VERDIEPINGSOPDRACHT

Minor Kunst en Context, Grote verhalenAnne Nobels2182002ABV, docent beeldend

Schilderkunst5. Kies een stroming uit de schilderkunst van begin twintigste eeuw en verklaar de

benaming van deze stroming, gerelateerd aan de periode waarin deze ontstond.

EXPRESSIONISMEHet expressionisme is een stroming die in het begin van de twintigste eeuw o.a. tot uiting komt in de schilderkunst. Het expressionisme als stroming gaat voornamelijk om het uiten van het persoonlijke emoties of ervaringen. De objectieve werkelijkheid is niet belangrijk, maar juist de expressie van het innerlijk. Wat men om zich heen zag werd op een subjectieve wijze omgezet in een beeld. Dit werd voornamelijk gedaan door het gebruik van felle kleuren en een ruw penseelvoering. Kleur was een middel om een gevoel te verbeelden, deze hoefden dus niet meer naar werkelijkheid te zijn. De huid van een mens kon dus ook groen zijn of een paard blauw. De voorstellingen van expressionisten waren figuratie, hoewel dit naar het einde toe wel gaat veranderen onder leiding van Wassily Kandinsky (1866-1944).1905 wordt vaak gezien als het begin van het expressionisme, dit is het jaar dat de eerste georganiseerde groep expressionisten, genaamd Die Brücke, wordt opgericht. Hiervoor heeft zich wel nog het een en ander afgespeeld waardoor de stap naar het expressionisme mogelijk werd.

Voor ik een verklaring voor de naam geef zal ik eerst de ontwikkeling van het expressionisme in grote lijnen behandelen.

VOORLOPERSVanuit het impressionisme en het post-impressionisme komen we bij het expressionisme. Rond de eeuw wisseling veranderd de maatschappij snel door de technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen (Gemeentemuseum Den Haag). Kunstenaars gaan opzoek naar een nieuwe manieren van schilderen, want na de uitvinding van de fotografie (1832) was het niet meer nodig om de werkelijkheid vast te leggen. Hoewel het een tijd duurt voor schilders het schilderen van de (objectieve) werkelijkheid los laten. Impressionisten bijvoorbeeld, probeerden op een objectieve wijze een impressie van wat ze om zich heen zagen te schilderen. Uiteindelijk werd ingezien dat de fotografie betere mogelijkheden had om de werkelijkheid vast te leggen en dat de schilderkunst zich beter verleende voor het verbeelden van stemmingen (Mibelbeck, 2008).

Claude Monet, Impressie-zonsopgang, 1872, doek, 49,5 × 64,8 cm, Musée Marmottan, Parijsvoorbeeld van een impressionistisch schilderij

Na het impressionisme komt het post-impressionisme, de post-impressionisten brachten het expressionisme, maar ook het kubisme en symbolisme voort (Van Gogh Museum). Dit was een zeer diverse groep kunstenaars die eigenlijk weinig overeenkomsten hadden. Ze hadden geen gemeenschappelijk stijlkenmerken of onderwerpen. Wel experimenteerden de post-impressionisten veel. Ze onderzochten verschillende beeldelementen, zoals kleur en lijn, maar ook schildertechnieken. Daarnaast werd voor verschillende kunstenaars het uiten van een persoonlijk gevoel belangrijk. Vincent Willem van Gogh (1853-1890), Paul Gauguin (1848-1903) en Edvard Munch (1863-1944) worden wel gezien als voorlopers van het expressionisme. Deze kunstenaars worden gerekend onder het post-impressionisme en symbolisme. Ze zochten niet naar inspiraitie in de zichtbare wereld om hun heen, maar zochten deze in hun innerlijk, hierdoor werden hun

gevoelens en ideeën de uitgangspunten voor het maken van kunst. Het verbeelden van deze gevoelens en ideeën deden ze o.a. doormiddel van kleur en penseelvoering, maar de symbolisten vonden niet dat enkel deze abstracte middelen voldoende waren om een emotie of ervaring over te brengen (Honour & Fleming, Symbolisme, 2011).

Paul Gauguin, La Vision après le Sermon, 1888, olieverf op doek, 72 x 91 cm, National Gallery of Scotland, Edinburgh, Verenigd Koninkrijk

De symbolistische kunstenaars vonden, net als de expressionisten, het impressionisme en het naturalisme te oppervlakkig en gingen zich hier tegen afzetten. Bij het impressionisme en het naturalisme ging het om een vastlegging van de werkelijkheid, er komt geen persoonlijk gevoel van de kunstenaar bij kijken. Impressionisten schilderden een impressie van alledaagse en de naturalisten schilderden het dagelijks leven op het platteland op een zeer realistische wijze (de gedetailleerde schildertechniek was belangrijk).

Jules Bastien-Lepage, Les Foins, 1877, olieverf op doek, 181 x 199 cm, Musée d'Orsay, Parijs voorbeeld van een naturalistisch schilderij

DE FAUVISTEN (1905-1908)Les Fauves (de wilde dieren), was een groep Franse kunstenaars die werd gekenmerkt door hun heftig kleurgebruik en ruwe verfbehandeling. Ook hun gingen in tegen het naturalisme.De fauvisten namen de eerste stappen naar het gebruik van kleur als een autonoom expressief doel. Zij gebruikten botsende (onrealistische) kleuren om hun gevoel over een bepaald onderwerp te uiten(Honour & Fleming, De fauvisten en het expressionisme, 2011). Henri Matisse (1869-1954) was de belangrijkste kunstenaar van deze groep, in zijn Notes d’un peintre (1908) schreef hij: ‘Waarnaar ik in de allereerste plaats op zoek ben, is expressie.’ (Honour & Fleming, De fauvisten en het expressionisme, 2011) De fauvisten hebben zich echter nooit ontwikkeld tot een echte beweging. Ze hadden geen samenhangende artistieke theorieën ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld de Duitse Expressionisten dat zouden gaan doen.

Henri Matisse, De levensvreugde, 1906, doek, 175 × 239 cm, Barnes Foundation, Merion, Pennsylvania

DIE BRÜCKE (1905-1912)

Die Brücke is de eerste georganiseerde groep expressionisten. Deze Duitse groep ontstond in 1905. De expressionisten wilden uiting geven aan bepaalde gevoelens zoals hun angsten, frustraties en rancunes ten opzichte van de moderne wereld. Een van de grote namen waar je bij deze groep aan moet denken is bijvoorbeeld Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938). Een van zijn quotes uit het manifest van de groep luidt als volgt: ‘Hij die zijn innerlijke overtuigingen weergeeft zoals hij weet dat hij dit moet doen, en hij doet dit met spontaniteit en oprechtheid is een der onzen.’ (Honour & Fleming, De Duitse expressionisten, 2011) Die Brücke ging verder dan de fauvisten in het verbeelden van een innerlijke visie.Ze zijn het meest bekent geworden van hun grafische werk. Ze maakten gebruik van de grofste en eenvoudigste grafische technieken, zoals houtsneden en linoleumsneden.

Karl Schmitt Rottluff, lidmaatschapskaart van Die Brücke, 1911, houtsnede op oranje karton, 17 × 12,7 cm, Brücke Museum Berlijn

DER BLAUE REITER (1911-1914)Die Blaue Reiter was de tweede belangrijk groep Duitse expressionisten die bestond uit een diverse groep kunstenaars met veel verschillende stijlen. Wat ze gemeen hadden was het gebruik van felle kleuren en een fascinatie voor de natuur en dieren. Deze groep gaat voor het eerst in de kunstgeschiedenis ook abstracte (non figuratieve) kunst maken. Het eerste abstracte kunstwerk komt waarschijnlijk van Kandinsky (dit is niet met zekerheid te zeggen (Honour & Fleming, De Duitse expressionisten, 2011), hij verbande alle verwijzingen naar de objectieve realiteit . Zo ontwikkelden hij en een aantal andere kunstenaars van deze groep zich tot abstract expressionisten.

Wassily Kandinsky, Studie voor compositie Vii (nr. 2), 1913, doek, 78 × 99,5 cm, Städtische Galerie im Lenbachhaus, München

INDIVIDUELE EXPRESSIONISTENDie Brücke inspireerde ook kunstenaars in andere delen van Europa. Hiervan is Egon Schiele een goed voorbeeld. Hij was niet aangesloten bij een groep maar werkte individueel. Schiele was geïnspireerd door de ruwe penseelstreken en hoekig lijnen van de kunstenaars van Die Brücke (Britannica, 2010). Schiele zijn lijnen zijn erg expressief. Hij schilderde voornamelijk mensen, mensen die misvormd waren en/of zich onnatuurlijke onthullende houdingen aan namen. Hij onderzocht in zijn werk de seksualiteit, maar ook de identiteit van de geportretteerde. Het ging hem niet zozeer om het vast leggen van het uiterlijk van een persoon, maar juist om de emotionele toestand en het karakter. Door wat hij in zijn persoonlijke leven had mee gemaakt (met name de dood van zijn vader) had hij een sterke drang om zijn gevoelens te uiten door te tekenen (een manier om het te verwerken). Hij maakte vele zelfportretten om ook zijn eigen emotionele toestand vast te leggen.

Egon Schiele, Dubbel zelfportret, 1915, gouache, aquarel en potlood op papier, privécollectie

CONCLUSIEDe term expressionisme is afgeleid van het woord expressie. Volgens het Van Dale woorden boek

(Van Dale, 2014) is de betekenis als volgt: ex·pres·sie (de; v; meervoud: expressies) 1uitdrukking2artistieke gevoelsuitdrukking

Bij het expressionisme gaat het in eerste instantie om het uiten van een gevoel of een ervaring. Dit sluit heel goed aan bij wat de betekenis van het woord expressie is. De term expressionist werd in 1911 voor het eerst gebruikt door Wilhelm Worringer, met betrekking tot van Gogh en Matisse (Honour & Fleming, De Duitse expressionisten, 2011). De term

expressionisme wordt na 1914 algemeen gebruikt, om de stijl van de kunstenaars mee aan te duiden die in eerste instantie schilderen vanuit het gevoel zonder opgelegde regels (van de academie) te volgen (Art Salon Holland, 2014). Een emotie uiten door het gebruik van een bepaalde kleur en/of penseelvoering is vanaf dan mogelijk. Daarnaast houden de expressionisten zich dus niet meer aan vaste regels, alles kan. Denk bijvoorbeeld aan perspectivische regels en het gebruik van schaduwen (hierdoor is hun werk plat) en het gebruik van kleur (botsende kleuren worden door elkaar heen gebruikt). Het expressionisme verzette zich tegen het heersende impressionisme en naturalisme. Deze stromingen hielden zich bezig met het verbeelden van een objectieve werkelijkheid. De expressionisten zochten niet meer naar motieven in de zichtbare wereld om hun heen, maar keken naar hun innerlijke wereld (persoonlijke gevoelens, ideeën en ervaringen). Vanaf de Post-impressionisten wordt expressie in de schilderkunst steeds belangrijker.

BIBLIOGRAFIE

Art Salon Holland. (2014). Expressionisme, Vorm en kleur op basis van het gevoel. Opgeroepen op April 6, 2014, van Art Salon Holland: http://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/expressionisme-kunst

Art Salon Holland. (2014). Naturalisme. Opgeroepen op April 8, 2014, van Art Salon Holland: http://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/naturalisme

Britannica, T. E. (2010, Juni 10). Expressionism. Opgeroepen op April 6, 2014, van Britannica: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/198740/Expressionism

Gemeentemuseum Den Haag. (sd). Expressionisme. Opgeroepen op April 7, 2014, van Gemeentemuseum Den Haag: http://www.gemeentemuseum.nl/topstukken/themas/expressionisme

Honour, H., & Fleming, J. (2011). De Duitse expressionisten. In H. Honour, & J. Fleming, Algemene kunstgeschiedenis (pp. 777-778). Amsterdam: J.M. Meulenhoff bv.

Honour, H., & Fleming, J. (2011). De fauvisten en het expressionisme. In H. Honour, & J. Fleming, algemene kunstgeschiedenis (pp. 774-775). Amsterdam: J.M. Meulenhoff bv.

Honour, H., & Fleming, J. (2011). Symbolisme. In H. Honour, & J. Fleming, Algemene kunstgeschiedenis (pp. 718-719-720). Amsterdam: J.M. Meulenhoff bv.

Mibelbeck, R. (2008). Highlights. In M. L. Keulen, Fotografie van de 20e eeuw: Museum Ludwig Keulen (p. 7). Köln: Taschen.

Van Dale. (2014). Gratis woordenboek. Opgeroepen op April 8, 2014, van Van Dale: http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=expressie&lang=nn#.U0RplCbCTmI

Van Gogh Museum. (sd). Postimpressionisme. Opgeroepen op April 7, 2014, van Van Gogh Museum: http://www.vangoghmuseum.nl/vgm/index.jsp?page=25388