoorde ruimtelijke ordening. Dit zegt ChrisZevenbergen, directeur Milieu van Dura Vermeer. Hetbouw- en infraconcern staat daarbij een integralegebiedsontwikkeling voor ogen met evenveel aan-dacht voor rood, groen en blauw. Grenzen tussenwoongebieden, natuur, bedrijfsterreinen, infrastruc-tuur en water moeten vervagen, vindt Zevenbergen.Dat betekent dat in Maastricht een ander type woning

moet verschijnen dan in het Westland. Zevenbergenvoorziet permanent drijvende woningen, infrastruc-tuur (‘technisch geen probleem’) en vastgoed dat dooreen palenstructuur weerstand kan bieden aan wisse-lende waterstanden. In Maasbommel bouwt DuraVermeer enkele tientallen woningen die op een beton-nen ponton vier meter fluctuatie in de waterstand hethoofd kunnen bieden. In het Westland onderzoektZevenbergen de haalbaarheid van een proefprojectvoor drijvende kassen.

DRIJVENDE KASSEN

Een inzending van Martijn Schoots voor de prijsvraag ‘Amfibisch wonen’. In de zomer staan schuur, zomer, schapenverblijf en volkstuintje in de uiterwaarden, in de winter worden ze gestapeld. De basis is een container die ’s zomers dienst doet als tuin en terras.

twintig jaar in Canada is ontwikkeld. In dunbeton gegoten piepschuim zorgt voor drijf-vermogen. De aluminiumgevel is onderhouds-vrij.’

Zaaijers waterwoningen kunnen desge-wenst droogvallen, maar echt amfibisch zijn ze niet. ‘Ze kunnen wel uit de voeten met wisselend waterpeil, maar het probleemis dat ze kant-en-klaar in de werf wordengebouwd en daarna naar de bestemmingworden gesleept. Ondanks de geringe diep-gang vergen ze wel waterwegen van formaat.’

BORGHARENOp het Nationaal Dubo Centrum is direc-

teur Hans Heemrood – jurylid voor de prijs-vraag van het amfibisch wonen – voorstandervan amfibische woonvormen en waterwonin-gen. ‘Het wordt tijd om de interessante concep-ten in grootschaliger voorbeeldexperimentenuit te werken. Het geeft geen pas meer omeen ondergrond die nog het meeste weg heeftvan dikke yoghurt met traditionele civieletechnieken bouwrijp te maken. Een dikkelaag zand op het veen brengen en vervolgenshet waterpeil verlagen, verstoort de waterhuis-houding en tast het landschap aan.Bovendien zakt de boel toch weg.’

Lichtere vormen van stedenbouw biedenniet alleen in het westen soelaas, maar zouden ook oplossing kunnen bieden voor de woningen die in de Zuid-Limburgse uiter-waarden zijn geprojecteerd. Deze plannenzijn nu nog omstreden, omdat de rivierenmeer ruimte vergen en stadjes als Borgharennu al nauwelijks de voeten droog houden.

Autarkisch hoeft het niet per se te zijn,gelooft Heemrood. ‘Technische zakenals riolering en energievoorzieningzijn op te lossen. Dat is een leuke uit-daging voor de civiele sector. Per slotvan rekening werken we ook met kilo-meterslange zandzuigers.’

Belangrijker is het volgens Heem-rood dat de amfibische en waterwoon-vormen afrekenen met het slechteimago van de woonboot. ‘Gemeente-lijke en provinciale bestuurders han-teren een sterfhuisconstructie voorwoonarken.’ Behalve civiel-technischeproblemen en de kwestie van hetimago, rijzen er nog juridisch-fiscalevraagstukken op het gebied van vast-goed, hypotheek, grondbezit en erf-pacht. Want van wie is het water?

Toch lijkt het een charmant idee.‘Het mooie is’, zegt Zaaijer, ‘dat jegemakkelijker kunt verhuizen, doorvoor je woning elders een ligplaats teversieren. Handig als je uitgekekenbent op een plek of op je buurman,maar niet op je huis.’ Heemroodmeent zelfs dat het concept de moge-lijkheid biedt om bij verandering vanbaan dichter bij het werk te gaanwonen. ‘De kritiek op Vinex is dat er te veel voor eenzelfde groep mensen is gebouwd. Laten we met amfibischwonen of waterwonen eens een keeriets flexibels ontwikkelen voor men-sen die dichter bij de natuur willenstaan.’


De Ecoboot is een idee van prof.dr. Frits Schoute, emeritus-hoogleraar informatie-technologie aan de TU Delft. De woning staat op een omgekeerd driehoekig pon-ton, waarin de lucht onder het platform en tussen de wanden voor stabiliteit moetzorgen. Met afmetingen van 10 tot 100 m is de zaak op drie punten verbonden metstabilisatiekolommen. ‘Die gaan drukverschillen als gevolg van de deining tegen.Deze golfslagenergie wordt benut om van zout zeewater zoet water te maken’, vertelt Schoute. Op zee ontbreekt uiteraard een windmolen niet.Een ingenieus samengestelde deken van dobbers rondom het platform moet golven dempen. ‘De dobbers, die ook energie uit de golven terugwinnen, bevattenlichtjes, waardoor ze een baken vormen voor voorbijgaand scheepvaartverkeer.’Schoute wil uiteindelijk tal van dergelijke dobberende dorpen bouwen. ‘De zee-stadbewoners houden via bootjes contact met het vasteland.’ Probleem is hetbewerkstelligen van voldoende verankering en stabiliteit. ‘Je moet er niet aan den-ken dat zo’n zeestad in een najaarsstorm op drift raakt.’ (Zie ook De Ingenieurnr. 2, 17-1-2001.)

BUITENGAATS WONEN

Een waterwoning van Art Zaaier wordt naar zijn plek in IJburg gesleept.

Elke waterwoning heeft een drijvend platform als fundament, dat is opgebouwd uit een kern van polystyreen (EPS) met inwendige dwars- en langsschoten, buitenwanden en een dek-vloer van gewapend beton. De gebruikelijke afmetingen zijn 6,5 x 10, 7,5 x 9 of 10,5 x 10,5 m.

WATERWONING IN TIEN STAPPEN

Ontwerp

37

persberichten, tips en informatie naar

paul [email protected]

IngenieurDe


De laatste producten en trends:Vliegauto, bril als beeldscherm,

windmolens op dak, Lego-stereosetWILT U OOK VAN DE FILE AF? STUUR U TIPS NAAR: [email protected]

FOTO’S HELIOS COPYRIGHT SPARK DESIGN ENGINEERING

Als je files wilt vermijden, kun je over een paar jaar metde gyrocopter Helios simpelweg de rotorbladen uit-klappen, met een kleine aanloop opstijgen en over eenfile heen vliegen. In opdracht van initiatiefnemer JohnBakker ontwikkelde het ontwerpbureau Spark DesignEngineering uit Ridderkerk een eerste concept dat opkorte termijn uitgewerkt zal worden tot een werkendprototype.‘De Helios is niet alleen een stuk simpeler en goedko-per dan een helikopter, maar voldoet ook aan alle eisenom op de openbare weg te mogen rijden. Om met éénvoertuig te kunnen vliegen met een snelheid van 180km/h én te rijden met 130 km/h, wat het streven is vanhet ontwerpteam, heeft Spark Design gekozen voor het

principe van de gyrocopter’, vertelt ing. Bartel Timmer-mans van Spark Design Engineering.Een gyrocopter heeft een vrij draaiende rotor die doorde voorwaartse snelheid gaat draaien en voldoende liftgeeft om op te stijgen. De voortstuwing in de luchtkomt van twee onafhankelijk aangedreven duwpropel-lers en op de weg van de twee onafhankelijk aangedre-ven achterwielen. Als krachtbron heeft de Helios eencentraal geplaatste 110 PK sterke dieselmotor.‘Vergeleken met het oorspronkelijke ontwerp wordenonder meer de rijeigenschappen verbeterd en maken deafneembare rotorbladen (zie foto) plaats voor inklap-bare bladen. De Helios heeft een vezelversterkte rompmet een grote polycarbonaat koepel, waarbij de rotor op

een soort rolbeugel zit ge-plaatst’, zegt Timmermans.‘De doelgroep van de Heliosbestaat uit het bedrijfsle-ven en particulieren, maarde gyrocopter kan ook voorhulpdiensten en politie in-teressant zijn. In de nabijetoekomst zijn er ook plan-nen om bij grote industrie-gebieden kleine helihavens aan te leggen vanwaar deHelios kan opstijgen. De Helios kan wel landen als eenhelikopter, maar voor het opstijgen is een startbaan-lengte nodig van tussen de 25 en de 50 m.’Tel.: (0180) 434 804; www.sparkdesign.nl

OVER DE FILE HEEN KENGETALLEN

MOTORViertakt dieselVERMOGEN

110 PKVLIEGSNELHEID

180 km/hRIJSNELHEID

130 km/h (streven)LENGTE3720 mm

BREEDTE1750 mm

HOOGTE1880 mm

GEWICHT540 kg


Ontwerp

WINDMOLENS OP HET DAK

Het plaatsen van windmolens is in Nederland eenmoeizame kwestie en is al helemaal ondenkbaar in de stad. Dat is zonde, vindt ir. Geert Timmers van hetduurzame energiebedrijf Ecofys, want in de bebouwdekom is volgens hem een groot potentieel aan wind-energie aanwezig. Timmers werkt voor Ecofys aan hetproject ‘Windenergietoepassingen voor de gebouwdeomgeving’, dat valt onder Senter en Novems program-mabureau EET (Economie Ecologie Technologie) enloopt tot eind februari 2002.‘De bekende windmolen met verticale mast en drierotorbladen op een horizontale as heeft voor de stadeen te hoog geluidsniveau en te veel zichtbare bewe-ging. Waar vooral mogelijkheden liggen is bij de ver-ticale asturbine voor plaatsing op gebouwen. Dezeturbines zijn niet alleen esthetisch gezien veel mooier,

Het Lego-speelgoedsysteem wordt ook buiten de speelgoed-markt steeds populairder. Zo ontwikkelde het Japansebedrijf Vacuum Records de Qmpo-stereoset dat bestaat uitgrote klikbare Lego- stenen van het authentieke plastic ABSin de originele Lego-kleuren geel, rood en blauw. De basis-unit van Qmpo bestaat uit een cd-speler met versterker entwee speakers van 5 W. Vanaf die basis is Qmpo verder uit te breiden met Box-opslagdozen voor twaalf cd’s elk.

Vacuum Records levert bij de Qmpo een afstandsbediening,gelijkstroomtransformator en speakerkabels in dezelfdeLego-stijl. Achterop de versterker zitten standaardaansluitin-gen voor MP3-speler, minidisc en andere geluidsapparatuur.Qmpo kost in Japan 38 000 yen (765 gulden) en elke aanvul-lende Box kost 3800 yen (75 gulden).Vacuum Records bouwt Qmpo en Box onder licentie vanLego en maakt met speciale toestemming gebruik van het

Lego-handelsmerk. Qmpo en Boxzijn daarom vooralsnog alleen

leverbaar in Japan, maar vol-gens verkoper Yukiko Onishivan Vacuum Records werkt het bedrijf wel aan een licentievoor het buitenland.www.qmpo.comwww.vacuum-records.comww.lego.com

BRIL ALS BEELDSCHERMDataview is een zeer compact en draagbaar beeldscherm tergrootte van een zonnebril dat data kan projecte-ren in het blikveld van de gebruiker of dientals virtual reality-bril. Het Engelse ont-werpbureau Renfrew Stylengineeringontwikkelde Dataview door toepas-sing van een nieuwe holografischebeeldschermtechniek van het elektroni-cabedrijf Digilens uit Californië. Dezetechniek bestaat uit verschillende elek-trisch te schakelen holografische optischelagen, geprojecteerd in een doorzichtigplastic of glazen lens voor het oog. Kleurgebruik is mogelijk doordat de lagen

bestaan uit de drie kleuren rood, groen en blauw.Door alle lagen elektrisch uit te schakelen is de lens bijhet oog geheel doorzichtig en heeft de gebruiker volle-

dig zicht. Vergeleken met conventionele grote enzware draagbare displays ligt het zwaartepunt van

Dataview ook veel stabieler en comfortabelernaar achteren bij het oor. Deze eigenschappen

maken het mogelijk Dataview in combinatiemet sensoren te gebruiken om de prestatiesvan sporters te meten en direct te projecteren

in hun blikveld, terwijl ze bijvoorbeeld joggenof fietsen. www.rg3.com

www.stylengineering.com

www.digilens.com

Gebouw met geïntegreerde windmolens.

STEREOSET KLIKT IN ELKAARKENGETALLEN

MERK EN TYPEMoller M400 Skycar

MOTOR8 Wankelmotoren

VERMOGEN960 pk totaal

VLIEGSNELHEID560 tot 625 km/hRIJSNELHEID

50 km/hACTIERADIUS

1445 kmBRANDSTOFVERBRUIK

1 op 5,3LENGTE475,2 mm

BREEDTE228,6 mmHOOGTE152,4 mm

VLIEGAUTO HAALT 560 KM/HHet Amerikaanse luchtvaartbedrijf Moller International zegt met deSkycar M400 het eerste goed werkende en betaalbare VTOL (VerticalTake Off and Landing)-voertuig te hebben ontwikkeld, dat niet alleenverticaal kan stijgen en landen, maar ook voor korte stadsritjes is in te zetten als auto. De conventionele auto is volgens Moller slechts een tussenstap naar volledige vrijheid van zwaartekracht en auto’s zitten bovendien nodeloos vol met technologische hoogstandjes waar-mee je alleen maar in de file staat of toch niet harder mag dan honderdof 120 km/h.Voor de Skycar daarentegen schetst Moller een ideaalbeeld: je stijgt op de oprijlaan van je garage op en vliegt comfortabel naar je eind-bestemming met een snelheid van ruim 560 km/h zonder verkeer,stoplichten en bekeuringen voor te hard rijden. De Skycar gaat de luchtin met vier kantelbare ventilatoren, aangedreven door achtWankelmotoren, die eenmaal in de lucht van verticale naar horizontalestand kantelen voor de voortstuwing. In de behuizing van de afge-schermde ventilatoren zitten draaibare gebogen schoepen die deluchtstroming naar beneden of naar achteren richten.

Het M400-model van de Skycar heeft vier zitplaatsen en neemt ongeveer even veel plek in als een middenklasse personen-auto. De complete technologie is echter ook naar boven of beneden te schalen tot de zespersoons M600 of de eenpersoonsM100. De toekomst van een dergelijke vliegauto, die voor de M400 in serieproductie qua prijsklasse rond de twee ton zal liggen, staat of valt met de wetgeving die het mogelijk moet maken als particulier op de openbare weg op te stijgen, te landenen vrolijk rond te vliegen metgigantische snelheden.Er zijn behalve de Skycar wel verschil-lende VTOL-voertuigen in ontwik-keling, waaronder de qua uiterlijkontwerp vergelijkbare Skyrider meteen elektrische aandrijving en com-posiet carrosserie die over vijf jaarmoet vliegen. Misschien wemelthet luchtruim over een aantal jarenwel van Skycars, Skyriders,Heliossen (zie pag. 37) en anderewonderlijke machines die elkaar opeen gegeven moment net zo in deweg zitten als auto’s op de A9tijdens het spitsuur.www.moller.com/skycarwww.skyaid.org/other_vtol.htm

39

W E R E L D M E R K E N

ULTIEME VRIJHEID

Paul S. Moller, die in 1983 het luchtvaart-bedrijf Moller International oprichtte, groei-de in de jaren veertig van de vorige eeuw opin Canada op een kippenranch. Dat hij eengrote technische aanleg had bleek al sneltoen hij op zijn zesde een huis bouwde, driejaar later aan een tweede huis begon mettwee verdiepingen en op zijn elfde jaar meteen soort reuzenrad probeerde een vlieg-simulator te construeren.Toen hij vijftien was, reed Moller rond ineen zelfgebouwde sportauto. In datzelfdejaar ontwierp en bouwde hij zelf een helikop-ter. Hij zocht naar de ideale vliegmachinedie hem ultieme vrijheid moest bieden.Na het volgen van verschillende technischeopleidingen doceerde Moller elf jaar langals professor in de werktuigbouwkunde.Gedurende die tijd construeerde hij in 1964het eerste prototype XM-2 van de huidigeSkycar onder de bedrijfsnaam Moller AircraftCompany. Al snel begon hij het eerste proto-type te verbeteren en demonstreerde de XM-2drie jaar later op een vliegveld voor de pers.Binnen twee jaar bouwde Moller de opvol-gers XM-3 en de vliegende schotel XM-4voor twee personen, waarin hij DuitseFichtel-Sachs Wankelmotoren toepaste. Ter financiering van dit project ontwikkeldeMoller een revolutionaire uitlaatdemper

voor motor-fietsen diegoed dempte,maar daarbijniet hetmotorvermo-gen inperkte.

Een van Mollers grootste successen voor de XM-4 was de toepassing van een lucht-gekoelde Wankelmotor met één rotor in1985. Moller paste deze motoren van deOutboard Marine Corporation (OMC) zelfaan en installeerde ze in 1987 in de XM-4die hij herdoopte tot de M200X. Sinds 1990werkt Moller aan een ideaal aerodynamischontwerp voor de M200X en ontwikkeldediverse Aerobots, onbemande vliegmachinesvoor het Amerikaanse leger ter financieringvan de uiteindelijke M400 Skycar die Mollernu presenteert als de ideale vliegmachine.www.moller.com

maar zijn ook veel stiller en werken onafhankelijk van dewindrichting. Een voorbeeld daarvan is de ‘Neoga’ verticale

asturbine van ontwerper Mark Koehorst. De Neoga wekt per jaar 1500 tot 2000 kWh elektrische energie op, afhanke-lijk van de plaatsing, en bestaat uit een klein type Savonius-rotor in de kern met daaromheen sneldraaiende typeDarrieus rotorbladen’, vertelt Timmers.Belangrijk is de windstromingen rondom gebouwen temeten en te bepalen waar de grote trekpunten zitten. ‘Innieuwbouwprojecten zijn trekpunten speciaal te integrerenvoor windturbines, mits dat geen hinder voor voetgangersen fietsers oplevert. Windturbines zijn ook volledig te in passen in een gebouw, zoals te zien is in enkele ontwerpenvan de faculteit Bouwkunde van de Universiteit Stuttgart. Er is in en rondom de steden op het land in elk geval genoegenergie voorhanden om honderdduizenden huishoudens ofkleine bedrijven van elektriciteit te voorzien’, zegt Timmers.www.ecofys.com


De Neoga verticale asturbine.

luchtstroming verdraaienvoor verticaal opstijgen ofhorizontaal vliegen

luchtstroming

draaibaregebogenschoepen


ARJEN PRONT, TOPMAN VAN WEBMAKELAAR TORNADO INSIDER:

Gratis internetvoorbij

Van euforie tot zwartgallig pessimisme. De groei van de dotcom-industrieleek ruim een jaar geleden niet te stuiten, maar nu maakt zelfs SiliconValley, waar vele duizenden ontslagen zijn gevallen, zware tijden door.Arjen Pront, medeoprichter van webmakelaar Tornado Insider, lacht nogsteeds: ‘Er zijn mensen ontslagen, activiteiten geschrapt, maar we makenwinst en dat kunnen maar weinigen ons nazeggen.’

investeerders en financiers aanzienlijk terughoudender.Anderhalf jaar terug was alles ‘marketing gedreven’, nu is hetveel meer ‘technologie gedreven’. Nu gaat het veel meer omintellectueel eigendom, om dingen uit de techniek die je metoctrooien kunt beschermen en die je dan kunt verkopen.’

HEBZUCHTDe interneteconomie blijkt geen aparte tak te zijn, maar

een sector die, na even uit de pas gelopen te hebben, zichgewoon weer heeft gevoegd naar de regels van de (oude) economie. Gelooft u nog steeds dat de interneteconomie eenrevolutie is die te vergelijken valt met de uitvinding van destoommachine of zelfs met de Franse Revolutie? ‘Ja hoor, nogsteeds. Kijk naar de introductie van de trein. Daar heeft hetvijftig jaar geduurd alvorens die tot volle ontplooiing kwam.Datzelfde is bij internet in 24 maanden gebeurd. We staanpas aan het begin van een overgangsproces. Wat je de afge-lopen periode gezien hebt, is optimisme, angst en hebzucht.Al die psychologie zie je terug op de beurs. Het CMG-aandeel,

bijvoorbeeld, is in twee jaar tijd van vijf naar 150 dollar gegaanen is nu misschien nog maar twee dollar waard.’

Maar daar kun je toch aan aflezen dat de waanzin bezit vanons had genomen of althans van de beleggers? Pront geeft niettoe: ‘Toen dacht men dat de waardevermeerdering van diebedrijven veel sneller zou stijgen. Er waren zo’n vier, vijf sitesdie cd’s verkochten en die elk voor zich dachten de hele marktte kunnen bedienen. Als iedereen dat gelooft dan is dat dewerkelijkheid. Toen dat geloof verdween, is in een tijd van eenpaar weken de stekker er uit gehaald.’

‘Nu willen investeerders nog wel geld steken in internet-operaties, maar ze zijn veel terughoudender en ze investerentegen veel lagere waardes. Ik ken iemand die twee jaar geledenop zoek was naar een internetbedrijf, waar hij in kon investe-ren. Hij werd nog niet eens aangekeken door die nieuweondernemers. Nu heeft hij wel beet voor 30 % van de waardedie dat bedrijf in oktober had. Maar dan hebben we het welover een echt bedrijf, met echte klanten, een echt product eneen echte omzet. Vorig jaar nog had je een plan, dan zocht je

tekst arno schrauwersfoto’s cetera


‘Zo’n anderhalf jaar geleden leek de economiehelemaal van zijn ankers te zijn losgeslagen. Alom werdgepredikt dat we het tijdperk van de Nieuwe Economie warenbinnengetreden. Beurskoersen van internet- en aanverwante

bedrijven stegen tot waanzinnige hoogten enje hoefde maar het woord ‘web’ of ‘internet’ te laten vallen of de financiers en investeer-ders kwamen in horden op je af als bijen opde honing of, zo u wilt, vliegen op de stront.’

Zo’n beetje rond de introductie van deWOL-baal van Nina Brink op de beurs, kwam,

althans in Nederland, de kentering. Toch was ook toen noghet optimisme blakend. ‘Als er meer risicokapitaal komt dankrijg je een explosie van internetbedrijven’, zei Pront ergens injuli 2000 in zijn Amsterdamse kantoor (zie De Ingenieur nr. 14,6-9-2001). ‘Tornado Insider wil dat proces versnellen.’

Nu een jaar later zit ik tegenover een ontspannen Pront in hetzelfde kantoor in het Gorilla-park te Amsterdam. Pront richtte eind 1998 met Jeroen Mol Tornado Insider op.

Pront, die acht jaar bij Bank Mees & Hope werkte, onderandere als directeur van de Haarlemse vestiging, werd adviseuren later partner bij Mols bedrijf Prolin Automation, dat appa-ratuur ontwikkelde voor het beheer van IT-diensten. Pront zatvoor Prolin zelfs anderhalf jaar in Silicon Valley.

INTERNETBALLONZo, uiteindelijk is dan toch weer alles terug naar normaal.

Ook internet heeft zich gevoegd naar de oude economie. Er iseen eind aan de gekte gekomen. Pront geeft geen krimp. ‘Datis de samenhang van vraag en aanbod. Dat is niet anders danelders. In 1976 kochten mijn ouders voor twee ton een huis.In 1979 verkochten buren hun huis voor 4,5 ton. Het jaardaarop was dat huis nog maar twee ton waard.’

Mooi verhaal, maar het is toch gewoon zo dat de gebakkenlucht met razende snelheid uit de gigantische internetballonis gelopen? ‘Inderdaad is de wereld in een jaar drastisch veran-derd. Anderhalf jaar terug hoefde je maar een ondernemings-plan te hebben en dan werd er al geld naar je gegooid, nu zijn

KENGEGEVENS

NAAMArjen Pront

TITELMBA

LEEFTIJD41

OPLEIDINGHEAO-bedrijfseconomie

FUNCTIEExecutive vice president

Tornado Insider

‘UMTS-veilingen hebben investeringen

in internet geen goed gedaan’

Gratis internetvoorbij


geld, richtte je een bedrijf op en ging dan pas op zoek naarklanten. Nu is het weer terug naar zoals het vroeger was.’

UMTSDie ontwikkeling naar de ‘normaliteit’ is ongetwijfeld ook

in de hand gewerkt door de gigantische bedragen die telecom-bedrijven aan UMTS-frequenties hebben moeten besteden.Onze eigen KPN is daar een schrijnend slachtoffer van. ‘Ikdenk inderdaad dat die ontwikkeling niet goed is geweest voorinternet. Dat geld voor die UMTS-frequenties is gebruikt voorhet kopen van lucht en niet voor het creëren van nieuwe pro-ducten om internet effectief te maken. Hou me ten goede: diecorrectie op dat overgrote optimisme van vorig jaar was tochwel gebeurd, maar die UMTS-veilingen hebben die ontwikke-lingen versterkt. Men dacht dat de frequenties het schaarsegoed waren, maar nu blijkt gewoon weer dat geld schaars is.’

Geld zit nu wat minder los in de zak voor investeringen innieuwe technologie met als gevolg dat aan nieuwe bedrijfjesveel hogere eisen worden gesteld. ‘Het eerste dat men nuvraagt aan zo’n nieuw bedrijf is wanneer dat denkt winstge-vend te worden. Dat gaat beslist ten koste van de vernieuwing.Vroeger kon je een jaar werken aan een prototype, maar numoet er snel geld verdiend worden en komen er producten opde markt die nog niet goed uitontwikkeld zijn.’ Dat is droevig:een Eend maken, terwijl je een Mercedes in je hoofd hebt.Noem eens voorbeelden? Daar waagt Pront zich niet aan. Danmoet hij iets noemen, waarvan de makers vinden dat het veelbeter had kunnen zijn, maar dat door de eis van winstgevend-heid eigenlijk te vroeg op de markt is gezet. Wie wil zo te kijkstaan?

Zou het niet kunnen zijn dat de groeiende antimondialise-ringsbeweging een rol heeft gespeeld? Pront gelooft daar niksvan. ‘Dat van die boer uit Zuid-Frankrijk? Absoluut niet. Watje wel ziet, is dat er een nieuwe trend is naar kwaliteitsspullenen die hoeven niet van om de hoek te komen. Keuzes maken,daar komt het dan op neer. En dat is juist de kracht van inter-net.’

GLASVEZELVERBINDING‘Vroeger had je vijftien nieuwsverstrekkers op internet. De

trend is naar minder. Dat betekent minder klanten, maar datbetekent ook dat gratis van internet verdwijnt. Vroeger dachtmen dat andere inkomstenbronnen konden worden gegene-reerd. Dat bleek een misvatting. We zullen moeten betalen. Envergis je niet in de impact die internet op het onderwijs heeften nog zal hebben.’

Punt voor Pront is dan wel dat de bandbreedte drastischomhoog moet, maar dat schiet hier in Nederland nog niet echtop. ‘Je denkt dan dat ze nu in IJburg meteen wel een glasvezel-verbinding aanleggen. Niks hoor, een gemiste kans en we zittenverdomme toch al in 2001. De overheid is toch de aangewezenautoriteit die voor de infrastructuur moet zorgen, maar dielaat het daar behoorlijk afweten.’

Ach die arme overheid. Ondanks al die rapporten die overdit onderwerp zijn geschreven, snappen ze er nog niet erg veelvan. ‘Dat is interessant. Straks krijgen we een generatie die metinternet is opgegroeid. Dan verandert er veel. Internet als eengrote encyclopedie, waar je wel voor moet betalen.’ Dat is leuken aardig, maar het zal toch allemaal door datzelfde kleine kop-petje van ons moeten? ‘Dat zeg ik net: we zullen keuzes moetenmaken.’

WINSTIn de hoogtijdagen van de webgekte waren er nagenoeg

geen bedrijven die winst maakten. Dat zal er nu zeker nietbeter op geworden zijn. In NRC Handelsblad stond dezezomer een artikel over de droeve ontwikkeling van webtoppersals Amazon.com en Yahoo (dat overigens nog wel winst maakt).Die zijn nu driftig op zoek naar bronnen van inkomsten.Alleen het internetveilingsbedrijf eBay, aldus dat artikel, draaitvoorspoedig, maar dat fungeert dan eigenlijk ook alleen maarals doorgeefluik. Wie maakt er eigenlijk winst in internetland?

‘Amazon.com maakt winst op zijn boeken, niet als bedrijf.’Hij denkt stevig na. Ik wil hem helpen: Bol misschien? ‘Neehoor, Bol zeker niet.’ Tornado Insider? Ik zag op het web datjullie niet winstgevend zouden zijn. ‘Waar heb je dat gezien?Dat kan helemaal niet waar zijn. We maken wel degelijk winst.Over het eerste halfjaar maakten we winst. Wel is er in verge-lijking met hetvorig jaar heteen en anderdrastisch ver-anderd. Zohebben we denieuwe activi-teit TornadoInvestorgestaakt enhebben we hetkostenniveauaangepast. Erzijn vijftien man ontslagen of hun contracten zijn niet verlengd.We zijn terug naar het realisme. We werken nu met 33 man,maar we groeien weer.’

VARKENSCYCLUSIn november houdt zijn bedrijf in uitgerekend het modieu-

ze en dure Monaco een bijeenkomst die gewijd is aan het probleem hoe de wetenschap zijn kennis aan de man kanbrengen. ‘Dan gaat het om dingen die aan de TU Delft of aande UT gebeuren; leuke dingen om er uit te lichten en daarechte bedrijven van te maken. Het bij elkaar brengen van ideeën en mogelijkheden. Zelf hebben we geen belang bij dietransacties. Wij verdienen aan de abonnementen, aan de deel-name, aan adverteerders en sponsors.’

Wordt het wat? Monaco is toch vooral bekend om zijn casino? ‘We verwachten een paar honderd deelnemers dievooral op zoek zijn naar geld.’ Ja natuurlijk, dat was toch hetprobleem? ‘Er wordt nog steeds geïnvesteerd. Het eerste halfjaar in Europa 30 % minder dan in de eerste helft van 2000,maar dan hebben we het nog altijd over 4,2 miljard euro.Uiteindelijk denk ik dat die investeringen wel weer zullengroeien.’

Dus gewoon de aloude varkenscyclus? Dat klinkt Pronttoch weer te werelds. ‘Nee, het gaat niet om te veel biggen dieeen te lage prijs opbrengen, maar om het verkopen van din-gen die succesvol zijn, ook financieel.’

Dus, en dan zijn we weer bij het begin, net alsof interneteen gewoon saai hoekje van de economie is geworden. ‘Hetomgekeerde is het geval. Niet saai, wel realistischer.’ Van scholier naar miljonair en binnen een jaar weer terug naarscholier. Pront heeft natuurlijk gelijk: saai is dat niet. Leuk is anders.

‘Wie er winst makenmet internet? Eh... wij in iedergeval’

In de geïndustrialiseerde landenneemt de vergrijzing sterk toe. Er zijn maarweinig gebieden waar dit demografischefenomeen grotere potentiële gevolgen heeftdan in de automobielindustrie. Ford en Fiathebben programma’s opgezet die erop zijngericht uit te vinden wat de speciale wensenzijn van de niet meer zo kwieke en behendigeautomobilist, zodat ze daar op in kunnen spelen met hun ontwerpen.

Om aan te geven dat het ook rekeninghoudt met ouderen, wijst Ford op hun laatsteauto’s met een verbeterde instap, nieuweindeling en makkelijker te gebruiken bedieningmet grotere symbolen. Sommige verbeterin-gen zijn ontstaan, nadat interieurontwerpershet ‘ouden van dagen-pak’ gingen gebruiken.Dit strakke pak, bedacht in de onderzoeks-laboratoria van Dunton, wordt over het com-plete lichaam gedragen en laat enthousiastestylisten aan den lijve ondervinden hoe het is om als oudere of gehandicapte achter hetstuur te moeten zitten. Zo blijken auto’s meteen flitsende indeling, die zijn ontworpenvoor jongeren, het in de showroom goed tedoen, maar in de praktijk minder handig tezijn.

‘Het is essentieel dat we vaststellen wat de precieze behoeften van de consument zijn,

zodat we goedbegrijpen watverschillendegroepen ver-wachten vaneen auto’, zegtAndrew Grant,onderzoekslei-der bij Ford

Europa. ‘Het bouwen van auto’s met hogerezitposities brengt voordelen met zich meevoor families die de ruimte in hun auto maxi-maal willen benutten. Tevens is het aantrek-kelijk voor ouderen, om makkelijker in testappen. Bij het ontwerpen van interieurs let-ten we er op dat de instrumenten en knoppen

goed zichtbaar zijn. Ford liep voorop bij hetontwerpen van grotere bedieningselementen.’

DERTIGERSFabrikanten moeten rekening houden

met nog twee factoren: koopgedrag en leef-tijdsverschuivingen van de bevolking.Charles Young van het Engelse marktonder-zoeksbureau LMC International, wijst eropdat het onvergeeflijk is als een marktonder-zoeker de gevolgen over het hoofd ziet van

een gebeurtenis die iedereen aan ziet komen.‘Daarom speelt de demografie zo’n belang-rijke rol als we het over de toekomstige vraagnaar auto’s hebben’, aldus Young. ‘Je kuntveel foute voorspellingen doen, maar éénding is zeker: over vijftien jaar is iedereenprecies vijftien jaar ouder. Je zou denken datzo’n flauwe opmerking nauwelijks interes-sante gevolgen heeft, maar die zijn er weldegelijk. Want de waarschijnlijkheid dat eenauto wordt gekocht en welk type auto, isafhankelijk van de leeftijd van de potentiëlekoper.’

Volgens Young is de groei in West Europavan het aantal mensen in de leeftijdsgroependie klasse-A auto’s kopen, groter dan de totalebevolkingsgroei. Het slechte nieuws is dat de

snelheid van de bevolkingsgroei afneemt. Het koopgedrag naar leeftijd is nu al heel

behoorlijk vastgelegd en is over het algemeenvrij voor de hand liggend, maar het is ookduidelijk geworden dat ouderen vaker de auto nemen dan jongeren. Het autobezit inGroot-Brittannië piekt in de leeftijdsgroepvan 40-49 jaar (89 % van de mannen, 87 %van de vrouwen), ligt erg hoog in de groepvan 50-59 jaar (86 en 82 %) en is nog aan-zienlijk bij 60-69 jaar (81 en 67 %).

Verwacht mag worden dat deze percenta-ges blijven bestaan of nog toenemen wanneerde dertigers van vandaag de leeftijd hebbenbereikt om volop te genieten van hun gezond-heid, vrije tijd en geld. Deze groep zal dangroter zijn dan alle andere. Als je iedereeneen paar decennia vooruitschuift, zijn de nuoverheersende dertigers de overheersendevijftigers. Dat is de onvermijdelijke slotsom,want ze zijn nu groter in getale dan jongereleeftijdsgroepen.

TYPENDe vraag is of de demografische verande-

ringen een verschuiving betekenen in de ver-koopaantallen van bepaalde typen auto. Devraag naar kleinere auto’s zal waarschijnlijkniet afnemen. Meer dan de helft van de auto’sdie jongeren kopen, zijn van de standaard- enkleinere categorieën. Bijna eenvijfde van deauto’s die 50-plussers aanschaffen, komenook uit die categorieën, dus de afnemendeafzetmarkt van jongeren wordt wellicht


OVER VIJFTIEN JAAR IS IEDEREEN VIJFTIEN JAAR OUDER. DIT SIMPELE GEGEVEN HEEFT VOOR DE AUTOMOBIELINDUSTRIE GROTE

GEVOLGEN: IN WAT VOOR AUTO WIL DE FINANCIEEL DRAAGKRACHTIGE TOEKOMSTIGE VIJFTIGER RIJDEN? AUTOFABRIKANTEN

HEBBEN HUN SCENARIO’S KLAARLIGGEN.

gecompenseerd door een groeiende afzet-markt van consumenten van middelbare enhogere leeftijd. De overheid zal deze typenauto’s waarschijnlijk bevoordelen vanwegehun lagere uitstoot van CO2. Daarom belooftom demografische redenen het investeren inde ontwikkeling van kleinere auto’s een goedvooruitzicht op de lange termijn.

Maar ook de toekomst van grotere auto’s,klasse-A auto’s en sportwagens, is veelbelo-vend. Volgens Kraftfahrt Bundesamt leert de

ervaring in Duitsland dat deze categorieën,en in het bijzonder de klasse-A sector, voor-keur genieten van aanzienlijke percentagesvan dertigers en veertigers, en in nog groteremate van vijftigers. Omdat er over enkeledecennia veel meer vijftigers zullen zijn, zalgeen automobielfabrikant eraan denken dezesegmenten te laten voor wat ze zijn. Het stre-ven om ze schoner, lichter, zuiniger en ook inandere opzichten aantrekkelijker te maken,wordt steeds meer noodzaak.

REGIONALE VERSCHILLENGaranderen de kooppatronen van nu een

betrouwbare kijk op de toekomst? Aan markt-onderzoekers de essentiële taak om hetgedrag van dertigers in de loop der jaren inde gaten te houden. Het is mogelijk dat laterblijkt dat deze groep helemaal niet doorgroeitvolgens het verwachtingspatroon. Misschienontdekken de marktonderzoekers over eentijdje wel dat deze invloedrijke, technologie-gerichte generatie haar jeugdige instellingbehoudt naarmate ze ouder wordt. Als de vijftigers van nu denken als veertigers enzelfs dertigers, zoals onderzoek aantoont,welke opvattingen hebben dan over tweedecennia de overhand?

De ogenschijnlijk waterdichte demografi-

sche bewering dat het type auto dat wordtgekocht, samenhangt met de leeftijd van depotentiële koper, kan over enkele jaren weleens niet kloppen. Misschien kan de industriezich nog het best indekken tegen veranderin-gen in leeftijd en instelling met meer niche-modellen en speciale versies.

Zeker is dat de sociale opvattingen vanjongeren in de meeste Westeuropese landenvrij onveranderlijk zijn, maar wel verschillenper land. In Duitsland bijvoorbeeld worden,volgens marktonderzoek door Ford, aan-kopen vannieuwe auto’s voor-namelijkgedaan doormensen van45-54 jaar. In Groot-Brittannië isdeze groep 30-44 jaar; de gemiddelde leeftijdvan de autokoper is daar 42,8 jaar en degemiddelde leeftijd van kopers van een nieu-we Ford is 42,6 jaar. De fabrikanten zullenmet zulke precieze en directe informatie ingedachten beslissingen moeten nemen voorhun volgende nieuwe modellen.

Tegelijkertijd voorziet de demografie onsvan het grote overzicht op de achtergrond.Zoals Young het beknopt weergaf, zal overvijftien jaar iedereen die dan nog in leven is,vijftien jaar ouder zijn. Dat dwingt de auto-mobielindustrie vijftien jaar wijzer te zijn.


DEMOGRAFISCHE VERANDERINGEN PRIKKELEN AUTOFABRIKANTEN

De ontwerper van de New Beatle van Volkswagen, J. Mays, heeft voor Fordde auto van de toekomst ontworpen: de Ford 24-7, zo genoemd omdat dewagen 24 uur per dag en zeven dagen in de week rijcomfort biedt. Er zijn driemodellen van de Ford 24-7, een familiewagen, een pick-up en een sportuit-voering. De auto heeft de nieuwste telecommunicatie- en telematicasystemenaan boord, zoals email, telefoon, routeplanning en andere informatiesystemen.

Een auto met een hogere zitpositie, zoals de FordGalaxy, is voor ouderen gemakkelijk om in te stappen.Tevens een typische gezinsauto.

Investeren in de ontwikkeling van kleinere auto’s blijft opde langere termijn interessant. De BMW Mini.

Ook de toekomst van grotere auto’s en sportwagens isveelbelovend

Auto naar leeftijdDe vraag naar

kleinere auto’s zalwaarschijnlijk niet

afnemen

tekst ian mortonglobal automotive network

vertaling arthur luiten


OLIEWINNING De technischetekening

DE STRIJD OM OLIE UIT ALASKA

President George W. Bush zag zichafgelopen voorjaar al direct gesteldvoor een energiecrisis in onder meerCalifornië. Voornaamste oorzaak iseigenlijk het jarenlang achterwegelaten van noodzakelijke investerin-gen en het kunstmatig laag houdenvan tarieven. Modernisering wasmoeilijk en faillissementen van groteenergiebedrijven dienden zich aan.De technische achterstanden moetensnel worden ingelopen, maar daar-naast wil Bush minder afhankelijkzijn van het buitenland in de energie-voorziening.Voor het oppompen van de olie-voorraden in Alaska is het nodig deTransalaska Olieleiding te renoveren,na jaren achterstallig onderhoud. Deexploratie en exploitatie van de olie-voorraden onder de kwetsbare ‘1002Area’ van het Arctic National WildlifeRefuge is door de barre weersom-standigheden en de verplichting hetmilieu zo weinig mogelijk te schadennooit rendabel te maken.Desalniettemin wil Bush de plannendoorzetten. Hij heeft daarvoor ineerste instantie de steun nodig vande energiecommissie in de Senaat,waarbij het een dubbeltje op zijnkant zal zijn hoe de uitslag van destemming uitvalt.De infografiek laat zien hoe de olie-maatschappijen denken de voor-raden op te sporen en aan te boren.Ook de gevolgen voor het bescherm-de gebied zijn in beeld gebracht.

Bronnen: Arctic National Wildlife Refuge. PND Alaska Engineering Consultants, Science

Natuurpark in het nauw

PrudhoeBay

PrudhoeBay

Valdez

Oliepijpleiding door Alaska

Oliepijplijn

CA

NA

DA

ALASKA

Arctic NationalWildlife Refuge

North Slope-olie-velden

ALASKA(U.S.)

50 miles

80km

1002 Area

GroundBodem

Toendra-begroeiing

De oliemaatschappijen moeten gebruik maken van de modernste technieken bij het zoeken naar en oppompen van olie in het Arctic National Wildlife Refuge in Alaska. President Bush wil dat in het zeer kwetsbare natuurgebied van ‘1002 Area’ de daar aanwezige olievoorraden worden gewonnen om de landelijke energie-crisis te beteugelen. Om schade aan het milieu te voorkomen zijn ingrijpende maatregelen nodig. Tegenstanders menen dat de oliewinning het landschap voorgoed zal aantasten en de dieren ontheemd raken.

Stap 1Exploratie, tussen januari en april:Nieuw driedimensionaal seismisch onderzoek, vereist om gegevens te verzamelen voor verwerking in super-computers. Die maken een 3-D plaatje van de olievoorraden in de bodem.Een konvooi van honderd tot 120 mensen en 45 voertuigen, waaronder vijftien trucks voor het verzenden en ontvangen van geluidspulsen, tank-auto’s, een verbrandingsinstallatie en twintig tot 25 containers, getrok-ken door rupsvoertuigen, trekt door het gebied.

Mobiele boortorens: Teams van honderd man maken ijswegen, waarover de mobiele boorinstallaties rijden voordat de dooi invalt in april.

Gevolgen voor het milieu:Voor het 3-D onderzoek is een rasterwerk nodig waarvan de lijnen zo’n 350 m uiteen liggen. De littekens van soortgelijk 2-D onderzoek in 1984 zijn nog steeds zichtbaar in het land-schap. Die lijnen lagen 6 km uiteen. De toendra’s, bedekt onder een dunne laag sneeuw, wordt verpletterd onder banden en ski’s. De altijd bevroren grondlaag smelt sneller onder geplette sneeuwlagen. Er vormen zich waterplassen en planten sterven af.

IJswegen: Een 15 cm dikke laag ijs-schilfers, aan elkaar ‘gelijmd’ met

miljoenen liters water per kilometer, wordt over

de bevrorentoendra gespoten

en dient als wegdek.

Emissies: Dagelijks zullen zo’n zes tot acht vliegtuigen naar ‘1002 Area’ vliegen.

Energievoorziening: Turbines zo groot als straalmotoren draaien 24 uur per dag.

Door gebrek aan water zullen in het ‘1002 Area’ waarschijnlijk steenslag-wegen worden aangelegd. De uitputting van de watervoorraad heeft voorts gevolgen voor de trek-vogels die voedsel zoeken in de meren en rivieren.

Dierenleven: 130 000 elanden

migreren elk voorjaar naar

‘1002 Area’ om daar hun jongen te baren. Zo’n 300 000 sneeuwganzen vinden hier in de herfst voedsel als ze onderweg zijn naar hun overwinteringsgebied in Californië.

Boorinstallatie: Met een snelheid van 5 km/h rijdt de boorinstallatie op metershoge

rubberwielen over de aangelegde ijsweg.

Stap 2Het ontwikkelen van het olieveld gedurende het hele jaar.Er worden vier tot vijf velden gebouwd.

Voorraden: De geschatte voorraad van 7 tot 16 miljard vaten olie kan uitmonden in een winning van 1 miljoen vaten per dag, omstreeks 2030. Daarmee wordt 4 % van de dagelijkse behoefte van de VS gedekt.

Boren:Zestig boortorens, elk op een metersdikke laag steen, doorboren de bevroren onderlaag en gaan dan horizontaal door de bodem naar de oliehoudende lagen tot op 10 km afstand.

Afval en afvalwater worden verbrand of

diep in de bodem van het beschermde

natuurgebied geïnjecteerd.

PijpleidingenTwee leidingen

transporteren zeewater en dieselolie.

De derde pompt ruwe olie naar Prudhoe Bay, het begin van

de Transalaska Pijpleiding.

49

MeningDe

ls je voor de spiegel gaat staan wordtlinks rechts en rechts links. Onder blijft onder,boven blijft boven, maar voor wordt achter en ach-ter wordt voor. Heden wordt verleden en verledenwordt heden. Wie in het platte vlak woont, kan vaneen p geen q maken en van een b geen d, maardoor even een uitstapje naar de derde dimensiete maken lukt dat wel: gewoon even oppakken,omdraaien en weer neerleggen. Een linkerhand-schoen past absoluut niet aan de rechterhand; dehandschoen binnenstebuiten draaien lost het pro-bleem op. Is dat het equivalent van een uitstapjenaar de vierde dimensie? Ik bedoel maar: begrip-pen als links/rechts en vooruit/achteruit zijn eer-der verwarrend dan verhelderend.

Neem nou politieke voorkeur. Links was vroe-ger vooruitstrevend, rechts behoudend. Tegen-

woordig staat links veelal voorhet behoud van verworvenrechten, voor het behoudvan natuurmonumenten,voor de onveranderlijk-heid van het oude, eigengelijk; rechts staat veelal voor het zoekennaar nieuwe niches in de veranderendestromingen om ons heen, noem hetopportunisme voor mijn part. Jaren gele-den gaf Renate Rubinstein tijdens eenHuizingalezing een andere dimensie aan

het begrippenpaar links en rechts. Zij noem-de rechts alles wat gesloten en besloten is: dic-

taturen, starre catechismen, het Sovjet-regime,het Vaticaan, onderdrukking van nieuwe menin-gen, kortom: onvrijheid en disrespect. Daar-tegenover stelde zij links voor als alles wat openis: dynamiek van nieuwe meningen, open-eind-processen, accepteren van verschil in zienswijze,kortom: vrijheid en respect. Dat sprak mij aan enis mij bijgebleven.

Wat heeft dat alles met techniek te maken?Neem een kapitalist van het zuiverste water, diealle technologische power van zijn industrieinzet om het humaan DNA in kaart te brengen.Hij is als eerste ter wereld klaar en stelt hetresultaat ter beschikking aan eenieder die erbelangstelling voor heeft, tegen betalinguiteraard. U begrijpt dat ik J. Graig Ventervan Celera bedoel.

Een voorbeeld van het gesloten type.Elektriciteitsdistributiemaatschappijen leu-ren volop met groene stroom. De keurigefolder van NUON, die ik als Zeeuwse

burger thuis kreeg, wil mij met groene en econo-mische argumenten over de brug trekken. In desommetjes worden kostprijs en verkoopprijs doorelkaar gebruikt, wordt het fenomeen subsidie (dieik als burger immers via de belasting en de alge-mene middelen óók zelf betaal) niet genoemd enwordt in alle talen gezwegen over de bij windmo-lens nu eenmaal onvermijdelijke en door mij ookal betaalde back-up-capaciteit. U kent die bordenwel bij een rij windmolens: ‘Dit windmolenparkverzorgde 3000 huishoudens van stroom.’ Eenaperte leugen. Correct zou zijn: ‘Dit windmolen-park produceerde evenveel kWh’s als 3000 huis-houdens gebruiken.’ Nog correcter zou zijn eropte wijzen dat de molens slechts een gedeelte aande gebruiker leveren en dat het overige (de helftop zijn minst) van de centrale komt. Maar goed,

ik heb een brief aan de NUON-directie geschre-ven met een tiental vragen over hun folder.NUON reageerde alert met een reeks antwoordenop door mij eigenlijk niet gestelde vragen. Mijnlaatste vraag (‘Wilt u mij een offerte voor nucle-aire stroom uitbrengen?’) ontving een duidelijkantwoord: nee, dat doen we niet. Deur dicht. Laatik Erich Fromm citeren: een mens is slechts vrijwanneer hij kan kiezen en hij kan alleen kiezenwanneer hij voldoende kennis heeft om te kun-nen vergelijken. Open zogezegd.

En dat brengt mij natuurlijk rechtstreeks bijKyoto, Bonn, Ecotax, emissierechten en al dieandere fenomenen die eventueel aan de orde had-den kunnen komen als we veel geweten haddenover processen in de atmosfeer. Quod non. Ikweet dat het politiek niet correct is om überhauptover ‘De Broeikas’ te willen debatteren, het zij zo.Korter dan John Maddox, gewezen hoofdredac-teur van Nature in zijn afscheidsboek Wat wij nogniet weten, kan ik het niet zeggen: ‘Vrijwel bij ver-stek is de discussie gewonnen door de modelma-kers. Zo, kan men vermoeden, is het ook gegaanin de tijd van Galilei.’

Ik laat George Orwell, in alle openheid, hetlaatste woord: vrijheid is de vrijheid om te zeggen:twee plus twee is vier. Als dat vergund is, volgt alhet andere.

NUON wilde mij geen offerte van nucelaire stroom uitbrengen

TWEE PLUS TWEE IS VIERA

prof.ir. huib van heel studeerde natuurkunde in delft, was twintig jaar directeur van hoechst

vlissingen en deeltijdhoogleraar milieutechniek aan de tu delft.


Hartjes winnen voor techniek

Steeds minder studenten kiezen voor techniek.Tv-campagnes, billboards, advertenties in kranten, het mag niet baten.Jaar in jaar uit melden zich bij opleidingen scheikunde, biologie, elek-trotechniek en werktuigbouwkunde minder studenten, terwijl hettotale aantal studerende Nederlanders juist toeneemt. Van de dertienuniversiteiten in Nederland komen de technische universiteiten vanEindhoven, Delft en Twente in groeitabellen van vorig jaar op dezevende, negende en tiende plaats.

Vooral de opleiding scheikunde heeft het zwaar te verduren.Tussen de schooljaren 1995-’96 en 2000-’01 daalde het aantal schei-kundestudenten van 1905 naar 1309 (-45,5 %). Ook de studie biologiestaat ver in de min: in dezelfde periode is het aantal biologiestudentenmet 35 % afgenomen: van 3389 naar 2511. Technische natuurkundedaalde van 1673 naar 1408 studenten (-18,8 %).

Als er niet snel iets gebeurt, vrezen technische bedrijven het ergste.Door de krapte op de arbeidsmarkt komen ze maar met moeite aangenoeg mensen om hun bedrijf draaiende te houden. Nu lukt het nog,maar ‘als het zo doorgaat lopen de bedrijfsprocessen binnen drie jaarspaak’, zegt Yvonne Engelen, manager Corporate Recruitment van hetchemieconcern DSM. Ze twijfelt er niet aan of het tekort aan techneu-ten wordt echt nijpend; ze vraagt zich alleen nog af wanneer en inwelke mate.

Met deze cijfers in het achterhoofd heeft de Vereniging van deNederlandse Chemische Industrie (VNCI), waarbij 97 % van de chemie-sector is aangesloten, onlangs in samenwerking met het bedrijfslevenen universiteiten een plan gepresenteerd om het scheikundeonderwijsop universiteiten grondig te reorganiseren. Het ‘masterplan bèta’moet de studie beter laten aansluiten op de praktijk en de opleidingaantrekkelijker maken. De scheikundestudie moet volgens het planonder meer worden aangevuld met management- en sociale vakkenom te voorkomen dat scholieren bij het vak scheikunde alleen denkenaan laboratoriumwerk. ‘Mensen met witte jassen die dagen achtereenin laboratoria staan, maken een vak als scheikunde niet sexy’, zegt PeterNoordervliet, directeur van de VNCI.

Noordervliet denkt dat, als de neerwaartse trend in het aantal afgestudeerde techneuten doorzet, vooral R&D-afdelingen het moetenontgelden. ‘Bedrijven zullen in eerste instantie proberen hun produc-tielijnen gevuld te houden. Dat levert direct geld op. Als er mindermensen zijn voor R&D-activiteiten, merk je dat niet op korte termijn.Maar de investering in de toekomst is weg’, aldus Noordervliet.

PANDEMONIAHet initiatief van de VNCI staat niet op zich. De grote tech-

nische bedrijven investeren jaarlijks miljoenen om toekomstigpersoneel te werven. Op lagere en middelbare scholen probe-ren bedrijven kinderhartjes te winnen voor techniek; op HBO’s

en universiteiten gaat het erom studenten die reeds voor een technischerichting hebben gekozen, naar een bedrijf te trekken. ChemieconcernDSM investeert alleen al in campus recruitment op universiteiten(sponsoring van evenementen, bedrijvendagen, promotiemateriaal)ruim drie miljoen gulden per jaar.

De lobby voor techniek begint al op jonge leeftijd. Volgens hetKoninklijk Instituut van Ingenieurs (KIvI) zijn kinderen aan het eindvan de basisschool en aan het begin van de middelbare school hetmeest bevattelijk voor argumenten die hun toekomstplannen kunnenbeïnvloeden. ‘Eind VWO ben je te laat. Dan heeft een kind vaak al inzijn hoofd wat hij wil gaan doen’, zegt Hans Haarsma, algemeensecretaris van het KIvI.

Theatergroep Pandemonia Science Theater Nederland bezoekt inopdracht van bedrijven jaarlijks zo’n honderdvijftig lagere scholen enhonderd middelbare scholen om kinderen geestdriftig te maken voorchemie, biotechnologie, weg- enwaterbouw of lucht- en ruimtevaart-techniek. ‘Har met de chemokar’bezoekt lagere scholen en vermaaktkinderen met zijn ziekenhuiskar volpotjes en stofjes. Dansende rozijnen,gevaarlijk rodekoolsap, heftige rood-groene kleurreacties. Een beetje bak-poeder hier, wat soda en azijn daar en de vreemdste chemischereacties zijn het resultaat. Zelfs voor kleuters heeft Pandemonia eenvoorstelling: ‘Maxi’s Mix’. Op ludieke wijze vertellen de toneelspelerswat in de keuken technisch en chemisch allemaal mis kan gaan.

INGENIEUR VOOR DE KLASOm kinderen een duwtje in de goede richting te geven bedachten

het KIvI en Niria vijf jaar geleden het ‘Ingenieur voor de Klas’-pro-gramma. Een aantal van hun leden vertelt op zo’n honderd middel-bare scholen over hun werkzaamheden en hun bedrijf. ‘Vaak zijn hetvaders van leerlingen. De kinderen worden na de presentatie somsmeegenomen naar het bedrijf zodat ze kunnen zien hoe het er bij-voorbeeld in een ingenieursbureau aan toe gaat’, legt Haarsma uit.

Bedrijven nodigen regelmatig kinderen uit om een kijkje te nemenin hun fabrieken. Scholieren mogen bij technologieconcern Stork bij-voorbeeld komen kijken naar de fabricage van een kipslachtmachineen vliegtuigonderdelen. Chemieconcern DSM nodigt elk jaar kinde-


DE KRAPTE OP DE ARBEIDSMARKT BRENGT TECHNISCHE BEDRIJVEN ERTOE ACTIEF TE LOBBYEN VOOR EEN BAAN IN DE TECHNIEK. DE WERVING

BEGINT AL OP DE EERSTE KLASSEN VAN DE BASISSCHOOL. ‘ALS HET ZO DOORGAAT, LOPEN DE BEDRIJFSPROCESSEN BINNEN DRIE JAAR SPAAK.’

Het aantalscheikundestudentenis gedaald met 45 %

ren van 53 basisscholen uit om proefjes te komen doen. Om het echtte laten lijken krijgen ze een laboratoriumjas aan en een veiligheids-bril op. Thuis oefenen kan aan de hand van een receptenboekje. Dekinderen kunnen daarmee van huis-, tuin- en keukeningrediëntenzeep, shampoo en tandpasta maken.

De VNCI startte in 1997 een ‘scholenadoptieproject’: een samen-werkingsverband tussen chemiebedrijven en middelbare scholen.Door samenwerking in de vorm van bijvoorbeeld donaties van profes-sionele apparatuur (gebruikte laboratoriuminstrumenten of compu-ters) kan het scheikundeonderwijs op middelbare scholen volgens de vereniging aanzienlijk verbeteren en meer geïnteresseerden ople-veren. Bedrijven hebben inmiddels zeshonderd middelbare scholengeadopteerd.

Meet the boss-bijeenkomsten zijn een andere manierom kinderen in contact te laten komen met het werk van een techneut. Topmanagers van een groot technischbedrijf lenen zich een hele middag om vragen van leerlin-gen te beantwoorden. De topmanagers willen meestalwel, deelnemende scholen zijn moeilijker te vinden.Studiebeurzen voor leerlingen die met een tien voor tech-nische vakken slagen, en dozen met technische appara-tuur op miniformaat moeten de scholier over de lijntrekken.

Als studenten eenmaal de keuze voor een technischestudie hebben gemaakt, is het voor personeelsmanagerszaak hun bedrijf onder de aandacht van de studenten tebrengen. Studieverenigingen op HBO’s en universiteitenhebben weinig moeite met het vinden van sponsors.Borrellezingen, bedrijvendagen, carrièreweken, symposia,congressen - bedrijven staan in de rij om langs te komenop de campus. Studenten worden bovendien verleid metbusiness courses: een week van casestudies op een mooiedure locatie, soms in het buitenland.

De angst dat er de komende jaren wegens personeels-tekorten projecten op de plank blijven liggen, is groot.Bedrijven vrezen bovendien dat de kwaliteit van hunmensen achteruitgaat, omdat de keus bij het aannemenvan mensen steeds kleiner wordt. Bedrijven zeggen bangte zijn dat als er niet snel iets gebeurt ‘de strategie doorhet tekort aan mensen niet meer kan worden geïmple-menteerd’. Niet het geld bepaalt de limiet, maar hettekort aan werknemers.

Zowel Stork als DSM heeft om personeel te wervenvoor het eerst na tien jaar een grootscheepse advertentie-campagne opgezet. Sinds enige tijd verschijnen in dag-

en weekbladen grote advertenties van ‘De rare wereld zonder Stork’ en ‘Unlimited DSM’.

‘We liggen niet in de winkel netals Unilever of Heineken. Mensenweten soms niet wat we doen.Onbekend maakt onbemind, daarwillen we met de campagne iets aandoen’, aldus Engelen van DSM. Storkheeft sinds het begin van de campag-ne het aantal sollicitaties zien verdub-belen. ‘Maar met een advertentie meer of minder zijn we er helaasniet’, zegt Pim van Dorp, directeur human resource management vanStork.


BEDRIJVEN WERVEN AL OP BASISSCHOLEN

Het Minkema College in Woerden kreeg enkele jaren geleden in het kadervan de Actie Kies Techniek 25 computergestuurde draaibankjes. Inmiddelsbeschikken 25 scholen in Nederland over dergelijke draaibanken die verklein-de kopiën zijn van de toestellen die in de metaal- en elektrotechnischeindustrie in gebruik zijn.

‘Met een advertentiemeer of minder zijnwe er niet‘

tekst yvonne doorduynfoto fotopersburo dijkstra bv

’95-’96 ’96-’97 ’97-’98 ’98-’99 ’99-’00 ’00-’01

Wiskunde 598 617 594 546 543 592

Informatica 1641 1786 1819 1977 2172 3393 flink in de plus

Natuurkunde 1238 1221 1180 1178 1172 1485

Sterrenkunde 227 225 233 228 246 0 flink in de min

Scheikunde 1905 1720 1640 1587 1472 1309 flink in de min

Farmacie 1788 1881 2049 2010 1924 1842

Biologie 3389 3546 3604 3559 3491 2511 flink in de min

Geologie/geofysica 592 545 484 470 436 0 flink in de min

Fysische geografie 674 613 576 555 496 882

Milieuwetenschappen 131 128 117 90 87 256

Overige Natuur 256 296 327 344 353 0

Technische wiskunde 551 562 504 469 452 481

Technische informatica 1623 1777 1785 1958 2131 2358 flink in de plus

Civiele techniek 2062 2311 2315 2237 2155 2154

Bouwkunde 3215 3840 4063 4238 4577 4824

Werktuigbouwkunde 2618 2868 2725 2638 2550 2519 flink in de min

Electrotechniek 1688 1811 1686 1583 1566 1580 flink in de min

Technische scheikunde 1859 1802 1520 1402 1324 1245 flink in de min

Technische natuurkunde 1673 1708 1629 1516 1446 1408 flink in de min

Lucht- en ruimte-

vaarttechniek 984 1125 1101 1186 1345 1418

Industrieel ontwerpen 1384 1567 1615 1618 1631 1659

Maritieme techniek 180 229 239 258 264 270

Geodesie 129 142 142 115 112 97

Mijnbouwkunde 382 438 396 370 342 282

Technische bedrijfskunde 2270 2178 2037 1853 1942 2073

Overige Techniek 886 993 1158 1339 1481 1628

Aantallen studenten over de laatste zes jaar.

VoorpublicaVoorpublicatie

lezingEssayecensie

BoekbespreEssay

Boekbespreking

Recensie

Voorpublicatie

Essay

bespreking

Recensie

Essay

Boekbespreking

Recensie

Voorpublicatie

Voorpublicatie

LezingLezingLezing

Voorpublicatie Vulkanentekst robert en barbara decker

Voorpublicatie Vulkanen


De vulkaanuitbarsting van de Tolbachik in 1975 leek wel geënsceneerd.De voorspelling was zo perfect dat Russische televisieploegen de geboortevan een nieuwe vulkaan konden filmen. De uitbarsting van de Nevadodel Ruiz in Colombia – 20 000 dodelijke slachtoffers – was daarentegeneen grote verrassing. Hoe voorspellen vulkanologen een uitbarsting? Interferometrie is daarbij belangrijk. Een hoofdstuk uit het boekVulkanen van Robert en Barbara Decker.

Het verwachten van tijd, plaats en aard vanvulkaanuitbarstingen is een van de belangrijkste doelen van devulkanologie. Wij gebruiken liever het woord ‘verwachten’ (fore-cast) dan ‘voorspellen’ (predict), omdat de meteorologie heeftvastgesteld dat voorspellingen geschieden op basis van waar-schijnlijkheden. Voorspellingen zijn dus niet nauwkeurig, maarhopelijk wel nauwkeuriger dan statistische gemiddelden. Ver-onderstel bijvoorbeeld dat het volgens de weerstatistieken inHilo, op Hawaï, gemiddeld zes van de tien dagen per jaarregent. Wanneer een meteoroloog zegt dat er 60 % kans opregen is voor de volgende dag, doet hij geen gewaagde uit-spraak. Maar op het moment dat het windpatroon en de satel-lietfoto’s erop wijzen dat de kansen op regen de volgende daggroter of kleiner zijn dan het gemiddelde, kan hij zeggen dat er90 of 10 % kans op regen is. Dit zouden geldige verwachtingenzijn op basis van gegevens in plaats van historische cijfers; hunwaarde kan achteraf worden gewogen door ze te vergelijken metwillekeurig raden. Meteorologen vermijden liever het woord‘voorspellen’, omdat het zo nauwkeurig klinkt. Hoewel deweersverwachtingen vandaag de dag verre van nauwkeurig zijn,zijn ze wel buitengewoon waardevol. Ze zijn veel beter dan wil-lekeurig raden en hun ‘doelgemiddelde’ gaat vooruit.

KAARTSPELHet huidige doel van het verwachten van vulkanische uit-

barstingen is om de beste uitspraken te doen op basis van degeologische geschiedenis van de desbetreffende vulkaan en vanzijn dagelijkse levenstekenen in de vorm van aardbevingen, ver-vorming van het oppervlak, temperatuur, gasuitstoot en ande-

re maatstaven. De statistieken van voorbije uitbarstingen zijnvan belang als basis voor het vinden van de gemiddelde waar-schijnlijkheid van uitbarstingen. Daarnaast vormen ze eenmanier om een patroon te ontcijferen in eruptiegewoonten. Weonderscheiden daarbij ten minste drie soorten patronen, zelfsals de rusttijden tussen uitbarstingen zeer uiteenlopen.

Eén patroon is geheel willekeurig: hoe lang de rustperiodeook heeft geduurd, de gemiddelde kans op een uitbarsting inde volgende maand blijft dezelfde. Dit is te vergelijken met hettrekken van kaarten om een aas te krijgen: wanneer men degetrokken kaart teruglegt en de stapel opnieuw schudt, is dekans de volgende keer steeds dezelfde, namelijk 4 op 52. DeMauna Loa op Hawaï lijkt op deze willekeurige manier te werken:hoe lang of kort de pauze tussen twee uitbarstingen ook heeftgeduurd, de gemiddelde kans op een nieuwe uitbarsting gedu-rende de komende paar maanden blijft dezelfde, namelijk 2 %.

De Hekla-vulkaan op IJsland vertoont een geheel anderbeeld. Hier neemt de kans op een uitbarsting juist toe met detijd. Dit is vergelijkbaar met het afnemen van kaarten waarbijmen de getrokken kaarten opzij legt: de kans op een aas neemtiedere keer toe.

Precies het tegendeel geldt voor vulkanen zoals de Kilaueaop Hawaï waar uitbarstingen zich groeperen in de tijd. De kansop een uitbarsting neemt juist af met de tijd. In het kaartspelbestaat hiervoor geen overeenkomst.

Elk van deze patronen is belangrijk als grondslag voor hetvoorspellen van toekomstige eruptieve gebeurtenissen. Helaasmoet het aantal uitbarstingen meer dan tien of twintig bedra-gen om voor statistici enige waarde te hebben. Bovendien is


slechts een klein gedeelte van de vulkanen actief genoeg of langgenoeg bestudeerd om hun patronen vast te stellen. Het is ech-ter mogelijk om te schatten hoe vaak vulkanische uitbarstingenvan verschillende omvang wereldwijd zullen plaatsvinden.Uiteraard zijn er veel meer kleine uitbarstingen dan grote, maardit is te meten. Statistieken van vulkanische uitbarstingen diezijn verzameld door het Smithsonian Institution en de USGeological Survey, vermelden het aantal explosieve uitbarstingenvan een bepaalde grootte die de laatste twee eeuwen hebbenplaatsgevonden. Ook zijn de buitengewoon grote explosieve uit-barstingen die zich blijkbaar de laatste miljoenen jaren hebbenvoorgedaan, bekend. Op basis van deze gegevens krijgen we eenruwe schatting van hoe vaak explosies van verschillendeomvang de komende jaren en eeuwen zullen plaatsvinden.

SEISMISCHE METINGEN Slapende vulkanen zijn allerminst dood; door ze met gevoe-

lige instrumenten te bestuderen is het mogelijk hun levens-tekenen in tijden van rust en ontwaken te beluisteren. Een vande belangrijkste tekenen is het aantal aardbevingen en hun lig-ging. Zowel aardbevingen als vulkanen komen voor langs ran-den van platen, waar veel aardbevingen verondersteld wordenin verbinding te staan met hetlangzaam langs elkaar glijdenen breken van de bewegenderanden. Sommige aardbevin-gen lijken echter een recht-streeks verband te houdenmet vulkanische processen.Op Hawaï en in andere gebie-den met hot-spotvulkanengaat vulkanisme vergezeld vanaardbevingen, al liggen deranden van de platen duizen-den kilometers verder. In feiteis de Kilauea zelfs een van deseismisch actiefste vulkanenop aarde. Op een gewone dagvinden er onder de vulkaantien of meer micro-aardbevin-gen plaats en eenmaal perweek is een beving sterkgenoeg om te worden gevoeld.

Onmiddellijk voorafgaandeaan een uitbarsting, wanneerzich ondergronds nieuwemagmakanalen openen, doenhonderden of duizendenmicro-aardbevingen de seis-mografen trillen en zijn erverscheidene bevingen voel-baar. Op subductievulkanen,zoals de Mount St. Helens in de Amerikaanse staat Washing-ton, bedraagt het aantal microbevingen in sluimertoestandslechts enkele per maand, maar voorafgaande aan een eruptieneemt dat toe tot honderden per dag.

Voor deze bevingen bestaan waarschijnlijk meerdere oorza-ken, zoals toenemende topografische belasting, veranderingen

in ondergrondse temperatuur, bewegend magma en gasexplo-sies. Het glijden en barsten van ondergrondse gesteenten omzich aan te passen aan het toenemende gewicht van een grotevulkaan, staat slechts zijdelings in verband met vulkanisme. Datgeldt echter niet voor de beweging van magma en de vormingvan barsten waardoorheen het magma zich kan bewegen.

LP-AARDBEVINGENOnderzoek door Bernard Chouet van de US Geological Sur-

vey wijst uit dat zwermen van lange-perioden(LP)-aardbevingenop geringe diepte onder een vulkaan goede aanwijzingen kun-nen zijn voor een op handen zijnde uitbarsting. Deze voorbo-den kunnen zich dagen tot weken voor een uitbarsting voor-doen. LP-zwermen zijn duidelijk voorafgegaan aan recenteuitbarstingen van de Redoubt in Alaska, de Pinatubo op deFilippijnen en de Galeras in Colombia.

Het aantal of de grootte van vulkanische aardbevingen, in hetbijzonder die welke in verband staan met de aanvoerkanalenvan het magma naar het aardoppervlak, neemt gewoonlijk toevóór een uitbarsting. Dit verband is echter niet feilloos. In eenstudie uit 1970 naar 71 zwermen en vulkanische uitbarstingenin dat jaar toonde 58 % een toename van aardbevingen voor een

uitbarsting, 38 % een toenamezonder uitbarsting en 4 % hadeen uitbarsting zonder vooraf-gaande toename van deaardbevingen. Een studie uit1996 van de universiteit vanAlaska leverde vergelijkbareresultaten op. Uit een verken-ning van 327 aardbevings-zwermen onder mogelijkwerkzame vulkanen tussen1979 en 1989 bleek dat 191zwermen ofwel 58 % werdgevolgd door uitbarstingen en136 zwermen ofwel 42 % niet.De laatste groep had een kor-tere gemiddelde duur: drieën-halve dag tegenover achtdagen van de eerste groep.

Omdat de achtergrond-waarde van micro-aardbevin-gen in vulkanische gebiedenzeer wisselend is, lijkt alleeneen grote verandering in aan-tal – met een factor honderd –van betekenis te zijn. Russi-sche wetenschappers in Kam-sjatka menen dat een grotetoename in de totale bij aard-bevingen vrijkomende energie

belangrijker is dan een toename in aantallen. Onderzoekers inde Verenigde Staten voeren overtuigend aan dat de versnellingvan het aantal aardbevingen per tijdseenheid óf de energie desleutel is. De tijd tussen het begin van een aardbevingszwermen de werkelijke uitbarsting loopt uiteen van maanden tot uren,maar zelfs dan zijn het aantal, de grootte en de plaats van

GPS waakt over slapende vulkanen

Satellietopname van de Etna op Sicilië, die in juli actief was.

VoorpublicaVoorpublicatie

lezingEssayecensie

BoekbespreEssay

Boekbespreking

Recensie

Voorpublicatie

Essay

bespreking

Recensie

Essay

Boekbespreking

Recensie

Voorpublicatie

Voorpublicatie

LezingLezingLezing



bevingen op werkzame vulkanen een belangrijke graadmetervoor naderende activiteiten.

TREMOREN Een vulkanische tremor is een uniek soort seismische activi-

teit die in verband staat met vulkanen. Een tremor is een min ofmeer voortdurende grondtrilling met een frequentie van 0,5 tot10 cycli per seconde – een zeer lage trilling, meetbaar voorseismografen. Zijn oorsprong is niet duidelijk: diverse onder-zoeken leggen een verband met de vorming van gasbellen ofhet onregelmatig stromen van magma, dat trillingen veroor-zaakt die lijken op het geluid van stromend water door slechtfunctionerende buizen. Wat de bron ook is, tremoren doen zichaltijd voor tijdens een vulkaanuitbarsting en beginnen vaakdaaraan voorafgaand. Niet alle vulkanische tremoren wordendoor een uitbarsting gevolgd, maar op Hawaï zijn tremoren meteen grote amplitude vaak de beste aanwijzing dat een uitbar-sting is begonnen of binnen minuten of uren zal beginnen. Een‘tremor-alarm’ in hun huizen waarschuwt de staf van het obser-vatorium om hun instrumenten te controleren.

VERVORMINGSMETINGENKleine veranderingen in de hellingshoek of de afstand tussen

waarnemingspunten op de toppen en flanken van werkzamevulkanen verschaffen een andere belangrijke methode om in-wendige veranderingen vast te stellen. Er worden diverse tech-nieken voor toegepast, zoals ouderwetse waterpassing enafstandmeting met reflecterende laserstralen. Hellingmeters,die veranderingen van minder dan één deel per miljoen kun-nen vaststellen, worden eveneens gebruikt. Een veranderendehellingshoek van 1 op 1 000 000 staat gelijk aan 1 mm optillenvan het uiteinde van een plank die 1 km lang is.

GPSHet Global Positioning System (GPS) gebruikt satellieten en

draagbare ontvangers om de relatieve plaats van de grondsta-tions te bepalen op een paar millimeter nauwkeurig. Radioco-des en tijdsignalen die door de satellieten worden uitgezonden,komen op de grondstations in een uniek patroon binnen. Ver-volgens berekent een computer aan de hand van de verschil-lende signalen die stations hebben ontvangen, hun onderlingeplaats. GPS-ontvangers zijn nog niet zo lang geleden opgesteldop de Augustine-vulkaan in Alaska en op de Kilauea op Hawaï.Zowel opheffing als veranderende afstanden zijn met deze ont-vangers vast te stellen. Ze kunnen kilometers van elkaar af staanen moeten de satelliet kunnen ‘zien’, maar niet elkaar. Tegen-woordig zijn er betaalbare GPS-instrumenten op de markt enbinnen enkele uren kan een kleine groep waarnemers belang-rijke observaties doen. Recente GPS-verkenningen op Hawaïlieten zien dat de zuidoostelijke flanken van zowel de Kilaueaals de Mauna Loa zich een paar centimeter per jaar naar hetzuidoosten bewegen.

INTERFEROMETRIEDe nieuwste techniek om vervormingen aan het oppervlak

van vulkanen te ‘zien’, is satelliet-interferometrie. Daarbij wor-den digitale radarbeelden van de topografie, op verschillendetijdstippen genomen, van elkaar afgetrokken. Wanneer zich een

opheffing of inzakking heeft voorgedaan, verschijnen de ver-anderingen als interferentieringen of strepen in iriserende kleu-ren, zoals licht weerkaatst in een dikke olieplas op het water.Wanneer er geen vervorming is opgetreden, is er niets te zien.

Hoewel deze technieken nog experimenteel zijn, hebben zeeen grote toekomst. Regelmatige satellietradarverkenningenzouden vele mogelijk gevaarlijke vulkanen aan het licht kunnenbrengen en elementaire gegevens leveren over hun inwendigestructuur en dynamiek. Wanneer we deze technieken regelmatigzouden toepassen, zou ieder systeem de kleine vervormingenkunnen laten zien, die worden veroorzaakt door veranderingenin magmatische druk of volume binnenin de vulkaan. Hetmeten van deze vervormingen is na het registreren van aardbe-vingen het belangrijkste middel om erupties te voorspellen.

VERVORMINGSCYCLIDe langzame uitzetting van de Kilauea in de maanden voor-

afgaande aan een uitbarsting en de instorting binnen enkeleuren of dagen tijdens de eruptie en daarna, zijn de afgelopen veer-tig jaar ontdekt door metingen van vervormingen. De trage, min ofmeer doorlopende toevoeging van magma aan de ondiepe kameronder de top van de Kilauea, veroorzaakt een opzwelling van 2 mmet een doorsnede van 10 km. Deze bobbel doet aan de buiten-kant de hellingen steiler staan en vergroot de afstanden tussenwaarnemingsstations, vergelijkbaar met een zwellende ballon.

Met tussenpozen optredende uitbarstingen van de Kilaueatussen 1955 en 1986 deden het magma sneller uit de magma-kamer verdwijnen dan dat het erin stroomde, waardoor de topinzakte en de afstanden tussen de waarnemingsstations afna-men. Sinds 1986 barst de berg vrijwel voortdurend uit en wordthet magma net zo snel aangevuld als dat het wordt uitgestoten.Tijdens de periodieke uitbarstingen leverden metingen van devervormingen een soort magmabarometer op die op zijn beurtkon worden gebruikt om uitbarstingen te voorspellen.

Als we precies zouden weten welke uitzetting een nieuweuitbarsting veroorzaakte, zou de vraag wanneer een toekomstigeeruptie zou plaatsvinden, zijn opgelost. De natuur zit echter nietzó eenvoudig in elkaar. Op de Kilauea, waarvan de vervormings-cycli meer zijn onderzocht dan van elke andere vulkaan, is dehellingsverandering nabij het Hawaiian Volcano Observatoryvlak voor een uitbarsting altijd bijzonder groot geweest, maarde helling heeft nooit een bepaalde kritische hoek vertoond. Deoorzaak kan zijn dat een toename van ofwel de druk, ofwel deomvang van de ondiepe magmakamer onder de Kilauea de topkan doen opheffen en naar buiten kantelen. Langzaam toene-mende volumes hoeven geen gelijkwaardige toenamen in drukte veroorzaken en juist deze stijgende druk doet de hardegesteenten rondom de magmakamers splijten. Magma beweegtzich in deze nieuw gevormde barsten en de top zakt snel in. Hetmagma kan in deze nieuwe breuken ondergronds stilhoudenals een ondiepe intrusie, maar ook doorgaan en uitbarsten alslavastroom.

Er zijn metingen verricht op diverse mogelijk explosieve vul-kanen op subducerende plaatgrenzen, maar het is nog niet dui-delijk of deze metingen even nuttig zullen zijn als die op basal-tische schildvulkanen. Een probleem met explosieve vulkanenis namelijk hun lange rusttijd tussen uitbarstingen. Het zou dusverscheidene eeuwen duren om evenveel te weten te komen



over de vervormingen van de Vesuvius als van de Kilauea in deafgelopen veertig jaar. Niettemin leverden de aardbevingszwer-men en de grote bult die twee maanden vóór de grote uitbar-sting van de Mount St. Helens in 1980 werden waargenomen,belangrijke inzichten over wat er onder de berg plaatsvond.

VOORBODENVeranderingen in de magnetische en elektrische velden nabij

vulkanen, die verband houden met vulkanische activiteiten, zijnwaargenomen in Japan, Nieuw-Zeeland, Kamsjatka en Hawaï.Hoewel de technieken om deze veranderingen te onderzoekennog niet zo gangbaar zijn als seismische en vervormingsme-tingen, lijken ze veelbelovend.

Het ligt voor de hand dat temperatuurverande-ringen in stoomgaten en warme bronnen op vul-kanen een duidelijke aanwijzing zouden kunnenzijn, maar regenval en veranderingen in de grond-waterkringloop veroorzaken vaak grote tem-peratuurschommelingen die geen verbandhouden met vulkanisme. In het geval van deTaal-vulkaan op de Filippijnen was echtereen temperatuurstijging van 12 ºC in hetkratermeer een duidelijke voorbode van deuitbarsting van 1965.

Geochemische veranderingen in deomvang en de samenstelling van vulkani-sche gassen zijn ook aanwijzingen. Zovormden zich twee weken vóór de uitbarstingin de Askja-vulkaan op IJsland nieuwestoomgaten. Wetenschappers in Japan,Kamsjatka en de Verenigde Staten hebbenallen een relatieve toename van sulfiden tenopzichte van chloriden in vulkanischestoomgaten gerapporteerd in de jaren ofdagen die aan erupties voorafgingen. Ookveranderingen in de hoeveelheden water-stof, helium en radium in vulkanische gas-sen worden als mogelijke signalen bestudeerd.

SUCCESVOLGeen techniek lijkt op zichzelf de sleutel van het voorspellen

van vulkanische uitbarstingen te zijn. Elke vulkaan is uniek ende beschrijving van de een kunnen we niet zomaar gebruikenals diagnose voor de ander. Toch worden er vandaag de dag nut-tige, maar onnauwkeurige voorspellingen gedaan op vulkanenin Japan, Indonesië, IJsland, de Filippijnen, Kamsjatka, Hawaïen Alaska. De succesvolle voorspellingen van de uitbarstingenvan de Mauna Loa in 1975 en 1984 illustreren de huidige standvan onze kennis.

De Mauna Loa op Hawaï barstte op 5 en 6 juli 1975 uit na 25jaar, de langste rustpauze sinds in het midden van de negentien-de eeuw de waarnemingen begonnen. Dertig miljoen kubiekemeter lava stroomde weg in een korte maar hevige uitbarstingop de top. De registratie van aardbevingen en vervormingen wastoegenomen tijdens en na de eruptie. Wetenschappers wacht-ten belangstellend af wat hun observaties zouden opleveren inde tijd dat de Mauna Loa zich voorbereidde op de volgende uit-barsting. Dat duurde tien jaar.

Kleine ondiepe en middeldiepe aardbevingen namen een oftwee jaar vóór de uitbarstingen van 1975 en 1984 toe, maar hetaantal bevingen onder de 13 kilometer diepte bleef onveranderd.De sterke toename van middeldiepe bevingen tegen het eindevan 1983 werd veroorzaakt door talrijke naschokken die volgdenop een aardbeving met een kracht van 6,6 onder de oostflankvan de Mauna Loa in november van dat jaar.

Het meten van vervormingen van de top van de berg toondeeen toename van 75 mm in de lengte van een 3 km lange meet-lijn door de caldeira in het jaar dat aan de uitbarstingen van1975 voorafging. Een vergelijkbare aanwas deed zich voor aande vooravond van de eruptie van 1984. Bij het begin van beide

uitbarstingen verwijdde de topcaldeira zich plotse-ling met 500 mm als gevolg van het opengaan vanmet magma gevulde barsten die de caldeira deedsplijten en de uitbarstingen voedde.

Na het begin van de uitbarsting van 1984 ver-smalde de caldeira met 300 mm, doordat deopeningen van de noordoostelijke breukzo-ne op 2900 m een deel van het magmare-servoir aftapten waardoor de top inzakte eninkromp. Na de drie weken durende uitbar-sting van 1984, waarbij 220 miljoen kubie-ke meter lava vrijkwam, begon de top weeruit te zetten en zich te verwijden. In 1997was de helft van de inzakking en inkrim-ping die gepaard ging met de uitbarsting opde flank, weer teruggewonnen. De langerustperiode van de Mauna Loa sinds 1950suggereert dat de statistische waarschijn-lijkheid dat de volgende maand zich eennieuwe uitbarsting zal voordoen één optweehonderd is ofwel 0,5 %. Het uitblijvenvan enige toename in de ondiepe aardbe-vingen onder de top van de berg in 1997ondersteunt deze voorspelling.

De voorboden van de uitbarstingen in1975 en 1984 stonden op twee tijdschalen: de aardbevingennamen een jaar van tevoren in aantal toe en de vulkanischetremoren enkele uren vooraf. Voorboden een paar dagen ofweken van tevoren zouden het nuttigst zijn geweest.

De Russen doen het wellicht nog beter. De enorme uitbar-sting van de Tolbachik op Kamsjatka in 1975 werd voorafgegaandoor een grote aardbevingszwerm. De voorspelling van een vul-kanoloog dat de week erna een uitbarsting in aantocht was inhet Tolbachikgebied, stelde Russische televisieploegen in degelegenheid om op 6 juli 1975 aanwezig te zijn bij de geboortevan een nieuwe vulkaan, precies twee dagen nadat de voorspel-ling wereldkundig was gemaakt.

Het klassieke succesverhaal op dit gebied is de evacuatie vanhet gebied rondom de Pinatubo op de Filippijnen vlak voor derampzalige uitbarsting van 15 juni 1991. Deze voorspelling wasgebaseerd op toenemende seismische activiteit en een tot in deprehistorie teruggaande beschrijving van grote explosieve uit-barstingen. Daardoor konden duizenden levens worden gered.

LEZERSSERVICEDe jonge wetenschap vulkanisme staat centraal in Vulkanen van Robert en Barbara Decker. Robert Decker werktbij de US Geological Survey, BarbaraDecker is wetenschapsjournalist. Vulkanen, met meer dan tweehonderdillustraties, is opgenomen in Lezersservice De Ingenieur (zie pag. 58),telt 230 blz. en kost f 82,50.

MULTIMEDIA

BOEKEN


MEESTERSVAN DERECHTHOEKMeesters van de rechthoek. Zo om-schrijft A. Betsky de architecten Meyeren Van Schooten in Meyer en VanSchooten Architecten / Deel 1. Dat laat-ste is intrigerend, want dat suggereertdat de carrière van deze nog betrekke-lijk jonge architecten nog veel zal ople-veren en er meer van dit soort bijzon-dere fotoboeken verschijnt. Wat directopvalt bij dit duo is de strakheid vanhun ontwerpen. Soms bescheiden, vaakheel nadrukkelijk aanwezig in hunomgeving. De uitstraling is soms watkil, maar ook zakelijk en modern. Voor-al de fijne detaillering maakt de ont-werpen erg herkenbaar. Veel glas,metaal en strakke wanden domineren.Opvallende dakconstructies verleven-digen de ont-werpen.Roberto Meyeren Jeroen vanSchooten ont-werpen sindseen jaar of vijf-tien zowelwoningen alsbruggen, win-kelcentra en kantoren. Ook historischemonumenten zijn door het tweetal ver-bouwd. Dit boek laat vooral de ontwik-keling de afgelopen tien jaar zien. Deschrijvers moesten daarbij kijken naarhet werk van de architecten, omdat diezichzelf nauwelijks uit laten over wathen in hun ontwerpen beweegt. Eenpapieren voorontwerp is, als zij daar almee komen, echt het begin. In de uit-voeringsfase volgt het echte werk. BijMeyer en Van Schooten geldt: ‘Whatyou see is what you get’. (PA)HANS IBELINGS • MEYER EN VAN SCHOOTENARCHITECTEN / DEEL 1 • NAI UITGEVERS ROTTERDAM • 224 BLZ. • F 99,50ISBN 90 5662 207 2

HANDIGEJONGENS‘De onhandige mens’, de Vermeerlezingvan Gerrit Krol, en ‘Kunst en wiskunde’,zijn gastcollege aan de TU Delft, zijn nugebundeld tot een boekje. Krol was ditjaar voor de TUD de uitgelezen persoonom aan te tonen dat techniek en cultuureen onverbrekelijke eenheid vormen. In

de Vermeerlezing(zie ook De Inge-nieur nr. 9, 9-5-2001) noemt Krolingenieurs handigejongens. ‘Delft iseen universiteit voor– inderdaad - handi-ge jongens die weten

om te gaan met professioneel gereed-schap, die in toenemende mate wordengeconfronteerd met het plezierige feitdat ook meisjes handig kunnen zijn.’Die handige jongens moeten, als zij wil-len promoveren, hun proefschrift ver-zeld laten gaan van een aantal stellin-gen. Deze oneliners hebben betrekkingop de dissertatie, maar ook op algemeenwetenschappelijke en maatschappelijkeverschijnselen. Het laatste aforismestaat ook wel bekend als de ‘grap-stelling’. Na het succes van De beste stellingen zijn van hout uit 1995

is nu een nieuw‘Delfts stellingen-boekje’ verschenen: Het paard vanDamocles, waarin250 nieuwe aforis-men zijn opgeno-men. Het motto isvan elektrotech-

nisch ingenieur Richard C. den Dulk,die met Cruijfiaanse logica stelt: ‘Wiealles ernstig neemt, moet niet serieusgenomen worden’. (TvD)GERRIT KROL • DE ONHANDIGE MENS • TUD •BÈTA IMAGINATIONS • 56 BLZ. • F 28,65 • ISBN 90 75961 162HET PAARD VAN DAMOCLES • BÈTA IMAGINATIONS• 48 BLZ • F 24,90 • ISBN 90 75961 11 1

MediaIngenieurDe

TIJDSCHRIFTEN

BESCHERMING PRIVACY SURFERPrivacy op internet was er niet, is er niet en zal er ook nooit komen. Daarover is iedereendie maar een beetje de weg weet in de wereld van browsers, websites en e-mail het gloei-end eens. Het is nu alleen nog de vraag welke gegevens er worden verzameld door hetgebruik van internet. Op de website van het bedrijf MyComputer staat een uitgebreide lijst met de namen vangegevens die de eigenaar bij een bezoek op eenvoudige manier kan meten en vastleggen.Dat is bijvoorbeeld het IP-adres van de bezoeker van een website in de vorm van213.10.107.146 – elke eigenaar van een ADSL-aansluiting krijgt zo’n adres toegewezen enhet is via de provider gekoppeld aan de naam en adresgegevens. Verder kan de eigenaarhet aantal bekeken pagina’s registreren, de trefwoorden voor de zoekmachines, het aantalkeren dat een specifieke bezoeker de website per maand bekijkt, enz. Veel van het onder-zoek naar het gedrag van een surfer op een website gebeurt zonder dat die daarvan op dehoogte is.Soms is het controle-icoontje duidelijk zichtbaar – zo staat bijvoorbeeld op de website vanDe Ingenieur links onder aan de startpagina www.ingenieur.nl/ingenieurstart.html eenklein icoon van het bedrijf Nedstat dat met een ingebouwd programma het aantal bezoe-kers aan deze website-pagina kan meten en vastleggen. Als zo’n icoon de afmeting krijgt

van 1x1 pixel, dan wordt die onzichtbaar. Dit is een web bug. Op de homepagevan de website van de KPN-telefoongids staat rechtsboven het woord Actueelzo’n web bug, die ook nog eens gebruik maakt van de al op de pc opgeslagen

cookie file, een bestand op de pc waarin bijvoorbeeld informatie over het persoonlijk pro-fiel en e-mailadressen uit een vorige surfsessie bewaard blijven.Onlangs bracht de Privacy Foundation een handig en gratis programma uit voor het opspo-ren en zichtbaar maken van web bugs bij gebruik van de MS Internet Explorer – het pro-gramma Bugnosis detecteert een web bug op de bezochte web-pagina en maakt de plaatsvan de bug op de pagina zichtbaar met een klein icoon. In een pop-upscreen, een schermdat zich automatisch uitvouwt, staan bovendien details van de gebruikte code. Het pro-gramma houdt de web bugs niet tegen, maar geeft wel in het pop-up-menu het e-mailadreswaar iemand een klacht naar toe kan sturen. In maart van dit jaar scande het bedrijf Secu-rity Space meer dan 100 000 websites, waarvan er 4 % web bugs hadden. In een rapport isde top 25 gepubliceerd – veel van de genoemde bedrijven hebben daarna de web bugs vanhun website verwijderd. (MW)WWW.BUGNOSIS.ORG; WWW.PRIVACYFOUNDATION.ORG; WWW.COOKIECENTRAL.COMWWW.DETELEFOONGIDS.COM; WWW.NEDSTAT.COM/NL/; WWW.SUPERSTATS.COMWWW.SECURITYSPACE.COM/S_SURVEY/DATA/MAN.200102/WEBBUG.HTML

KERNFUSIEBLIJFT BELOFTE

Techniek veran-dert alles, staat ophet omslag vanPopular Science.Maar wat is in2025 reëel? HetStar Trek- verplaat-singsmechaniekbijvoorbeeld wordt

nooit wat, het verzenden van miljarden cel-len is ondoenlijk, hoewel het is gelukt meteen elektron per quantum teleportatie. Tijd-reizen? Onzichtbaar worden? Niet haalbaar.De vliegende auto komt er wel, maar laterdan verwacht. Kernfusie blijft een veelbelo-vende techniek, die al erg lang ‘over twintigjaar’ praktijk wordt. Maar ooit breekt kern-fusie door. Klonen, internet, computers,auto op waterstof, de arts in een chip, dekennis van onze genen en het huis van detoekomst vormen even zovele onderdelenvan onze droom van 2025.POPULAR SCIENCE • SEPTEMBER SPECIAL: FLASH FORWARD • F20,25

De Militaire Spectator van september schetstin drie artikelen wat de digitalisering op hetslagveld de komende tien jaar aan verande-

ringen met zichmee zal brengen.De drie auteursanalyseerden eenaantal grootschali-ge gevechtshande-lingen van de afge-lopen eeuwen enconcludeerden datde snelheid waar-

mee informatie beschikbaar komt in hogemate de uitslag van de strijd bepaalt. Na deagrarische en industriële revolutie staat demilitairen een ingrijpende verandering indenken en aanpak te wachten. Experimen-teren met de nieuwe wapens kan doorslag-gevend zijn, zoals dat het geval was met destrategische opmars van het vliegtuig en detank. De partij die tot het uiterste ging in hetuitbuiten van de capaciteiten van die toennieuwe hulpmiddelen, won de oorlog.MILITAIRE SPECTATOR JAARGANG 170-9 • 2001

Delft Integraal heeft een artikel over het eer-ste elektronische nano-circuit dat bij de TUDelft is gemaakt: de Eén Elektron Transistor(EET) van Pieter Heij, die met slechts een

elektron schakelt en uitsluitend per elektro-nenmicroscoop zichtbaar te maken is. Deafgelopen vier jaar is een aantal EET’s totgrotere eenheden aaneengesmeed, waardoorlogische bewerkingen op dit priegelformaatmogelijk zijn.Inmiddels is de Elektrotechnische Studie-verzameling van de TUD, opgeslagen in dekelder, een nieuw leven begonnen alsmuseumstuk. De oude buizenradio staat ernaast morsetelegrafen en werkende telefoon-centrales. Een schatkamer voor technici.DELFT INTEGRAAL • 2001-4

Windenergie moetde komende jarendoorbreken in delanden die hunafhankelijkheid vanaardolie en aardgaswillen terugdringen.Groot-Brittannië heeft het voordeel van eenkustlijn die duizenden kilometers lang is endus geheel is omgeven door open zee.Desondanks willen de Britten niet alleenafhankelijk zijn van wind- en zonne-energie.In het voortdurend rijzende en dalende zee-water van de Britse wateren kunnen getij-dencentrales erg veel MW’s aan duurzameenergie opwekken. De getijdenparken zijngoedkoper en compacter dan de windmo-lenparken; de rotors zijn veel kleiner in dia-meter. In ProfessionalEngineering eenbeschouwing.PROFESSIONAL ENGINEE-RING 15 • 15-8-2001

De Engelsen vierdenvorig jaar de millenni-umwisseling op groot-se wijze ondanks een voorspelde computer-ramp. De Millennium Dome, de ‘grootste tentvan de wereld’, en de Big Wheel, het superrad,trekken nog steeds veel toeristen. Minder danwaar de Britse overheid in de aanloop naar deeeuwwisseling op hoopte. Maar toch: de bouwwas een prestatie van formaat, vooral op tech-nisch gebied. Een beetje vergeten is de voet-gangersbrug over de Theems, waarover mil-joenen wandelaars per jaar van de ene naar deandere kant zoudenlopen. Na een paardagen werd de bruggesloten, omdat deoeververbinding nietstabiel was. AMERICAN SCIENTIST SEP-TEMBER • OKTOBER 2001 •F 16,50

met medewerking van piet arp, gielvan hooff en maarten woerlee

persberichten, tips en informatienaar ton van doorn

[email protected]

In dit boek is de berekening opgenomen op basiswaarvan de firma J.G. van Oord in 1963 inschreefop een van de grootste landelijke waterbouwkun-dige projecten toen: de verbreding en verdiepingvan het Nederlandse deel van het kanaal Gent-Ter-neuzen. Voor bijna 35 miljoen gulden werd deonderneming de gelukkige. De berekening –waaraan uiteraard toch de nodige voorbereiding tepas was gekomen - bleek achteraf heel aardig tekloppen. Maar wel een gewaagde stap: dit karweiwas drie keer zo omvangrijk dan het grootste werk

dat het relatief jonge aannemingsbedrijftot dan toe had uitgevoerd. Het materieelmoest grotendeels nog besteld worden.De firma had echter sinds de oprichting,in 1948, al van zich doen spreken met deaanleg van de veerdam te Holwerd en - incombinatie - van de nieuwe verkeersver-binding met de Van Brienenoordbrug. In feite bestond het bedrijf al langer enlag een uitgebreide traditie vanuit de Wer-

kendamse waterbouw eraan ten grondslag. Deoprichter, Jac. G. van Oord, was een telg uit eengeslacht dat al generaties in het griendbedrijfwerkte en sinds de jaren dertig ook in de natteaannemerij. Zo was de familie onder meer betrok-ken bij de droogmaking van Walcheren. Toen hijvoor zichzelf (en zijn zonen) begon, kon Van Oordputten uit een rijke traditie en kennis. Geld enmaterieel waren veel eerder een probleem bij deopbouw van de onderneming die zich te Utrecht,centraal in Nederland, vestigde. Met veel improvi-satietalent, stugge volharding en durf werden bij-voorbeeld in de bescheiden eigen werkplaats mettweedehands materieel baggerschepen in elkaargezet, zodat Van Oord de beschikking kreeg overeigen baggercapaciteit. Het kanaalwerk bij Ter-neuzen vroeg echter om de inzet van een andereorde dan baggermaterieel. Ondertussen was het

oude Werkendamse rijswerk, de basis voormenig waterbouwkundig werk, ook verder ont-wikkeld. De Deltawerken vormden hierbij doorhun schaalgrootte en hoge technische eiseneen belangrijke stimulans, die leidde tot desamenbundeling van vier groten in de bran-che tot de Aannemers Combinatie Zinkwer-ken (ACZ), in 1959. Dit naar aanleiding van hetgrootste rijswerk tot dan toe op vaderlandsebodem, de afsluiting van het Veerse Gat. Fascine-rend is beschreven hoe onder invloed van perso-neelsschaarste en prikkels vanuit Rijkswaterstaatdeze zo traditionele sector na 1960 in korte tijdeen grootscheepse gedaanteverandering onder-gaat. In zo’n tien jaar tijd wordt een meer dantienvoudige productiviteitsstijging bereikt; hetcomplete werk wordt gemechaniseerd, van hetmaken van de delen en het samenstellen van dezinkstukken tot het afzinken en steenstorten toe.ACZ, sinds 1979 een volledige dochter van VanOord, stond bij deze ontwikkelingen voorop. Inno-vatie en bouwwereld gaan blijkbaar soms welgoed samen. De auteur, een van de oud-directeuren van deVan Oord-groep die nog sterk het karakter vaneen familiebedrijf bezit, heeft de groei (metstuipen en al) boeiend beschreven: van eenbescheiden ambachtelijk typisch Nederlandsaannemingsbedrijf tot een groot wereldwijdopererend bagger- en waterbouwconcern. Alli-anties en netwerken spelen daarbij naast kenniseen belangrijke rol. Er zijn nog weinig goede over-zichten van de grote Nederlandse aannemerijenen hun ontwikkeling in het nabije verleden. Dezestudie is een uitzondering. (GvH)J.G. VAN OORD • EEN GEDURFDE ONDERNEMING • DE GESCHIEDENIS VAN DE VAN OORD GROEP • NV. WALBURG PERS. • 307 BLZ. • F 69,50 • ISBN 90 5730 150 4

AANNEMER VAN OORD:GROEIEN MET STUIPENDoen de Nederlandse ondernemers het inderdaad op een kladje, zoals een vakbondsfunctionaris enkele jaren geleden beweerde? Een historische ondersteuning voor deze suggestie lijkt voorhanden in een recent verschenen gedenkboek van een van Nederlands grootstebagger- en waterbouwbedrijven: De Van Oord Groep.

57

TELEVISIE

Jules UnlimitedV R I J D A G 5 O KTO B E R N E D 3 1 9 . 0 0Menno Bentveld stapt in Nieuw-Zeeland in een soortvliegtuigje dat aan een kabel is opgehangen tussentwee bergketens: Fly by Wire. Dit toestel zonder vleu-gels hangt als een soort gewicht aan de kabel.In een trainingscentrum voor brandweerkorpsen in de Verenigde Staten maakt Ivette For-ster kennis met een warmtebeeldcamera die onder een helm kan worden geklikt. Met dezespeciale camera kan ze in een oefenruimte, die gevuld is met rook, haar weg zoeken.

V R I J D A G 1 2 O KTO B E R N E D 3 1 9 . 0 0Het evenwichtsgevoel van Menno Bentveld wordt op de proef gesteld op een strak gespan-nen staalkabel: Menno neemt deel aan een proef van een Antwerpse hoogleraar die onder-zoek doet naar het evenwichtsorgaan. Daarbij gebruikt hij een videobril met een minia-tuurinfraroodcamera, die de oogreflexen in beeld brengt. Uit die oogbewegingen is af teleiden hoe goed het evenwichtsorgaan werkt.



CAD APPLICATION ENGINEERAquariusWeertAfdeling P&OCommunicatief sterk. Goede talenken-nis in woord en geschrift van Engels enDuits (Frans strekt tot aanbeveling).Organisatorische kwaliteiten enstressbestendigheid. Kennis vangeautomatiseerde systemen, zowel inhet algemeen als op service-gebied.Eindhovens Dagblad 08-09/W41

INFORMATICA

MANAGER SOFTWARE-ONTWIKKELINGPriva HortimationDe LierAfdeling P&OResultaatgericht, gedreven doorrealiseren innovatieve productontwik-kelingen. Kennis moderne software-ontwikkeling. Ondernemende / openhouding / oog voor detail, maar over-ziet geheel / gevolgen van beslissin-gen. Liefde voor techniek / interessein mensen.Algemeen Dagblad 08-09/31PROJECTLEIDER INTRANETCSMAmsterdamRoeland de WolfU bent een goede communicator dieop inhoudelijke basis overtuigt. U gaatopereren in een internationale settingen spreekt en schrijft dus vloeiendEngels. Computable 31-08/8PROJECTMANAGERS / ADVISEURSDTODen HelderAfdeling P&OKennis en ervaring met ITIL; verande-rings-; implementatiemanagement;kennis ICT-infrastructuur (systemen;netwerken); zelfstandige, kritische,pragmatische instelling. Uitstekendecommunicatievaardigheden mondelingen schriftelijk. Informatica opleiding.Noordhollands Dagblad 08-09/014AFDELINGSHOOFD INFORMATIE- EN COMMUNICATIEGemeente Emmen

EmmenHenk GozefoortAmbitieus, goed opgeleid. Om-gevingsgericht. Geïnteresseerd in eenuitdagende carrière. Op zoek naarwerk dat mensen raakt. Gevoelig vooreen prettig woon-, werken leef-klimaat.Drentse Courant, Nieuwsblad vanhet Noorden 15-09/X

WERKTUIGBOUWKUNDE

MECHANICAL EENGINEER /PROJECTLEIDERProPlant Engineering OostAfdeling P&OHbo-niveau WTB, relevante ervaring.Zelfstandige, brede en afwisselendefunctie.Zwolse Courant 08-09/YDC7PROJECTLEIDER PIPINGInstallatie Bedrijf RoderlandKerkradeDe heer Ing.A.J.S.J. ThelenGoede contactuele vaardigheden;stressbestendig; commercieel inzicht;goed organisatievermogen.Limburgs Dagblad 08-09/LD28TECHNISCH INSPECTEURManagement Facilities

Afdeling P&OIn staat om meerdere schepentegelijkertijd te begeleiden.Pragmatische instelling, besluit-vaardig en stressbestendig. Goedecontactuele vaardigheden en debekwaamheid om zowel zelfstandigals in teamverband te kunnen werken.Scheepswerktuigkunde-b.Leeuwarder Courant 08-09/SES13AFDELINGSTECHNICUSVliscoHelmondAfdeling P&OHet is van belang dat u uw diepgaandtechnisch inzicht koppelt aan leiding-gevende en organisatorischecapaciteiten. Grote initiatiefrijkheiddoor een planmatig, oplossing- enresultaatgericht optreden. Sterkecommunicatieve vaardigheden.Opleiding werktuigbouwkunde, rich-ting mechanische en elektrotechniek.Eindhovens Dagblad 15-09/W12

TECHNIEK ALGEMEEN

PROGRAMMAMANAGERXansaAlmereErik van Soest

Tenminste vier succesvolle verander-programma's gemanaged; matrixmanagement ervaring inclusief directeaansturing van kleine en grotere teams;bereidheid tot reizen binnen Europa.ON 27-08/1AREAMANAGER RUSLANDMeyn Food Processing TechnologyOostzaanAfdeling P&OHet verkopen zit in uw bloed. U hebteen stevige persoonlijkheid en werktplanmatig en doelgericht. Vanuit desolide basis van Meyn bent u in staathechte en duurzame relaties op tebouwen.Intermediair 06-09/53HOOFD BEDRIJFSBUREAUMinisterie van JustitieDen HaagMevrouw M. van der HeijdenLeidinggevende capaciteiten; inzet-baarheid elders in organisatie enbereidheid daartoe; groepsgericht leiderschap; ontwikkelen medewer-kers, voortgangscontrole.Intermediair 06-09/E&M56

VACATURE-BAROMETERTopvacatures voor techniciBESTUURS – EN BEDRIJFSKUNDE

TECHNISCH DIRECTEURDe Klerk BinnenbouwNieuwerkerk aan den IjsselDe heer J. BrautigamGoede communicatieve vaardigheden,overtuigingskracht en een sterkanalytisch vermogen. Leidinggevendeervaring in een productiebedrijf metaccent op klantspecifieke productie.Kennis van productieorganisatie,planningssystemen en -methoden.Algemeen Dagblad 01-09/35SENIOR CONSULTANTTdB recruitmentRotterdamBert Roozemond, (06) 108 84 807Het uitvoeren, begeleiden en managenvan projecten voor klanten in dezonne-energie. Strategisch advies aanbedrijven, overheid, projectontwikke-laars, producten en beleidsvormers.WO Bedrijfskunde / WTB / E.www.tdb.nlADVISEUR INFORMATIEBELEIDGemeente ZaanstadMevrouw J. GeertzemaWij zoeken iemand die creatief enresultaatgericht is; beschikt overorganisatiesensitiviteit; die vaardig-heid met projectmanagement heeft;met een communicatieve opstelling.Opleiding bestuurlijke informatiekunde.de Volkskrant 15-09/14W

BOUWKUNDE

BOUWKUNDIG INSPECTEURGarantie Instituut WoningbouwAfdeling P&OBrede kennis van de bouwregel-geving, goede contactuele vaardig-heden, goede mondelinge en

schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid,bereidheid in centraal of West-Neder-land te opereren. Woonplaats centraalin Nederland. HTS bouwkundeopleiding.Binnenlands Bestuur 07-09/53TEAMLEIDER ONTWERP OPENBARE RUIMTEGemeente ’s-Hertogenbosch’s-HertogenboschIng. M.J.C.M. van Rosmalen-ZweersZeer goede communicatieve ensociale vaardigheden; resultaatgerich-te en ondernemende instelling; hetvermogen om controversiële zaken teverdedigen en op te lossen; onderhan-delingsvaardigheden. TU bouwkundeof landschapsarchitectuur.de Volkskrant 08-09/15RHOOFD UITVOERDERTdB recruitmentAmsterdamBert Roozemond, (06) 108 84 807Voor een architectonisch omvangrijknieuwbouwproject van ca. 200 luxeappartementen. Wij zoeken een door-gewinterde bouwer / coach. Ervaringin grootschalige nieuwbouwprojectenis een absolute pré.www.tdb.nl

CHEMIE / BIOLOGIE

SECTIEHOOFDAcademisch Ziekenhuis GroningenGroningenDe heer J. PietensKennis en ervaring op het gebied vande klinische chemie. Belangstellingvoor management, bedrijfseconomieen organisatiekunde. Leidinggevendekwaliteiten. Goed kunnen samen-werken. Initiatief. Sensitief. Flexibel.de Volkskrant 01-09/10G

CHEMICAL LABORATORYTECHNICIANGlaucus ProteomicsErik WischerhoffExperimental skills in polymerchemistry or organic chemistry areneeded, experience with the synthesisand/or polymer-analogous modifica-tion of water-soluble polymers aredesirable.de Volkskrant 08-09/4WHOOFD LABORATORIUM VOOR KINDERGENEESKUNDEUniversitair Medisch Centrum St RadboutProf.dr. H.G. BrunnerDaarbij beschikt u over aantoonbaremanagementkwaliteiten om hetlaboratorium met een omvang vanLKN adequaat te kunnen leiden. Eenbrede klinisch-chemische kennis even-als aantoonbare wetenschappelijkecapaciteiten zijn vereist.NRC Handelsblad 08-09/14COMPOUND COÖRDINATOROrganonSchaijkDe heer A. LohmannJe hebt een WO-opleiding, biologisch/biochemisch. Ervaring in een soort-gelijke functie is een pré.de Volkskrant 08-09/24W

CIVIELE TECHNIEK

CIVIELTECHNISCH BELEIDSMEDEWERKERGemeente RucphenRucphenJohn MorsinkGoede redactionele en communicatievevaardigheden. Je kunt zowel zelfstandigals in teamverband werken. Je hebtkennis van RAW-systematiek, ruime

ervaring met geautomatiseerdebeheerssystemen en bent in het bezitvan een rijbewijs B. Opleiding HTSCiviele techniek.Intermediair 06-09/46CIVIELTECHNISCH PROJECTLEIDERGemeente AssenAssenAfdeling P&OKennis op het gebied van waterplannenen gemeentelijke rioleringsplannen;ervaring op het gebied van integraalwaterbeheer; affiniteit met hetmodelleren en berekenen van riool-stelsels; innovatieve en stimulerendekwaliteiten. Intermediair 30-08/60PROJECTLEIDERTdB recruitmentRotterdamBert Roozemond, (06) 108 84 807In deze functie bent u verantwoordelijkvoor een omvangrijk civiel technischproject. Omvangrijke betontechni-sche- alsmede waterbouwkundige wer-ken. Teamcoach / rekenwonder, HTSof TU Civiele techniek met minimaal10 jaar relevante werkervaring.www.tdb.nl

ELEKTRONICA / ELEKTROTECHNIEK

GROEPSLEIDER MONTAGEInalfa Roof SystemsVenrayAfdeling P&OTechnische leiding geven aanelektronica projecten; uitstippelen vande termijnstrategie; leveranciers keuze,contact met afnemers, project-coördinatie; leiding geven aan deelektronika afdeling (2-5 engineers);Nederlands, Engels, Duits, Frans is pré.Eindhovens Dagblad 08-09/20

www.tdb.nlP.J.Oudweg 61

Postbus 1

1314 CK Almere-Stad

1300 AA Almere

Tel 036 5299800

Fax 036 5299809

Mail [email protected]

Web www.tdb.nl

036 52 99 800

di t vaca ture -over z i ch t i s opges t e ld i . s .m . TdB rec r u i tment

0

20

40

60

80

100

120

Aanta

l vaca

tures

Jan Feb Mrt Apr Mei Jun

Overheid•Techniek-Totaal-Trend•

POST, TELECOMMUNICATIE

Het vacatureverloop in de sector post en telecommunicatie volgt de Techniek-Totaal-Trend

vrij goed. In februari en maart van dit jaar daalt het aantal banen tot onder het gemiddelde.

In april volgt een opleving gevolgd door een afname in het aantal vacatures in mei en juni.

De grafiek van de post en telecommunicatie daalt licht in juni terwijl de totaaltrend enigs-

zins stijgt. Hoewel de trends verschillen is het nog te vroeg om conclusies te trekken. Het

banenverloop in de post- en telecommunicatiesector is in deze periode te onvoorspelbaar.

OKTOBER 20011 INDUSTRIËLE EN DIGITALEREVOLUTIE, LEZINGEnschede, Inl.: Studium GeneraleTwente, tel. (053) 489 22 12,[email protected] ENGINEERING ASSETMANAGEMENT 2001, CON-FERENCE AND EXHIBITIONLondon, Inl.: +44 (0) 1372 367125,www.era.co.uk/conf/3 FACULTEITSLEZING INDUSTRIAL DESIGNEindhoven TUE, Inl.: StudiumGenerale, tel. (040) 247 49 00,[email protected] IFD PROJECTBEZOEK A-MARKTAmsterdam, Inl.: SEV, IFD-secretariaat,ifd@sev,nl, www.sev.nl/ifd4 NMG KONTAKTAVONDAmersfoort, Inl.: WytzeMeindersma, tel. (053) 489 26 07,[email protected] XML VOOR APPLICATIE-INTEGRATIE EN DATABASES,SEMINARDiegem, België. Inl.: I.T.Works,[email protected] WETENSCHAPSDAGAmsterdam WTCW, Inl.: tel. (020) 592 3000,[email protected] WETENSCHAPSDAGDelft TU. Inl.: Liesbeth van Hees,tel.(015) 278 70 11,e.a.vanhees@tudelft8 POLITIEK FORUM METAAL-ONDERNEMERS EN POLITICINieuwegein. Inl.: Metaalunie, tel. (030) 605 33 44,www.metaalunie.nl10 THE WIRELESS REVOLU-TION: PERSPECTIVES ANDCHALLANGES, LEZINGDelft TU. Auditorium, Mekelweg 5,16.00 uur11 IMPLEMENTING

A MULTI-CHANNEL INTERNETSTRATEGY, SEMINARDiegem, België. Inl.: tel. +32 9 241 56 56.11 STAALBOUWDAGAmersfoort. Inl.: Bouwen met staal,tel. (010) 411 50 70,[email protected]@itworks.be12 20 JAAR INFORMATICA-OPLEIDING, SYMPOSIUMEde. Inl.: Janpieter Boekestijn, tel. (015) 278 92 52,[email protected] CRMS 2001, E-BUSINESS EVENEMENTAmsterdam RAI. Inl.: CMRS,tel.(020) 549 18 43,www.crmsolutionseurope.com16-21 EQUIP AUTO 2001,INTERNATIONALE VAKBEURSParijs (Frankrijk). Inl.: PromosalonsNederland, tel. (020) 462 00 20,[email protected] ARBOCOÖRDINATIE IN DEBOUWNIJVERHEID 1, CURSUSInl.: Arbouw, tel (020) 580 55 77,www.arbouw.nl (vierdaagse cursus)17 WAT ALS WE NAT GAAN,SYMPOSIUMDelft. Inl.: TNO, tel.(040) 265 03 18,[email protected] ORGANISATIE VAN INNOVATIE, CONGRESDen Haag. Inl.: Science Alliance,tel.(070) 358 8060,www.science-alliance.nl17-18 VASTGOED REKENEN,TWEEDAAGSE CURSUSUtrecht. Inl.: Vastgoed Instituut, tel. (040) 297 27 88, www.vastgoed-instituut.nl17-18-19 INFORMATIE-ANALYSE EN LOGISCH DATA-BASEONTWERP, SEMINARZwijnaarde, België. Inl.: I.T.Works,[email protected] PROFIBUS TROUBLESHOOTING EN MAINTENAN-CE, WORKSHOP

Naarden. Inl.: Endress+ Hauser BV,tel.(035) 695 86 11,www.nl.endress.com17-19 ZORG ICT, CONGRESROTTERDAM Inl.: Prismant, tel. (030) 23 45 842.18 NEDERLANDS CONGRESRISICOMANAGEMENT, CONGRESZeist. Inl.: CUR, tel.(0182) 540 650.18 ZONNEPANELEN IN DE BOUW, CURSUSGorinchem. Inl.: BDA, tel.(0183) 66 96 90,[email protected] 18 SPUTTEREN, DE PRAKTI-SCHE OPPERVLAKTETECHNO-LOGIE, SYMPOSIUMEindhoven. Inl.: RTC&P, tel.(0345) 530 670.18 ARBOCOÖRDINATIE IN DEBOUWNIJVERHEID 2, CURSUSInl.: Arbouw, tel. (020) 580 55 77,www.arbouw.nl (driedaagse cursus)18 M+R 2001, EENDAAGSEVAKBEURSGent. Inl.: Fairtec, tel.+32 335 408 80.18-19 EUROPAM 2001, CONFERENTIEHeidelberg. Inl.: Manfred Mueller,tel.:+49 619 695 830,www.esi-group.com18-19 + 25-26 FACTORYDYNAMICS, CURSUSEindhoven. Inl.: PATO, tel. (070) 364 49 57.18-19 DE WERELD VAN IK,22STE VEERSTICHTING SYMPOSIUMLeiden. Inl.: Veerstichting, tel. (071) 512 35 45,www.veerstichting.nl21-24 STRUCTURED CATALYSTS, CONFERENTIEDelft. Inl.: Icoscar-1, tel +32 3 216 09 96,www.ti.kivi.be/conf/icoscar.htm22-24 SINO-EUROPEAN CONVENTION

Peking, China. Inl.: Messe Frankfurt,tel. +49 69 75 75-66 18,www.ish-frankfurt.de22-24 PM2001, CONGRES EN TENTOONSTELLINGNice. Inl.: EPMA, tel. +44 (0)1743 248899,[email protected] TURBULENCE, CURSUSDelft TUD. Inl.: tel. (015) 278 1005.23 ISA SEMINAR S88, SEMINAREindhoven. Inl.: TWP, tel (040), 239 05 20,www.s88.nl23-24 EMPAK 2001, VERPAKKINGSBEURSAntwerpen. Inl.: Thorex nv, tel. + 32 (0)3 385 05 24,[email protected] 2001 LONWORLD, CONFERENTIEFrankfurt. Inl.: Messe Frankfurt,tel.+49 69 75 75-0,www.messefrankfurt.com23-24 INTERNATIONAALCONGRES VAN VDENeurenberg. Inl.: VDE, tel.+49 69 630 82 84,www.vde.com23-25 INTEGRALE VEILIGHEID, BEURSUtrecht. Inl.: Jaarbeurs Exhibitions& Media, tel. (030) 295 55 07.23-25 INFORMATIEANALYSEEN LOGISCH DATABASE ONTWERP, WORKSHOPGent. Inl.: I.T.Works, tel. +32 (0) 241 56 13,www.itwirks.be23-25 BUSINESS TECHNOLO-GY ROADMAPPING, CURSUSHelvoirt. Inl.: PATO, tel. (070) 356 27 22,www.pato.nl24 DUURZAAM PRODUCEREN,NIEUWE ONTWIKKELINGEN& KANSEN, SEMINARHeerlen. Inl.: SecretariaatIngenieursNetwerk, tel. (045) 400 67 08.24 TIPS VOOR EEN GEBRUIKERSVRIENDELIJKE E-COMMERCE SITE, SEMINARDiegem, België. Inl.: I.T.Works,[email protected] + 31 + 7 NEURALE NETWERKEN, CURSUSEindhoven. Inl.: PATO, tel. (070) 364 49 57,www.pato.nl 24-25 SUSTAINABLE CONFERENTIEDelft TU. Inl.: dr.ir. Karel F. Mulder,tel. (015) 278 10 43,[email protected] FUNDAMENTALS OF CONTRACT AND CHANGEMANAGEMENT FOR SHIPCONSTRUCTION, REPAIR &

DESIGN, DRIEDAAGSE TRAININGLonden. Inl.: RINA, tel.+44 (0)20 7259 5912.25 E-BUSINESSTOOLS IN SUP-PLY CHAIN ARCHITECTURE,SYMPOSIUMEindhoven. Inl.: www.tue.nl/industria/[email protected] XML & JAVA: THE PERFECTCOUPLE?, SEMINARDiegem, België. Inl.: I.T.Works,[email protected] K2001 FOR PLASTICSAND RUBBER, BEURSDüsseldorf. Inl.: Messe Düsseldorf,tel. +49 211 4560 240.25-26 + 1-2 MATLAB, CURSUSDelft. Inl.: PATO, tel. (070) 364 49 57,www.pato.nl26 VORMGEVEN AAN VERANDERING, SYMPOSIUMDelft. Inl.: TU Delft, tel. (015) 278 41 53.29-30 IMAGE PROCESSINGFOR INDUSTRIAL APPLI-CATIONS, INTRODUCTIE CURSUSTNO Delft. Inl.: TU Delft, tel. (015) 278 14 16.29-30 INTEGRATIE VAN VERKEER & STEDENBOUW OP WEG NAAR DUURZAAMVEILIG 2, CURSUSTU Delft. Inl.: Secretariaat PAO, tel. (015) 278 46 18,www.pao.tudelft.nl29-31 GENT ENVIRONMENTALGEOTECHNICS-GEG 2001,CONGRESGent. Inl.: Laboratory of SoilMechanics, tel. + 32 9 264 571 723.29-31 ANALOGE ELEKTRONICA, CURSUSDelft. Inl.: PATO, tel. (070) 364 49 57,www.pato.nl30 FUNCTIONEEL VERPAK-KINGSONTWERP, CURSUSInl.: NVC, tel. (0182) 51 24 11,www.nvc.nl30 RISICOMANAGEMENT,WORKSHOPArnhem. Inl.: PATO, tel.(070) 364 49 57,www.pato.nl30 WATER IN BEDRIJF, JAARCONGRESRotterdam. Inl.: VNO-NCW, tel. (070) 349 03 49.30 KOERS HOUDEN IN POLI-TIEKE EN COMPLEXE PROJEC-TEN, EENDAAGSE WORKSHOPAmersfoort. Inl.: Focus conferences,tel. (020) 305 91 59,www.focusconferences.nl30 MEDIA & KENNISTECHNO-LOGIE, SYMPOSIUMDelft. Inl.: TU [email protected]


Bijeenkomsten van KIvI & NIRIA Overige bijeenkomstenKLVL- EN NIRIA-BIJEENKOMSTEN STAAN OPEN VOOR LEDENVAN BEIDE VERENIGINGEN TEGEN GELIJKE DEELNAMEKOSTEN.MEER INFO: WWW.NIRIA.NL; WWW.KIVI.NL DIT IS EEN SELECTIE. ZIE VERDER: WWW.INGENIEUR.NL

Maak uw eigentechnologienaslagwerk!

De Ingenieur Technologie-

tijdschrift is de moeite

van het bewaren waard.

Daarom is er nu de

handige bewaarcassette

De Ingenieur jaargang 2001.

Bewaarcassette 2001De IngenieurPrijs ƒ 27,50 / 500 Bfr.(excl. verzendkosten)

Bestellen met de bestel-bon achter in dit nummerof beltel. 0(031)76-5733781fax 0(031)76-5712412


OKTOBER 20011 WAAR GAAT ONS AFVALNAAR TOE?Inl.: NIRIA-regio Haarlem, ing. E. Ootes, tel. (023) 584 98 37,[email protected] WERKGROEP TIME-TO-MARKET IN DEOUDE EN NIEUWE ECONOMIEKIvI Bedrijfskunde West. Info: V.P.P.Swarte, tel. (023) 532 79 41,[email protected] EXCURSIE SINTMAARTENSKLINIEKNIJMEGENHengstdal 3, Nijmegen.Organisatie: KIvI Regio Noord. Info: ir. Jo Laumen, tel. (026) 361 11 75 (na 20.00 uur).2 KUNSTSTOFFEN OP INTERNETInl.:NIRIA-vaksectie Informatica, tel. (070) 352 21 41, [email protected] OPZETTEN EIGEN BEDRIJF,AVONDLEZINGInl.: NIRIA-vaksectie Informatica,tel. (070) 352 21 41,[email protected] BEDRIJFSBEZOEKHOGESNELHEIDSLIJN-ZUIDNS Station Prinsenbeek. KIvIBedrijfskunde Zuid. Info: ir. Lon van der Zon, tel. 06 506 418 45.4 BEZOEK VLIEGBASIS GILZE RIJENInl.: NIRIA-regio Tilburg, ing. E. Pechtold, tel. (0416) 36 18 51,[email protected] EXCURSIE AFNORTHBRUNSSUMInl.: NIRIA-regio Heerlen, ing. G.J.Schuurman, tel. (045) 531 29 72,[email protected] MIDDAGEXCURSIE ANKERSLOTInl.: NIRIA-regio Twente, ing. J. Hummel tel. (074) 291 19 88,[email protected] PROJECT MANAGEMENT,DRIEDAAGSE CURSUSInl.: NIRIA-vaksectie Bedrijfskunde,tel. (070) 352 21 41,[email protected] BEZOEK KERNRE-ACTOR BORSSELE Inl.: NIRIA-regio Den Haag, ing. H.van der Linden, tel. (015) 214 54 86,[email protected] WORKSHOP INTEGRAALPROJECTMANAGEMENTUniversiteit Twente, zaal ADrienerburght. KIvI Regio OostInl./aanmelden: Elfride Dijkstra, tel. (053) 489 40 97,[email protected] ARNHEM EN HET KENNISSENNETWERK Inl.: NIRIA-regio Arnhem, HansBouman,

[email protected] CABLEXPERIENCE, AVONDLEZING Inl.: NIRIA-vaksectie Informatica,tel. (070) 352 21 41,[email protected] EXCURSIE AMSTERDAM Inl.: NIRIA-regio Dordrecht, ing.S.P. Berrevoet, tel. (078) 618 78 33,[email protected] GELUKKIG ‘N ORDER? HAALHET BESTE UIT JEZELF! Inl.: NIRIA-vaksectie CommercieelIngenieur, tel. (070) 352 21 41,[email protected] UITREIKING KIVI TMESCRIPTIEPRIJSKIvI-gebouw, Prinsessegracht 23,Den Haag. KIvI Techniek,Maatschappij & Economie. Info: KIvI [email protected] (070) 391 98 40, tel. (070) 391 98 90.8-15 TRAININGVAARDIGHEDEN PROJECTMANAGEMENTVredenburg 19, Utrecht.Organisatie: KIvI AJL Midden.Informatie en aanmelden:[email protected] ofwww.kiviios.nl/ajl-midden/9 LEZINGEN PUBLIEK-PRIVATESAMENWERKING IN DETRANSPORT EN INFRASTRUC-TUURKIvI-gebouw, Prinsessegracht 23,Den Haag. Organisatie: KIvIVerkeerskunde en Vervoerstechniek.Info: www.trail.tudelft.nl/kiviv&v of L.R. Lutje Schipholt,[email protected]. (030) 299 07 09.9 IT IN ORGANISATIES Inl.: NIRIA-vaksectie Informatica,tel. (070) 352 21 41,[email protected] SYMPOSIUM COMBURAJaarbeurs Utrecht, Utrecht. KIvI Afdeling voor Energie enWarmtetechnologie en TechnischeFysica. Informatie bij AnnemiekPeeters, tel. (030) 600 13 01,[email protected] NETWERKBORRELSCHEEPSWERF DAMENSHIPYARDSDamen Shipyards, Damsingel 4(industrieterrein Zuid), Suameer.KIvI Regio Noord. Info: MarcoSnelten, tel. 06 107 810 69,[email protected] BEDRIJFSBEZOEKNEDERLANDSE PAKKETDIENST (NPD)NPD, Proostwetering 40, Utrecht.KIvI Transportkunde. Info: ir. C.C.Goelema, tel. (0413) 385 517,[email protected] LEZING INFRASTRUCTU-RELE WERKEN EN BODEM-

VERONTREINIGINGSCG, Houten. KIvI Milieutechniek,Werkgroep Bodem. Info: Carolinevan Hoek, tel. (015) 269 02 49.11 HAAL HET BESTE UIT JEZELF, TWEEDAAGSE TRAININGInl.: NIRIA-vaksectie CommercieelIngenieur, tel. (070) 352 21 41,[email protected] INNOVATIE MEER DANTECHNIEK ALLEENInl.: NIRIA-regio Heerenveen, ing.S.M. Holtrop, tel. (0513) 65 12 22,[email protected] PERSONAL SOFTWAREPROCESS (PSP), AVONDLEZING Inl.: NIRIA-vaksectie Informatica,tel. (070) 352 21 41,[email protected] SCANIA, BEDRIJFSBEZOEK Inl.: NIRIA-vaksectieVoertuigtechniek, tel. (070) 352 21 41,[email protected] BEZOEK RIOOLWATER-ZUIVERING LEIDSCHE RIJN Inl.: NIRIA-regio Utrecht, ing. P.A.Molleman, tel. (0345) 50 33 77,p.a.molleman@wxs13 GOLFCLINIC.GOLFCENTRUM ROTTERDAMRotterdam. KIvI AJL West. Info: www.gcr.nl Elfride Dijkstra, tel. (053) 489 40 97,[email protected] BEDRIJFSBEZOEK CHASSÉTHEATER BREDAC. Prinsenlaan 8, Breda. KIvI RegioZuid. Info: ir. Marco van Schaik, tel. (076) 514 94 21 (p).15 SOLLICITATIETRAININGUniversiteit Twente,Collegezalencomplex. KIvI RegioOost. Inl./aanmelden: ElfrideDijkstra, tel. (053) 489 40 97,[email protected] ASML, BEDRIJFSBEZOEKInl.: NIRIA-regio Tilburg, ing. A. vander Pas, tel. (0411) 64 38 83,[email protected] COMMERCIËLEVAARDIGHEDEN VOOR HBO-/TU-INGENIEURSInl.: NIRIA-vaksectie Bedrijfskunde,tel. (070) 352 21 41,[email protected] HET MOBILITEITSBELEIDIN EINDHOVEN, LEZINGInl.: NIRIA-regio Eindhoven, drs. ing. C. van den Bosch, tel. (0499) 33 00 44,[email protected] EXCURSIE FRISIA ZOUTInl.: NIRIA-regio Leeuwarden, ing.H.E. de Vries, tel. (058) 215 75 56,[email protected] TIPS & TRUCS VAN MSWORD XP, AVONDLEZINGInl.: NIRIA-vaksectie Informatica,

tel. (070) 352 21 41,[email protected] LEZING HET FINANCIEELEDAGBLAD – EEN KRANTEN-BEDRIJF IN TIJDEN VANINTERNETTheehuis Cruquius, naast museumCruquius, kruising rijksweg N 210met Ringvaart in de Haarlemmer-meer. KIvI Regio Noord-Holland. Info: ir. J. Boeré, tel. (023) 537 62 86.18 LEZING MILLENNIUM-WHEELIv-Infra BV, Papendrecht. KIvIWerktuigbouwkunde, NIRIAWerktuigbouwkunde, ImechE. Info: NIRIA-congresbureau, tel. (070) 352 21 41, fax (070) 352 12 21,[email protected] THE BRITISH AIRWAYSLONDON EYEInl.: NIRIA-vaksectieWerktuigbouwkunde NIRIA, tel. (070) 352 21 41,[email protected] VEILIG NAAR DE OVERKANT, STUDIEDAGTESTENInl.: NIRIA-vaksectieInformatica, tel. (070) 352 21 41,[email protected] EXCURSIEKERNCENTRALEBORSSELEZeedijk 32, Borssele. KIvITechniek Maatschappij &Economie. Info: Congresbureau KIvI,[email protected] (070) 391 98 40, tel. (070) 391 98 90.24 TIPS EN TRUCS VANMS EXCEL XP, AVONDLEZINGInl.: NIRIA-vaksectieInformatica, tel. (070) 352 21 41,[email protected] AIRBAG IN DE MODERNE AUTO, INFORMATIEAVOND Inl.: NIRIA-vaksectieVoertuigtechniek, tel. (070) 352 21 41,[email protected] DE LEGIONELLA BACTERIE, LEZINGInl.: NIRIA-regio West-Brabant,ing. H.B. Hofstede, tel. (076) 541 52 26,[email protected] DNV, LEZINGInl.: NIRIA-regio Tilburg, ing. T. van Roessel, tel. (013) 579 17 17,[email protected] REGIO ARNHEMSPEELT OP SAVEInl.: NIRIA-regio Arnhem en NIRIA-vaksectieVoertuigtechniek, tel. (070) 352 21 41,

[email protected] ALL ELECTRIC COMBATVEHICLE CONFERENCENoordwijkerhout. Inl.: KIvI [email protected] (070) 391 98 40, tel. (070) 391 98 90,www.aecv.tno.nl

Hoe ontwikkelden dieren vleugels en hoe heeft de mens de natuurkundige problemen van het vliegen overwonnen? Nu hebt u de kans de magie van het vlie-gen te doorgronden.

Met verbluffendefoto’s gemaakt methogesnelheids-fotografie.

Over mens en dierin de lucht

Stephen Dalton

Prijs ƒ 62,81/1150 Bfr.

Bestellen met de bestelbonachter in dit nummer of bel 0(031)76-5733781

DE MAGIEVAN HET VLIEGEN

NIEUW


Virtuele chemie bestaat wel‘Zolang er nog geen virtuele chemicaliën bestaan, kan de

chemische industrie niet opgaan in de ‘New Economy’. Ditis een van de stellingen in De Ingenieur nr. 15 (31-8-2001).Het betreft een citaat van Andreas Manfred Neumann in‘Delft Integraal’. Het ontbreekt Neumann - Diplom-IngenieurVerfahrenstechnik aan de universiteit van Karlsruhe - wel-licht aan de nodige scheikundige kennis om zo’n boude uit-spraak te doen. Veel chemici van nu bedrijven niets andersdan ‘virtuele chemie’. Farmacochemici kijken op hun com-puterscherm welke moleculen er op actieve plaatsen van enzymen enreceptoren passen. Pas daarna gaan ze er mogelijk mee in het lab aan deslag. Andere scheikundigen verzinnen moleculen of moleculaire super-structuren met volkomen nieuwe functionaliteiten, een vorm van che-mie die geheel virtueel is. Vaak genoeg komen dergelijke moleculen nietverder dan het aantekenboekje of het computerscherm van de beden-ker. Nee, Neumann weet niet waarover hij het heeft. Dat gebeurt welvaker met mensen die een leuke laatste stelling bij hun proefschrift pro-beren te verzinnen. Mijn eigen laatste stelling was: ‘Vijfennegentig stel-lingen maken nog geen Luther.’

DR. JOS VAN DEN BROEK, LEIDEN

HOOFDREDACTEUR NATUUR & TECHNIEK WETENSCHAPSMAGAZINE

Monument ValleyIn De Ingenieur nr. 12 (4-7-2001) staat op pagina 70 en 71 een artikel

over mijnbouw in Colorado (USA), maar bij de foto’s boven aan de pagi-na’s staat ‘Rocky Mountains’. Ik denk dat u zich vergist heeft: het zijnvolgens mij niet de ‘Rocky Mountains’ op de foto’s, maar ‘MonumentValley’. Die ligt in de staat Arizona.

DRS.ING. DICK BAKKER, VOORBURG

B 52 heet StratofortressEven een kleine opmerking naar aanleiding van het artikel over de ver-

lenging van de levensduur van de B 52 in De Ingenieur nr. 15 (31-8-2001)In tegenstelling tot het artikel heet de B 52 niet Stratocruiser (deze naamwas gereserveerd voor de Boeing 377), maar Stratofortress (zie Encyclo-pedia of World Military Aircraft, blz. 66 t/m 68).

HARALD VERWEIJ, AMSTERDAM

MODELERS INTEREST GROUP VIETNAM WAR

Overmacht van tijd en geldNiet eerder heb ik de frictie techniek versus commercie zo goed

onderbouwd en verwoord gelezen als in Het Commentaar in De Inge-nieur nr. 13-14 (9-8-2001). Als aanvulling zou ik willen voorstellen medehierin te betrekken de geborneerde relatie marketing-mensen/kassa. Ikzeg wel eens dat zij alleen kunnen denken in twee waarden die allebeiin cijfers worden uitgedrukt: tijd en geld. Ik hoop dat de huidige hoofd-redacteur van De Ingenieur nog lang aanblijft.

ING. H. HUISMA, SOEST

Logo Hoogovens is zeesterIn het voorwoord op de inhoudspagina in De Ingenieur

nr. 15 (31-8-2001) is een foutje geslopen. Als oud-medewer-ker van Hoogovens en later Corus wijs ik erop dat de inter-pretatie van het logo met de vijf blokken niet correct is. Dehoofdredacteur schrijft dat het logo van Hoogovens een pen-tagon met vijf blokjes was. De gedachte achter dit logo isechter een gestyleerde zeester, die de auteur over het hoofdziet, want die wordt nu juist door de rangschikking van deblokken gevormd. In volgende voorkomende gevallen lijkt

mij dat informatie eerst ingewonnen moet worden. De nieuwe naamvan het bedrijf is net zo onduidelijk als die van menig andere Neder-landse onderneming en behoeft niet zo’n negatief commentaar.

IR. J. BOERÉ, SANTPOORT-ZUID

Naschrift redactie:Het logo stelt inderdaad een zeester voor. De vijf blokken staan voor

de vijf bedrijfsonderdelen die destijds onder Hoogovens vielen: Hoog-ovens Special Strip Products (HSSP), Hoogovens Packaging Steel(HPS), Hoogovens Steel Long Products (HSLP), Hoogovens Steel Pri-mary Products (HSPP) en Hoogovens Infrastructure (HIS).

Goedmakers is hypocrietWie de term ‘duurzame energie’ bezigt, doch slechts alternatieve

energie bedoelt (wind, zon, enz.), heeft al partij gekozen in een debat.Namelijk over de vraag of we niet beter kunnen investeren in bijvoor-beeld kernenergie en CO2-verwijdering (ook ‘duurzaam’, in elke rede-lijke betekenis van dit begrip, ook binnen de ‘Brundtland-definitie’) danin windmolens en zo. Als je dan ook nog suggereert dat iedereen jemening deelt dan weet je ofwel niets van dat debat, of je moffelt het weg.Annemarie Goedmakers van NUON weet kennelijk van de prins geenkwaad (interview in De Ingenieur nr. 15, 13-8-2001) en ziet reden er lustigop los te foeteren: hypocriet zijn we, het ‘duurzame energie’-geloof belij-den, maar er niet naar leven. Wel, dat zo’n sermoen baas NUON zal wel-gevallen is duidelijk. NUON en collega’s kunnen immers goud verdie-nen aan ‘groene’ stroom? De REB-subsidie (4,27 ct/kWh rechtstreeksplus 12,85 ct/kWh REB-vrijstelling voor de ‘kleinverbruiker’) verschafthun bij gelijke consumentenprijs een marge van 17 ct/kWh om de meer-kosten van windmolenstroom en dergelijke (4-8 ct/kWh) ten opzichtevan ‘grijze’ stroom te dekken. Winst: 9-13 ct/kWh (al moeten de pagi-nagrote advertenties er nog wel af). Over ‘hypocriet’ gesproken!

TOON AHSMANN, UTRECHT

ARIE DE GOEDEREN, BOSKOOP

Errata:In de ingezonden brief van Peter Vorage in Delft (De Ingenieur nr. 16,

14-9-2001), die ons wees op een fout in het verhaal over de Big Dig (DeIngenieur nr. 13-14, 9-8-2001), is niet goed weergegeven. Nogmaals: dehoeveelheid beton is 2.982.106 m3 en niet 2.982.109 m3.

66

LezerDe

Ingezonden brieven behoren niet langer tezijn dan 300 woorden.

De redactie behoudt zichhet recht voor

brieven in te korten, te redigeren of te

weigeren. Als een briefwordt geplaatst, wil dat

niet zeggen dat de redac-tie instemt met de

strekking van de brief.

IN DE VOLGENDE NUMMERS

Officieel orgaan van KIVI en NIRIAIngenieurDe

TECHNOLOGIETIJDSCHRIFT

REDACTIE-ADRESWildenborch 5Postbus 256 1110 AG Diemen

[email protected]


DE VELE GEZICHTEN VAN TELECOMMUNICATIE

HET BELANG VAN NORMALISATIE

PHILEAS, DE HYBRIDE AUTOBUS

Werk als De warme deken Ingenieur - Erwin van den Brink · Zijn de zeven magere jaren nu...

Documents

Transcript of Werk als De warme deken Ingenieur - Erwin van den Brink · Zijn de zeven magere jaren nu...