Christine Stam-van Gent

De nieuwe mens drinkt uit een vierkant theekopje

Kunnen wij het ons nog voorstellen: het geloof dat kunst de wereld kan verbeteren? Die vraag dringt zich op bij een bezoek aan Museum de Fundatie in Zwolle. Daar hangt nu het werk van een aantal Russische kunstenaars, onder wie deze ‘religie’ in elk geval voor een paar decennia gebloeid heeft.

‘Voor de nieuwe mens’, heet de tentoonstelling, die een overzicht toont van ‘Russisch avant-garde design.’ Het is er niet druk. De weinige bezoekers bestuderen aandachtig de wandborden. Die gewagen van ‘spannende en vernieuwende jaren uit de geschiedenis van de Russische kunst’. Al wandelend langs de diverse werken, willen die spanning en vernieuwing nog niet echt uit de verf komen. Is dat te wijten aan een 21e eeuwse bril? Knutselen met gekleurde vierkanten en driehoekjes doen onze kleuters ook graag. Maar in deze zaal moet je wel een eeuw terug in de tijd. Vergeelde stukken papier tonen haastige schetsjes van geometrische bouwsels. Experimenten in potlood. Er zijn ook uitgebalanceerde constructies, zorgvuldig ingekleurd met aquarel of opgebouwd uit stukjes gekleurd papier en voorzien van moeilijke titels als ‘Suprematistische compositie. 1917’.

Dat jaartal kan de sleutel vormen tot een eerst begrip: het is het jaar waarin de Russische Revolutie begint, en de adel het moet gaan afleggen tegen het volk. En het blijkt maar weer: kunst fungeert vaak als seismograaf van de samenleving. Al voordat de Revolutie van 1917 uitbreekt, ontketent Kasimir Malevitsj in 1915 een eigen revolutie door zijn Zwarte vierkant op een witte ondergrond te tonen in een zaaltje in St. Petersburg. Pure abstracte kunst dus, waar wij inmiddels niet meer van opkijken, maar wat een schokkende ervaring is voor het daar aanwezige publiek. Het ‘Zwarte vierkant’ wordt een icoon voor een nieuw begin van de kunst.

Verschillende jonge kunstenaars, met Kazimir Malevitsj, El Lissitzky, Alexander Rodtsjenko en Vladimir Tatlin aan kop, nemen het gedachtengoed van de Revolutie over en gaan fanatiek aan de slag om hun ideeën over een nieuwe maatschappij of heilstaat vorm te geven. Daar hoort een compleet nieuwe beeldtaal bij, die in niets meer mag herinneren aan de zichtbare werkelijkheid. Voor Malevitsj kan een kunstenaar alleen scheppend bezig zijn, wanneer wat hij schildert geen enkele relatie heeft met de natuur. Totale vrijheid! Dat idee nemen Russische kunstenaars van hem over. Het figuratieve hoort bij het kapitalisme - de oude wereld. De nieuwe wereld is voor het volk. En ze geloven het echt: door een totaal nieuwe kunst toe te passen op alle gebieden, kun je de maatschappij transformeren. Zodat in de toekomst ‘een nieuwe mens’ ontstaat.

In Zwolle hangen de stofontwerpen van Ljoebov Popova, destijds speciaal gemaakt voor handwerkgroep ‘Werbowka’ die in samenwerking met de avant-garde kunstenaars de tekeningen uitvoerden. Wat zullen die vrouwen, Russische boerinnen wellicht, gevonden hebben van al dat moderne gedoe? En waar kwamen de werkstukken zoal terecht? Vragen waar het museum je geen antwoord op geeft.

Ilja Tsjasjnik heeft indrukwekkende voorstellen voor ‘Suprematistische ornamenten’ gemaakt, waarvan er vele hangen, alsook architectonische, driedimensionale ontwerpen. Binnen de strenge

regels van het Suprematisme kan veelzijdigheid haar niet ontzegd worden. Weten wat die term ‘ Suprematisme’ inhoudt, is duidelijk een tweede sleutel tot deze tentoonstelling. Grondlegger was Malevitsj, die volledige bevrijding van figuratie proclameerde. Geen voorwerpen, geen ideeën, maar een radicale keuze voor alleen geometrische vormen. Dat zou de meest zuivere kunstervaring geven. Op alle toegepaste gebieden wordt dit idee doorgezet. Zelfs de soepborden mogen geen bloemetje meer vertonen; Ilja Tsjasjnik heeft ook nog diverse voorstellen voor ‘Suprematistische beschildering voor porselein’ gemaakt.

Het is na al dat hoekige gedoe bijna een opluchting om ook nog fotomontages te zien, boekomslagen, affiches, en architectonisch werk dat vooral de andere stroming binnen de avant-gardische kunst vertegenwoordigt: het Constructivisme, dat voortkomt uit het Suprematisme, maar daarbij een fascinatie heeft voor alles wat machinaal is en zich sterk maakt voor bouwkundige constructies. Je vraagt je af hoeveel van die bouwtekeningen het in werkelijkheid gehaald hebben, en dat blijken er niet veel te zijn: de technische mogelijkheden reikten meestal nog niet zo ver.

‘De nieuwe mens’ was dus vooral een utopie. Bovendien was de tijd kort. Toen Stalin in 1927 aan de macht kwam, achtte hij deze kunststijl niet toegankelijk genoeg voor het volk, en moesten de uitingen daarvan verdwijnen uit de openbaarheid. Het figuratieve kwam weer helemaal terug. Museum de Fundatie laat daarom een bijzondere collectie zien, uit een kort maar heftig tijdperk. Maar veel meer dan het ene geometrische ontwerp naast het andere, biedt het niet. Deze tentoonstelling is misschien alleen interessant met een aanzienlijke voorkennis, of na een bad in de (kunst)geschiedenis.

Anderzijds laat die ‘kale’ zaal onbedoeld juist iets extra’s zien: waaróm het – ondanks dat de Russische Avant-garde de moderne kunst tot in Nederland toe blijvend beïnvloed heeft – toch niet wilde lukken met die nieuwe wereld en die nieuwe mens.

Al kijkend naar deze kunst zoek je naar iets dat ontroert, iets dat raakt aan het leven, maar het is er niet. Er is alleen de ‘meest zuivere ervaring’ van de oervorm, zo zuiver dat het alleen het hoofd verheldert, niet het hart. De kunst kan wel zonder organische vormen, maar een mens blijkbaar niet. Alles wat naar oude (kunst)normen riekt achter je laten, is uiteindelijk geen totale vrijheid maar een nieuwe religie. En die doet benauwend aan. Dat Malevitsj ons zelfs uit een geometrisch theeservies wilde laten drinken, lijkt me duidelijk genoeg.

N.a.v. ‘Voor de nieuwe mens. Russisch avant-garde design. Museum de Fundatie, Zwolle.

Nog te zien tot 14 september 2014

www.museumdefundatie.nl