Waterstand 17

8
‘R uimte voor de Waal’ bij Nijmegen heeft op 29 oktober in New York de prestigieuze Top Honor Waterfront Center Award gewonnen in de categorie ‘planvorming’. De jury roemt de manier waarop omwonenden zijn betrokken bij het project, de innovatieve combinatie van hoogwaterbescherming en gebieds- ontwikkeling en de kennisdeling met andere riviersteden via het Europese kennis- delingsproject, FloodResilienCity (FRC). De gemeente Nijmegen heeft het plan gemaakt met ondersteuning van ingenieurs- en adviesbureau Royal Haskoning. Cor Beekmans van Rijkswaterstaat, was samen met zijn counterparts van Royal Haskoning en de gemeente Nijmegen bij de prijsuitreiking in New York. “De jury waardeerde het dat we een gedurfde stap nemen in de oudste stad van Nederland. Ook hebben we goede sier gemaakt omdat we veiligheid borgen en de omgeving mooier maken. Men vond het een voorbeeld voor de wereld. Een mooier compliment kunnen we niet krijgen.” ~ Overstromingen in Europa Dit najaar eisten overstromingen in Europa het leven van tientallen mensen. De schade loopt in de miljoenen. In de Ierse stad Dublin viel in één dag even- veel regen als normaal in een maand. Rivieren traden buiten hun oevers en grote delen van de stad stonden onder water. In het Italiaanse Ligurië en Toscane stroomden rivieren door zware regen over en werden bruggen vernield. Ook verzakte in verschillende dorpen de grond. In het Italiaanse Genua zorgde hevige regenval eveneens voor enorme overstromingen. In Zuid-Frankrijk en Noord-Spanje kostte hevig noodweer aan minstens 21 mensen het leven. ~ Waar een klein land groot in is ... Nederland koploper in waterveiligheid Overstromingen: de afgelopen jaren was het regelmatig raak in de wereld. De economische, ecologische maar ook emotio- nele gevolgen van een over- stroming zijn groot. Hoe pakken we in Europa dit grensoverschrij- dende probleem aan en waarom zijn de ogen vaak gericht op Nederland? Prestigieuze prijs voor Nijmegen vervolg op pagina 6 D e afgelopen vijftien jaar vonden in Europa meer dan honderd grote overstromingen plaats. Dit heeft gezorgd voor grote problemen. Zo werd in 2010 Polen zwaar getroffen en kampten Frankrijk, Oostenrijk, Tsjechië, Duitsland, Hongarije, Slowakije, Servië, België en de Oekraïne met water- overlast. In totaal moesten duizenden mensen hun huis verlaten en overleefden ruim honderd Europeanen de rampen niet. De schade aan gebouwen, natuurgebieden, auto’s, inboedels en waterwerken liep in de miljarden euro’s. De enorme emotionele schade kan nooit worden vergoed. Grensoverschrijdend probleem De overstromingen van de Rijn, Maas en Elbe in 2010 toonden weer eens aan dat het om een grensoverschrijdend probleem gaat. Reden genoeg voor een structurele, integrale en internationale aanpak van de hoogwater- problemen. Na het hoogwater in 1993 en 1995 zijn de ‘Internationale Actieplannen Hoogwater voor Rijn en Maas’ opgesteld met als doel het verlagen van de waterstanden en Heel veel mensen werken aan Ruimte voor de Rivier. We laten vier harde werkers uit het veld aan het woord. Maak kennis met Jan Hendrik Dronkers, directeur-generaal van Rijkswaterstaat, en zijn visie op waterveiligheid. Waterstand verzamelde voor u tips voor leuke en leerzame uitjes. Dat wordt genieten in de kerstvakantie. 04 02 07 foto: Stephen, Dublin, Ierland Een brandweerman helpt een bewoner bij het evacueren uit zijn woning. Zware regenbuien zorgden voor overstromingen in grote delen van Europa. 01 december 2011 | Ruimte voor de Rivier WaterstaNd 17

description

Waterstand is de nieuwsbrief van Ruimte voor de Rivier

Transcript of Waterstand 17

‘Ruimte voor de Waal’ bij Nijmegen heeft op 29 oktober in New York de prestigieuze Top Honor Waterfront

Center Award gewonnen in de categorie ‘planvorming’. De jury roemt de manier waarop omwonenden zijn betrokken bij het project, de innovatieve combinatie van hoogwaterbescherming en gebieds - ont wik keling en de kennisdeling met andere riviersteden via het Europese kennis-delingsproject, FloodResilienCity (FRC). De gemeente Nijmegen heeft het plan gemaakt met ondersteuning van ingenieurs- en adviesbureau Royal Haskoning.

Cor Beekmans van Rijkswaterstaat, was samen met zijn counterparts van Royal Haskoning en de gemeente Nijmegen bij de prijsuitreiking in New York. “De jury waardeerde het dat we een gedurfde stap nemen in de oudste stad van Nederland. Ook hebben we goede sier gemaakt omdat we veiligheid borgen en de omgeving mooier maken. Men vond het een voorbeeld voor de wereld. Een mooier compliment kunnen we niet krijgen.” ~

Overstromingen in EuropaDit najaar eisten overstromingen in Europa het leven van tientallen mensen. De schade loopt in de miljoenen. In de Ierse stad Dublin viel in één dag even-veel regen als normaal in een maand. Rivieren traden buiten hun oevers en grote delen van de stad stonden onder water. In het Italiaanse Ligurië en Toscane stroomden rivieren door zware regen over en werden bruggen vernield. Ook verzakte in verschillende dorpen de grond. In het Italiaanse Genua zorgde hevige regenval eveneens voor enorme overstromingen. In Zuid-Frankrijk en Noord-Spanje kostte hevig noodweer aan minstens 21 mensen het leven. ~

Waar een klein land groot in is ...

Nederland koploper in waterveiligheid

Overstromingen: de afgelopen jaren was het regelmatig raak in de wereld. De economische, ecologische maar ook emotio-nele gevolgen van een over-stroming zijn groot. Hoe pakken we in Europa dit grensoverschrij-dende probleem aan en waarom zijn de ogen vaak gericht op Nederland?

Prestigieuze prijs voor Nijmegenvervolg op pagina 6

De afgelopen vijftien jaar vonden in Europa meer dan honderd grote overstromingen plaats. Dit heeft gezorgd voor grote

problemen. Zo werd in 2010 Polen zwaar getroffen en kampten Frankrijk, Oostenrijk, Tsjechië, Duitsland, Hongarije, Slowakije, Servië, België en de Oekraïne met water-overlast. In totaal moesten duizenden mensen hun huis verlaten en overleefden ruim honderd Europeanen de rampen niet. De schade aan gebouwen, natuurgebieden, auto’s, inboedels en waterwerken liep in de

miljarden euro’s. De enorme emotionele schade kan nooit worden vergoed.

Grensoverschrijdend probleemDe overstromingen van de Rijn, Maas en Elbe in 2010 toonden weer eens aan dat het om een grensoverschrijdend probleem gaat. Reden genoeg voor een structurele, integrale en internationale aanpak van de hoogwater-problemen. Na het hoogwater in 1993 en 1995 zijn de ‘Internationale Actieplannen Hoogwater voor Rijn en Maas’ opgesteld met als doel het verlagen van de waterstanden en

Heel veel mensen werken aan Ruimte voor de Rivier. We laten vier harde werkers uit het veld aan het woord.

Maak kennis met Jan Hendrik Dronkers, directeur-generaal van Rijkswaterstaat, en zijn visie op waterveiligheid.

Waterstand verzamelde voor u tips voor leuke en leerzame uitjes. Dat wordt genieten in de kerstvakantie.

04

02

07

foto

: Ste

phen

, Dub

lin, I

erla

nd

Een brandweerman helpt een bewoner bij het evacueren uit zijn woning. Zware regenbuien zorgden

voor overstromingen in grote delen van Europa.

01 december 2011 | Ruimte voor de Rivier

WaterstaNd 17

Rijkswaterstaat en Ruimte voor de RivierIn het programma Ruimte voor de Rivier werken rijk en regio nauw samen. Ruimte voor de Rivier werkt in opdracht van de ministeries van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (E,L&I) en Infrastructuur en Milieu (I&M) en is ondergebracht bij Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat is zelf trekker van 12 Ruimte voor de Rivier-projecten:• Noordwaard• Waterberging Volkerak-Zoommeer• Hondsbroeksche Pleij• Zomerbedverlaging Beneden-IJssel• Kribverlagingen Beneden-Waal,

Midden-Waalen Fort Sint Andries • Uiterwaardvergraving en Middelwaard,

Doorwerthsche Waarden en De Tollewaard

• Rivierverruiming Elst• Uiterwaardvergraving Meinerswijk

ZOOMMEER

NIEUWE WATERW

EGNIEUWE MAAS

PANNERDENSCH

KANAAL

IJSSEL

BOVEN-RIJN

WAAL

NEDERRIJN

LEK

NIE

UWE

MER

WED

E

STEU

R-

GAT

MERWEDE

NO

ORD

DO

RD

TSC

HE

K

IL

SPUI

OUDE MAAS

MARKERMEER

KETELMEER

BERGSCHE MAAS

AMER

HOLLANDSCH DIEP

KRAMMER/VOLKERAK

HARINGVLIET

UITERWAARDVERGRAVINGKEIZERS-, STOBBEN- EN OLSTERWAARDEN

UITERWAARDVERGRAVINGSCHELLER EN OLDENELER BUITENWAARDEN

DIJKVERLEGGING WESTENHOLTE

HOOGWATERGEUL VEESSEN-WAPENVELD

UITERWAARDVERGRAVING BOLWERKSPLAS, WORP EN OSSENWAARD

DIJKVERLEGGINGVOORSTERKLEI

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / ARNHEMSE- EN VELPSEBROEK

UITERWAARDVERGRAVINGHUISSENSCHE WAARDEN

UITERWAARDVERGRAVINGMILLINGERWAARD

OBSTAKELVERWIJDERING SUIKERDAM / GENDTSE WAARD

KRIBVERLAGINGWAALBOCHTEN

DIJKVERLEGGINGHONDSBROEKSCHE PLEIJ

DIJKTERUGLEGGING LENT

KRIBVERLAGING WAAL FORT ST. ANDRIES

UITERWAARDVERGRAVINGMUNNIKENLAND

RIVIERVERRUIMINGOVERDIEPSE POLDER

DIJKVERBETERING BERGSCHE MAAS / LAND VAN ALTENA

KADEVERLAGING ZUIDERKLIP

KADEVERLAGINGBIESBOSCHWATERBERGING

VOLKERAK-ZOOMMEER

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / VOORNE PUTTEN

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / HOEKSCHE WAARD

DIJKVERBETERING LEK / LOPIKER- EN KRIMPENERWAARD

DIJKVERBETERINGAMER / DONGE

DIJKVERBETERING STEURGAT /LAND VAN ALTENA

ONTPOLDERINGNOORDWAARD

UITERWAARDVERGRAVINGAVELINGEN

KRIBVERLAGINGBENEDEN-WAAL

DIJKVERBETERING LEK / BETUWE / TIELER- EN CULEMBORGERWAARD

DIJKVERBETERING LEK / ALBLASSERWAARD EN VIJFHEERENLANDEN

UITERWAARDVERGRAVINGBOSSENWAARD, PONTWAARD EN HEERENWAARD

OBSTAKELVERWIJDERINGMACHINISTENSCHOOL ELST

UITERWAARDVERGRAVINGDE TOLLEWAARD

UITERWAARDVERGRAVINGMIDDELWAARD

DIJKVERBETERING NEDERRIJN /GELDERSCHE VALLEI

UITERWAARDVERGRAVINGDOORWERTHSCHE WAARDEN

UITERWAARD-VERGRAVINGMEINERSWIJK

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / BETUWE / TIELER- EN CULEMBORGERWAARD

KRIBVERLAGINGMIDDEN-WAAL

DIJKVERLEGGINGCORTENOEVER

ZOMERBEDVERLAGINGBENEDEN-IJSSEL

Zwolle

Kampen

Deventer

Apeldoorn

Tiel

Utrecht

Amersfoort

Hilversum

Amsterdam

Almere

Lelystad

Haarlem

Culemborg

Nijmegen

’s-Hertogenbosch

Eindhoven

Rotterdam

Den Haag

Leiden

Dordrecht

Bergen op Zoom

Zutphen

Velp

Arnhem

ruimte voor de rivier in het kortIn de afgelopen eeuwen hebben de rivieren steeds minder ruimte gekregen. De rivieren liggen ingeklemd tussen steeds hogere dijken en achter die dijken wonen steeds meer mensen. Tegelijk is door bodemdaling het land achter de dijken lager komen te liggen. Bovendien regent het vaker en harder waardoor rivieren steeds meer water moeten verwerken. De regering neemt daarom maatregelen om in de toekomst het rivierengebied beter te beschermen tegen over stromingen. De rivier krijgt op meer dan 30 plaatsen meer ruimte. Deze projecten vormen samen het Programma Ruimte voor de Rivier. Een rijksprogramma dat samen met regionale overheden zorgt voor de veiligheid van circa vier miljoen Nederlanders. Naast veiliger wordt het rivierengebied ook mooier en aantrekkelijker gemaakt en biedt het meer ruimte aan natuur en recreatie. Programma Ruimte voor de Rivier is een samenwerkingsverband tussen Rijkswaterstaat, gemeenten, provincies en water schappen.

actuele projecten

uitvoering niet meer nodig door het behalen van extra waterstanddaling bij omliggende projecten

De grootste uitdaging van Jan Hendrik Dronkers is om in samen-spraak met de bewoners en betrokkenen het Programma

Ruimte voor de Rivier zo goed mogelijk uit te voeren. “Dat is nog niet zo eenvoudig, Ruimte voor de Rivier is namelijk een ingrij-pend programma. We lossen de hoogwater-problematiek op een andere manier op dan dat we tot dusver gewend zijn. We geven op ruim dertig plaatsen meer ruimte aan de rivier voor een groter belang: veiligheid.”

samenwerking rijk en regio“Ruimte voor de Rivier heeft ingrijpende consequenties voor individuele bewoners”, vervolgt de hoogste baas van Rijkswaterstaat. “De projecten moeten daarom op een

zorgvuldige manier worden uitgedacht en uitgevoerd. Ik was laatst op bezoek bij een agrariër in Veessen-Wapenveld. Voor deze man is het heel vervelend dat in zijn woon- en werkomgeving een project wordt uitgevoerd. Tegelijkertijd snapt hij wel waarom het nodig is.” Daarnaast vindt Dronkers Ruimte voor de Rivier een mooi programma: “Waterveiligheid en gebieds-ontwikkeling gaan samen, dit biedt kansen

voor de regio. De gezamenlijke werkwijze van rijk en regio kenmerkt Ruimte voor de Rivier, en het werkt! Daar ben ik best trots op.”

de praktijkSteeds meer projecten van Ruimte voor de Rivier komen in de uitvoering. “Dit is span-nend. Iets bedenken is één, maar uitvoeren is twee. In de uitvoering van zulke grote projecten kan natuurlijk altijd iets misgaan. Wat ik ontzettend belangrijk vind, is dat we dit dan goed opvangen en er op een open en transparante manier mee omgaan.”

“Als we in 2015 de veiligheidsdoelstellingen hebben gehaald en de bewoners zijn tevreden, dan hebben we het goed gedaan”, aldus directeur-generaal van Rijkswaterstaat Jan Hendrik Dronkers over Ruimte voor de Rivier. “Absolute veiligheid kan niemand geven, ook dit programma niet, maar we leven in de best beveiligde delta ter wereld.”

‘We leven in de best beveiligde delta ter wereld’

‘Als inwoners tevreden zijn, dan hebben we ’t goed gedaan’

Natte voetenDronkers woont in het rivierengebied en ervoer zelf de risico’s van hoogwater. “Ik kom uit Arnhem-Zuid, vlakbij het project Meinerswijk. In ’93 en ’95 stond ook bij ons het water erg hoog. Je voelt dan die angst van ‘gaat dit wel goed’? We hebben toen spullen verhuisd naar de eerste verdieping. Natuurlijk bestaat er altijd een kans dat er ooit ergens een dijk doorbreekt, maar met Ruimte voor de Rivier maken we die kans wel veel kleiner.” ~

02 december 2011 | Ruimte voor de Rivier

Nieuwe site in de luchtDe website van Ruimte voor de Rivier is helemaal vernieuwd. U vindt hier de voorlichtingsfilm over Ruimte voor de Rivier, filmpjes over verschillende projecten en nieuws-berichten. Verder staan op de site tweets, een speciale kinder pagina en informatie over de meer dan dertig projecten, die we langs de rivier uitvoeren. ~ Kijk op: www.ruimtevoorderivier.nl

Beeldbepalende schoorsteen elst blijftDe steenfabriek in Elst wordt afgebroken omdat Rijkswaterstaat de Nederrijn meer ruimte geeft. De beeldbepalende schoorsteen blijft echter vooralsnog staan. De schoorsteen is een verwijzing naar de vroegere baksteenindustrie in dit gebied, waar veel Elstenaren hun boterham verdienden. Het Utrechts Landschap zoekt naar financiering om de schoorsteen te restaureren. De sloop van de fabriek vindt in delen plaats zodat de vleermuizen in de oude fabriek kunnen blijven overwinteren. ~ Meer informatie: www.nederrijn.net/elst/bouwcommunicatie

Kraan Hondsbroeksche Pleij kan openIn het Rijkswaterstaat-project Hondsbroeksche Pleij in Westervoort is een mijlpaal bereikt: het rivierwater kan voort-aan bij hoogwater de hoogwatergeul instromen. Afgelopen maand zijn de tijdelijke dijk en de veerdam, die de toegang tot de hoogwatergeul blokkeerden, weggegraven. Hierdoor kan de voormalige uiterwaard eindelijk dienst doen als regelkraan en het water verdelen over de Rijn en de IJssel. Het project is bijna klaar en wordt op 30 januari 2012 opgeleverd in aanwezigheid van staatssecretaris Atsma. ~Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl/hondsbroekschepleij

Premier rutte bezoekt Overdiepse terpenOp 23 november heeft premier Rutte een bezoek gebracht aan de Overdiepse Polder. Rutte sprak tijdens zijn twee uur durende bezoek met onder meer de aannemer en boer Nol Hooijmaijers, een van de bedenkers van het terpenplan. In Overdiep worden acht terpen aangelegd waarop boeren-bedrijven komen te staan. Op deze manier ontstaat er ruimte voor extra waterberging bij extreem hoogwater. De Neder-landse deskundigheid op dit gebied vormt een krachtig exportproduct. Zo is het project van Ruimte voor de Rivier al door meer dan 90 buitenlandse delegaties – van Azerbeidzjan tot Vietnam – bezocht. Via de Rijksvoorlichtingsdienst liet Rutte weten erg onder de indruk te zijn van het project. ~

rijkswaterstaat kan beginnen in deNoordwaardDe Raad van State heeft uitspraak gedaan in de beroepen die twaalf inwoners van de Noordwaard tegen het Rijksinpassings-plan hadden ingediend. Het plan blijft op hoofdlijnen overeind. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu moet het Rijks-inpassingsplan op enkele onderdelen beter motiveren of aan-passen. Het gaat hier onder andere om de regeling voor het aantal slaapplaatsen in bed & breakfastaccommodaties en de bouwhoogteregeling voor de nieuwbouw van woningen op terpen in de Noordwaard. Rijkswaterstaat krijgt vier maanden de tijd om de aanpassingen door te voeren. Omdat het plan op hoofdlijnen ongewijzigd blijft, kan het werk beginnen. ~ Meer informatie op: www.ruimtevoorderivier.nl/noordwaard

Besluit MunnikenlandWaterschap Rivierenland heeft samen met enkele andere overheden en betrokkenen uit de regio plannen gemaakt voor de herinrichting van het Munnikenland bij Zaltbommel: de dijk wordt verlegd bij Buitenpolder het Munnikenland en de uiterwaarden worden verlaagd. Hierdoor krijgt de Waal bij hoogwater meer ruimte en kan dus meer water worden afgevoerd zonder dat de waterstand te hoog wordt. Tot 26 oktober konden belanghebbenden zienswijzen indienen op het ontwerpbestemmingsplan. Begin 1212 wordt het definitieve besluit over het gebied vastgesteld. De uitvoering start volgend jaar. ~ Meer informatie: www.waterschaprivierenland.nl

staatssecretaris in Veessen-WapenveldIn oktober bracht de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, Joop Atsma, een werkbezoek aan Veessen-Wapenveld. Hij sprak met leden van de klankbordgroep, vertegen woor-digers van de landbouwsector en lokale en regionale bestuur - ders over de hoogwatergeul. Onderwerpen waren de land-schapszone, de verkaveling en de bouwweg bij Veessen. De staatssecretaris heeft de gesprekken meegenomen in zijn onder zoek naar de Ruimte voor de Riviermaatregelen langs de IJssel. ~

deventer gegundIn het Deventer IJsselhotel tekenden dit najaar bestuurder Jan Laarman van Waterschap Groot Salland en Bart Pröpper van aannemerscombinatie IJsselfront het contract voor de uitvoering van de werkzaamheden in de uiterwaarden. Hier worden zes nevengeulen gegraven, die zorgen voor een lagere hoogwaterstand op de IJssel en een snellere afvoer in tijden van hoogwater. De aannemerscombinatie IJsselfront bestaat uit Boskalis-van Hattum en Blankevoort. De voor bereidende werkzaamheden zijn gestart. ~ Meer informatie: www.wgs.nl

raket gevonden bij kribverlagingBij de kribverlaging die Rijkswaterstaat uitvoert bij Dodewaard heeft aannemer Paans op 4 oktober een granaat aangetroffen. Paans heeft de werkzaamheden meteen gestaakt en de politie op de hoogte gesteld. Het Explosieven Opsporingscommando is vervolgens uitgerukt om het projectiel te zekeren. Het bleek om een Engelse raket te gaan uit de Tweede Wereldoorlog. De raket wordt binnenkort op gecontroleerde wijze tot ontploffing gebracht ~

03 december 2011 | Ruimte voor de Rivier

IJssel: goedkoper en meer landbouwVoor de waterveiligheid langs de IJssel zijn alle acht maat-regelen die de rivier meer ruimte geven, nodig. Dit blijkt uit de IJsselanalyse die staatssecretaris Atsma (Infrastructuur en Milieu) naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Atsma heeft onderzocht hoe de maatregelen soberder en doelmatiger kunnen worden uitgevoerd. Dit blijkt mogelijk te zijn waardoor er 80 tot 130 hectare grond extra voor de landbouw behouden blijft. Daarnaast leidt de nieuwe aanpak tot een besparing van 20 miljoen euro. ~ Meer informatie: www.rijksoverheid.nl/ministeries/ienm

KOrt NIeuWs

december 2011

Negen jaar lang was Cees zelf schipper op een kraanschip, nu begeleidt hij duw- en kraan-schepen die zand, grind en stenen

vervoeren voor het verlagen van kribben. Afgelopen september is de tweede fase van de verlaging van circa 120 kribben in de Midden-Waal gestart. Aannemingsbedrijf L. Paans & Zonen uit Gorinchem gaat de klus klaren. “We verlagen de kribben gemiddeld met een meter om de rivier meer ruimte te geven. Straks kan het water sneller worden afgevoerd. Dat levert een waterstanddaling op van 7 cm”, legt Cees uit. “Het is een vrij bewerkelijke klus, want het materiaal moet op vele manieren worden getransporteerd. Daar ben ik tegenwoordig verantwoordelijk voor. Hiervoor was ik schipper. Heel soms mis ik het varen wel. Vooral als ik op een schip kom, waarop ik zelf gewerkt heb.”

Kribverlaging in de praktijkNu zorgt Cees dat alle werkzaamheden goed op elkaar aansluiten. “Eerst halen we de stenen van de krib en verwijderen we het dekmateriaal. Dan is het afgraven van het zand aan de beurt. We zeven het en versche-pen het in grote duwbakken naar Overdiepse Polder, waar het wordt hergebruikt voor de aanleg van terpen. Vervolgens brengen we een nieuwe filterlaag aan van split, een soort grind. Dat filtermateriaal moet uit Moerdijk komen.” Werk en transport gebeuren voor het overgrote deel over het water. Het is dus

een drukte van jewelste met al die schepen die af en aan varen. “We creëren een soort trein. Maar als één schakel wegvalt, hapert de hele keten. Als laatste kunnen de stenen weer op de krib en plaatsen we aan het uiteinde een nieuwe baken.”

Projectiel gevonden“Het werk is fysiek niet zwaar, maar je moet wel continu je koppie erbij houden”, aldus Cees. “Je werkt namelijk met kostbaar materiaal en de rivier is druk bevaren. Ook moeten we rekening houden met omwonenden, de scheepvaart, dieren, planten, milieu en hoogwater. En dan hebben we nog archeologische kribben. Daar kijkt een archeoloog mee bij de ontmanteling om mogelijke vondsten in kaart te brengen. “Het spannendste wat ik tot op heden heb meegemaakt, gebeurde enkele weken geleden. Toen hebben we een raket uit de Tweede Wereldoorlog gevonden. Heel bijzonder!” ~

getrokken.” Het is een pittige klus en de inspanning is aan de gezichten van de man-nen af te lezen. “Je moet voorzichtig trekken want als het touw breekt, moeten we opnieuw beginnen.”

trotsDe staalkabel wordt vervolgens omhoogge-trokken en de elektriciteitskabel wordt eraan bevestigd. Dan trekken ze hem door de buis. Enkele uren later ligt hij op z’n plaats. “Het is gelukkig weer perfect verlopen”, vertelt Arie.“Het meest trots ben ik op een elektriciteitskabel van maar liefst 1800 meter die ik ooit in het Rotterdamse Havengebied

trok. Die had een doorsnede van 10 cm en woog 540.000 kilo. Maar elke kabel heeft wel iets en vraagt de nodige voorbereidin-gen”, zegt hij nuchter. “Ik ben altijd weer blij als zo’n kabel er goed in ligt.” De mannen drinken nog een bakje koffie en laden de bus in. Arie: “We gaan lekker naar huis. Misschien kan ik nog wel even vissen.” ~

Als kind wilde Arie astronaut worden, maar hij is erg tevreden met zijn baan als voorman. “De afwisselende omstandigheden en

collega’s maken het werk zo leuk; geen dag is hetzelfde.”Het is weekend als Arie en zijn ploeg van vijf man in de Deventer-uiterwaar-den staan. Ze gaan een vijfhonderd meter lange elektriciteitskabel onder de IJssel doortrekken. “De afgelopen dagen heeft een ander bedrijf al een buis onder de IJssel gelegd”, aldus de voorman. “Een machine met een computergestuurde boorkop maakt het gat en spuit er tegelijkertijd bentoniet, een soort klei in. Daar wordt een mantelbuis van 40 cm doorsnede doorheen getrokken. Daarna kunnen wij aan de slag.”

Pittige klusArie legt uit hoe ze daar de 7,5 cm dikke elektriciteitskabel doorheen trekken: “Eerst blazen we met een enorme kracht een spons door de buis. Aan die spons zit een touw. Als dat touw aan de andere kant is, maken we er een staaldraad aan vast. Het touw is namelijk niet sterk genoeg om de elektriciteitskabel door de boring te trekken. Het touw wordt met de hand terug-

Om de IJssel bij hoog-water meer ruimte te geven, worden bij Deven-ter twee nevengeulen gegraven. In de uiter-waarden liggen nu enkele kabels en leidingen, die moeten worden verplaatst. Een specialistisch werkje. Voor Arie Leijten (45), voorman bij Siers Groep B.V. is het dagelijkse kost.

Uitvoerder Cees den Haan (34) is een echte Werken-dammer en groeide op met water. Veel familie en kennissen werken als schipper of bij een van de vele aannemersbedrijven die waterwerken uitvoeren.

‘elke kabel heeft wel iets’

‘Je moet continu je koppie erbij houden’

‘Het terugtrekken van het touw is ouderwets handwerk’

‘Als één schakel wegvalt, hapert de hele keten’

foto’s: Henri Cormont

04

Twintig jaar joeg hij zijn jeugddroom na, Hans Smulders (49) was beroepsmilitair in het Nederlandse leger en werd tweemaal uitgezon-den naar Bosnië. Toen zijn toenmalige collega in 1998 een civiel explosieven-opsporingsbedrijf startte, hoefde Hans niet lang na te denken en ging bij hem werken.

Vanaf zijn vijf meter hoge kraan kijkt Gilbert de polder in. “Het is een machtig gevoel als je op zo’n zware kraan zit en je moet een

schip met dampend thermisch zand lossen.”Gilbert komt uit de buurt en heeft een bij-zondere band met de rivier en het gebied. “In de zomer gaan we hier vaak waterskiën en jetskiën en vroeger heb ik bij verschil-lende boeren in de Overdiepse Polder gewerkt.” Nu is hij al weer zo’n dertien jaar kraanmachinist bij Martens en Van Oord. “Ik ben in dit werk gerold via het loonwerk. Ik ben een opleiding gaan doen voor het besturen van hydraulische graafmachines en doe nu veel grondwerk en waterbouw-projecten. Het meest interessante project dat ik tot op heden heb gedaan, is het helpen aanleggen van de A35 bij Almelo, maar ook dit project is erg leuk.”

thermisch gereinigd zandMomenteel werkt Gilbert aan de Bergsche Maas, vlak bij het pontje. “We zijn bezig met het overslaan van thermisch gereinigd zand. Dat is warm zwart zand waar stoom vanaf komt. Hoe kouder het is, hoe mistiger het wordt. Dat is wel een moeilijkheidsfactor bij het overslaan. Het maakt het best lastig om jouw productie veilig te blijven draaien. Ik haal met mijn kraan zo’n drie schepen per dag leeg. Dat is zo’n 38.000 ton zand in de week. Dat zand gooi ik in een silo. Vervol-gens komt er een vrachtwagen die onder die silo gaat staan en die automatisch wordt geladen met dat zand. Het zand wordt naar de Overdiepse polder gereden. Daar wordt het gebruikt voor de opbouw van terpen.”

Laatste snufjesGilbert is dik tevreden over zijn kraan. “Ik heb een ‘bakkie’, zodat ik kan communi-ceren met mijn collega’s. Bovendien is de kraan voorzien van de laatste snufjes en het uitzicht is natuurlijk fantastisch. Ik vind het leuk om schepen te lossen en de logistiek te helpen organiseren. Je moet goed opletten want als er wat fout gaat moet je snel in kunnen grijpen. Tot april zijn we nog wel bezig met dat zand. We boffen maar met die terpen”, sluit Gilbert lachend af. ~

Stiekem droomt Gilbert Nerings (31) ervan dat de Overdiepse Polder een keer onder water komt te staan. “Die acht boerderijen op hun terpen steken er dan stoer boven-uit en dan kan ik zeggen, daar heb ik nog aan meegewerkt.”

‘ daar heb ik aan mee gewerkt’

‘We boffen maar met die terpen’

05 december 2011 | Ruimte voor de Rivier

je wat op het spoor bent. En het geeft een enorme adrenalinekick als je daadwerkelijk een bom aantreft. Maar het is ook goed om de opgedane ervaring in het veld te vertalen naar goede adviezen over de aanpak van een explosievenopsporingsproject.”

adrenalinekickZijn mooiste klus was het uitvoeren van een berging van een gecrashte Duitse Messer-schmidt in de gemeente Tilburg. Toch mist Hans het zelf opgraven niet. “Natuurlijk is het spannend als je het vermoeden hebt dat

Noordwaard. Nu we daar voor Ruimte voor de Rivier willen gaan graven moeten we natuurlijk eerst zeker weten dat we niet voor explosieve verrassingen komen te staan. Binnen het projectteam ben ik het aan-spreekpunt voor vragen over de explosieven-opsporing. En samen met de gemeente Werkendam zie ik er op toe dat de werkzaamheden conform de richtlijnen worden uitgevoerd.”

explosievenonderzoekZo’n explosievenonderzoek is nog een hele klus. “Allereerst wordt een historisch voor-onderzoek, een bureaustudie, gedaan. Wat is bekend over de historie van het gebied? Is in het gebied gevochten? Welke vondsten zijn in het verleden gedaan? Vervolgens wordt door een gecertificeerd opsporingsbedrijf een detectieonderzoek gedaan. De detectie-gegevens worden geïnterpreteerd en alle ijzerhoudende voorwerpen worden zo in kaart gebracht. Daarna kan het opsporings-bedrijf gericht de ‘verdachte voorwerpen’ opgraven. Dat is een arbeidsintensief werkje, maar alles behalve saai”, aldus Smulders. “Je weet immers nooit wat een voorwerp is totdat je het opgraaft. Het kan een bom zijn, maar net zo goed een oliedrum of een verroeste fietsbel. Als we explosieven aan-treffen, dan worden deze in een speciaal beveiligde opslagunit opgeslagen om later door de Explosieven Opruimingsdienst op een veilige plek te worden vernietigd.” ~

Sinds 2007 is Hans adviseur op het gebied van explosievenopsporing en begeleidt hij grote infrastructurele

en bouwprojecten. Hans legt uit waarom we een explosievenexpert nodig hebben bij Ruimte voor de Rivier. “In de Tweede Wereldoorlog is behoorlijk gevochten in verschillende projectgebieden, zoals de

de kick van het opsporen van explosieven

‘Een arbeidintensief werkje, maar alles behalve saai’

uItGeLIcHtBIJzONder

WerK

Gerard Dubois

Gerard Dubois

vervolg van pagina 1

het over stromingsrisico. De actieplannen bevatten afspraken en maatregelen, waaron-der de Duitse Oberrheinmaatregelen die tot 2020 doorlopen, en het Nederlandse Ruimte voor de Rivier. Ook werken landen samen bij het uitwerken van Europese richtlijnen over waterveiligheid. Neem de Richtlijn Overstro-mingsrisico’s, waarin staat dat de EU-lidstaten in kaart moeten brengen wat de overstro-mingsrisico’s zijn in hun land en wat ze daar-aan doen. De hoogwaterproblemen worden niet overal in Europa hetzelfde aangepakt. Bovenstrooms wordt meer de nadruk gelegd op het verkleinen van mogelijke schade, Nederland zoekt de oplossing vooral in rivier-verruiming. De verschillen in aanpak komen onder andere door de geografische ligging, bevolkingsdichtheid en beschikbaar budget.

Nederlandse koppositieNederland heeft al jaren een voortrekkersrol in waterinnovatie en -technologie. Het kabinet heeft het Topteam Water opgericht om deze positie verder te versterken. En wij investeren al decennia lang in grote, lande-lijke programma’s, zoals de Deltawerken, de Zandmotor en Ruimte voor de Rivier. Watermanagement is dan ook een belangrijk Nederlands exportproduct. Recent bijvoor-beeld besloten Rijkswaterstaat en China kennis uit te wisselen over de stroom-gebieden van de Rijn en de Huaihe-rivier. De Nederlandse aanpak van de hoogwater-problematiek zorgt jaarlijks voor vele buitenlandse bezoekers aan de Deltawerken en Ruimte voor de Rivier-projecten zoals het Overdiepse Terpenplan, Noordwaard, Hondsbroeksche Pleij en Lent. Toch merkte Marcel Stive, hoogleraar kustverdediging aan

de TU Delft, recent op dat de Nederlandse kennis over de bouw van ‘harde’ water-bouwkundige werken, zoals dammen en keringen, wel wat verwatert. Landen als China zijn geduchte concurrenten geworden. Wel is Nederland koploper in het organi-seren en coördineren van waterkundige projecten zoals Ruimte voor de Rivier, waar vooral de watergovernance-aanpak veel bewondering oogst. Hiermee wordt de inte-grale gebiedsaanpak, en het samenspel van politieke, bestuurlijke, sociaal-maatschappe-lijke, juridische en financiële elementen

bedoeld. Rijk en regio werken intensief samen om goede oplos singen te vinden. Dit vergroot het draagvlak bij de betrokke-nen en zorgt voor betere plannen en minder kans op vertraging.

Internationale samenwerkingDe Europese Unie stimuleert de samen-werking tussen de lidstaten door subsidie beschikbaar te stellen. Nederland is met Ruimte voor de Rivier een belangrijke trek-ker in verschillende internationale samen-werkingsverbanden. Zo is Ruimte voor de Rivier initiatiefnemer in twee Europese samenwerkingsverbanden en verzorgt ze projectmanagement. In het project Flood-ResilienCities (waterveilige steden) wisselen Nijmegen, zeven andere Europese steden (Bradford, Brussel, Dublin, Leuven, Mainz, Orléans en Parijs) en twee universiteiten

(Parijs en Sheffield) kennis uit om steden beter tegen hoogwater te beschermen. Nijmegen liet zich bij het ontwerp van de nieuwe kades bij Lent bijvoorbeeld inspireren door de glooiende, geleidelijk aflopende kades van Orléans. In het project Adaptive Land Use for Flood Alleviation (ALFA) delen het projectteam Overdiepse Polder en vijf andere Europese organisaties, die een overloopgebied beheren, hun kennis en ervaringen. Het Duitse Hördt-project bij Speyer betrekt, geinspireerd door onze watergovernance-aanpak, de regio bij de uitwerking van de plannen voor de inrichting van een overloopgebied. Samen komen we tot betere oplossingen. ~

Meer informatie over de Europese samenwerkingsprojecten: www.alfa-project.eu en www.floodresiliencity.eu

‘Nederland is koploper in watergovernance’

International Water Week 2011

In de eerste week van november vond in de Amsterdam RAI voor het eerst de International Water Week plaats. Zo’n 30.000 waterprofessionals en bestuurders uit de hele wereld kwamen bijeen om oplossingen te bespreken voor de wereldwijde waterproblemen. Ruimte voor de Rivier nam actief deel aan het programma, met onder meer een presentatie van Ingwer de Boer (Programma-directeur) en een beursstand.

De begroeiing van de uiterwaarden is de afgelopen decennia behoorlijk toegenomen. “Door geplande nieuwe natuur en door spontaan

ontstane begroeiing”, legt Kuggeleijn uit. “Dit heeft gevolgen voor de hoogwater veiligheid. Struiken en bomen die in de stroombaan van de rivier staan, zorgen voor opstuwing, wat zorgt voor te hoog water en onveilige situa-ties. Met Ruimte voor de Rivier proberen we dit nu juist te voorkomen. Het beheer van de begroeiing in de uiterwaarden bij een Ruimte voor de Rivier-project is daarom vaak onderdeel van de maatregel.

Overmatige begroeiingRijkswaterstaat werkt aan een (wettelijk) kader om aan te geven welke vegetatie in het uiterwaardengebied vanuit hoogwater-veiligheid mogelijk is. Het project Stroomlijn van Rijkswaterstaat werkt, net als Ruimte voor de Rivier, in het rivieren gebied aan veiligheid. De uiterwaarden worden de komende jaren in het hele rivierengebied op orde gebracht door overmatige begroei-ing te verwijderen.

Natuurlijk veiligNatuurlijk worden niet zomaar alle planten en bomen verwijderd uit het rivierengebied. De Nederlandse riviernatuur is immers uniek en van grote waarde voor onder andere de biodiversiteit. Bovendien zijn sommige natuurgebieden beschermd door Natura 2000 en de Flora en Faunawet. Daarom worden de verschillende belangen zorgvuldig tegen elkaar afgewogen. Echter, voor alle begroeiing die opstuwing van de rivier

veroorzaakt, geldt: zo weinig mogelijk blijft staan, behalve als het een wettelijk beschermd gebied betreft.

PilotRick legt uit hoe dit in zijn werk gaat: “Rijkswaterstaat heeft haar eigen terreinen (zo’n 2.800 hectare) al flink onder handen genomen. Samen met de Dienst Landelijk Gebied en Staatsbosbeheer bereiden we nu 21 gebieden voor om te stroomlijnen. We starten deze winter al met drie pilots. Zodat we ervaring kunnen opdoen met het kappen en kunnen zien welke knelpunten we tegenkomen in vergunningen en derge-lijke. We zijn goed op weg.” ~

De uiterwaarden zijn bedoeld voor het afvoeren van rivier-water bij hoog water. Daarnaast kunnen ze een natuur-, recreatie- en/of landbouw-functie hebben. Als struiken, bomen en andere begroeiing te groot worden, staan ze een goede afvoer van water in de weg. Daarom worden ze de komende jaren ver wijderd. Hierdoor wordt het rivieren-gebied veiliger. “We moeten dus wennen aan kalere uiterwaarden”, aldus Rick Kuggeleijn, projectleider Stroomlijn van Rijkswaterstaat.

‘Wennen aan kalere uiterwaarden’

De Kleine Weerd bij Maastricht

foto: Piek

06 december 2011 | Ruimte voor de Rivier

dickens Festijn in deventer Op 16 en 17 decem-ber waant u zichzelf in het negentiende-eeuwse Londen van Charles Dickens als u door het historische Bergkwartier in Deventer loopt. Ruim 900 personages uit de beroemde boeken van de Engelse schrijver komen dan tot leven. Houdt u rekening met wachttijden. www.dickensfestijn.nl en www.vvvdeventer.nl

Winterfeest in slot Loevestein

Beleef het avontuurlijke winterfeest mee en dwaal

door het kaarsverlichte Slot Loevestein langs sneeuwuilen, ijsberen

en vriendelijke ijsheksen. De weg eindigt bij warm haardvuur en winterse lekkernijen. Het Winterfeest vindt plaats op 27 & 28 december 2011 en 5 & 6 januari 2012. Vanwege de beperkte capaciteit is vooraf reserveren aan te raden. www.slotloevestein.nl

Koning Winter bezoekt Openlucht-museumVan 3 december t/m 15 januari staat het Openluchtmuseum in Arnhem weer in het teken van Koning Winter. Kom schaatsen (gratis te leen), van de sleehelling afroetsjen, en bezoek de ambachtelijke wintermarkt. Of bezoek de watermolen, de Zaanse Schans en luister naar een van de verhalen. www.openluchtmuseum.nl

er op uit in de kerstvakantieWelke leuke en leerzame dingen kunt u doen tijdens de kerstvakantie? De redactie van Waterstand zet de leukste recreatietips langs de rivieren op een rijtje. Wij zijn benieuwd naar uw reactie!

High tech romeinen in Het ValkhofOnder het mom van: ‘Kijk wat ze konden! Doe wat ze deden!’ kunt u tot 4 maart in het Nijmeegse museum Het Valkhof op ontdekkingstocht. Altijd al willen sms’en op z’n Romeins, zelf een stad willen bouwen of willen roeien in een Romeinse boot? Bezoek dan de spectaculaire tentoonstelling High Tech Romeinen. www.museumhetvalkhof.nl

Herbeleef de watersnoodramp in OuwerkerkHet Watersnoodmuseum in Ouwerkerk is geves-tigd in vier ‘caissons’, betonnen boten die zijn gebruikt voor het sluiten van het laatste gat in de dijk in 1953. Het museum probeert een beeld te geven van wat er in verleden, heden en toekomst wordt gedaan in de strijd tegen het water. www.watersnoodmuseum.nl

Kerstballen-wandeling Oranjezon Het Zeeuwse Landschap en de Rotary Club Walcheren organiseren dit jaar voor de vijfde keer de ‘kerstballenwande-ling’ voor kinderen. Deze speur-tocht in kerstsfeer wordt gehouden op dinsdag 27 december tussen 11.00 en 15.00 uur in natuurgebied Oranjezon. Speur samen met je ouders of opa en oma via de kerstballen naar bijzonderheden in dit prach-tige natuurgebied! www.hetzeeuwselandschap.nl

drie musea in één kasteelIn de uiterwaarden van de Rijn rijst het statige kasteel Doorwerth op. In de hoofdburcht zijn drie musea gevestigd: het kasteelmuseum met fraai ingerichte vertrekken waar u het leven in de middel-eeuwen niet alleen kunt zien maar ook kunt ruiken en horen. Verder kunt u er het museum Veluwezoom en het Nederlands Jachtmuseum bezoeken. www.rivierenland.nl/kasteel-Doorwerth

Het Verdronken Land van saeftingheOp 26 december kunt u met Het Zeeuwse Landschap op excursie in ‘Het Verdronken Land van Saeftinghe’, een buiten-dijks gelegen brakwater-schor (kleigrond) met een

oppervlakte van ca. 3.500 hectare, doorsne-

den met diepe geulen. Deze avontuurlijke en fysiek zware tocht is alleen voor mensen die goed ter been zijn en kinderen boven de tien jaar. Trek oude gymschoenen of (hoge) laarzen aan en neem

droge kleding mee. Reserveren kan via:

www.hetzeeuwselandschap.nl

Bart

Nijs

Gerard Dubois

Wint

er in het Openluchtmuseum

Het Zeeuwse Landschap

Het Zeeuwse Landschap

07 december 2011 | Ruimte voor de RivierrecreatIe

tIPs

4KIds

EXPERTEXPLOSIEVENGRAAFMACHINEHOOGWATERINTERNATIONAALKABELKANSENKRAANSCHIPLOIREMERWEDEMILIEUMILITAIRNATUURONDERZOEK

ONTMANTELENOVERSLAGRECREATIERIJNSAMENWERKINGSCHADESILOSTROOMLIJNTONUITVOERDERWAALWINTERZAND

ColofonWaterstand is een kwartaaluitgave van de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR). Met deze nieuwsbrief informeert PDR de bewoners, gebruikers en bestuur-ders van het Nederlandse rivierengebied over de voortgang van het Programma Ruimte voor de Rivier.

Voor meer informatieProgrammadirectie Ruimte voor de RivierAntwoordnummer 52528 3502 VH UtrechtTel.: 088 - 797 29 [email protected]

HoofdredactiePDR Ruimte voor de Rivier

FotografieHenri Cormont, Piek Fotografie

tekstJuliette Rieff - den Boer

realisatie en vormgevingVormVijf

In het programma Ruimte voor de Rivier werkt Rijkswaterstaat samen met regionale overheden om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt meer ruimte. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: het rivierengebied moet er in economisch, ecologisch en landschappelijk opzicht beter van worden. Meer weten? www.ruimtevoorderivier.nl

ISSN nummer: 1876 - 1984

Bredere rivier in Overdiepse Polder

R N S A M E N W E R K I N G

M E E I T A E R C E R K E A

I V R I J U U R O K G A D L

L E I S S U E Z W K R N A S

I I O I T T R I A A A S H R

T S L A N E E B L T A E C E

A O N I D D E E W I F N S V

I L W N E L E T N A M T N O

R P O W Z H O O G W A T E R

R X R A T R E P X E C L S I

T E N K R A A N S C H I P J

M D R E D R E O V T I U A N

S T R O O M L I J N N A O T

L A A N O I T A N R E T N I

We hebben het geweten dat de Waterstandwoordzoeker, met woorden over Ruimte voor de Rivier, terug is. Onze mailbox stroomde vol en we hebben een postzak vol kaarten ontvangen. De oplossing was ‘blaarkoppen’ en winnaars van het fotoboek ‘Rijzende rivier’ van Ruben Smit zijn: H. Janssen uit Deest, H.R.M. Sanders uit Westervoort en mevr. V. van Thiel-Buijs Bastion uit Zaltbommel. Tjeerd Hettema loste de Rebus in Waterstand 15 goed op en heeft vier kaartjes gewonnen voor het Watermuseum in Arnhem. Allemaal veel plezier met uw prijs toegewenst!

Als u dit kwartaal de Waterstandwoordzoeker goed invult, maakt u kans op een van de drie Ruimte voor de Rivier- paraplu’s. Stuur uw oplossing, samen met uw adresgegevens voor 15 januari 2012 bij voorkeur per mail naar: [email protected] of op een (brief)kaart naar: Ruimte voor de Rivier, Waterstandwoordzoeker, Antwoordnummer 52528, 3502 VH Utrecht (een postzegel is niet nodig).

Waterstandwoordzoeker

Lezersfoto’s

Weet je dat er in de Overdiepse Polder terpen worden gebouwd? Die terpen zijn grote heuvels waar boerderijen op staan. Als de Overdiepse Polder onder water

loopt, dan houden de boeren daardoor droge voeten. De boeren zorgen er natuurlijk wel eerst voor dat ook de dieren droog staan.

Zoek de volgende woorden en streep ze weg. Woorden kunnen horizontaal, diagonaal en verticaal staan. Van links naar rechts, maar ook van rechts naar links. Letters kunnen meerdere keren worden gebruikt. De overgebleven letters vormen de uitkomst van de puzzel.

Winterse IJssel bij Zwolle, John Ruiter, december 2010

Wil je meer weten? Bestel dan het kinder-magazine Waterkids op www.ruimtevoorderivier.nl

Blauwe Kamer – Griendweidestrang, Dirk Prins, januari 2009

Nederrijn bij Wageningen, Paul van der Vliet, januari 2011

tIP!Heb je nog mooie of

leuke foto’s van de rivier?

Mail die dan naar

[email protected].

Wie weet zie je ze terug

in Waterstand of op

de website!

08 december 2011 | Ruimte voor de Rivier