Watermerk1e Zeeuwse transitieagenda

Test 2

Voorwoord 3

Watermerk in een minuut 4

Eerste Zeeuwse transitieagenda 5 - 6

Noodzaak tot verandering 7 - 8

Opgaven 8

Transitiebeleid 9

Eilanden van de Deltametropool 10

Toekomstperspectief voor 2048 11 - 12 - 13

Paden en doelstellingen 14 - 15

Water: Zeeland leeft van water 16 - 17

Omgeving: Nieuwe rust 18 - 19

Recreatie en wonen: Flexibel verblijf 20 - 21

Landbouw: Exclusief voor de metropool 22 - 23

Havens en industrie: Van containerloze havens naar containerloze wegen en onzichtbare havens 24 - 25

Energie: Klimaat neutraal 26 - 27

Toekomstbepalende projecten 28

1. Zeeuwse Investerings Netwerk (ZIN) 29

2. Zeeuws dorp op het water 29

3. Rusthoeve 29

4. Eerste eilandtransitie visie (bestaand) 30

5. Eerste Zeeuwse Waterslinger complex in Goes 30

6. School of Life 30

7. Duurzaamheid- en Energielaboratorium Zeeland 31

8. Zilte Floriade 31

Hoe nu verder 32

Inhoud

Watermerk1e Zeeuwse transitieagenda

Test je zeekantDeze transitieagenda richt zich tot de zeekant van elke Zeeuw. Test in 20 vragen hoe sterk jouw zeekant en jouw landkant is ten opzichte van projectmanagers en veranderaars: lees de stellingen zorgvuldig en omcirkel vervolgens bij elke stelling het nummer dat jou het best beschrijft.

1. ...laat mijn spullen slingeren.

2. ...word beschouwd als een soort excentriekeling.

3. ...ben altijd voorbereid.

4. ...heb er een hekel aan om beoordeeld/gezien te worden als vreemd of raar.

5. ...maak er een zootje van.

6. ...weet dat mijn ideeën soms mensen verbazen.

7. ...let op de details.

8. ...houd ervan om gezien te worden als een normaal en ‘doorsnee’ persoon.

9. ...vergeet vaak dingen terug te leggen op de juiste plaats.

10. ...doe dingen die anderen vreemd vinden.

11. ...ga meteen aan de slag met vervelende klussen.

12. ...houd ervan gezien te worden als beschaafd en conventioneel.

13. ...verzaak mijn verantwoordelijkheden.

14. ...kom in opstand tegen autoriteit.

15. ...houd van orde.

16. ...houd ervan om beschouwd te worden als een normaal iemand.

17. ...volg een planning/schema.

18. ...ga tegen de stroom in.

19. ...probeer complexe personen te vermijden.

20. ...ben precies in mijn werk.

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

5 4 3 2 1

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

5 4 3 2 1

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

5 4 3 2 1

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

1 2 3 4 5

5 4 3 2 1

1 2 3 4 5

Helemaal Helemaal niet mee eens mee eensIk...

Deze vragen geven een beeld in hoeverre jij non-conventioneel of juist consciëntieus bent. Hoe accepteer jij het ongewone, hoe open sta jij voor vreemde of zelfs radicale ideeën, hoe groot is jouw verlangen tot innoveren of tot het veranderen van status quo? Of ben je vooral een harde werker, behoedzaam, weldoordacht, gedisciplineerd, opgeruimd en stipt? Uit onderzoek van DRIFT blijkt dat projectleiders signifi cant hoger scoren op consciëntieusheid dan veranderaars en dat veranderaars weer hoger scoren op non-conventionaliteit.

Tel je scoren op de volgende manier op:

Non-conventionaliteitscore: 2+4+6+8+10+12+14+16+18+19 N =

Consciëntieusheidscore: 1+3+5+7+9+11+13+15+17+20 C =

Bij veranderaars: N>C

2

Drie jaar geleden begon in Zeeland een transitiesturingsproces op initiatief van de Hogeschool Zeeland en de Zeeuwse Milieufederatie. Gekozen is voor een zo-genaamde arena-aanpak, waarbij een 20-tal friskijkers en dwarsdenkers uit de Zeeuwse samenleving werd gevraagd om een impuls te geven aan Zeeland richting duurzaamheid. Deze mensen hebben een innovatieve kijk op Zeeland en zijn ervan overtuigd dat het anders en beter kan in Zeeland.

Met veel elan is gewerkt aan een hervor-mingsagenda voor een toekomstig Zee-land: een transitieagenda. Een transitie-agenda is geen gewone beleidsagenda maar een combinatie van visionair denken en praktisch doen. De Zeeuwse transitie-agenda bevat een inspirerende, uitdagende visie op een toekomstig Zeeland, maar ook een aantal uiteenlopende toekomstpaden

naar dit visionair kompas. Bovendien bevat de transitieagenda ook praktische voor-beelden van projecten, zogenaamde door-braakprojecten, die toekomstbepalend zijn en de voorbode kunnen vormen van een toekomstig Zeeland zoals geschetst in de visie. Kortom, groot denken en klein doen hand in hand in één agenda voor een toe-komstig Zeeland.

Dit document is de neerslag van een inten-sief proces, waarbij een hechte band ont-stond tussen een aantal gedreven en be-dreven Zeeuwse koplopers. Zij hadden en hebben een missie die zij willen uitdragen. Dit document is een soort reisgids, bedoeld ter inspiratie voor wie mee wil op reis naar een duurzaam Zeeland.

Jan RotmansDirecteur DRIFT, EUR

Voorwoord

3

Watermerk in een minuut

Wij hebben een aantal Zeeuwen laten reageren op een eerste kennismaking met Watermerk. Dit waren hun vragen:

Wat is Watermerk?Een venster naar de toekomst van Zeeland. Een gecomprimeerde analyse van de ont-wikkeling in Zeeland met een wenkend toe-komstperspectief en voorbeelden van con-crete projecten die een doorbraak teweeg kunnen brengen.

Wat is de hoofdboodschap?Zeeland kan de omslag maken naar een gebalanceerde en dynamische verbonden watereconomie! Nu is Zeeland niet goed voorbereid op de toekomst. Er gebeurt veel in Zeeland maar er is te weinig samenhang in wat er gebeurt. Als je in 2048 een geba-lanceerd Zeeland wilt dan moet je daar nu aan werken. Deze omslag wordt in Water-merk voor een aantal sectoren nader om-schreven: water, wonen, omgeving, indus-trie, landbouw en energie.

Wie zijn de mensen achter Watermerk?Watermerk is ontwikkeld en wordt aan-geboden door een aantal frisdenkers en dwarskijker uit de Zeeuwse samenleving op persoonlijke titel uit betrokkenheid met Zeeland. De ontwikkeling van Watermerk is ondersteund door actieonderzoekers ver-bonden aan de Erasmus Universiteit.

Wat is het doel van Watermerk?Watermerk is een kompas voor de lange ter-mijn met concrete handvatten. Watermerk kan een verbinding vormen tussen wat er al gebeurt in Zeeland en een impuls geven aan wat er nog moet gebeuren.

Wat is de doelgroep?Iedereen die begaan is met de toekomst van Zeeland en verder wil kijken dan de ruis van het dagelijks debat.

Waarom staat er niets over het bestuur in Zeeland?Watermerk is een geluid uit de samenleving,

een handschoen die wordt aangeboden aan het bestuur.

Waarom komen andere sectoren als toe-risme, zorg, cultuur en onderwijs niet aanbod? Watermerk is pas een begin. Kiezen voor deze omslag zal een groot effect hebben op de overige sectoren en vraagstukken zoals onderwijs, gezondheidszorg, de vergrijzing, de culturele sector en vooral ook de recrea-tiesector.

En hoe nu verder?Er zijn al mensen mee aan de slag. Ze wer-ken aan concrete projecten. Enkele koplo-pers uit de arena zullen doorgaan en nieuwe mensen om zich heen verzamelen rondom deelthema’s. Zo ontstaat er een beweging van verschillende kringen mensen.

4

Eerste Zeeuwse transitieagenda

Deze eerste Zeeuwse transitieagenda richt zich op de veranderkant of de zogenaamde Zeekant van elke Zeeuw. Zeeland maakt een transitieproces door; de regio staat aan de vooravond van ingrijpende sociale, econo-mische en ecologische veranderingen. Om te behouden wat het heeft, moet Zeeland daadwerkelijk veranderen. Deze transitie-agenda draagt bij aan de huidige zoektocht in de provincie om zichzelf te vernieuwen. De agenda geeft een handelingsperspectief om uit de oriënterende fase te komen en keuzes te maken. In deze eerste Zeeuwse transitieagenda worden de veranderingen die op de Zeeuwse eilanden1 afkomen on-der ogen gezien. Een wenkend toekomst-perspectief wordt aangereikt, met ambiti-euze doelstellingen en toekomstbepalende doorbraakexperimenten. Deze Zeeuwse transitieagenda is een eerste stap in een meerjarig transitieproces waarin Zeeland een kwaliteitssprong kan maken.

Deze transitieagenda komt voort uit het Zeeuwse arenaproces dat eind 2005 is ge-initieerd. Op initiatief van de Hogeschool Zeeland en de Zeeuwse Milieufederatie in het kader van het provinciale programma

‘Leren voor Duurzame Ontwikkeling’, is de onderzoeksgroep DRIFT (Dutch Research Institute For Transitions) van de Erasmus Universiteit Rotterdam gevraagd een pre-transitieanalyse uit te voeren voor Zeeland. Op 15 mei 2006 hebben een twintigtal Zeeu-wen zich bereid getoond om naar aanleiding van de eerste onderzoeksresultaten (vervat in het rapport ‘Zeeland op een Kantelpunt’) in de luwte te werken aan een wenkend toekomstperspectief voor Zeeland voor de komende 40 jaar. Deze Zeeuwse koplopers nemen op persoonlijke titel deel aan deze Zeeuwse arena. Ze komen uit het bedrijfs-leven, regionaal bestuur, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties en delen het besef dat Zeeland ingrijpend moet ver-anderen om zich adequaat voor te bereiden op een duurzame toekomst. Onder bege-leiding van DRIFT hebben zij in een tiental arenasessies gewerkt aan een gemeen-schappelijke visie voor Zeeland in de vorm van een wenkend toekomstperspectief. Onze hoop is, dat deze hervormingsagenda Zeeland zal helpen om een schaalsprong te maken naar een duurzame toekomst. Want dat is hard nodig: voor onze kinderen en voor hun kinderen.

‘Vernieuwing of innovatie ontstaat door de combinatie van kennis,

geld en attitude, waarbij de attitude, de open opstelling naar nieuwe

ontwikkelingen, een dominante factor is. Zonder een herschikking van

waarden, zonder zelfs een omkering van waarden, krijgt nieuw denken geen kans en zal een afhoudende attitude nieuwe initiatieven laten

verzanden, omdat nieuwe kansen als bedreigend worden ervaren.’

‘Iedere Zeeuw is zozeer verbonden met zijn land en de zee dat hij/zij als vanzelfsprekend begrijpt waar het

heen moet.’ 2

1 Met de term Zeeuwse eilanden duiden wij hier het hele Zeeuwse territorium. Wij gebruiken de term om grote verscheidenheid binnen Zeeland en bijzondere ligging in de metropool van Zeeland te benadrukken.

2 De quotes in dit document zijn uitspraken die plaatsvonden tijdens het arenaproces.

Neem kennis van deze transitieagenda en geef uw reacties op:http://watermerk.ning.com 5

‘Verscheidenheid in eenheid. Niet in verdeeldheid. Alleen dan komt het kloppend hart van Zeeland tot leven. Vanuit de kracht van alle aanwezige identiteiten en niet als bedreiging

ervan. Dit rapport wil laten zien hoe dat zou kunnen.’

‘Het document is een impulsdocument. Het is een kompas ter inspiratie. We kijken naar de lange termijn. Het document kan als leidraad voor besturen dienen. Bedoeling is ook

dat het mensen tot nadenken zet.’

‘Een groep enthousiaste Zeeuwen, uit vele hoeken van de samenleving, werkten samen om een gezamenlijke visie op de toekomst van onze mooie provincie vast te leggen. Een visie die een combinatie is van bevlogenheid en ambitie, van realisme en dromen. Een visie die urgentie uitstraalt. Maar ook een visie die als uitgangspunt heeft dat we leven, wonen en werken in een prachtige provincie die heel veel te bieden heeft. Een visie die

uitgaat van kracht en niet van beperkingen.’

‘Innovatie is in Zeeland mogelijk zolang het uitgaat van de gemeenschap en van de genius loci, de aard van de plek.’

6

Zeeland kent een unieke verscheidenheid. Geen enkele andere provincie in Nederland kent een identiteit die zo geworteld is in een eilandenstructuur en die zo’n bijzondere rela­tie en geschiedenis heeft met het water. De eilanden zijn nog altijd te herkennen. De ver­scheidene bevolkingsgroepen hebben zich zichtbaar ingespannen voor het behoud van de mentaliteit en het karakter van hun gebied. In het recente verleden werd de dynamiek van de ontwikkeling bepaald door ingrijpende gebeurtenissen en de snelle veranderingen in de maatschappij na de Tweede Wereldoor­log: de Deltawerken, de modernisering van de landbouw, de opkomst van de havenge­relateerde industrie en het massatoerisme. Zeeland heeft deze dynamiek in goede ba­nen weten te leiden en weten te kapitaliseren. Na 1950 nam het sociaal, het economisch en het ecologisch kapitaal van Zeeland fl ink toe. Sinds 1970 echter nam de groei signifi cant af. Het ecologisch kapitaal daalde zelfs licht.

Uit allerlei beleidsnota’s en innovatieprojecten blijkt dat het bestuur zich van deze situatie bewust is en op zoek is naar een nieuwe oriëntatie. En meer dan in de jaren zestig en zeventig zal Zeeland een wenkend perspec­tief zelf vorm moeten geven.

Er dient zich op dit moment geen brede maat­schappelijk dominante ontwikkelingsgolf aan waarvan Zeeland min of meer automatisch de

Noodzaak tot verandering

7

vruchten kan plukken. Dat stelt het bestuur voor een majeure opgaaf die om heldere, soms zelfs scherpe keuzes zal vragen. Zeker bezien in het licht van de voor Zeeland speci­fi eke omgevingsdynamiek: van de op handen zijnde klimaatverandering en de daarmee sa­menhangende stijging van de zeespiegel tot de vergrijzing en van schaalvergroting van de landbouw tot zorg voor het in stand houden van de sociale cohesie. Ergo, voor het op peil

houden van het onderwijs, de culturele infra­structuur, de zorg en de arbeidsmarkt. De traditionele Zeeuwse economische dragers ondervinden door de globale netwerkecono­mie meer en meer concurrentie op de Neder­landse en Europese markten.

Bestuurlijk blijkt men zich bewust van de noodzaak van een nieuwe focus. Titels van het provinciaal collegeprogramma als ‘Alle Zeilen bij’ en ‘Nieuwe Verbin-dingen’ spreken voor zich. Het geluid van de noodzaak tot een meer radicale verandering valt meer en meer te horen. De verhalen over ‘anders wonen, anders werken, anders omgaan met water, an-ders omgaan met de verwachte demo-grafi sche krimp’ klinken luider en luider. Minder zichtbaar is het kader van waar-uit de keuzes gemaakt zouden moeten worden. En dat is wel nodig. Het is tijd om met elkaar een gemeenschappelijke oriëntatie te ontwikkelen op basis van een gedeeld perspectief. De waardevolle verscheidenheid heeft baat bij een alge-meen en gedeeld kader. Juist zo’n kader kan de eigen identiteit versterken en te-gelijkertijd Zeeland als geheel stralend op de kaart zetten.

De op gave voor Zeeland is om een duur-zame dynamiek te creëren die voortkomt uit de eigenheid en verbondenheid van de Zeeuwse Eilanden. Gebruik de verande-ringen die op Zeeland afkomen (klimaat, water, demografische krimp, economischeglobalisering, schaalvergroting landbouw, energieproblematiek) om een kwaliteits-

Opgaven

sprong te maken richting duurzaamheid en om een herwaarde ring te krijgen van de Zeeuwse eilanden in de omliggende regio. Rust en ruimte staan nu prominent op het visitekaartje van Zeeland. Maar kunnen die worden vertaald in nieuwe waarden en worden ingepast in een nieuwe dyna-miek? Duurzaamheid biedt tal van kansen voor Zeeland. Maar dat vergt lef en moed, omzichteprofilerenalseenproeftuinvoorduurzame ontwikkeling.

‘In Zeeland bloeien 1.000 bloemen, maar ze bloeien allemaal apart.’

‘Op macro-niveau wordt Zeeland gezien als inert op micro-niveau blijkt dat er van alles gaande is.’

‘Verscheidenheid in eenheid. Niet in verdeeldheid. Alleen dan komt het

kloppend hart van Zeeland tot leven. Vanuit de kracht van alle aanwezige identiteiten en niet als bedreiging

ervan. Dit rapport wil laten zien hoe dat zou kunnen.’

8

Een radicale verandering in kleine stappen vergt een ander type beleid dan normaal. Het vergt beleid gericht op heel lange termijn, in betrekkelijke luwte, ge-richt op zoeken, leren en experimenteren. Een schaduwbeleid wat stimuleert en ruimte biedt (niet alleen fi nanciële ruim-te, maar juist ook mentale ruimte, juridi-sche ruimte en organisatorische ruimte) en wat gericht is op hervormingen. Dat vraagt om nieuwe beleidsinstrumenten, zoals een hervormingsagenda (transitie-agenda), een arena, een wenkend toe-komstperspectief, transitiepaden er naar toe en transitie-experimenten.

Nederland en ook Zeeland zullen de komende vijftig jaar ingrijpend veranderen, wellicht nog meer dan in de afgelopen 500 jaar. Deze transitie vraagt om transitiebe-leid in de vorm van een organisch ontwik-kelingstraject. In dit kader is de Zeeuwse transitiearena in het leven geroepen om een langetermijnperspectief te ontwikkelen. Een groep koplopers (friskijkers en dwarsden-kers, mensen van hoog tot laag met afwij-kende, verfrissende, interessante ideeën en opvattingen over relevante aspecten van de Zeeuwse samenleving) heeft ruimte gekre-gen om de hardnekkige Zeeuwse proble-men onder ogen te zien en in te breken in

Transitiebeleid

het gangbare via het creëren van een wen-kend perspectief voor Zeeland en het uitzet-ten van een spoor van doorbraakprojecten (transitie-experimenten). In de luwte van de aandacht heeft de arena in een interactief proces deze transitieagenda ontwikkeld en een eerste link gelegd naar de praktijk. De agenda bestaat uit een overkoepelend en wenkend toekomstperspectief voor de Zeeuwse eilanden in 2048: klimaatrobuus-te, open parels van de Deltametropool. De hiervoor noodzakelijke omslagen worden beschreven voor de volgende Zeeuwse domeinen: water, landschap, havens en in-dustrie, landbouw, recreatie en wonen en energie. Concrete experimentele activitei-ten worden voorgesteld in de vorm van acht toekomstbepalende doorbraakprojecten.

Deze agenda helpt Zeeland om keuzes te maken en de eerste stappen te zetten in het noodzakelijke Zeeuwse transitieproces. De geformuleerde ambities en daaraan ge-koppelde doelstellingen zullen nader wor-den uitgewerkt met belangstellenden en belanghebbenden. Deze ervaringen zullen worden gebruikt om de transitieagenda aan te scherpen en het ontwikkelde toekomst-perspectief bij te stellen.

9

Eilanden van de Delta metropool

In deze transitieagenda wordt er voor gekozen om de Zeeuwse eilanden te benaderen vanuit het Deltametropool perspectief. De Zeeuwse eilanden ma-ken deel uit van de Noordwest Europese Deltametropool: het stedelijke gebied in de Rijn-Schelde Delta. De opgave is aansluiting te zoeken bij de dynamiek en waarden van deze Deltametropool, wat op termijn bepalend is voor de ontwikke-ling van Zeeland.

Door de geschiedenis van de mensheid zijn Deltagebieden de meest gunstige regio’s geweest voor menselijk leven. Mild zeekli-maat, vruchtbare landbouwgronden en het vervoer over water hebben hun aantrek-kingskracht niet verloren. Veel van deze regio’s kennen een sterke mate van ver-stedelijking en hebben zich ontwikkeld tot Deltametro polen (Vancouver/Fraser; Shang-hai/Yangtze; Lagos/Niger). Ze vormen de belangrijkste knooppunten van de globale

netwerkecono mie van de 21e eeuw. De Zeeuwse eilanden liggen in de opening naar de zee van de Rijndelta en in de groot ste stedelijke concentratie van Europa (nl. de drie hoek Amsterdam-Lille-Keulen). Met lo-gistieke infrastructuur zoals havens, lucht-havens en wereldwijde ICT-verbindingen, scoort deze bijzonder welvarende Delta-metropool hoog in de wereldranglijst van metropolen. Het open water, het landbouw-landschap en de natuur in Zeeland dragen bij aan de kwaliteit van het leven in de metropool. De dynamiek van de metropool laat zich niet eenvoudig omschrijven. Me-tropolitane behoeften en waarden zijn zeer complex en divers. De voor Zeeland type-rende hechte gemeenschappen met relatief homogene waarden staan in scherp con-trast met co-existerende gemengde urbane waardesystemen. Vanuit de metropool is er een groeiende behoefte om tijd te spende-ren (kwaliteitstijd) in de open ruimte onder gelijkgestemden. De waardering van open ruimte komt voort uit een complex beeld-vormingsproces. Voedselzekerheid speelt nauwelijks nog een rol. Uit de media en bui-tenlandse vakanties ontstaat een roman-tisch beeld dat weinig te maken heeft met lokale belevenis van het landschap. Om be-ter gewaardeerd te worden moet Zeeland zich oriënteren op deze behoeftes en waar-desystemen uit de omliggende stedelijke gebieden Amsterdam, Rotterdam, Breda, Keulen, Antwerpen, Gent, etc.

10

Toekomstperspectief voor 2048In 2048 heeft Zeeland zich ingericht op de dynamiek van het water en de dyna-miek van de omliggende steden die zijn samengegroeid tot een metropool (Ant-werpen, Amsterdam, Rotterdam, Breda, Keulen, Gent...). De Zeeuwse eilanden zijn samen met de andere eilanden in de Delta de duurzaamheidsproeftuinen van de Deltametropool geworden. De groot-ste winnaar van deze is de Zeeuwse be-volking zelf. Er komen nieuwe kansen voor jonge generaties om hun identiteit te versterken en de omgeving waarin zij zich thuis voelen te verbeteren.

Leven van het waterZeespiegelstijging en klimaat verandering vor­men een bedreiging voor alle Deltametropolen wereldwijd, dus ook voor Zeeland. Met haar watereconomie profi leert Zeeland zich als het expertisegebied voor nieuwe, dy namische vormen van leven met en op het water. De Zeeuwse kaart ziet er in 2048 radicaal an­ders uit. Land en water zijn anders verweven. Waardevolle kernen worden hard maar duur­zaam be schermd. Nieuwe woonkernen zijn verrezen op en rondom het water.

Flexibel verblijf en nieuwe rustDe eilanden organiseren zich gezamen lijk en ontwikkelen zich tot een gezonde en natuur­lijke omgeving voor tijdelijk wonen. De zorg voor mens en landschap vormt een aantrek­kelijk en contrasterend aanbod voor de bewo­

Zeeuwse eilanden 2084: Duurzaamheidproeftuinen in de Delta

© Watermerk: Eerste Zeeuwse transitieagenda

Toekomstbeelden

11

Kwaliteiten

Zeeuwse eilanden 2084: Duurzaamheidproeftuinen in de Delta

© Watermerk: Eerste Zeeuwse transitieagenda

12

ners in de metropool. De eigentijdse Zeeuw­se filosofie over nieuwe rust speelt in op de groeiende behoefte aan her nieuwd contact met de manifestaties en dy namiek van de natuur: planten, dieren, land schappen, licht en donker, stilte, zonsopgang en zonsonder­gang, getijden. In Zeeland voel je de natuur op intense wijze. In Zeeland kun je tot jezelf komen. De Zeeuwse eilanden bieden nieuwe rust aan via haar architectuur, landschap, activiteiten en voorzieningen. Zo zijn enkele eilanden een trekpleister geworden voor au­thentiek leiderschap. Er is geen betere plek om jezelf te leren kennen dan in een rustige natuurlijke omgeving.

Er wordt met zorg geïnvesteerd in de ontwik­keling van beeldbepalende water­ en land­schappen. De nieuwe waterkaart van Zeeland is even gedetailleerd als de landkaart, met de verschillende typeringen van water, het web van transportverbindingen, de zoneringen voor commerciële, sportieve en woonacti­viteiten. Op het land zijn oude kreken en kleinschalige cultuur gronden hersteld en ze worden beheerd door Zeeuwse landschaps­professionals. Ontwikke ling van landschap en herstel van biodiver siteit gaan hand in hand met een toonzettende landbouw. Deze investeringen komen voort uit de bruisende wooneconomie.

Dankzij het nieuwe perspectief van flexibel verblijf en de nieuwe ontwikkelingen op en rondom het water is de bezettingsgraad van de sterk getransformeerde woningvoorraad ongekend hoog. Nadat er een einde was ge­maakt aan het onderscheid tussen recreatie en vaste woningen, is er structureel geïnves­teerd in de Zeeuwse woningvoorraad: de hele woning voorraad is geïnventariseerd, gesa­neerd en duurzaam gemoderniseerd naar de

behoefte van verschillende nieuwe markten. De voor Zeeland zo typerende traditie van echte dorpen en woonkernen wordt voort­gezet. De Zeeuwse eilanden bieden ruimte voor het ontstaan van nieuwe gemeenschap­pen van gelijkgestemden. Nieuwe tijdelijke bewoners vinden elkaar in Zeeland: gezinnen van Zeeuwse oorsprong met jonge kinderen, senioren, terugkerende professionals uit de metropool, incidentele en terugkomende re­creanten, werknemers die een sabbatsjaar hebben, jonge gezinnen, zelfstan dige profes­sionals. Dankzij het radicaal doorgevoerde nieuwe ontwikkelingsinstrument ‘common in­terest developments’ hebben deze gemeen­schappen zich makkelijk kunnen ontwikkelen op nieuwe locaties in en op het water en in de bestaande leeglopende kernen. Basis­voorzieningen, zorgvoorzieningen en bijzon­dere voorzienin gen voor de tijdelijke en vaste bewoners versterken elkaar. Industriële terpen en Zeelandbouw voor de metropoolDe landbouw, de aquacultuur en de havens en de industrie zijn karakterbepalend gewor­den voor Zeeland: duurzaam, slim en groots. De landbouw maakt steeds weer gebruik van nieuwe hoogwaardige technologische productiemiddelen. Voedingsketens zijn kli­maatneutraal en worden op metropoolniveau gesloten. De hoogwaardige voedingsproduc­ten richten zich op exclusieve vraag uit de me­tropool. De Zeeuwse landbouw is koploper in de eiwittransitie geworden. Productieproces­sen worden in Zeeland ontwikkeld die elders op grotere schaal kunnen worden neergezet ten behoe ve van de biobased industrie. De vruchtbare Zeeuwse landbouwgronden en de Zeeuwse havens wordt geëxploiteerd door een nieuwe keur van agrofood ondernemers. De Zeeuwse industrie en de havens worden

dankzij hun hoge economische waarde kli­maatbestendig gemaakt. Deze eilanden of nieuwe terpen leveren zodanig producten dat de impact op de omgeving tot een mi­nimum wordt beperkt. Het ruimtebe slag is beperkt door een zeer efficiënte indeling en inrichting. De containerstroom over de weg is geminimaliseerd door een breed pakket aan infrastructurele en organisatorische maatre­gelen. De Zeeuwse havengebieden hebben wat deze koppeling en synergie betreft een koploperspositie in de Delta. Bedrijven kun­nen goedkoop grondstoffen betrekken, er wordt milieuwinst geboekt, bedrijven worden nadrukkelijker aan het gebied gebonden. Zo is er een nieuw biobrandstoffencluster ont staan in de kanaalzone Gent­Terneuzen en een aquacultuurcluster bij Zierikzee. De verstoring voor de omgeving wordt gemini­maliseerd (‘zero emissies’, geen affakkeling). Goede bebossing, natuurlijke buffers tussen industrie en bewoning en aandacht voor de natuurwaarden binnen het havenge bied zor­gen voor een inbedding in het land schap. Het vliegwiel van deze ontwikkelingen is het Zeeuwse Investerings Netwerk geweest, een bank die zowel financiële als institutionele en fysieke ruimte heeft geschapen en een net­werk van pionierende ondernemers, beleids­makers, kennisdragers en investeerders om zich heen wist te organiseren. In 2048 is het sociale, economische en ecologische kapi­taal op elk eiland gegroeid.

De Zeeuwse eilanden zijn duurzaamheids­proeftuinen geworden voor de deltametro­pool. Hun gezamenlijke ecologisch, sociale en economische kapitaal draagt bij aan de kwaliteit van het leven en de wereldwijde con­currentiekracht van deze Deltametropool.

13

Paden en doelstellingen

2010• Eerste Zilte Floriade.• Eerste grootschalige algenkwekerij.• Opening DELAB Zeeland en Biobase Europe.• www.flexibelwoneninzeeland.nl is online!• ‘Nieuwe Rust’ kaart met activiteiten en landschappen.• Algemene toepassing van Zeeuwse precisielandbouw.

2009• Oprichting Zeeuwse Investerings Netwerk.• School of Life: Summerschool for authentic leadership.• Aanzet tot eiwittransitie. • Kostbaar paradijs: Schouwen-Duiveland

bekrachtigt eigen transitieagenda.

2015• Zeedorp: opening eerste dorp op het water.• Waterliner: Cargo en personen waterverbindings-

netwerk operationeel.• ‘Voor elke locatie een eigenwaarden- en

woningcombinatie’ basis Nieuwe Zeeuws RO-beleid.• Deltameals liggen in de schappen van de

supermarkten van de metropool.• Zeppelin lijndienst Rotterdam - Middelburg.

De paden richting deze toekomstbeelden worden aangegeven door concrete doelstellingen en toekomstbepalende projecten. Hier volgt een overzicht:

2012• Zeeuwse Waterslinger: bedrijven en huishoudens

vangen regenwater op.• Flexibel Wonen b.v. koopt massaal leegstaande

woningen op voor tijdelijk wonen.• ‘Nieuwe Rust’-master aan de Roosevelt Academy. • Ontwikkeling agrofoodcomplex in havengebied.

1414

2018• Vlinderslagsnelweg tussen Vlissingen

en Bergen op Zoom.• Het duurzame gemengde zilte bedrijf

heeft bijna 100 locaties en een omzet van 200 miljoen euro per jaar.

• 1000 nieuwe passieve energiewoningen aan en op het water.

2030 • Estuarium dynamiek hersteld in Zeeland.• Alle Zeeuwse haven- en bedrijventerreinen

ingepakt of verweven.• Uitbreiding van kustzones met natuurlijke

sedimentatie.

2048• De haventerreinen staan in Deltaplan als

industriële klimaatrobuuste terpen.• Verdubbeling van het zeelandbouw

productieareaal.• Er wonen net zoveel Zeeuwen op en

aan het water als op het land.• Zeeuwse eilanden klimaat neutraal en

50% energie besparing.

1515

OM

SL

AG

Zeeland leeft van water De houding ten opzichte van water ken-merkt de verschillende ontwikkelingen die Zeeland heeft doorgemaakt. Een vruchtbare bodem en de mogelijkheid tot vervoer hebben van Deltagebieden wereldwijd aantrekkelijke vestigings-plaatsen gemaakt. Het water als tijde-lijke opening op de wereld. In de 17e eeuw werd, ook vanuit Zeeland, via de zee een lucratieve verbinding gelegd met verre oorden. Oriëntatie op het land. Zeeuwse internationale handelssteden transformeren zich tot regionale centra voor omliggende landbouwgebieden. De verbinding met de rest van de wereld vindt voortaan plaats via de randen van de Delta. Water is de vijand. Iedere vijftig jaar wordt de delta getroffen door grote watersnoden, waarbij mensen, dieren en goederen ten offer vallen en land verlo-ren gaat. Water vormt een belemmering voor vervoer. De afgelopen vijftig jaar hebben de vervoersstromen over land zich massaal ontwikkeld, ze worden ook in Zeeland langs, boven of onder het wa-ter geleid. Watergrenzen zijn gefi xeerd. Met de afronding van de deltawerken zijn de Zeeuwen gaan wennen aan har-de grenzen tussen land en stilstaand en open water. Water is een bron van wel-vaart. Toeristen komen af op het water in Zeeland. Klimaatverandering vraagt om een omslag in de Zeeuwse houding ten

opzichte van water. In 2048 leeft Zeeland van water.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048Al haar kernfuncties zijn verbonden met het water: veiligheid, recreatie, ecologie, aquacultuur, energie, transport, wonen en werken. Zeeland is voor andere Deltame-tropolen wereldwijd een expertisegebied op het terrein van leven van water. Water trekt de mens aan. Water krijgt weer dyna-miek. Om de verslechterende kwaliteit van het stilstaande water te verbeteren, worden er weer verbindingen met de zee gemaakt. Water wordt van strategisch belang. Door de klimaatverandering (pieken en dalen in neerslag) en de zeespiegelstijging wordt watermanagement een steeds complexer, kostbaarder en kritischer probleem voor de Deltametropool. Vitaliteit en de veilig-heid staan op het spel. Op korte termijn, binnen twintig jaar, zal de delta periodes van droogte te verwerken krijgen waarin zoetwaterschaarste zal optreden. Op lan-gere termijn, binnen honderd jaar, zullen de meest waardevolle kwetsbare gebieden hard beschermd zijn tegen overstromingen. Klimaatverandering vraagt om een om-slag in de Zeeuwse houding ten opzichte van water. Zeeland heeft verzilting in een vroeg stadium geaccepteerd en uitgebaat in de vorm van bijvoorbeeld zilte produc-ten en natuur. Het front van verzilting is

oostwaarts verschoven. De zilte teelt die in Zeeland ontwikkeld is, verschuift mee. Zeeland geeft een ‘flexibel respons’: eenzachte, natuurlijke overgang van water naar land. Zeewaartse verplaatsing en landin-waartse verplaatsing van de kustverdedi-ging wisselen elkaar af. Landaanwinning en inundatie lopen parallel. Zeeland pioniert met de watereconomie: meer terpen, meer wonen, werken en recreëren aan en op het water, meer water in het landschap, meer aquacultuur en zeekraal, meer vervoer over water. Wereldwijd gezien heeft de delta een relatief betrouwbare bron van zoet water; een gezegende uitzonderingspositie. Om ongekende langdurige periodes van droogtete kunnen overbruggen is gewerkt aan waterberging op elk eiland. Zeeland heeft geëxperimenteerdmetfijnmazigemaatrege-len die grootschalig worden georganiseerd. Zeeland investeert in een grijswatersysteem dat zowel gevoed wordt door rivierwa-ter als door lokaal oppervlaktewater. Zoet water wordt geld waard, geen regendruppel gaat verloren. Voldoende zoet water geeft de Zeeuwse landbouw een concurrentie- en ontwikkelingspotentieel. De zeearmen vertonen onder water een grote natuurlijke verscheidenheid. Duiksport heeft zich ont-wikkeld tot een volwassen sector. Mosselen en zeekraal, vroeger beschouwd als armen-voedsel, zijn delicatessen geworden. Getij-den worden gebruikt als bron van energie.

WA

TE

R1

16

(zie ook landbouw, wonen en recreatie, industrie en energie)

2010• Eerste grootschalige

algenkwekerij in Sloegebied.

2012• ZeeuwseWaterslinger:Zeeuws

zoetwaternetwerk. 50 (landbouw)bedrijven en 500 huishoudens vangen hun regenwater op en zijn verbonden in een netwerk.

2030• Uitbreiding van de kustzones met

natuurlijke sedimentatie.• Estuarium dynamiek hersteld in Zeeland.

2015• Waterliner: cargo en personen

waterverbindingsnetwerk met twee regionale distributiecentra voor de vloot van waterstofboten.

2048• De haventerreinen staan in het

Deltaplan als industrieel klimaat robuuste terpen.

• Zeeuwse eilanden klimaat neutraal.

17

OM

SL

AG

Nieuwe rust

De rust van het Zeeuwse landschap wordt erkend door zowel toeristen als door nieuwe en huidige bewoners. In de Zeeuwse omgeving komen mensen tot rust. De structuur van het open land-schap, de kust, de cultuur, de histori-sche kernen, de Zeeuwse eigenheid en zelfbewustheid, de menselijke maat, de lage bevolkingsdichtheid, dragen op een of andere manier bij aan de rust die men zoekt. Terwijl in het omliggende delta-gebied de bevolkingsdichtheid en be-drijvigheid steeds verder toeneemt en steden tegen elkaar aangroeien, blijft het Zeeuwse land een relatief open land-schap. Tot 2008 was rust een erfenis uit het verleden. Anno 2048 straalt Zeeland nieuwe rust uit. De Zeeuwse eilanden bieden nieuwe rust aan via haar architec-tuur, landschappen, activiteiten en voor-zieningen. Deze rust trekt mensen aan.

Doorkijk naar 2048 De Zeeuwse eilanden zijn trekpleisters voor kunstenaars, denkers, managers, schrijvers en alle bewoners uit de Deltametropool die heel dicht bij zichzelf willen komen voor een nieuwe creatieve impuls. De nieuwe rust

helpt je dicht bij de essentie van het be-staan te komen, jezelf op te laden, te leven vanuit je hart in plaats van geconditioneerd te worden door je omgeving...Anno 2048 begint het gevoel van rust al bij het idee van een reis naar Zeeland, en het wordt bevestigd tijdens de reis zelf. De aan-houdende marketing campagnes spreken potentiële bezoekers van Zeeland aan op hun behoefte aan rust. Sinds 1 november 2015 is er een Zeppelinlijnvlucht van Rot-terdam naar Middelburg. De dienst breidt zich al snel uit naar Brussel en Gent. Zee-land is ook goed te bereiken via lijndien-

sten van fluisterstille waterstofboten viade waterwegen. Een web van pontjes en fietspadenmaakteilandhoppenopdefietszeer populair. Niet onderzoekers, maar ar-chitecten, politici, beleidsmakers en onder-nemers hebben zich verdiept in het schep-pen van rust. Het concept ‘nieuwe rust’ is veertig jaar lang leidend geweest bij nieuwe ontwikkelingen. Terwijl de hectiek in het

verstedelijkte gebied is toegenomen, biedt Zeeland bewust nieuwe rust. In de groene ruimte wordt overal gewerkt aan landschap-pen die rust uitstralen, of het nu gaat over wegbermen, dijken en grond in beheer bij wegbeheerders, waterschappen en natuur-organisaties, of over het groen rond gebou-wen en boerderijen. Een filosofie uit het verleden wordt opge-haald. Delen van het landschap worden gestoffeerd vanuit het maatschappelijk nut. Net als vroeger breken de statige boomla-nen de wind rond boerderijen, zorgen fruit-bomen voor zelfvoorziening en knotwilgen

voor brandstof. Knotwilgen en riet kennen een revival en dienen tevens als bron voor de tweede generatie biobrandstofcentrale in de kanaalzone. Langs de hoofdwegen wordt ruimte gemaakt voor rust, bijvoorbeeld door stopplaatsen met vlindervriendelijke en an-dere functionele beplanting. Watergangen, beplanting, kunstobjecten en vergezichten wisselen elkaar af. De nieuwe rust ontkiemt

‘In Zeeland 2048 is veel veranderd, maar je maakt er nog steeds contact met de natuur, het licht, de duisternis, de zonsopgang, de

zonsondergang… de stilte… met jezelf…’

OM

GE

VIN

G2

18

zich tot een Zeeuwse architectuurstroming. Architecten verkennen nieuwe woonvormen en landschappen die breken met het verle-den, maar die de kwaliteit van rust uitstra-len behouden. De Zeeuwse benzinepomp-stations zijn toonaangevende voorbeelden hiervan. Bedrijvigheid wordt vormgegeven op een manier die past in het landschap. De recreatiesector loopt voorop in het uit-dragen en versterken van de rust. Een palet aan diensten wordt aangeboden om de om-geving te proeven en het gevoel van rust te ervaren. Recreatieve verblijfsplaatsen zijn dan ook steeds vaker mogelijk in de natuur-gebieden. Ook de culturele sector gedijt bij de nieuwe rust. Bijzondere locaties worden opengesteld voor festivals en tentoonstel-lingen. Stilte en natuur worden gebruikt als trainingsinstrument in de School of life. Vanuit deze gemeenschap van organisaties wordt een breed palet van cursussen aan-geboden variërend van authentiek leider-schap, creativiteit tot natuureducatie voor lagere scholen. De ervaring met het creëren en het benutten van nieuwe rust is veran-kerd met een nieuwe studierichting aan de Roosevelt Academy.

2009 • SchoolofLife:Summerschoolfor

authentic leaderschip.

2015 • Zeppelinvlucht Rotterdam Middelburg.

2012• ‘NieuweRust’-masteraan

de Roosevelt Academy.

2010 • ‘NieuweRust’kaartmet activiteiten en landschappen.

19

OM

SL

AG

Flexibel verblijf

Sinds de nieuwe verbanden naar het om-liggende verstedelijkte gebied is de aan-trekkingskracht van Zeeland alleen maar toegenomen. Zeeland heeft zich in een vroeg stadium weten te ontwikkelen tot toeristische bestemming. Nu de bevol-king in de Deltametropool vergrijst en de welvaart naar verwachting blijft groeien, zal de vraag blijven toenemen om buiten het verstedelijkt gebied te wonen en te recreëren tussen gelijkgestemden. Toch wordt verwacht dat vele regio’s in de metropool, waaronder Zeeland, te ma-ken krijgen met krimp. In 2048 hebben de Zeeuwse eilanden gekapitaliseerd op hun bijzondere positie in de Deltametro-pool.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048Flexibel verblijven heeft in Zeeland haar vruchten afgeworpen. Het aantal inwoners dat levenslang in Zeeland blijft wonen is licht gedaald, maar het aantal mensen dat er verblijft is gestegen. De jarenlange mar-ketingcampagne, het nieuwe woningbouw-beleid en de grondige transformatie van de woningvoorraad, zijn toonaangevend voor de andere landelijke regio’s in de Delta-

metropool. Vanuit de pionierende activitei-ten rondom de behoefte aan nieuwe rust heeftZeelandopzeerflexibelewijzekunneninspelen op de verschillende verblijfsbe-hoeften in de delta. Zeeland heeft gekapi-taliseerd op haar strategische voorraad aan woonlocaties in de open ruimte, historische kernen aan zee en op het water. Er is een einde gemaakt aan het onderscheid tussen recreatieve en vaste woningen. Een breder palet aan woonvormen werd gestimuleerd. Voor elke locatie worden nieuwe potentiële wooncombinaties bedacht. Via baanbre-kende common interest developments ont-staan nieuwe kernen van gelijkgestemden. Soms betekenen de renovaties en sanerin-gen een lagere inwonersdichtheid en dus meer ruimte, soms een hogere dichtheid met meer voorzieningen. Het landschap, de natuur en landbouwgronden worden gespaard door in te breiden in bestaande kernen. Een nieuwe woonmarkt wordt aan-geboord. Tezamen met de zeelandbouw, nieuwe energie, vervoer over water en vrije-tijdsbesteding verbonden aan het water, vormen de nieuwe dorpen op het water de basis voor de watereconomie. Het is aantrekkelijk voor gezinnen (niet al-

leen van Zeeuwse oorsprong) om zich voor een paar jaar in Zeeland te vestigen en hun kinderen buiten de stad in veiligheid te laten opgroeien. Pas gepensioneerde senioren zoeken steeds vaker Zeeland op en vieren hun actieve vrije leven in de delta. Succes-volle werkende jongeren komen af op de AA locaties en combineren hun tijd in Zee-land met het beoefenen van hun hobby’s op het water en in de lucht. Niet alleen voor vakantiegangers is Zeeland een trekpleis-ter geworden, maar ook voor kunstenaars en wetenschappers die zich voor een sab-batsjaar aan hun routine willen onttrekken. Een vernuftig vraag-en-aanbodsysteem via internet maakte het mogelijk om de ver-schillende tijdelijke verblijfsbehoeften in de Delta te verbinden met Zeeland. Deze virtuele en fysieke verbinding met bewoners van de metropool aan de Zeeuwse eilanden en faciliteiten, woningen en voorzienin-gen, geven de Zeeuwse recreatiesector en de wooneconomie een nieuwe impuls. De florerende Zeeuwse architectuurstrominggeeft vorm aan de nieuwe rust met haar diversiteit aan vernieuwende woonvormen en heeft internationaal aanzien.

RE

CR

EA

TIE

EN

WO

NE

N3

20

2010•www.flexibelwoneninzeeland.nlisonline!

2012• FlexibelWonenb.v.kooptmassaal

leegstaande woningen op voor tijdelijk wonen.

2015• Voorelkelocatieeeneigenwaarden-en

woningcombinatie basis Nieuw Zeeuws RO-beleid.

2018• 1.000nieuwepassieveenergiewoningen

aan en op het water.

2048• ErwonennetzoveelZeeuwenop

en aan het water als op het land.

21

OM

SL

AG

Exclusief voor metropool

Tot midden jaren tachtig fl oreerde de snel gemoderniseerde landbouw. Sindsdien en tot voor kort was de prijs van voed-selproducten extreem laag. De Zeeuwse landbouw is met hulp van subsidie en dankzij het gunstige klimaat, de grond en continue intensieve grondstofi nnovaties zoals precisielandbouw om de productie te verhogen, overeind gebleven.

De eerste helft van de 21e eeuw wordt ge-kenmerkt door wereldwijde tekorten aan vruchtbare grond en grondstoffen. De hui-dige wereldvoedselcrisis is daar een voor-teken van. De wereldbevolking neemt de komende decennia verder toe, evenals de welvaart. Dit betekent een groeiende vraag naar voedsel en grondstoffen. De behoefte aan eiwitten groeit met de groeiende wel-vaart in China en India. Mensen gaan meer vlees consumeren zodra zij daar de mid-delen voor hebben. Klimaatverandering en de eindige voorraad fossiele brandstoffen vragen om nieuwe toepassingen van agro-grondstoffen. In 2048 dragen de Zeeuwse eilanden wezenlijk bij aan voedsel- en grond-stoffenvoorziening in de Deltametropool.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048Aquacultuur en landbouw manifesteren zich als verweven functies. Er is een duurzame vorm van mosselkweek- en visserij gevon-den zowel op zee als op het land. In de havens is ruimte gereserveerd voor agro-foodcomplexen waarbij veeteelt, viskweek,

glastuinbouw, energiewinning en industrie worden gecombineerd. Hier wordt ook de distributie georganiseerd. De groengordels rond deze complexen bestaan uit fruitteelt en snelgroeiende productiehout. Netwerken van vooruitstrevende ondernemers, be-leidsmakers en kennisdragers anticiperen op steeds vaker optredende wereldwijde tekorten. Zeeland is voortdurend op zoek naar nieuwe producten die de Deltametro-pool kunnen voeden: producten (en vervan-gers van producten) waar een tekort aan dreigt, producten die in de smaak vallen en die zonder veel input op Zeeuwse grond geproduceerd kunnen worden. Zeeland is vanaf 2010 bijvoorbeeld proeftuin voor de eiwittransitie. Zeeland pioniert met het pro-duceren en het vermarkten van vleesvervan-gers. Peulvruchten worden herontdekt. Het productieareaal en de afzet van dit gewas,

dat stikstof uit de lucht kan binden, neemt sterk toe. Peulvruchten vallen in de smaak bij de snel vegetarisch wordende Delta-metropool, die door de enorme stijging van de vleesprijs naar alternatieven zoekt. Eiwitten worden ook uit groenbemester, aardappelloof en andere producten ge-haald. Traditionele gewassen, speciale zilte gewassen en natuurlijk de vleesvervangers, belanden na verwerking in de schappen

van de supermarkten van de metropool. In speciale Zeeland-schappen worden kant- en klare deltamaaltijden verkocht, hiertoe worden contracten afgesloten met en-kele supermarktketens. Elke gram die niet wordt benut door menselijke consumptie en die voorheen grotendeels verloren ging en hooguit als grondverbeteraar eindigde, wordt verwerkt als grondstofonderdeel in diverse winstgevende industrieën. De che-mische industrie, die voorheen afhankelijk was van aardolie als grondstof, is groten-deels overgeschakeld op deze grondstof-fen afkomstig uit de landbouw. In nauwe samenwerking met het DELAB worden grondstofcomponenten ontwikkeld en ver-markt voor textiel, bioplastics en farmaceu-tische industrie. Tal van grondstoffen, ook afval, die voorheen in de verbrandingsoven eindigden, worden hergebruikt als grond-

stof in de chemische industrie. Ook wordt veelvuldig gebruik gemaakt van het casca-desysteem waarbij waardevolle elementen uit grondstoffen worden gehaald, die voor innovatieve toepassingen worden gebruikt. De landbouw speelt op deze trend in door producten te gaan kweken, die dankzij ge-netischemodificatieeenhooggehalteaande gewenste stoffen bevatten. Daarnaast worden reststromen vanuit de landbouw

‘Zo hoorde je ook in Zeeland wel, dat we het wel zonder of althans met minder landbouw zouden kunnen doen.’

LA

ND

BO

UW

4

22

omgezet in biobrandstoffen, waarvoor een slimmefiscaleregelingisafgesproken.De proefboerderij De Vegahoeve vervult een internationale voortrekkersrol in de selectie en productie van gewassen met gewenste, specifieke eigenschappen. De ZeeuwseTong heeft zich ontwikkeld tot een sterke nieuwe pijler in de regionale economie, één van de geslaagde innovaties van de provincie.

Er ontstaat een twintigtal nieuwe agro-kennisclusters in de delta. Verwerkende industrieën, agrarische bedrijven, gespe-cialiseerde kennisinstellingen en de lokale proefbedrijven vormen het vliegwiel van de Zeeuwse innovatiekracht. Net als in de 20e eeuw kijkt de hele wereld naar de intensieve delta land- en zeebouw (zeelandbouw). Pro-ducten waar Zeeland van oudsher goed in was: aardappelen, bieten en uien, behoren tot de duurzaamst geproduceerde produc-ten dankzij innovatieve technieken, zoals precisielandbouw en zeer gespecialiseerde watertoevoer. Er zijn innovatieve systemen ontstaan om zoetwater optimaal te benut-ten. Regenwater wordt zorgvuldig opgesla-gen in bronnen, waaruit de landbouw naar behoefte kan putten.

Het in 2007 in de landbouw gestarte GPS-project, is een groot succes geworden en heeft veel nieuwe toepassingsmogelijkhe-den gekregen. Zowel op het gebied van gewasbescherming, voeding als optimaal oogsttijdstip en navigatie binnen het per-

2009• Aanzettoteiwittransitie

peulvruchten en andere geschikte gewassen voor de eiwitten transitie.

2010• AlgemenetoepassingvanZeeuwse

precisielandbouw inputs en water.

2018• Hetduurzamegemengde

zilte bedrijf is op bijna 100 locaties en een omzet van 200 miljoen euro per jaar. 2048

• Verdubbelingvanhetproductieareaal via Zeelandbouw.

ceel, is de techniek verder geoptimaliseerd en wordt algemeen toegepast in de land-bouw. Er is een combinatie gemaakt tussen precisielandbouw en de eiwittransitie door optimalisatie van producten waarbij ge-stuurd wordt op eiwitgehalte.

Zeeland is koploper in de ontwikkeling en vermarkting van gezondheidsmenu’s. Hier-toe wordt samengewerkt met topkoks uit de hele metropool.

2015• Deltamealsliggeninde

schappen van de super-markten van de metropool.

23

OM

SL

AG

Van containerloze havens naar containerloze wegen en onzichtbare havens

Havens en de interne logistieke netwer-ken zijn kernfaciliteiten van de knoop-punten die de globale netwerkecono mie van de 21ste eeuw vormen. De komende dertig jaar zal het vervoer per container netto wereldwijd toenemen en het stuk-goederenvervoer afnemen. In 2048 dra-gen de Zeeuwse havengebieden bij aan de connectiviteit en de verduurzaming van de Deltametropool. In het kader van het duurzaamheidslaboratorium Zeeland is de bedrijvigheid op het bestaande ha-venareaal getransformeerd en de econo-mische waarde verveelvoudigd. De ver-bindingen met de omgeving zijn verbreed en de overlast naar het achterland is ge-minimaliseerd.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048Zeeland heeft in 2048 een duurzaam slim en groots industrieel havencomplex. Be-schikbare bedrijventerreinen in Zeeuws Vlaanderen en Walcheren vermenigvuldigen hun economische waarde, waardoor ze bin-nen het nieuwe deltaplan voor de 22e eeuw vallen. Ze staan op de lijst om te worden getransformeerd tot industriële deltater-

pen. Bedrijven komen af op die plaatsen in het gebied waar ze het best tot hun recht komen: d.w.z. logistiek aan het water, niet watergebonden bedrijven op de plekken waar ze beter tot hun recht komen. Boven-dien wordt voortdurend gezocht naar sy-nergie. Daar waar bedrijven elkaar kunnen versterken worden ze in elkaars nabijheid geplaatst. Er wordt gestreefd naar minimaal energiegebruik en een optimale C2C aan-pak. Rondom de havengebieden worden nieuwe waterrijke en bosrijke natuurgebieden aan-gelegd. Voorbeeld is de huidige ontwikkeling van het Biopark, waar het uiteindelijke doel is dat alle rest- en afvalstoffen (ook warmte en CO

2) worden hergebruikt. De kanaalzone huisvest bijvoorbeeld gediversifieerde ver-gistinginstallaties. Deze vergistinginstal-laties switchen niet alleen tussen verschil-lende biomassastromen, maar ze wisselen sinds enkele jaren ook tussen verschillende eindproducten: al naar gelang de vraag pro-duceren de installaties biogas voor het gas-net, transportbrandstoffen, warmte, elektra of grondstoffen voor chemicaliën. Het gros van de containers vindt zijn be-

stemming via zonneaken: ultramoderne schepen die op zonne-energie worden aangedreven. Zeeland heeft het meest ge-avanceerde en schone binnenvaartsysteem van West-Europa. De neveneffecten van transport over de weg zijn minimaal door de vlinderslagsnelwegen. Op ecologische of sociaal sensitieve delen van het traject duikt de snelweg steeds ondergronds, om weer bovengronds te komen bij locaties die een agro-aquacultuurbestemming hebben gekregen. De Zeeuwse havengebieden hebben wat hun verbindingen en synergie betreft een koploperspositie in Noordwest Europa. De recreatiesector speelt in op de aandacht die de haventerreinen trekken. In de bezoe-kerscentra en tijdens excursies ervaar je de omslag die in de havengebieden heeft plaatsgevonden.

HA

VE

NS

EN

IN

DU

ST

RIE

5

24

2010• OpeningBiobaseEuropeenbijbehorende

bezoekerscentrum waar wereldwijde kennis over duurzame productie wordt toegepast met industriële en agrokoplopers.

2018• Aanlegvanvlinderslagsnelwegtussen

Vlissingen en Bergen op Zoom.

2030• OmelkZeeuwsbedrijventerreinheen

liggen groene buffergebieden met uitlopers in de industrieterreinen, woongebie den en natuurgebieden.

2048• Dehaventerreinenstaanopdelijst

van het nieuwe deltaplan als industriële klimaatrobuuste terpen.

25

Klimaat neutraalDe Zeeuwse eilanden gebruiken rela-tief veel energie. Sinds 1990 is de CO2-uitstoot in Zeeland gestegen met 43% bij een landelijk gemiddelde stijging van 13%. De oorzaken hiervan liggen in het uitgestrekte karakter van de provincie, de ruim opgezette woningen, oudere wo-ningen en de industriële emissies (85% door 8 grote bedrijven). De eilanden zijn dus afhankelijker van fossiele brandstof-fen en kwetsbaarder voor prijsstijgin-gen van emissierechten en energie. In een wind- en waterrijke omgeving als de Zeeuwse eilanden bestaat, in combinatie met het zonnige klimaat, de mogelijk-heid voor het realiseren van een duur-zame energiehuishouding. In 2048 is het de Zeeuwse eilanden als eerste regio in Europa gelukt om een economie te ba-seren op een volledig duurzame energie-huishouding.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048De economie is gebaseerd op energie uit stromingsbronnen, zoals zon, wind en water en op schone biomassa. De aanleg van de ‘West-Terneuzen-Haven’ in de Kanaalzone heeft gezorgd voor optimale faciliteiten om de schone biomassa van elders per schip aan te voeren. Biomassa wordt gebruikt voor allerlei toepassingen, zoals transport-brandstoffen van de tweede generatie en de productie van warmte en energie, zon-der dat er concurrentie is met voedselbe-schikbaarheid en biodiversiteit. Vervoer en transport draaien in Zeeland op nieuw gas (biogas en waterstof) en op biodiesel

en -ethanol gemaakt van algen en organi-sche reststromen. In de nieuwe Zeeuwse architectuur worden alleen nog comforta-bele ‘passief huizen’ gebouwd waarin het gezond leven is. Huizen die energie leveren. Ze hebben een stevige isolatieschil en de zon zorgt voor het beetje warmte en energie dat de bewoners nodig hebben. Een enkele wijk betrekt energie van witte steenkool. Een grote diversiteit van duurzame vormen om warmte en elektriciteit op te wekken worden in Zeeland in de praktijk gebracht en maken kernenergie mogelijkerwijs over-bodig. Een paar voorbeelden:

• Een Zeeuws consortium met Heerema als groot offshore bedrijf heeft dertig kilo- meter uit de kust een energie-eiland gebouwd. Een groot bekken midden op het eiland wordt vol water gepompt als er een overschot van windenergie is. Als er energievraag is laat men het bekken leegstromen. Het uitstromende water le-vert witte steenkool als energie (energie gewonnen uit waterkracht).

• Een veelzijdige energiebron vormen al-gen. In een aantal gebieden wordt heel efficiënt algen gekweekt. Zowel langsde boorden van de rivierarmen als in de vijvers op het land. Eerst wordt er olie voor de biodiesel uitgehaald. De rest-stoffen worden gedroogd met het biogas dat de boeren zelf hebben gefabriceerd. Daarna gaan de gedroogde algen naar de Zeeuwse biomassacentrale.

• Een andere stroom biomassa vormen pellets (tot korrels gecomprimeerde bio-

massa) van gras, riet, hout, reststromen uit de landbouw en andere stromen. Op veel plaatsen, zoals in Oranjezon en op de Kop van Schouwen, fabriceren ter-reinbeheerders en boeren hun eigen pel-letbrandstoffen en leveren die vervolgens aan de voormalige EPZ-kolencentrale. Die produceert alleen nog stroom op ba-sis van biomassa.

• Ook is sprake van een rieteconomie. Via innovatieve natuurontwikkeling op en rond de Schelde, maar ook de noodzaak meer zoet water te bergen en de toe-name van recreatie en wonen op water, hebben voor meer oppervlaktewater en riet gezorgd. Riet is een belangrijke bio-massastroom voor verbranding en ver-gisting, maar wordt tevens gebruikt in de moderne leembouw en de dakbedekking.

Zeeland is het centrum van de tweede ge-neratie biobrandstoffen geworden. Naast Nedalco hebben zich een tweetal andere bedrijven in de Kanaalzone gevestigd die riet, bermmaaisel, GFT en andere stromen vergisten. Ook de nieuwe havenfaciliteiten bij de Kanaalsluizen zijn een belangrijke voorwaarde gebleken voor de vestiging van de vergistingbedrijven. Het tot aardgaskwa-liteit opgewaardeerde biogas wordt voor een deel als autobrandstof afgezet. Een ander deel komt als groen gas in het gas-net. De vergistingbedrijven zijn inmiddels zo geïnnoveerd dat ze niet alleen switchen tussen verschillende biomassastromen. Ze wisselen, al naar gelang de vraag, tussen verschillende eindproducten: biogas voor

EN

ER

GIE

OM

SL

AG

6

26

het gasnet, transportbrandstoffen, warmte, elektra en grondstoffen voor de chemische industrie. De chemische industrie is fors aan de slag gegaan met energiebesparing enenergie-efficiency.Hetenergieverbruikisin veertig jaar met 50% verminderd. De pro-ductketens zijn slimmer georganiseerd en recycling heeft een hoge vlucht genomen. Zo vraagt secundair aluminium 90 procent minder energie dan primair aluminium.Groene grondstoffen worden steeds vaker gebruikt om chemicaliën van te maken. Sommige bedrijven introduceren nieuwe, duurzame productconcepten. Zo gebruikt Thermphos al dertig jaar alleen secundaire stromen zoals fosfaat van de RWZI’s en uit beendermeel van dieren. Yara benut de nieuwe generatie kunstmest om biomassa te produceren voor het eigen bedrijf, waar-mee ze vervolgens weer een biomassacen-trale voor de eigen productie aandrijven.De duurzame energiehuishouding binnen de Zeeuwse eilanden is met de klimaat-neutraliteit compleet en een belangrijk voor-beeld voor de rest van de Deltametropool en andere regio’s binnen en buiten Europa.

In de landbouw worden oude rotatie-schema’s in ere hersteld en verder verfijnd om de hoeveelheid ener-gieverslindende kunstmest te minimaliseren en wordt meer gebruik gemaakt van het herstellend vermogen van de bodem, waarmee de kennis van de agrariërs is uitgebreid (bodem-biodiversiteit).

2022• Hetprogramma‘1000woningenaanen

op het water’ is gerealiseerd; al deze woningen werken met passieve energie.

2048• 50%minderenergieverbruik,

Zeeuwse eilanden klimaat neutraal.

2012• OpeningEnergielaboratoriumZeeland

voor toegepaste kennis over duur-zame energiehuishouding in transport, vastgoed en industrie.

27

Toekomstbepalende projecten

Groot denken, klein doen is het motto van een transitie-proces. De voorgaande hoofd-stukken geven een grootse, verstrekkende visie voor Zee-land in het licht van de Noord west-Europese Deltametro-pool en eveneens een aantal transitiepaden daar naar toe. De onderstaande negen toe-komstbepalende projecten zijn concrete bestaande en denk-beeldige, soms kleinschalige experimenten die de weg naar deze toekomst verkennen. Deze projecten hebben de potentie om opgeschaald te worden zodat ze economisch renderen. Gaandeweg wordt hier weer van geleerd en kun-nen visie en toekomstbeelden verder worden uitgewerkt.

28

1Zowel bestuurlijk lef en leiderschap als kennis en onderne merschap zijn no-dig om fysieke, wettelijke, financiëleen politieke ruimte voor vernieuwing te creëren. ZIN is een investeringsnet-werk met een kapitaal van 15 miljoen euro. ZIN verkent Zeeuwse moge-lijkheden. Binnen ZIN komen geld en kennis samen. ZIN creëert financiëleruimte door participatie in projecten. Bovendien begeleidt ze met gerichte kennisoverdracht innovatieve onder-nemers die met kansrijke maar risi-covolle activiteiten bijdragen aan de omslagen in Zeeland. ZIN richt zich op participatie in projecten tegen gunstige tarieven. Het beheer ligt in handen van een onafhankelijke stichting met een eigen bestuur. Het fonds wordt gevoed door dividendenbestemming Delta en Zeeland Seaports (na verzelfstandi-ging) (10%), besteding Borsele gelden en kapitaal van derden zoals banken, investeringsmaatschappijen en par-ticuliere Zeeuwen. ZIN is het ontste-kingsmechanisme van de Zeeuwse transitie. Binnen ZIN zijn (oud) onder-nemers actief die bereid zijn hun ken-nis en expertise te delen met starters en jonge innovatieve ondernemers.Zeeu

ws I

nves

teri

ng

s N

etw

erk

(Z

IN)

2Z

eeu

ws d

orp

op

het

wate

r

Nederland bouwt de eerste stad op het water en Zeeland het eerste dorp; ze markeren het begin van de klimaat-robuuste watereconomie. Het pionie-rende dorp trekt nieuwe mensen en nieuwe bedrijvigheid aan. Er wordt geëxperimenteerd met de Zeeuwse architectuur stroming ‘Nieuwe Rust’. Deze exclusieve nieuwe vorm van wonen is een plek die is ingericht op flexibelverblijf.Hetiseenuitvalsbasisvoor de omliggende zeelandbouw en een proefcentrum voor getijdenener-gie en klimaatrobuust wonen.

3Proefboerderij De Vegahoeve gaat de mogelijkheden onderzoeken van de transitie naar plantaardige eiwitten.De Vegahoeve is een virtuele boerderij en staat voor het Zeeuwse plantaar-dige onderzoek dat samenwerkt met andere onderzoekscentra als Imares. Het doel is tweeledig: enerzijds het ontwikkelen van een assortiment van consumentenproducten die een alter-natief bieden voor vlees, en anderzijds het zoeken naar goede alternatieven voor soja als veevoer. Het centrum richt zich daarbij op gewassen die van oudsher sterk vertegenwoordigd waren in Zeeland, zoals bonen, erw-ten en kapucijners. Deze teelten zijn bijna verdwenen, maar doen het erg goed in het Zeeuwse klimaat. Het zijn eiwitrijke gewassen, die mogelijkhe-den bieden voor productontwikkeling in consumentenproducten, maar ook in veevoer. Samen met andere orga-nisaties zijn de Hogeschool Zeeland en Projectbureau Zeeland bezig om deze plannen nader uit te werken. Een tweede proefboerderij volgt om de aansluiting van biogrondstoffen op de industrie te onderzoeken.

Veg

ah

oev

e

29

4Een veranderend Zeeuws eiland verandert Zeeland. Op initiatief van het lokaal sociaal economisch plat-form (SEAP) en gesponsord door het bedrijfsleven ontwikkelt Schouwen-Duiveland een integrale toekomst-visie. Geïnspireerd op de Eerste Zeeuwse transitieagenda verkennen twintig koplopers onder begeleiding van DRIFT de toekomst mogelijkheden op het eiland. Vanuit een scherp beeld van de ontwikkelingen in de Delta-metropool wordt vanuit de eigenheid van Schouwen-Duiveland een per-spectief ontwikkeld wat gekoppeld wordt aan concrete projecten. Den-ken en doen in één.

Eers

te e

ilan

dtr

an

sit

ie v

isie

(b

esta

an

d)

5Waterslingers zijn de fysieke verta-ling van de eerste Zeeuwse zoet-waternetwerken, waarbij vijftig door een netwerk verbonden (landbouw)bedrijven en huishoudens hun regen-water opvangen en verbinden aan een regionaal grijswater netwerk. Het Consortium Dakwater heeft op basis van samengebrachte expertise een innovatieve basisreeks van acht-tien dakwatersystemen op de markt gebracht voor decentrale waterbuffe-ring, watervertraging en biologische voorzuivering van regenwater.Via het concept waterslingers wordt het mogelijk om additionele water-stromen te realiseren over, onder, door en langs de bestaande infrastructuur. Hierbij wordt het regenwater op basis van natuurlijk verval afgevoerd van het tweede maaiveld (bestaand dak-landschap) naar het eerste maaiveld (de bestaande openbare ruimte).

Eers

te Z

eeu

wse

Wate

rsli

ng

er

com

ple

x i

n G

oes

6School voor authentiek leiderschap. Vanuit de hele Deltametropool en ver-der komen mensen inspiratie opdoen in de school of Life. De school of Life gaat over rust vinden voor verande-ring. Dit interdisciplinaire cluster wis-selt kennis uit over maatschappelijke ontwikkelingen op de lange termijn. Vanuit het contact met de Zeeuwse natuur en de Zeeuwse omgeving dra-gen deze mensen bij aan de inrichting van hun persoonlijk leven, aan hun engagement en aan hun visie over de samenleving. De School of Life biedt ook korte cursussen aan voor jonge-ren uit de metropool waarin ze vanuit een intensieve kennismaking met wat groeit en bloeit leren denken over de toekomst.

Sch

ool

of

Lif

e

30

7De Zeeuwse delta heeft alle duurza-me bronnen bij de hand: zon, water, wind, aardwarmte en energiegewas-sen. Het energielaboratorium is de katalysator voor Zeeland als duur-zame energieproeftuin. Zeeuwen zoeken naar eigen oplossingen. De specifieke omgeving met kansen enbedreigingen sporen de Zeeuw daar-toe aan. Daarom hebben Zeeuwen vaak goede ideeën. Provincie, inno-vatieve en op experimenten gerichte bedrijven, én succesvolle denkers zorgen voor de inrichting van dat laboratorium. Er is al veel gaande… bijvoorbeeld: Goesenaar Lex de Coninck heeft een patent aange-vraagd op een drijvende, verplaats-bare wind- en waterenergiecentrale. We testen op het technopark Schoon-dijke allerlei prototypes van turbines. We experimenteren met energie, zo-als met de golf- en getijdeturbine aan de aanlegsteiger van de fabriek Total. En we combineren en wisselen al-lerlei energiereststromen uit, zoals in de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone. Dat alles biedt volop ingrediënten voor een Zeeuws laboratorium voor duur-zame energie.Du

urz

aam

heid

- en

En

erg

iela

bora

tori

um

Zeela

nd

8Zilte teelten en aquacultuur bieden veel kansen voor het deltagebied. Het investeren en ontwikkelen van zilte producten vraagt partijen die de durf hebben om naar de lange termijn te willen kijken. Op initiatief van de Jonge Zeehonden wordt een Zilte Floriade geïnitieerd, iedereen mag meedoen. Jaarlijkse worden Zilte producten tastbaar en zichtbaar gemaakt voor inwoners, recreanten, bestuurders en ondernemers. Zilte zeelandbouw wordt hier landschap-pelijk en economisch en vooral soci-aal ingebed.

Zil

te F

lori

ad

e

31

Deze transitieagenda is een begin en geen eind. Een begin van een werkelijk transitie-proces om Zeeland sneller te verduurza-men en voor te bereiden op de toekomst. Belangrijk daarin is dat deze hervormings-agenda wordt gedeeld met veel Zeeuwen, ook met het Zeeuwse bestuur. Een dialoog over deze agenda met het Zeeuws bestuur zou een goede eerste stap zijn. Vervolgens zou een Zeeuws vernieuwingsnetwerk, dat voortkomt uit de Zeeuwse koplopers, deze visie kunnen delen met veel geïnteresseer-de Zeeuwen. Het delen van de kern van de visie met veel Zeeuwen kan mobiliserend werken en een virale werking genereren.

Een kernteam van koplopers uit het Zeeuw-se vernieuwingsnetwerk kan zich gaan rich-ten op de uitwerking van de transitieagenda. Met name het realiseren van een aantal toe-komstbepalende doorbraakprojecten is van cruciaal belang. Deze kunnen gaan funge-ren als iconen van een duurzame Zeeuwse samenleving. Het kernteam kan zich buigen over mogelijke barrières voor de realisatie

van deze doorbraakprojecten en kan ko-men met voorstellen voor een experimen-teerruimte. Deze experimenteerruimte is nodig om een aantal van de bestaande (juri-dische,organisatorische,financiële)belem-meringen tijdelijk op te heffen en in versneld tempo vorm te geven aan de geselecteerde doorbraakprojecten.

En tot slot zou de Zeeuwse visie doorver-taald kunnen worden naar de verschillende eilanden. We hebben eerder geconstateerd dat grote verschillen bestaan tussen de Zeeuwse eilanden, qua dynamiek, tempo van vernieuwing, identiteit en openheid. Dezeverschillenvragenomeenspecifiekedoorvertaling per eiland, uiteraard wel met behoud van het overkoepelende venster van de visie.

Het vernieuwingsvuur voor Zeeland is nu aangestoken in de vorm van een veen-brand. Laat de veenbrand uitgroeien tot een laaiend vuur.

Hoe nu verder?

32

Namens: • Eric de Ceuster (voorzitter) • Jan van Seters • Tjeu van Mierlo • David Moolenburgh • Joanna Boogerd • Pauline Dirks • Pieter Vollaard • Jikkie vd Giessen • Catrinus Tuinstra • Thijs ‘t Hart • Eric Odinot • Eugenie van de Bilt • Wim van Gelder • Carola Helmendach • Doménique van Lint • Leo van Vliet • Ruben Akkermans • Tjeerd Blauw • Rob de Ruiter • Jan Rotmans • Pepik Henneman

Bedanken wij alle mensen die met hun visie en expertise hebben

bijgedragen aan het tot stand komen van dit document.

Inhoud

Ontwikkeling en redactie: Pepik Henneman DriftOntwerp en beeldmateriaal: Van Lint Vormgeving, ZierikzeeDrukwerk: LnO, Zierikzee

Downloaden en reageren op deze transitieagenda? Kijk op http://watermerk.ning.com