Waterbewustzijn en waterbewust gedrag...Waterbewustzijn en waterbewust gedrag in relatie tot...

Waterbewustzijn enwaterbewust gedragin relatie tot waterveiligheid

Kennen, voelen, willen en doen

73244_oms_waterbewustzijn:73244_oms_waterbewustzijn 02-11-2007 10:41 Pagina 1

Waterbewustzijn en waterbewust gedragin relatie tot waterveiligheid

Kennen, voelen, willen en doen

november 2007

Over het besef van kansen of bedreigingen die te maken hebben met water

73244_bw_waterbewustzijn:73244_bw_waterbewustzijn 02-11-2007 10:53 Pagina 1

2 Waterbewustzijn en waterbewust gedrag

Colofon

Uitgegeven door: Ministerie van Verkeer en Waterstaat,Directoraat-Generaal WaterMinisterie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,Expertisecentrum Risico- en Crisiscommunicatie

Informatie: J.S. HoornstraTelefoon: 070 351 8314

Uitgevoerd door: Jos van AlphenEvelien van EijsbergenRuben van HofwegenSjoerd HoornstraHellie van HoutMonique NeyzenMarinka van Nielen-KiezebrinkKees PootFrank VergeerNancy Wulms

Beeldmateriaal: Beeldbank Verkeer en WaterstaatRijkswaterstaat WaterdienstDirectoraat-Generaal WaterMinisterie van Binnenlandse Zaken en KoninkrijksrelatiesWaterschap Groot-Salland

Opmaak: Quantes, Rijswijk

Datum: november 2007



Inhoudsopgave

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvatting 5

1 Inleiding 71.1 Doel van dit rapport 71.2 Aanleiding en kader: Waterveiligheid 21e eeuw 71.3 Beleidsproblemen 8

2 Wat is waterbewustzijn? 11

3. Waterbewustzijn en gedrag 133.1 Van risicobewustzijn naar gedrag 133.2 Risicogedrag 143.3 Burgers, bestuurders en professionals 15

4 Hoe waterbewust zijn we? 174.1 Inleiding 174.2 Het algemene beeld 184.3 Geografische verschillen in risicobeleving en gedrag? 204.4 Verschillen tussen burgers en bedrijven 204.5 Informatiebehoefte en informatiezoekgedrag 214.6 Zelf voorzorgsmaatregelen nemen? 214.7 Weerstand bij maatregelen 224.8 Bewustzijn bij bestuurders en politiek 224.9 Professionals 224.10 Samengevat 23

5 Hoe beïnvloed je waterbewustzijn? 255.1 Beïnvloeding van bewustzijn en gedrag 255.2 Achtergronden en aandachtspunten met

betrekking tot communicatie 26

6 Wat gebeurt er al aan beïnvloeden van waterbewustzijn en gedrag? 31

6.1 Communicatie 316.2 Ruil, oftewel financiële beïnvloeding 346.3 Regels 36

7 Wat kunnen we leren uit het buitenland? 397.1 Waterbewustzijn in andere landen 397.2 Risicoperceptie 397.3 Risicoacceptatie en risicobewust gedrag 41

8 Tot slot 45

Bijlage 1: Literatuuroverzicht 47Bijlage 2: Risicocommunicatie: vorm en middelen 49Bijlage 3: Algemene handelingsperspectieven 51Bijlage 4: Noties voor het waterbeheer 53Bijlage 5: Voorbeelden educatie 57



Samenvatting

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dit rapport beschrijft wat wordt verstaan onder de term waterbewustzijn inrelatie tot waterveiligheid. Aan de orde komt hoe dit bewustzijnsamenhangt met kennis en gedrag, hoe het gesteld is met hetwaterbewustzijn in Nederland en hoe het bewustzijn en waterbewustgedrag vergroot kunnen worden.

AanleidingAanleiding is de actualisatie van het waterveiligheidsbeleid onder de noemerWaterveiligheid 21e eeuw. Hieruit komt naar voren dat bestuurders, burgers,bedrijven en professionals te weinig waterbewust zijn. De Watervisie van hetkabinet onderkent dit als een gebied waarop actie geboden is.

Ondanks alle voorzorgen bestaat in Nederland de kans op eenoverstromingsramp. De diverse partijen in de samenleving moeten wetendat zij iets kunnen doen om schade te beperken. Tijdens de ramp, maarook op het gebied van ruimtelijke inrichting, zeker in het licht van demogelijke gevolgen van klimaatverandering. Denk hierbij aanlocatiekeuzes, bouwvormen of ook aan de aanleg van extra tussendijkenwaardoor eventuele gevolgen beperkt kunnen worden. ‘Denk vooruit’geldt ook voor de burger, zodat deze beter zichzelf kan redden.

Wat is waterbewustzijn?Waterbewustzijn is het besef van de met water samenhangende kansen enbedreigingen. Het ontstaan van dit bewustzijn is afhankelijk van een grootaantal factoren. Voorop staan de feitelijke eigenschappen van het risico,maar daarnaast spelen ook de individuele en maatschappelijkeomstandigheden. Ook de houding van mensen tegenover risico’s in hetalgemeen én de voordelen die een riskante activiteit of situatie oplevertbepalen het risicobewustzijn en de mate van acceptatie van het risico. Ditalles hangt samen met kennis van mogelijke gedragsopties (hethandelingsperspectief) en bepaalt uiteindelijk het risicogedrag. Waarbij ditgedrag weer uiteenvalt in nietsdoen, informatiezoek-gedrag ofdaadwerkelijk risicoreducerend gedrag.

Hoe waterbewust zijn we?De meeste Nederlanders voelen zich waterveilig. Zij hebben een grootvertrouwen in de waterbeheerders. Ook zijn ze zich ervan bewust datregelmatig nieuwe maatregelen nodig zijn om de veiligheid ook voor detoekomst te garanderen. Ze nemen zelf vrijwel geenbeschermingsmaatregelen. Bestuurders zetten hier ook niet toe aan. Zijzetten niet in op verhoging van het waterbewustzijn op het gebied vanoverstromingen vanwege verwachte angstige reacties.

Het waterbewustzijn verschilt overigens sterk per regio. Zo is bijvoorbeeldlangs de grote rivieren dit bewustzijn groter dan langs de kust.

Waterbewustzijn én gedrag beïnvloeden Vergroting van waterbewustzijn op zichzelf heeft weinig betekenis. Het gaat erom dat mensen dit ook omzetten in waterbewust gedrag.


De gedragswetenschappen leren ons overigens dat probleembewustzijngéén garantie is voor ‘waterbewust’ gedrag. Men gedraagt zich andersindien de gedragsvoorwaarden veranderen. Wet- en regelgeving is hierbijeen instrument, financiële beïnvloeding een ander en(overheids)communicatie weer een ander. Met name die(risico)communicatie grijpt direct aan op het bewustzijn.

Wat er al gebeurtIn de praktijk gebeurt er al veel dat van invloed is op het waterbewustzijn.Bijvoorbeeld publiekscampagnes zoals ‘Nederland leeft met Water’ en‘Denk Vooruit’, beelden in de media van de gevolgen van orkaan Katrinain New Orleans, de film van Al Gore, onderwijspakketten rond het thema“water” enzovoorts. Zichtbare uitvoering van maatregelen zoals langs dekust en de grote rivieren laten zien dat het menens is.

Uit de inventarisatie die in het kader van Waterveiligheid 21e eeuw isuitgevoerd komt een versnipperd beeld naar voren. De activiteiten zijnverder niet altijd ontwikkeld en opgezet met grootschalige overstromingenin het achterhoofd. Er is (nog) geen sprake van een overkoepelende,herkenbare strategie, die deze activiteiten verbindt. Bovendien blijkt datandere soorten activiteiten (financiële prikkels of regelgeving) en anderedoelgroepen (bestuurders, professionals, bedrijfsleven) achter blijven.

Uit ervaringen met waterbewustzijn en waterbewust gedrag in hetbuitenland blijkt dat een eenvoudige aanpak de voorkeur heeft. Ookrealisme ten aanzien van de verwachtingen over het effect op het gedragis geboden.

AchtergrondinformatieDe bijlagen bieden een overzicht van de gebruikte literatuur. Ook geven zeeen overzicht van mogelijke handelingsperspectieven die passen in depreparatie- en responsfase van de veiligheidsketen. Verder is een lijst vannoties voor het waterbeheer opgenomen die de verbinding legt tussentheorie en praktijk.

Tot slot‘Waterbewustzijn’ kan een belangrijke bijdrage leveren tot waterbewustergedrag, en overheidscommunicatie over overstromingsrisico’s enhandelingsperspectieven kunnen daar weer aan bijdragen. Maar pas op:ander gedrag volgt niet automatisch uit een groter waterbewustzijn. Er zijnimmers ook andere routes die kunnen leiden tot ander gedrag; deeffectiviteit van verschillende instrumenten voor verschillende soortengewenst gedrag bij verschillende doelgroepen moet vooraf goed wordennagegaan.

Den Haag, november 2007



1 Inleiding

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1 Doel van dit rapport

Dit rapport beschrijft wat wordt verstaan onder de term waterbewustzijn inrelatie tot waterveiligheid, wat de betekenis is van bewustzijn voor gedrag,hoe het gesteld is met het bewustzijn in Nederland, en hoe het bewustzijnen waterbewust gedrag mogelijkerwijs vergroot kunnen worden.

Dit document is opgesteld voor het deelproject ‘Vergrotenwaterbewustzijn’ in het kader van de beleidsontwikkeling Waterveiligheid21e eeuw (WV’21). Het is bedoeld als bouwsteen voor de volgende fase,waarin de achterliggende doelen voor het vergroten van bewustzijn enbevorderen van waterbewust gedrag nader worden geconcretiseerd. In dievervolgfase wordt eveneens verkend met welke strategieën en middelendeze doelen kunnen worden bereikt. Uiteindelijk leidt dit in het kader vanWaterveiligheid 21e eeuw in 2008 tot beleidskeuzen.

1.2 Aanleiding en kader: Waterveiligheid 21e eeuw

Waterveiligheid 21e eeuw faciliteert het proces om te komen tot eengeactualiseerd beschermingsbeleid tegen overstromingen. Hierbij wordendrie aandachtsvelden onderkend.

1. Actualisatie van het preventiebeleid (beperken van de kans op overstromingen),

2. Vergroten van de aandacht voor het beperken van de gevolgen vanoverstromingen,

3. Vergroten van het bewustzijn bij burgers, bedrijven en bestuurders.

Over het vergroten van waterbewustzijn is in 2006 in diverse stukken aande Tweede Kamer het een en ander opgemerkt, zoals in het Kabinets -standpunt Rampenbeheersing Overstromingen en de beleidsbrief over


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 1.1Hoogwater, zoals in 1995, laat duidelijkzien welke risico’s er zijn


Waterveiligheid 21e eeuw van december. De strekking hiervan is dat hetwaterbewustzijn van zowel bestuurders, professionals als burgers omhoogmoet. Met name geldt dit in feite voor diegenen die leven in de gebiedenonder NAP en in de omgeving van de grote rivieren. De veronderstelling isdat waterbewustzijn van belang is om goed voorbereid te zijn opoverstromingen. De veronderstelling is ook dat een beter bewustzijn leidt totminder slachtoffers en schade doordat overheden, bestuurders, bedrijven enindividuele mensen adequater kunnen anticiperen en reageren. Daarnaast isde gedachte dat een groter bewustzijn bijdraagt aan meer waterbewusteruimtelijke ordeningsbesluiten (bijvoorbeeld bij de planning van een nieuwewoonwijk) en aan sterker draagvlak voor de vaak ingrijpende maatregelendie nodig zijn om de bescherming tegen overstromingen te verbeteren. De huidige staatssecretaris onderschrijft het belang van (verbetering van)het waterbewustzijn getuige haar voorwoord in Water in Beeld 2007 en inde Watervisie van het kabinet. Zij geeft aan het belangrijk te vinden datmen beseft dat honderd procent veilig niet bestaat, maar dat we welkeuzes kunnen maken om zo verstandig mogelijk met ons waterrijke landom te gaan. Dat iedereen beter doordrongen moet zijn van de voor- ennadelen van het wonen en werken in een delta onder de zeespiegel ziet zijals één van de pijlers van duurzaam waterbeleid.

1.3 Beleidsproblemen

Er zijn klaarblijkelijk drie onderliggende problemen te herkennen, die elkeen zwaartepunt hebben in de veiligheidsketen en een zwaartepunt in dedoelgroepen. Navolgende tabel brengt dit in beeld.

De drie problemen hebben gemeenschappelijk dat de bewuste doelgroepenkeuzes zullen maken die: • weliswaar goed zijn voor het individueel belang, maar niet voor het

collectief belang (vooral 2 en 3), en • weliswaar goed zijn voor de korte termijn maar niet voor de langere

termijn (vooral 1 en 3).

Overige constateringen zijn:• De problemen 1 en 3 hebben vooral te maken met de ‘koude fase’ en

probleem 2 met de ’warme fase’ (crisis doet zich voor). • Het accent van de problemen heeft te maken met het beheersen van

risico’s door gevolgenbeperking, alleen probleem 3 ook met kansbeper-kende maatregelen.

• De maatschappelijke gevolgen van probleem 3 (inefficiënt overheids-handelen) zouden nog kunnen worden doorgetrokken naar “te lang teweinig veiligheid”


Beleidsproblemen Maatschappelijk gevolg Dominante schakel Dominante doelgroep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. ‘Verkeerde’ beslissingen Onomkeerbare toename Proactie Bestuurders +ruimtelijke inrichting van risico (gevolgenkant) professionals in RO

2. Onduidelijkheid en Meer slachtoffers / schade Preparatie Burgersonzekerheid, waardoor dan nodig Respons Bedrijfslevenverkeerd gedrag bij + professionals(dreigende) overstroming rampenbeheersing

3. Te weinig draagvlak voor Meerkosten en langere Proactie Bestuurdersruimtelijke ingrepen t.b.v. doorlooptijd investeringen Preventiebescherming laag Nederland

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 1Beleidsproblemen


Aanpak In de afgelopen jaren is al veel (literatuur)onderzoek naar het onderwerpwaterbewustzijn verricht, bijvoorbeeld in (vervolg op) het projectWaterbewustzijn, de Watermonitor en de Belevingsmonitor. Ook deeffectmetingen van de publiekscampagne Nederland leeft met Water horendaarbij. Voor dit rapport is voornamelijk daaruit geput. Het accent ligtdaarbij veelal op risicocommunicatie. Geconstateerd is dat er in deze fasevan het project nog leemtes in kennis zijn voor wat betreft de veranderingvan gedrag. In de fase waarbij een mogelijke strategie ter vergroting vanwaterbewustzijn en waterbewust gedrag wordt ontwikkeld zal hieraanaandacht besteed moeten worden.Onderzoek dat met name op kwantitatief niveau meer (wetenschappelijk)inzicht zal geven wordt momenteel uitgevoerd in het kader van het projectPerceptie en Risicocommunicatie Omgaan met Overstromingsrisico’s(Leven met Water/PrOmO). Daarnaast zal binnen het zogenoemde FRIS-onderzoek de theorie en toepassing van een Framework of RiskInformation Sufficiency (FRIS) inzicht geven ter verbetering van dezelfredzaamheid van mensen bij het verwerken van risico-informatie.

Waar mogelijk zal bij de beleidsvoorbereiding in het kader vanWaterveiligheid 21e eeuw uit deze nog lopende studies nieuwe kennisworden afgetapt en waar nodig nieuwe studies worden ingezet. Eenliteratuuroverzicht is opgenomen in bijlage 1.


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 1.2Honderd procent veiligheid bestaat niet


2 Wat is waterbewustzijn?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In de ‘waterwereld’ zijn veel verschillende termen in omloop die quabetekenis onderling gerelateerd zijn: waterbewustzijn,waterveiligheidsbewustzijn, hoogwaterbewustzijn, risicobewustzijn,risicoperceptie, risicoacceptatie en dergelijke.

In het kader van Waterveiligheid 21e eeuw (WV21) hanteren we het begripWaterbewustzijn, omdat het meest onder die noemer over het begripgesproken wordt. In dit hoofdstuk geven we een definitie van het begripWaterbewustzijn en geven we aan welke focus we voor WV21 kiezen.

Over wat waterbewustzijn precies is, is in eerder onderzoek (ProjectWaterbewustzijn/Waterverkenningen RWS, 2002, 2003) reeds nagedacht.Het bleek lastig om het begrip met weinig woorden te omschrijven. Hetwoord komt (nog) niet voor in Van Dale.

Waar hebben we het over bij waterbewustzijn (uit: SyntheseWaterbewustzijn, 2003)? • Het beeld van water: hoe beleef je water in je omgeving en wat wil je

ermee?• De problemen van waterbeheer: hoe ervaar je de risico’s van water en

hoe vind je dat daar mee moet worden omgegaan?Binnen het project Waterveiligheid 21e eeuw gaat het daarbij vooral overproblemen en risico’s verbonden aan waterveiligheid:hoogwater,(dreigende) overstroming.

In meer algemene termen kan het begrip waterbewustzijn als volgt wordenomschreven:

Waterbewustzijn: Het besef van kansen of bedreigingen die te maken hebben met water.

Dit besef kan ontstaan door het beroep dat je uitoefent, dat te makenheeft met “water”, of doordat je woont bij het water of door jevrijetijdsbesteding aan of op het water.

Waterbewustzijn start met de notie dat water kansen biedt of problemengeeft. Daarna volgt het nadenken over mogelijkheden en oplossingen entenslotte volgt het handelen in de richting van deze oplossingen ofmogelijkheden. Belangrijke elementen van het begrip (water)bewustzijn bijburgers zijn: kennen, voelen, willen, kunnen en doen. Wat weten (kennen)we over het onderwerp water en de kansen en beperkingen van water?Wat voelen en willen we daarbij? Welke (on)mogelijkheden (kunnen) zijner om daarnaar te handelen en hoe handelen (doen) we?In dit rapport ligt de nadruk op het bewustzijn van kwantiteitsaspecten enrisico’s van water: hoogwater en overstroming.



3 Waterbewustzijn en gedrag

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In dit hoofdstuk wordt beschreven welke factoren van invloed zijn opwaterbewustzijn als het besef van de kansen en bedreigingen die te makenhebben met hoogwater: het risicobewustzijn. Vervolgens wordt geschetsttot welk risicogedrag dit bewustzijn mogelijkerwijze leidt.

3.1 Van risicobewustzijn naar gedrag

Het (ontstaan van) risicobewustzijn - de risicoperceptie, en acceptatie danwel begrip van risico’s - is afhankelijk van een groot aantal, onderlingafhankelijke factoren. Deze moeten bij de formulering en uitvoering vanbeleid betrokken worden.

In figuur 3.1 is schematisch weergegeven dat de risicoperceptie wordtbeïnvloed door eigenschappen van het risico, maar ook door de individueleen de maatschappelijke context. Risicoperceptie, risicoattitude én devoordelen die de riskante activiteit of situatie oplevert bepalen de mate vanrisicoacceptatie, d.w.z. wat mensen kennen, voelen en willen metbetrekking tot het risico. Dit laatste bepaalt weer – samen met wat zekunnen - de gedragsintentie van de betrokkene.

De overheid kan ook, bijvoorbeeld door regelgeving, rechtstreeks invloeduitoefenen op het gedrag, waardoor een groter bewustzijn ontstaat: het aldan niet aanwezig zijn van een bepaald waterbewustzijn is dus weliswaarbelangrijk, maar voor het vertonen van het gewenste gedrag niet altijd eenstrikte voorwaarde.


Risicobewustzijn: Mechanismen

RisicogedragRisicobewustzijnKennis van deeigenschappen van

het risico

IndividueleContext

Risico-attitude

Perceptie Acceptatie

CultureleContext

RisicoVoordeel

Kennis vangedragsopties

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 3.1Subjectieve beoordeling van risico’s


Hieronder worden de aspecten die van invloed zijn op de risicoacceptatienader toegelicht:• Eigenschappen van het risico: welke bronnen, kansen, (ernst van de)

gevolgen (bijvoorbeeld veel slachtoffers ineens), nabijheid. Bewustzijnvan risico’s in de nabije omgeving is vaak reëler dan risico’s die eldersspelen, toch kan de risicobeleving plotseling sterk toenemen, als eenvergelijkbaar risico elders in de wereld een ramp heeft veroorzaakt,nieuwe risico’s, zoals bijvoorbeeld vogelgriep, worden vaak als meerbedreigend gezien dan “oude”, zoals overstromingen etc);

• Individuele context: beheersbaarheid, (vertrouwen in de eigen) zelfred-zaamheid, eerdere (overstromings)ervaringen, of men al dan nietvrijwillig aan het risico blootstaat, de plaats waar men is opgegroeid (wieis opgegroeid in bijvoorbeeld het rivierengebied is over het algemeenbeter op de hoogte van de risico’s, men heeft meer leren leven metrisico’s van overstromingen dan nieuwe inwoners), etc.;

• Maatschappelijke en culturele context bepalen hoe erg men het vind alsdeze waarden getroffen worden door bijv. een overstroming. Hiervoor isrelevant de rol van de media, bekendheid bij wetenschap, het bestaanvan al dan niet geautoriseerde waarden (zoals landschapsschoon, wette-lijke veiligheidsnormen, (internationale) lijsten van objecten, diersoorten,etc.) en het bestaan van een veiligheidscultuur. In relatie tot dit laatste:een (bijna-)ramp als gevolg van hoogwater wordt vaak weer snelvergeten, tenzij de gebeurtenis wordt begrepen als een signaal vantoenemende kwetsbaarheid (Drabek, 1986). En dit signaal moet dan nietalleen doorwerken op het niveau van individuen, maar ook op hetniveau van particuliere organisaties, bedrijven en overheidsinstanties ominvloed te kunnen hebben op het veiligheidsbeleid;

• Risicoattitude: de houding ten opzichte van het nemen van risico’s. Dezeis afhankelijk van geslacht, leeftijd, het wel of niet hebben van kinderen,opleidingsniveau, financiële draagkracht, etc. (mannen, jongeren,kinderlozen, hoogopgeleiden, draagkrachtigen zijn over het algemeenminder risicomijdend);

• Persoonlijk en/of collectiefvoordeel: als je voordeel hebt van de nabij-heid van water (vb je woont prachtig met zicht op zee) kijk je mogelijkook anders aan tegen de risico’s ervan, die horen erbij.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen plaatsgebonden of persoonlijk risico(voor de persoon in kwestie) en maatschappelijk of groepsrisico (voor eenaantal mensen). Dit onderscheid is van belang omdat juist bij de risico's diemet water te maken hebben (overstroming, vergiftiging) geldt dat ze eengroot aantal mensen tegelijk kunnen treffen. Het kan dus voorkomen datiemand zich persoonlijk veilig voelt, maar toch van mening is dat ermaatschappelijk gezien maatregelen nodig zijn. Het onderscheid is ook vanbelang voor de communicatie over risico. De berichtgeving van de mediaheeft meestal meer invloed op kennis en gevoelens over maatschappelijkerisico's dan op die over persoonlijke risico's, behalve waar het om nieuwerisico's gaat.

3.2 Risicogedrag

Er zijn drie mogelijke vormen van risicogedrag.

• Risicoreducerend gedrag; gedrag om kansen en/of gevolgen tebeperken




• Zoeken naar nieuwe informatie; men zoekt bijvoorbeeld informatie dieeerdere informatiebronnen moeten bevestigen en aanvullende gegevensover het betreffende risico.

• Niets doen.

Niets doen is verreweg de meest voorkomende reactie (Sandman inLeidraad risicocommunicatie). Hiervoor zijn verschillende mogelijke redenenaan te wijzen.

• Het risico wordt laag ingeschat: men voelt zich veilig, • Paniek• Ontkenning van de risico’s; men rationaliseert in vier stadia van

ontkenning het risico weg: “Een overstroming:- Nee, dat gebeurt niet;- dat gebeurt alleen anderen, ver weg; - en als het mij dan toch overkomt, dan zal het wel niet zo erg zijn;- Maar als het dan toch erg is, dan kan ik er zelf niets meer aan

doen, …”.

Een andere mogelijke oorzaak is dat niet wordt voldaan aanhandelingsvoorwaarden, waardoor men niet in staat is tot het vertonen vangewenst gedrag.

Mensen zijn in principe bereid om voorzorgsmaatregelen te treffen, maarze doen het pas als ze ook echt denken dat ze getroffen kunnen worden.Denk bijvoorbeeld aan een brand in een woning, een dag later zijn in debuurt alle brandmelders uitverkocht. Pas als mensen in hun nabijeomgeving met een gevaar worden geconfronteerd, zien ze de noodzaak tothet treffen van voorbereidingsmaatregelen. Als er lange tijd geen dreigingvan hoogwater is geweest, valt de noodzaak tot het nemen vanvoorbereidingsmaatregelen weg.

3.3 Burgers, bestuurders en professionals

Bestuurders, maar ook burgers en bedrijven worden geconfronteerd metvele maatschappelijke problemen. Zij kunnen evenwel slechts in beperktemate aandacht schenken aan die problemen en als de aandacht er is, isdeze meestal van korte duur. Dat geldt ook voor waterveiligheid.

Problemen komen op diverse wijzen onder de aandacht, bijvoorbeeld alsgevolg van incidenten of rampen, maar ook door nieuws over de resultatenvan bestaand beleid.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 3.2Hans Brinkers wist hoe hij de gevolgenkon beperken


Bij incidenten en rampen geldt dat ze vooral een beleidsrespons oproepenals ze gezien worden als onderdeel van een structureel probleem.Bestuurders reageren ook wanneer het gevoerde beleid meer dangemiddeld discussie oproept.

In het bestuurlijke proces is, wanneer het gaat om waterveiligheid, zowelhet waterbewustzijn van burgers en het bedrijfsleven als dat van bestuurdersen professionals van invloed. Voor bestuurders geldt daarbij dat ze niet,zoals de burgers, gericht zijn op het individuele, maar op het collectiefbelang. Daarbij zullen ook andere belangen dan alleen waterveiligheidmoeten worden afgewogen. Anderzijds geldt ook dat een bestuurder zalwillen inspelen op de (vergrote waterbewuste) publieke opinie.Deze van elkaar verschillende doelgroepen vragen gezien hun rol ieder omeen eigen insteek.



4 Hoe waterbewust zijn we?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de stand van het water-bewustzijn in Nederland aan de hand van beschikbare literatuur. Aan deorde komen de verschillen tussen de verschillende doelgroepen en degeografisch aanwezige differentiatie.

4.1 Inleiding

Er zijn in het (recente) verleden verschillende onderzoeken uitgevoerdwaarin de beleving van water en van waterveiligheid en –risico’s aan deorde kwamen. Het meeste onderzoek dateert uit het begin van de jaren2000. Het meest recente is begin 2007 gepubliceerd.

Het hoofdstuk over veiligheidsbeleving en communicatie uit Risico’s inbedijkte termen (RIVM-MNP, 2004) geeft, op basis van m.n. de Water -monitor 2001-2003, een goed overzicht van de stand tot en met 2003. Dit onderzoek wordt in grote lijnen bevestigd door het TNS-NIPO-onderzoek (2006), Overstromingsrisicobeleving in relatie tot evacuatie -bereidheid. Daarnaast worden delen hiervan bevestigd in de Belevings -monitor-onderzoeken van het vorige kabinet, waar het onderzoek naar debeleving van (beleid voor) overstromingen en wateroverlast sinds 2003 was ondergebracht binnen de categorie Natuur en milieubeleid. Dit zijnallemaal onderzoeken gericht op de burger en soms op landbouwers. Ze geven geen inzicht in het bewustzijn van bestuurders of professionals.

Hierbij merken we op, dat deze onderzoeken weliswaar betrekking haddenop het waterbewustzijn, maar dat doelen, uitgangspunten en vragen (op


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4.1Na een overstroming ebt het waterbewustzijn snel weg



details) verschillen. Dit is een mogelijke verklaring voor het vóórkomen van(ogenschijnlijk) tegenstrijdige uitkomsten. Tenslotte, mede door de orkaan Katrina, de tsunami in Zuidoost-Azië en depubliciteit over klimaatontwikkelingen, zoals onder meer in de film van AlGore, is het bewustzijn zo goed als zeker vergroot.

4.2 Het algemene beeld

Meer dan de helft van ons land ligt beneden NAP. In dit gebied wonen circaacht miljoen mensen. De gemiddelde Nederlander voelt zich veilig en heefteen groot vertrouwen in de waterbeheerder. Dit beeld komt uit deonderzoeken van voor 2004 naar voren en wordt bevestigd door het TNS-NIPO-onderzoek onder bewoners van gebieden die potentieel overstroomdkunnen raken. Ongeveer een kwart tot meer dan de helft van de ondervraagden in hetTNS-NIPO-onderzoek staat nooit stil bij de kans op een overstroming.Degenen die hier wel bij stil staan, zijn vooral de mensen met evacuatie-ervaring in het rivierengebied. Dit is min of meer vergelijkbaar met de uitkomst van de Watermonitor in2000: ca 65-80 % van de bewoners van de risicogebieden geeft aan deindruk te hebben dat Nederland in zijn algemeen en ook de eigen omgevingtamelijk goed tot heel goed is beschermd tegen overstromingen.Nederlanders (burgers, agrariërs en ondernemers) achten de kans klein datzij zelf (de eigen woning, eigen bezittingen) schade zullen oplopen alsgevolg van dijkdoorbraken. Het ontstaan van levensgevaarlijke situaties voorzichzelf acht men nog onwaarschijnlijker.

Men heeft het idee dat het beheer van veiligheid volledig aanwaterbeheerders kan worden overgelaten. Het is goed geregeld, maardaardoor weet men eigenlijk ook niet veel over dit waterbeheer. Twee op dedrie burgers heeft er geen idee van welk percentage van het land benedenNAP ligt: burgers die het wel denken te weten, geven in negen van de tiengevallen een fout antwoord (Watermonitor 2001).

Voor de Watermonitor (2001) zijn tien maatschappelijke gebeurtenissen aande ondervraagden voorgelegd, met de vraag om een rangorde aan tebrengen in waarschijnlijkheid (Van Nes et al., 2001). Dit leverde hetvolgende beeld op.

1. wateroverlast door extreme regenval2. overstromen rivierdijk of -kade3. een zware storm met veel schade4. milieuschade aan de Nederlandse kust door een olietanker5. neerstorten verkeersvliegtuig op een woonwijk6. uitval van elektriciteit7. instorten effectenbeurs of huizenmarkt8. doorbreken zeewering9. kernramp in een kerncentrale10. uitbreken van een epidemie met enkele duizenden dodelijk slachtoffers

In het recente onderzoek van TNS-Nipo (2006) werd desgevraagd‘overstroming’ het vaakst spontaan genoemd als type ramp waarvan men dekans van voorkomen het grootst inschat. Dit geldt voor zowel mensen dieeerdere evacuaties of overstromingen (rivierengebied 1993/1995) hebbenmeegemaakt, als voor mensen die dat niet hebben (overigerivierengebied/overig kustgebied). Wanneer mensen uit een lijst met


meerdere ramptypen een ‘Top 5’ moeten samenstellen van meestwaarschijnlijke rampen die henzelf kunnen overkomen, blijkt weer datoverstromingen hoog scoort, maar mensen uit de gebieden die geenevacuatie-ervaring hebben zetten overstromingen minder vaak bovenaan.In dit onderzoek werd overigens geen expliciet onderscheid gemaakttussen overstromingen door het doorbreken van waterkeringen of doorextreme neerslag. Dit laatste wordt in de vakwereld aangeduid alswateroverlast en niet als ramp.

Desgevraagd geeft 23 procent van de ondervraagden aan bang te zijn vooreen overstroming (TNS-NIPO); men is banger om getroffen te wordendoor een overstroming dan door een ernstig ongeluk op de weg of op hetspoor of door een ziektegolf (gevaarlijke griep, SARS). Daarbij is te zien datmensen met evacuatie-ervaring een grotere angst hebben voor eenoverstroming dan voor mensen die dat niet hebben.

Burgers in Nederland vinden het belangrijk dat de zeeweringen en dijkenlangs rivieren en grote binnenwateren veilig zijn. Men acht het reëel datproblemen met het ‘water’ kunnen ontstaan, met name voor de rivieren:ruim driekwart van de inwoners van het rivierengebied verwacht dat dehoogwaterproblemen in de toekomst groter zullen worden als er niet wordtingegrepen, en maar liefst 92% van deze inwoners vindt dat uitgebreidemaatregelen moeten worden getroffen (RIVM-MNP, 2004). Dezebevindingen komen overeen met het beeld dat uit het TNS-NIPO-onderzoek naar voren komt: mensen uit gebieden met evacuatie-ervaringachten de kans op overstroming in de komende 10 jaar het grootst.

De bescherming tegen de zee door de overheid vindt men heel behoorlijken beter dan de inspanningen tegen overstromingen van rivieren.

Uit recente effectmetingen van de campagne Nederland leeft met Waterblijkt dat het thema wateroverlast en veiligheid bij een zeer ruimemeerderheid hoog op de maatschappelijke agenda staat en daarbij voelt


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4.2Wanneer zou de rivier weer overstromen?


een meerderheid zich betrokken. Dat betekent overigens niet dat men zichook mede verantwoordelijk voelt voor de bescherming tegen wateroverlast. Uit deze meting blijkt eveneens dat men zich goed bewust is dat nieuwemaatregelen genomen moeten worden om de veiligheid ook voor detoekomst te garanderen, zonder dat men zich daarbij zoals gezegd onveiligvoelt.

4.3 Geografische verschillen in risicobeleving en gedrag?

De beleving van veiligheid tegen overstroming van burgers in Nederlandverschilt van regio tot regio (zie ook tabel 2). Bewoners langs de groterivieren schatten het gevaar van overstroming in 1998 hoger in en voelenzich minder veilig dan bewoners langs de kust, het IJsselmeer of in hetbenedenrivierengebied. Zij schatten overstromingsrisico’s lager in danrisico’s in het verkeer, door criminaliteit, gezondheid, werkeloosheid en het weer (dit in tegenstelling tot de overall-uitkomsten van het TNS-NIPO-onderzoek). Mensen die van oudsher uit het rivieren gebied komen warenminder onder de indruk van de dreiging van hoogwater dan denieuwkomers. Nieuwkomers hebben mogelijk minder leren leven met derisico’s en zijn/waren daardoor minder in staat tot het nemen van passendemaatregelen.

4.4 Verschillen tussen burgers en bedrijven

Verder is er verschil in beleving tussen bedrijven (m.n. landbouwers) enandere burgers. Over andere bedrijfstypen/ondernemers is minder bekend. Landbouwers denken vaker dan andere burgers over de dijken/duinenlangs de kust of de rivieren, over wateroverlast en schatten de kans ook


Watersystemen Veiligheidsbeleving burgers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maas Overstromingsgevaar:

- korte waarschuwingstijd- risico’s verkeer, criminaliteit e.d. zijn ernstiger- rust, vrijheid, natuur wegen op tegen overstromingsgevaar

Bovenrijn Hoogwater wordt niet gezien als risico:- geen twijfels bij burgers over hoogte en onderhoud dijken

Waal Hoogwater wordt gezien als reëel risico:- sinds 1995 (evacuatie) verhoogd risicobewustzijn - rust, vrijheid, natuur wegen op tegen overstromingsgevaar

IJssel Overstroming is lastig maar niet levensbedreigend:- lange waarschuwingstijd- hoge ligging bebouwing- risico’s verkeer, criminaliteit e.d. zijn ernstiger- geen twijfels bij burgers over hoogte en onderhoud dijken

Nederrijn-Lek Hoogwater wordt niet gezien als risico:- woningen liggen relatief laag- twijfels bij burgers over hoogte en onderhoud dijken

IJsselmeergebied Hoogwater wordt niet gezien als risico

Benedenrivierengebied Hoogwater gerelateerd aan overlast, niet gevaar:- burgers nemen zelf maatregelen (zandzakken)- niet automatisch de blik op de overheid voor schadevergoeding

Noordzeekust Men voelt zich veilig:- Burger nemen zelf geen maatregelen tegen hoogwater; volgens

de burgers moet de overheid de veiligheid waarborgen.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 2De veiligheidsbeleving van burgers uitverschillende regio’s zo’n tien jaargeleden.(Bron Bouwdienst, 1998;Projectorganisatie Ruimte voor de rivier2003; uit RIVM-MNP, 2004).


hoger dat zij daar last van zullen ondervinden (watermonitor 2001). Voorhen is goed waterbeheer van levensbelang voor het bedrijf (zoet/zout –verzilting). Doordat het bedrijfsbelang groot is zullen zij pas evacuerenwanneer zij zelf inzien dat er geen andere mogelijkheden meer zijn (TNS-NIPO-2006). Beide groepen zijn van mening dat de overheid deaangewezen organisatie is om daar bescherming tegen te bieden. Liefstabsoluut, waarbij “traditionele maatregelen de voorkeur hebben bovenruimte voor de rivier” (Watermonitor 2001).

4.5 Informatiebehoefte en informatiezoekgedrag

Rivm-mnp constateert dat Nederlanders zelf nauwelijks actief op zoek gaannaar informatie over veiligheid en overlast, maar het TNS-NIPO-onderzoekzegt dat er wel een sterke informatiebehoefte is met betrekking totoverstromingen. Rond de 60% van de inwoners van laag Nederland zoumeer informatie willen hebben over het overstromingsgevaar in de eigenwoonomgeving (TNS-NIPO). Daarnaast geeft 60-70% aan zelf actief opzoek te gaan naar informatie (TNS-NIPO en 7e deelcampagne Nederlandleeft met Water). Men (85%) verwacht ook dat de overheid het nodigedoet om de burger te informeren. Opvallend hierbij is dat burgers het dichtbij huis zoeken. Vooral de gemeente en de regionale televisie zijnorganisaties die het meest geraadpleegd worden. Een brochure of internethebben niet meteen de voorkeur, maar kwaad kan het niet. Dit zijn ook deinstanties waar van wordt verwacht dat ze het initiatief nemen bij deinformatieverstrekking tijdens eventuele dreigende situaties, waarbijgeëvacueerd moet worden. Zaken die spontaan worden genoemd waarover men informatie wil krijgenbij dreigende overstroming zijn vooral opvangmogelijkheden, hoeveel tijdbeschikbaar is en de bewaking van het huis.

4.6 Zelf voorzorgsmaatregelen nemen?

De Nederlanders neigen sterk naar een overheid die alles regelt voor hetwaterbeleid en richten zich nauwelijks op beschermingsmaatregelen diebinnen de eigen invloedsfeer liggen. (uit: Risico’s in bedijkte termen). Uithet tns-nipo-onderzoek blijkt dat ca 3% van de ondervraagden in de“risicogebieden” enige voorbereidingen heeft getroffen voor het geval dater geëvacueerd zou moeten worden. Zaken die daarbij door déze 3%genoemd worden zijn:

Waardevolle spullen op zolder zetten - 45%Belangrijke papieren bij de hand - 18%Noodkoffer - 15%Belangrijke spullen voor het grijpen - 14%Hebben van een noodplan/stappenplan - 13%Opvangadres geregeld - 7%

Uit onderzoek eind 2006 bij twee Friese gemeenten aan de Waddenkust(uit: Publieke percepties van het risico op overstromen vanuit deWaddenzee in Friesland, 2007) bleek dat men het voorkomen van schadeaan bezittingen vooral ziet als een verantwoordelijkheid van de overheid,terwijl het vergroten van de zelfredzaamheid werd beoordeeld als eengedeelde verantwoordelijkheid. Het vergroten van de zelfredzaamheidwerd daarbij positiever beoordeeld dan schadebeperkende maatregelen.Intenties om actief op zoek te gaan naar informatie hierover of om




daadwerkelijk maatregelen te treffen bleven hierbij achter. Dit hield onderandere verband met het grote vertrouwen in de waterbeheerder.

4.7 Weerstand bij maatregelen

Uit de (laatste) belevingsmonitor 2005-2006 van het vorige kabinet komtnaar voren dat een kwart van de burgers – en dit is meer dan bij de restvan het beleid – tevreden is over de regeringsplannen rond overstromingenen wateroverlast. De meerderheid (89%) is het er bijvoorbeeld mee eensdat in bepaalde gebieden geen huizen meer gebouwd mogen worden, ombij wateroverlast rivieren meer ruimte te geven. Zij het dat lokaal kritischegeluiden worden gehoord. (Uit onderzoek over waterbewustzijn bijRoermond: ‘ik neem allerlei maatregelen, maar wáárom bouwt degemeente dan een nieuwe woonwijk in de uiterwaarden?’). Bij deplanvorming rond Ruimte voor de Rivier ontmoet de waterbeheerder ooklokaal weerstand tegen ingrijpende maatregelen.Tegelijkertijd is er ookonvrede: de regering is niet slagvaardig genoeg en ook de controle van deoverheid op de veiligheid van dijken, duinen en andere waterkeringen laatte wensen over (39% is ontevreden over dat laatste).

4.8 Bewustzijn bij bestuurders en politiek

Bestuurders en politici staan niet te springen als het gaat om het themahoogwater. Dit wordt geïllustreerd door de dijkringgesprekken in 2006,maar ook door de geringe opkomst van bestuurders (3% van dedeelnemers) bij het Taskforce Management Overstromingen (TMO)-congres op 25 mei 2007.

Uit ‘Dijkringgesprekken 2006’ in het kader van Waterveiligheid 21e eeuwblijkt dat men van mening is dat de waterbescherming goed op orde is inNederland. Daardoor wordt het thema niet vaak besproken en krijgt hetgeen prioriteit op de bestuurlijke agenda.

In het kader van de Waterbewustzijn-onderzoeken (2003) wordtgeconstateerd dat er in de praktijk een flinke terughoudendheid is als hetgaat om communicatie van overstromingen en wateroverlast. Deoverheden zijn vooral bang dat dit tot angstige reacties leidt.Daarnaast is het lastig om politiek draagvlak voor fysieke maatregelen tecreëren. Dit komt doordat de kosten op korte termijn moeten wordengemaakt, terwijl men de baten niet snel terug ziet. Bewindslieden zijndoorgaans ook niet langer dan vier jaar in functie: een te korte termijn omde lange termijnprocessen te waarborgen.

Uit de belevingsmonitor 2005-2006 blijkt dat - vergeleken met zesmaanden ervoor - er meer mensen zijn die graag zien dat de regering meeraandacht besteedt aan overstromingen en wateroverlast; het persoonlijkbelang bij dit beleid is ook toegenomen.

4.9 Professionals

Uit ‘Dijkringgesprekken 2006’ blijkt dat de deelnemende bestuurders enprofessionals vinden dat het waterbewustzijn in Nederland vergroot moetworden. Als hoofdreden wordt hiervoor aangedragen dat er over hetalgemeen gedacht wordt dat de waterbescherming goed op orde is in



Nederland, maar dat een beeld ontbreekt van de gevolgen als het mis gaat.Daardoor wordt het thema niet vaak besproken en krijgt het geen prioriteitop de bestuurlijke agenda. Het onderwerp moet volgens de deelnemersechter wel hoger op de bestuurlijke agenda komen te staan.Dit geldt vooralop gemeentelijk en provinciaal niveau.

De professionals zijn het erover eens dat het creëren van waterbewustzijnlastig is. Daarom stellen zij dat elke (bijna-)ramp moet worden benut omhet waterbewustzijn een impuls te geven.Andere impulsen voor een beter bewustzijn zijn volgens hen het nemen vanzogenoemde symbolische maatregelen, bijvoorbeeld door op verschillendeplekken aan te geven hoe hoog het water daar kan komen te staan.

Tijdens het startcongres in mei 2007 van de Taskforce ManagementOverstromingen (TMO) is een (overigens niet-representatieve) enquêtegehouden onder professionals. Zij vinden dat de burger niet voldoendewordt geïnformeerd over overstromingenrisico’s (78%). Wie de burgersdan moet informeren is volgens 42% van de ondervraagden de gemeente.Opmerkelijk is ook dat 28% van deze groep vindt dat de waterschappendaar verantwoordelijk voor moeten zijn.

Opmerkelijk is verder dat ook de professionals zich niet onveilig voelen. Maarliefst 86% voelt zich tamelijk tot heel goed beschermd. (Bron: uitkomstenwaterbewustzijn TMO-congres 2007, Liever een origineel advies).

4.10 Samengevat

Een eenduidig beeld van het waterbewustzijn in Nederland is moeilijk tegeven. Toch is er wel een aantal hoofdlijnen te destilleren.

Burgers:• Mensen voelen zich over het algemeen veilig met betrekking tot

hoogwater, waardoor veel mensen zich er niet mee bezig houden.• Vooral in de evacuatiegebieden van ’93 en ’95 is er een verhoogd

bewustzijn wanneer het gaat om overstromingen.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4.3Hoog en droog: waterbewust wonen op palen


• De informatiebehoefte is aanwezig, maar heel actief wordt er nietgezocht. Informatie wordt het meest gezocht via de gemeenten en deregionale omroep.

• Risicobewustzijn is van korte duur. Na een (bijna-)ramp ebt het bewust-zijn weer weg.

• In bredere zin is men zich bewust dat nieuwe maatregelen genomenmoeten worden met het oog op toekomstige ontwikkelingen, lokaalstuiten nieuwe maatregelen op weerstand,

• Zelfs in risicogebieden waar eerder sprake is geweest van overstro-mingen bereiden burgers zich niet of nauwelijks voor.

Bedrijven (m.n. landbouw):• Boeren denken vaker dan anderen na over veiligheid en wateroverlast. • Boeren geven aan vanwege hun bedrijfsbinding minder snel geneigd te

zijn tot evacueren.

Bestuurders:• Water(bewustzijn) staat niet hoog op de (locale) bestuurlijke agenda.• Bestuurders en politici houden zich liever niet bezig met het vraagstuk

hoogwater. Dit komt door de relatief korte tijd dat zij in functie zijn ende veel langere tijd die maatregelen in beslag nemen.

• Bestuurders zijn vaak terughoudend om te communiceren over risico’sen denken dat het angstige reacties teweegbrengt.

Professionals:• Professionals vinden dat water(bewustzijn) hoger op de bestuurlijke

agenda moet staan.• Professionals vinden dat de burger niet goed wordt geïnformeerd over

overstromingsrisico’s. • (Bijna-)rampen moeten worden aangegrepen als een kans om het

hoogwaterbewustzijn te vergroten.


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4.4Professionals en bestuurders op hetTMO-congres in mei 2007 doen meeaan een peiling naar waterbewustzijn


5 Hoe beïnvloed je waterbewustzijn?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In dit hoofdstuk wordt beschreven met welke instrumenten waterbewust-zijn en waterbewust gedrag kunnen worden beïnvloed. Vanwege debeschikbare literatuur valt daarbij het accent met name op communicatie.

5.1 Beïnvloeding van bewustzijn en gedrag

Een zekere mate van waterbewustzijn is belangrijk, maar is het niet altijdnodig om aan te sturen op beter bewustzijn en meer draagvlak om tekomen tot verandering van risicogedrag. Sterker nog, groter bewustzijnhelpt wel om relevantie van maatregelen en/of gedragsaanpassingbegrijpelijk te maken, maar is geen garantie voor beter gedrag. Bovendien,andersom kan het ook: (veranderend) gedrag kan via positieve feedbackover de gevolgen van het gedrag bijdragen aan verbeterd bewustzijn endraagvlak.

Gedragsverandering kan vaak ook direct worden gerealiseerd doorverandering van gedragsvoorwaarden:

• Situatie en aanleiding: men moet weten – kennen – wat het gewenstegedrag is en de gelegenheid moet geboden worden om dit te vertonen.

• Persoonlijke mogelijkheden: men moet het gedrag kunnen uitvoeren.• Operationele consequenties van het gedrag: men moet gemotiveerd zijn

– willen –, bijvoorbeeld door direct voordeel.

Om de mate van gewenste gedragsbeïnvloeding te beoordelen, is hetallereerst nodig om gedragsdoelen af te leiden van de beleidsdoelen: welkegedrag moeten mensen wanneer wel en niet vertonen? Vervolgens moethet bestaande gedrag worden getypeerd als gewoonte- of impulsgedrag enmoeten de determinanten van dat gedrag worden vastgesteld. Als laatstestap volgt - in een interventieanalyse - onderzoek naar de wijze waarop datgedrag veranderd kan worden. Bij gewoontegedrag kan dat viaschoksgewijze verandering van de consequenties, door te wachten opspontane verandering van de omstandigheden of door wijziging van detriggers van de gewoonte. lmpulsgedrag is moeilijker te beïnvloeden.

Het gedrag van burgers hangt, behalve van het bewustzijn, af van eenaantal factoren, waaronder de fysiek aanwezige gedragsalternatieven, hunperceptie van die alternatieven en de voor- en nadelen. Overheidsingrijpenis op al deze punten mogelijk. Belangrijk hierbij is de sociale inbedding vangedrag. Sleutelpersonen, actiegroepen, verenigingen en organisaties zijnzeer belangrijk voor de beïnvloeding van gedrag.

Er zijn verschillende gedragsbeïnvloedende instrumenten. Dezeinstrumenten verschillen naar het basismechanisme dat ze hanteren omgedragsverandering te bewerkstelligen. Waterbewustzijn vergroten enverandering van gedrag van burgers, bedrijven en bestuurders wordt in deliteratuur vaak gekoppeld aan communicatie, omdat het aansluiting zoektop de elementen van bewustzijn (kennen, voelen, willen, kunnen en doen).



Andere mogelijke basismechanismen zijn ruil (ofwel financiëlebeïnvloeding) en regels (ofwel weten regelgeving; zie tabel 3).

Communicatie is in dit rijtje enigszins bijzonder: financiële prikkels en wet-en regelgeving moeten ten slotte ook gecommuniceerd worden, willen zeeffectief zijn. Communicatie over fysieke maatregelen zoals kust- ofdijkversterking kan ook effect hebben op het gedrag.

In de onderstaande paragraaf wordt nader ingegaan op achtergronden enaandachtspunten met betrekking tot communicatie. De anderebasismechanismen worden in dit hoofdstuk niet nader uitgewerkt. Ditgebeurt in de volgende fase van het deelproject ‘Vergrotenwaterbewustzijn’. Wel wordt in hoofdstuk 6 voor ‘ruil’ en ‘regels’, evenalsvoor ‘communicatie’, een aantal activiteiten/maatregelen genoemd diemomenteel al aan de orde zijn.

5.2 Achtergronden en aandachtspunten met betrekking tot communicatie

Bij de communicatie over water wordt onderscheid gemaakt naar: • niet-structurele informatie-uitwisseling in het kader van een beleidsproces

waarin prioriteiten, strategieën en maatregelen worden ontwikkeld,• structurele informatievoorziening over de kansen en bedreigingen die

water biedt en • informatievoorziening bij acute crises.

Over het laatste punt (crisiscommunicatie) gaat het in dit rapport niet. Deandere 2 punten zijn wel aan de orde. In dit kader gaat het met name omhet tweede punt (zie tabel 4).


Basis- Communicatie Ruil Regelsmechanisme: Overbrengen van informatie Onder andere van geld Ge- en verboden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Meerzijdig Overleg Overheidsmarkt (bijvoorbeeld Convenanten

verhandelbare vergunningen). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Eenzijdig Voorlichting Subsidies/heffingen Geboden/

verboden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 3Gedragsbeïnvloedende instrumenten(Bron: Bewust werken aan waterbewustzijn)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 5.1Zichtbaarheid van verbeterings -werkzaamheden dragen bij tot waterbewustzijn


DoelenRisicocommunicatie kan worden ingezet om waterbewustzijn op devolgende manieren te beïnvloeden: • Kennen - Kennis:

Verbeteren van het kennisniveau met betrekking tot waterveiligheid,hoogwater en kansen en mogelijke gevolgen van overstromingen;

• Voelen/willen - Houding: Bereiken van een reële houding, draagvlak en passende verwachtingenten aanzien van risico’s;

• Kunnen/doen - Gedrag: Bij de besluitvorming over risico’s consensus bereiken over ontroversiëlerisicokwesties en/of het bereiken van een verandering of versterking vanrisicogedrag.

Een vierde doel kan gericht zijn op het krijgen van feedback en inhoudelijkeinput. Risicocommunicatie wordt hierbij als interactief instrument ingezet,in dialoog met de omgeving. Burgers kunnen hierbij bouwstenenaandragen voor verdere beleidsformulering en ook aangeven hoe en opwelke wijze zij geïnformeerd willen worden over (overstromings)risico’s.

DoelgroepenVoordat daadwerkelijk gecommuniceerd wordt, is het van belang om dedoelgroepen – burgers, bedrijven, bestuurders en professionals – nader tespecificeren en te bepalen welk gedrag gewenst is en wat het besteaangrijpingspunt is (kennis, houding of gedrag). Dit is van belang voor het


Aard van de beslissingen Communicatie-doelen Vorm van communicatie Mogelijke activiteiten Communicatie-product . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het beheersen van een Waarschuwing, advisering Vooral 1-zijdige Samenwerken met Advies om gebied temogelijk acute crisis en begeleiding van (delen informatieverschaffing. partners bij het ontwikkelen evacueren.

van) de bevolking om Zorgen voor terug- en verspreiden van Feitenoverzicht.schade te voorkomen. koppeling om vast te informatie. Overzicht van veel-Verhoging van het risico- stellen of Beleggen van een gestelde vragen metbewustzijn van (delen (a) boodschap is (gezamenlijke) antwoorden.van) de bevolking. ontvangen, persconferentie.Geruststelling. (b) aanbeveling wordt Openen van telefoonlijnen.

opgevolgd, Aanpassen van website.(c) aanvullende Peilen van de reacties

informatie nodig van de beoogde doelgroep.is (vanwege veranderende omstandigheden).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het creëren van Mensen op de hoogte Verschaffing van achter- Opbouwen van duurzame Feitenoverzicht.structurele informatie- stellen van veiligheids- grondinformatie (1-zijdig) relaties met partners die Brochure.voorzieningen over risico's, de wijze waarop naast uitwisseling van geloofwaardige informatie- Informatieborden.kansen en bedreigingen die worden beoordeeld informatie (2-zijdig) om bronnen vormen. Films.

en worden aangepakt. vast te stellen of de Peilen van opvattingenVerhoging van het boodschap wordt begrepen van doelgroepen.bewustzijn van de risico's. en aan de verwachtingen Inrichten van Aanmoediging tot gedrag voldoet. communicatiekanalen, dat risico's beperkt. zoals website.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het ontwikkelen van Betere beoordeling van Uitwisseling van Aangaan en onderhouden Nieuwsbrieven.prioriteiten en strategieën gevaren of knelpunten. informatie en van relaties met partners Discussienota's.voor het overheidsbeleid Ontwikkeling van opties gezichtspunten (2-zijdig) die relevante inbreng Platforms.

voor risicomanagement. met relevante groepen uit kunnen hebben.Bevordering van de bevolking. Consultatie (door website,vertrouwen in het beleid. bijeenkomsten metOplossing van conflicten belanghebbenden,tussen belanghebbenden. focusgroepen, etc.).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 4Voorbeelden van risicocommunicatie, onderscheiden naar de aard van de door de overheid te nemen beslissingen (Bron: Tabel 3.1. uitWaterverkenningen, Bewust werken aan waterbewustzijn. 2003. In aangepaste vorm ontleend aan Chartier en Gabler 2001)


bepalen van de uiteindelijke boodschap en voor de manier vancommuniceren. Het is nl.belangrijk om rekening te houden metbijvoorbeeld (regionale) verschillen in (beleving van) risico’s binnen dedoelgroepen of om kwetsbare groepen te identificeren, zoals kinderen,bejaarden en zieken. Mogelijk zijn er groepen die op een andere manierspeciale aandacht nodig hebben, bijv. mensen met huisdieren oflocatiegebonden bedrijven (boeren, fabrieken). Specifieke mensen ofgroepen zouden daarnaast een rol kunnen spelen in de communicatie of bijhet nemen van maatregelen, zoals (overheids)instellingen voor water,ruimte, openbare veiligheid, bedrijven, ziekenhuizen, woningcorporaties.

InhoudWat risicocommunicatie onderscheidt van gewone communicatie heeftvooral te maken met de inhoud van de boodschap. Het gaat omcommunicatie over risico’s die mensen lopen, over verantwoordelijkhedenten aanzien van die risico’s en over mogelijkheden om veiligheid teverbeteren. In elke boodschap kunnen rationele, emotionele en praktischeargumenten voorkomen. De inhoud van de argumenten verschilt vanreguliere communicatie. • Kennen: rationele argumenten: bijvoorbeeld numerieke informatie over

de kans op een negatief gevolg; • Voelen/willen: emotionele argumenten: het –matig– gebruiken van

angstgevoelens in de boodschap leidt tot het beter onthouden van hetbericht;

• Kunnen/doen: praktische argumenten: het geven van concrete hande-lingsperspectieven. Het is bekend dat wanneer mensen weten wat eenbepaald risico behelst en wat het handelingsperspectief is, zij ookdaadwerkelijk datgene doen wat hen in het verleden is voorgehouden.

Dit laatste sluit aan/moet aansluiten bij de andere directe mogelijkhedenvoor gedragsverandering (financiële prikkels of weten regelgeving).

Enkele belangrijke onderdelen van de boodschap in het kader vanwaterveiligheid zijn:

De overheid doet er alles aan om de kans op een overstroming zo kleinmogelijk te houden. We kunnen ruim 99% bescherming tegenoverstromingen bieden, maar het is onmogelijk om overstromingenhelemaal te voorkomen. Waar en wanneer een overstroming optreedt kunnen we niet voorspellen,maar we kunnen ons wel voorbereiden. Dat geldt niet alleen voor deoverheid, maar ook voor uzelf. De overheid informeert u over wat u kunt doen om u voor te bereiden op een eventuele overstroming. En als er een overstroming dreigt, dan zalde overheid u waarschuwen en vertellen wat u op dat moment het bestkunt doen. Met zijn allen kunnen we er zo voor zorgen dat de gevolgen dan zo kleinmogelijk blijven.

In de boodschap moeten de vier stadia van ontkenning (par. 3.2) stuk voorstuk worden doorbroken: “Een overstroming: • Ja, het kan gebeuren, • Ja, het kan ook jou overkomen, • Ja, het is erg en • Ja, je kunt ook zelf nog wat doen.”



Over mogelijke vormen voor risicocommunicatie en middelen die daarvoorgeschikt zijn, wordt in de bijlagen meer informatie gegeven. Tevens is hiergedetailleerde informatie te vinden over mogelijke handelingsperspectieven(bijlagen 2 en 3).


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 5.1Hoogwaterwaarschuwing: de bewonersweten dat het kan gebeuren.


6 Wat gebeurt er al aan beïnvloeden vanwaterbewustzijn en gedrag?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dit hoofdstuk geeft een overzicht te geven van bestaande(overheids)activiteiten in relatie tot het vergroten van waterbewustzijn,risicobewustzijn en stimuleren van water- en risicobewust gedrag.

Deze activiteiten/maatregelen worden gestructureerd (zie tabel 5) door zehieronder in te vullen in tabel 3 uit hoofdstuk 5.

6.1 Communicatie

OverlegCommunicatie is op heel veel plaatsen al een kwestie van gewoon doen.Zo zijn er zowel landelijk als regionaal diverse bestuurlijke en ambtelijkeoverleggen waarbij water en waterveiligheid het centrale onderwerp vangesprek is. Voorbeelden van structurele overleggen zijn het AlgemeenOverleg met de Vaste Commissie voor Verkeer en Waterstaat van deTweede Kamer, het Landelijk Bestuurlijk Overleg Hoogwater, de Provinciale


Basismechanisme Communicatie Ruil Regels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meerzijdig Overleg Overheidsmarkt, onder andere Convenanten

verhandelbare vergunningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Interactieve planvorming bij RvR-regeling vb. Noordwaard Nationaal Bestuursakkoord WaterRO- of water-plannen Verzekeringen (discussie) Ruimte voor de Rivier-uitvoering

• LBOH, LBOW Beleidslijn Grote Rivieren• POK’s

Watervisie: er komen “waterpanels” en een activeringsprogramma.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eenzijdig Voorlichting Subsidies/heffingen Geboden/verboden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Campagnes: Waterschapsbelastingen Waterwet• Denk vooruit Waterschapskeur• NL leeft met water WatertoetsLespakketten voor scholen Locale regelingen (APV’s e.d.), bijv.Cursusaanbod voor professionals met betrekking tot hoogwater-

maatregelen zoals het plaatsen vanProvinciale risicokaarten (informatie schotten, parkeerverboden enover overstromingen wordt geüpdate). ontruiming van gebieden.Lokaal (wijkniveau): brochures met praktische info (vb gemeente Maastricht)Belevingsmonitor

Watervisie: er komen een “watercanon”, een actieprogramma voor het onderwijs en een leerstoel “klimaat water en publiek”

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 5Gedragsbeïnvloedende instrumenten met voorbeelden van wat er momenteel al gebeurt in relatie tot waterbewustzijn en waterbewust gedrag.


Overlegorganen Kust, etc. Deelname aan deze overleggen blijft beperkt totde bestuurders, politici en ambtelijke professionals.

Daarnaast wordt ook in projectverband regelmatig overleg gevoerd. In diekaders is vaker sprake van betrokkenheid met de burger en hetbedrijfsleven. Daarbij vormt de campagne Nederland leeft met Water eenbelangrijke paraplu waaronder burgers en het bedrijfsleven overwaterzaken worden geïnformeerd (zie ook hierna).

De onlangs door het kabinet uitgebrachte Watervisie geeft aan dat er“waterpanels” komen, waarin burgers hun opvattingen over het nationalewaterbeleid kunnen geven. Daarnaast komt er een activeringsprogrammaom burgers, bedrijven en bestuurders expliciet, eerder en beter tebetrekken bij waterbeleid en uitvoeringsmaatregelen.

VoorlichtingWanneer het gaat om het vergroten van waterbewustzijn wil TMO hetnodige doen om andere partijen te stimuleren tot risicocommunicatie en -gedrag. Daarnaast zijn er praktijkvoorbeelden van richtlijnen voorrisicocommunicatie (BZK, IPO, RWS) en zijn er voorbeelden vanrisicocommunicatieplannen en bij gemeenten, provincies en sommigeveiligheidsregio’s. Zo heeft bijvoorbeeld de gemeente Maastricht diversebrochures uitgegeven en is een film gemaakt om burgers te informeren enhandelingsperspectieven te bieden wanneer de Maas buiten haar oeverstreedt. Alle provincies hebben risicokaarten op het internet gepubliceerd.De daarop te vinden informatie ten aanzien van overstromingsrisico’s wordtmomenteel geactualiseerd en verbeterd.

Op nationaal niveau zijn in relatie tot rampen en water twee campagnesvan belang: Denk Vooruit! en Nederland leeft met Water.

De campagne Denk Vooruit! is een voorbeeld van risicocommunicatie opnationaal niveau, met de mogelijkheid om op lokaal niveau aanvullingen teplegen. De campagne bestaat onder meer uit televisie- en radiospots eneen website. Het doel van deze campagne is dat mensen voorbereid zijn opeen ramp, waarbij in totaal 11 ramptypen, waaronder overstromingen,gespecificeerd zijn. De campagne beoogt:• bewustwording van de risico’s in je woonomgeving; • kennis over hoe je je kan voorbereiden op een ramp; • wat je daarvoor in huis moet hebben;


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6.1De Denk Vooruit-campagne kent alsmotto: ‘Rampen vallen niet te plannen.Voorbereidingen wel.’


• wat je moet doen tijdens een ramp. De campagne is bedoeld voor iedereen van 13 jaar en ouder. In 2007wordt de campagne ook gericht op minder validen. In 2008 e.v. volgenouderen, bedrijven en scholen. De campagne Nederland leeft met Water is een landelijke campagne metregionale en lokale uitwerkingen die rijk, provincies, waterschappen engemeenten sinds 2002 gezamenlijk vormgeven. Doel is om Nederlandersweer bewust te maken van onze relatie met het water en informatie tebieden over hoe we in de toekomst droge voeten kunnen houden. De kernwas tot nog toe: We moeten het water nu de ruimte geven. Doen we datniet dan zal het water die ruimte straks zelf nemen, Nederland leeft metWater! De website die hoort bij de campagne legt uit hoe het zit met hetwaterbeleid van het Rijk, de provincies, de gemeenten en dewaterschappen. Wat is het probleem, hoe pakken we dat aan, watbetekent dit voor mij? Als men vragen heeft, kunnen die via de site wordengesteld aan bijvoorbeeld Peter Timofeeff, die tot 2005 'woordvoerder' wasvan de campagne in radio- en Tv-spotjes. Daarnaast heeft onderwijs voor10-18-jarigen hier een plek gekregen. Bovendien subsidieert hetDirectoraat-Generaal Water sinds 2007 stroomgebiedbredecommunicatieactiviteiten in de regio’s. Het gaat hierbij om waterbredecommunicatie, gericht op een breed publiek. Met name de noordelijkeprovincies wenden deze subsidie mede aan voor het onderwerpwaterveiligheid. Op basis van de Watervisie zal de campagne Nederlandleeft met Water worden geïntensiveerd en ook worden toegespitst opregionale vraagstukken, met nadruk op duurzaamheid, integraalwaterbeleid/waterbeheer en ‘water als kans’.

Naast de al genoemde campagnes kennen we bijdragen aanbewustzijnsvergroting met een geheel eigen dynamiek: de film van AlGore, het uitkomen van rapporten van het RIVM-NMP, het SociaalCultureel Planbureau, Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat, hetregeerakkoord, het beleidsprogramma, etc. gingen gepaard met de nodigeaandacht in de pers en andere media. Van verschillende kanten komtwater(veiligheid) in het nieuws.

OnderwijsVanuit VenW is een breed educatieaanbod over water ontwikkeld voorscholieren in samenwerking met Cito, Codename Future, StichtingReinwater en Junior Chamber International/The Netherlands, allegekoppeld aan de campagne Nederland leeft met Water. Enkeleonderdelen zijn nog in ontwikkeling. Ook zijn afspraken gemaakt over hetsteunen van het internationale onderwijsprogramma Globe (zie bijlage 4).


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6.2Logo Nederland leeft met Water


Ervaringen met water en onderwijs worden uitgewisseld tussen overhedenvia het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling1 (de aanpak metCito is daar inmiddels overgenomen voor duurzame ontwikkeling in bredezin) en via de klankbordgroep voor de nieuwe NME-nota2 dieLNV/VROM/OCW momenteel voorbereiden.

Ook andere partijen – regionale overheden, waterschappen (StripverhaalDroppie Water), maatschappelijke organisaties, commerciële partijen -ontwikkelen educatieproducten en activiteiten rond water. Een deeldaarvan wordt door VenW ondersteund. Er zijn enorm veel waterprojecten,lespakketten, activiteiten, excursies etc. Het VenW-materiaal onderscheidt zich door de notie dat we ‘andersmoeten omgaan met het water’, de nadruk die wordt gelegd op het lerenzien en interpreteren van dilemma’s en het leren zich te verplaatsen inandere partijen bij die dilemma’s, de vakoverstijgende aanpak dieonverwachte invalshoeken mogelijk maakt, en de nauwe aansluiting bij debehoeften van scholen en leerkrachten. De verbinding met de campagneNederland leeft met Water maakt de leerkrachten enthousiast om hetmateriaal aan te schaffen en een plek te geven in hun meestal al erg volleprogramma’s.

Daarnaast zijn er diverse (hogere) beroeps- en universitaire opleidingenwaarin watermanagement, ruimtelijke ordening risicobeheersing e.d. aanbod komen en worden er voor professionals cursussen en trainingen op datterrein aangeboden. Ook worden wel masterclasses waterbeheer voorbestuurders georganiseerd.

Aanvullend hierop zal naar aanleiding van de Watervisie een “watercanon”over de historie van Nederland Waterland (inclusief een doorkijk naar detoekomst) worden opgesteld. Bovendien komt er een actieprogramma voorhet onderwijs met een inventarisatie van watergerelateerde activiteiten eneen leerstoel “klimaat water en publiek”.

6.2 Ruil, oftewel financiële beïnvloeding

Eenzijdig: waterschapsheffingenWaterschapsheffingen zijn een vorm van eenzijdige ruil. In ruil voor dejaarlijkse belasting die alle inwoners en bedrijven aan de waterschappenbetalen onderhouden zij de waterkeringen. Vaak gaat het innen van deheffing gepaard met het verstrekken van informatie over de bestemmingvan de belasting. Het is echter zeer de vraag of dit ook leidt tot eenversterking van het waterbewustzijn of het gedrag: het is een van de velejaarlijkse vaste lasten.

Momenteel wordt uitgezocht hoe een verzekering voor overstromings -schade eruit zou kunnen zien. Afhankelijk van of en hoe deze verzekeringvorm krijgt (wel of geen specifieke voorwaarden, in relatie tot de hoogtevan de premie) kan deze in meer of mindere mate bijdragen aanversterking van het bewustzijn en gedrag.


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Noten 1 Partners LvDO: LNV (trekker), VROM, OCW, EZ, V&W, BuZa, IPO, UvW. LvDO loopt t/m

2007 en krijgt mogelijk een vervolg in 2008-2011. 2 NME-nota: trekkers VROM, LNV, OCW; V&W in klankbordgroep.



. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6.3In Kampen worden vrijwilligers als lid vande Hoogwaterbrigade betrokken bij debescherming van hun stad tegenhoogwater

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6.4Hoe hou je droge voeten?


MeerzijdigMeerzijdige ruil heeft vaak ook het karakter van meerzijdige regels: dezeruilafspraken worden namelijk veelal in een convenant vastgelegd. Deafspraken die gemaakt worden hebben expliciet betrekking op de risico’sen verdeling van verantwoordelijkheden tussen overheid en andere partijen(burgers, bedrijven) ten aanzien van wateroverlast en –schade enmaatregelen om die te beperken. Deze afspraken zijn dus gericht op hetrealiseren van meer waterbewust gedrag, hoewel dit laatste veelal nietexpliciet genoemd word als beoogd doel. Voorbeelden hiervan zijn deuitkoopregeling in het kader van Ruimte voor de Rivier bij Noordwaard enafspraken met zgn. “Blauwe Boeren”.

6.3 Regels

Eenzijdig: weten regelgevingEenzijdige regels op het gebied van waterveiligheid hebben vooral betrekkingop de bescherming tegen overstromingen: Wet op de waterkering, de wetbeheer Rijkswaterstaatswerken (gaan beiden op in de Waterwet) en dewaterschapskeur zijn bedoeld om de waterkeringen en de zorg ervoor tedefiniëren en te beschermen. Initiatiefnemers van ruimtelijke plannen ofactiviteiten, zowel burgers, bedrijfsleven als bestuurders moeten eenvergunning of een ontheffing aanvragen bij de waterkeringbeheerder. Ditstelt grenzen aan wateronbewust gedrag zoals bouwen in duinen enuiterwaarden.

Daarnaast is er de Watertoets. De watertoets is met ingang van 1november 2003 wettelijk verplicht voor de belangrijkste provinciale engemeentelijke ruimtelijke plannen. De Watertoets is vooral gericht opoverheden onderling, dus de professionals en bestuurders.Bij de watertoets gaat het om het van meet af aan meenemen van waterbij ruimtelijke plannen en besluiten. Daarvoor is overleg nodig met dewaterbeheerder in een zo vroeg mogelijk stadium. Het gaat dus niet omeen toets achteraf, maar om vroegtijdige en actieve inbreng van dewaterbeheerder en maatwerk voor elk plan. Met de Watertoets wordt ernaar gestreefd om het reeds bestaande waterhuishoudkundig en ruimtelijkebeleid goed toe te passen en uit te voeren; het is niet de bedoeling dat ermet de watertoets nieuw beleid wordt gemaakt.

De grootste winst van de Watertoets ligt in het gezamenlijk commitment;de vroegtijdige, wederzijdse betrokkenheid tussen initiatiefnemer enwaterbeheerder, die uiteindelijk leidt tot het wateradvies van dewaterbeheerder en de expliciete afweging van de wateraspecten in hetplan, bij voorkeur in een waterparagraaf. Wel is bij een recente evaluatiegeconstateerd dat de Watertoets bij locatiekeuzes nog te weinig effectief is.Daarnaast is de juridische borging en de aandacht voor financiering encompensatie in ruimtelijke plannen nog onvoldoende.

Meerzijdig: convenanten, bestuursakkoordenHet Nationaal Bestuursakkoord Water is een voorbeeld van een meerzijdigeregel: een afspraak tussen meerdere partijenoverheden. Het akkoord heefttot doel om in de periode tot 2015 het watersysteem in Nederland op ordete krijgen en daarna op orde te houden. Het gaat daarbij om hetaanpakken van de gevolgen van de zeespiegelstijging, bodemdaling en eenveranderend klimaat. In het kader van het Nationaal BestuursakkoordWater hebben rijk, provincies, gemeenten en waterschappen onder meerafgesproken dat de watertoets ook wordt toegepast bij



waterhuishoudkundig relevante ruimtelijke plannen en besluiten die nietvallen onder de wettelijke verankering in het Besluit ruimtelijke ordening.Dat betekent dat ook voor andere wettelijke plannen en besluiten(bijvoorbeeld in het kader van de Tracéwet, Reconstructiewet,Landinrichtingswet of Ontgrondingenwet), maar ook voor niet-wettelijkeplannen zoals structuurvisies en gebiedsvisies, een watertoets moet wordenuitgevoerd.

Tenslotte De inventarisatie overziend van bestaande activiteiten die (ook kunnen)bijdragen aan versterking van het waterbewustzijn en waterbewust gedraglevert een wat versnipperd beeld op. Er is (nog) geen sprake van eenoverkoepelende, herkenbare strategie, die deze activiteiten verbindt en kanzorgen voor onderlinge versterking. Het zijn min of meer op zich zelfstaande activiteiten, met mogelijk (op onderdelen) verschillende doelen enachtergronden. De activiteiten zijn niet altijd ontwikkeld en opgezet metgrootschalige overstromingen in het achterhoofd.

De nadruk bij de bestaande activiteiten ligt op de communicatie metburgers; voorlichting en educatieprogramma’s met het oog op hetversterken van kennis, draagvlak en waterbewustzijn (kennen, voelen,willen). Andere soorten activiteiten (financiële prikkels of regelgeving),andere doelgroepen (bestuurders, professionals, bedrijfsleven) en de anderedoelstelling: versterken van (mogelijkheden voor) waterbewust gedrag(kunnen, doen) blijven daarbij enigszins achter.


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6.5Met elkaar om tafel om tot goede keuzes te komen


7 Wat kunnen we leren uit het buitenland?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sommige landen hebben met een zekere regelmaat te kampen met over -stromingen. Door welke oorzaak dan ook. Dit hoofdstuk beschrijft wat wekunnen opsteken van de lessen die daar zijn geleerd.

7.1 Waterbewustzijn in andere landen

Figuur 3.1 illustreert dat waterbewust gedrag de resultante is vanrisicoperceptie en –acceptatie. Daarbinnen is de risicoperceptie weerafhankelijk van de eigenschappen van het risico, de maatschappelijke enindividuele context. Andere landen kunnen op al deze elementen sterk verschillen vanNederland. Als we ons hiervan bewust zijn, en voor die verschillen“corrigeren”, dan biedt het buitenland wellicht kansen om toch te lerenvan situaties die in Nederland niet voorkomen.

7.2 Risicoperceptie

De risicoperceptie is afhankelijk van de eigenschappen van het risico, incombinatie met de maatschappelijke en individuele context. Al dezefactoren kunnen aanzienlijk verschillen van de situatie in Nederland:Wat betreft de eigenschappen van het risico is het van belang onderscheidte maken tussen de kans op een overstroming en de gevolgen daarvan.Door het hoge beschermingsniveau (1/1250 –1/10000) is de kans op eenoverstroming in Nederland uitzonderlijk laag ten opzichte van anderelanden. Dit hoge beschermingsniveau is ingegeven door de grote gevolgen:grootschalige (langdurige) overstroming van diepgelegen polders (met zoutwater), met weinig evacuatiemogelijkheden, en omvangrijke schade metdesastreus effect op de nationale economie. In andere landen zijn overstromingen vaker lokaal beperkt tot rivierdalen,zijn er meer mogelijkheden voor vluchten naar hoger gelegen gebieden,stroomt het overstroomde gebied sneller leeg, en zijn er -door de grotereomvang van het land (en niet getroffen gebieden)- meer mogelijkhedenvoor herstel en wederopbouw3). Dit leidt in landen met een vergelijkbaarwelvaartsniveau en verstedelijking als Nederland toch tot lagerebeschermingsniveaus, zoals bijvoorbeeld in Duitsland, Engeland, Frankrijk,de Verenigde Staten en Japan (orde 1/100 tot 1/1000). Nijmegen is beterbeschermd dan Londen!

Op deze wijze hangen de eigenschappen van het risico dus samen met demaatschappelijke context: hoe groter een land ten opzichte van deoverstroomde gebieden, hoe beter men de gevolgen kan opvangen, hoe


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Noten 3 De overstroming van New Orleans in 2005 telde meer dan 1300 doden. Er is schade veroor-

zaakt in de orde van 100 miljard U$. Lokaal en regionaal een onvoorstelbare ramp, die ooklandelijk in de Verenigde Staten veel aandacht kreeg, maar qua schade maar ca. 1% van hetBNP. De Nederlandse economie heeft een BNP ca 650 miljard U$. Een vergelijkbare overstro-ming als in New Orleans heeft hier een impact van 20% van het BNP, en zou Nederlandvrijwel ruïneren.


meer men overstromingen accepteert, hoe lager de beschermingsniveausen hoe vaker overstromingen kunnen optreden. Andere factoren die qua maatschappelijke context ook nog een rol spelenzijn: de mate waarin vaker ander natuurgeweld optreedt en de rolverdelingoverheid-burgers. Hierin zijn de maatschappelijke en individuele contextnauw met elkaar verweven: De Verenigde Staten en Japan worden jaarlijksgeteisterd door een breed scala aan natuurrampen, zoals, naastoverstromingen, aardbevingen, vulkanisme, orkanen, wervelwinden,bosbranden. De beelden in de media herinneren er regelmatig aan dat ditnatuurgeweld een “fact of life” is dat iedereen kan overkomen. Veelinwoners hebben daar in het verleden ook daadwerkelijk ervaring meegehad. Alle lagen van de samenleving zijn bekend met het feit datbeschermende maatregelen nuttig kunnen zijn. In Europa, en met name inNederland, is dit veel minder het geval. Nederlanders hebben bovendieneen groot vertrouwen in de bescherming tegen overstroming die deoverheid biedt. Bescherming tegen overstromingen is in Nederlandwettelijk vastgelegd.

Naarmate natuurrampen vaker voorkomen is er meer aanleiding om derampenbeheersing en het herstel goed te organiseren. In principe spelendaarbij overheden, bedrijven en burgers allemaal een rol, maar landenleggen daarin verschillende accenten. De rol van de overheid is in allegevallen gericht op het treffen van maatregelen om de overstromingskanste beperken (dijken, stormvloedkeringen). Dit heeft te maken met deomvang van de benodigde budgetten voor aanleg en onderhoud, hetwerkingsgebied (dat vaak gemeente- of regio-overstijgend is) en devereiste technische kennis. Voorts speelt de overheid een belangrijke rol inhet informeren over overstromingen en de alarmering. Een mooi voorbeeldhiervan komt uit Engeland (zie box 1). In deze informatierol spelenoverstromingskaarten in steeds meer landen een centrale rol. (Zie box 2)

Box 1 Communicatie over overstromingen in Engeland en WalesIn Engeland en Wales is sinds 1998 een uitgebreide communicatie -campagne ingezet. Door deze campagne is het percentage risicobewustebewoners toegenomen van 48% in 1997 naar 81% in 2002 (nationalawareness survey, 2003). In 2002 vond 97% van de bevolking hetoverstromings gevaar een serieuze zaak. In 2005 is de campagne directer enconfronterender van aard geworden.. Bewoners kregen van deEnvironment Agency (EA) een persoonlijke brief waarin stond dat ze in eenoverstromingsgevoelig gebied woonden. De EA erkende dat het wellichtgeen prettige boodschap was en dat zij zich maximaal zal inspannen dekans op overstroming zo klein mogelijk te houden, en in geval een


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 7.1Een noodkoffer voor geval het misgaat


dreigende overstroming de bewoners tijdig zal waarschuwen enzorgdragen voor een adequate rampenbeheersing. In aanvulling daaropworden aanbevelingen gedaan hoe huiseigenaren schade aan huneigendommen zelf het beste kunnen voorkomen/beperken. De engelsebewustzijnscampagne speelt in op de neiging tot bagatelliseren in door tebenadrukken hoe reëel een overstromingskans is (bijv. door te refererenaan een historische gebeurtenis uit het recente verleden), wat de impactwas (met foto’s van verwoeste huiskamers), wat je er zelf aan kan doen(“make a Floodkit”), en met getuigenverklaringen de werking daarvan teillustreren (zie www.environment-agency.gov.uk/floodline. Kenmerkendwas verder dat deze boodschap door met name lokale vertegenwoordigersaan de bevolking uitgedragen werd: daar kent men de gevoeligheden enregiospecifieke details en is men herkenbaar en aanspreekbaar voor andereinformatie. Er zijn nog geen gegevens bekend over de effecten van dezeintensivering.

Voor het voorkomen van schade, de rampenbestrijding en het herstel legtde overheid in de Angelsaksische landen het initiatief vooral bij de burgersen bedrijven en lokale overheden zelf. Daarnaast adviseert / stimuleert delandelijke overheid inzake schadebeperkende maatregelen en het afsluitenvan een verzekering. In Japan en de Verenigde Staten is men gewend eengroot deel van schade door natuurrampen voor eigen rekening te nemen. Op het Europese continent neemt de landelijke overheid een wat sterkerezorgtaak op zich, onder andere door –naast preventie en informatie - hetvergoeden van overstromingsschade (al dan niet in aanvulling opverzekeringen) uit speciale fondsen. In landen waar risicomanagementduidelijk geïnstitutionaliseerd is (verantwoordelijkheid toebedeeld aanoverheden) is de risicobeleving gering (Heinen et al., 2002). In deze landenis het in de beleving van de burgers zo dat de instanties deverantwoordelijkheid voor de veiligheid dragen en de burgers zich er zelfniet druk om hoeven te maken. Nederland is hier een voorbeeld van. DeNederlandse burger heeft een groot vertrouwen in de overheid als het gaatom de bescherming tegen overstromingen.

Box 2: OverstromingsrisicokaartenIn steeds meer landen spelen overstromingsrisicokaarten, veelaltoegankelijk via internet, een cruciale rol in de informatievoorziening overoverstromingen. Daarmee is het mogelijk voor woning- of bedrijvenbezitters, de overstromingsdiepte op wijk, of zelfs woningniveau op tezoeken. In de Verenigde Staten en Japan wordt deze informatie gekoppeldaan te gebruiken evacuatieroutes en vluchtplaatsen en adviezen wat verdermee te nemen. In Japan zijn de diepteklassen van de overstroming zodanigdat het voor vluchters en hulpverleners duidelijk is of je nog kunt lopen,rijden, op de 1e verdieping of op het dak moet vluchten. Een aansprekenddiagram licht dit toe. Japans onderzoek heeft uitgewezen dat inwoners diezich van overstromingsrisico’s bewust zijn sneller evacueren dan inwonerswaarvoor dit niet geldt.In Hamburg ontvangen inwoners van overstromingsgevoelige polders elkjaar voor het stormseizoen een folder met aanwijzingen en tips voor eenhoogwaterevacuatie (vergelijkbaar met Maastricht).

7.3 Risicoacceptatie en risicobewust gedrag

Door de lagere beschermingsniveaus in veel landen buiten Nederlandkomen overstromingen daar dus 10 tot 100 x vaker voor. In principe zou indeze landen het waterbewustzijn groter en waterbewust gedrag in principe



meer “ingesleten” kunnen zijn. In de Angelsaksische landen is erbovendien een sterke prikkel voor burgers, bedrijven en lokale overhedenom zelf risicobewust te handelen. Desalniettemin blijkt risicobewust gedragin de praktijk niet altijd vanzelfsprekend, zoals voorbeelden uit deVerenigde Staten en Engeland illustreren:• In de Verenigde Staten gaan ruimtelijke ontwikkelingen in risicogebieden

gewoon door (mede door ontbreken van ruimtelijke ordeningswetge-ving), er zijn onvoldoende prikkels om bestaande huizen aan te passen,er zijn onvoldoende prikkels voor het afsluiten van een verzekering als ergeen federale (mede)financiering is.

• In Engeland was, mede door het hoge risicobewustzijn (zie box 1) vande bewoners in risicogebieden 87% bereid om eventueel zelf maatre-gelen te nemen om het overstromingsrisico te beperken. Desondanksheeft toch maar 30 % van de inwoners van overstromingsgevoeligegebieden zich daadwerkelijk geabonneerd op de waarschuwingsdienst.Engels onderzoek hiernaar wijst uit dat men eerdere overstromingenweer snel vergeet, mensen moeilijk te motiveren zijn om (vooraf) in actiete komen, men het risico neigt te ontkennen (er is toch niets aan tedoen), men pas in actie komt als een overstroming zich voordoet, envervolgens na afloop schuldigen zoekt. Opmerkelijk is dat de overheidvanuit de verzekeringswereld wordt aangesproken tot het nemen vanbetere beschermende maatregelen rond bijv. Thames Estuary.

Tussen risicoperceptie en risicobewust gedrag zit de risicoacceptatie als eenbelangrijk filter om wel of niet in actie te komen. Een paar voorbeeldenkunnen dit illustreren:• Overheden kunnen bijvoorbeeld risico’s tot op zekere hoogte accepteren

vanwege gebrek aan politieke steun om risico’s te beperken (dat kostgeld en levert pas wat op als er een ongeluk of ramp dreigt). Een anderereden kan zijn dat de (lokale) schade door de landelijke overheidvergoed wordt.

• Burgers accepteren risico’s door ze (onbewust) te bagatelliseren: hetgebeurt niet; als het wel gebeurt, dan niet hier/bij mij; als het toch hiergebeurt, dan valt het wel mee; als het toch gebeurt en het valt tegen, dankan ik er toch niets aan doen. Dit kan veranderen als men eerder eenoverstroming heeft meegemaakt. Zo was bij de tweede overstroming vanhet Maasdal in 1995 de schade aan eigendommen veel lager dan de eerstekeer een jaar eerder: de inwoners wisten zich nog goed te herinneren water kon gaan gebeuren en hadden hun spullen tijdig in veiligheid gebracht.

• Uit Engels onderzoek (Tapsell et al., 1993) blijkt dat burgers hogererisico’s accepteren als er ook voordelen aan verbonden zijn. Zo bleek inYork 77% van de bevolking bereid te leven met een overstromingskansvan 1/200 per jaar en 22% zelfs met een kans van 1/10 per jaar. Dezehoge acceptatiegraad heeft te maken met de voordelen die het wonennabij een rivier biedt.

De risicoattitude is dus sterk individu (of organisatie) bepaald, en daaraanwat veranderen vereist daarom maatwerk. De EA heeft dan ook als motto:“Flooding is about people” (en een medewerker verzuchtte daarbij“People are awkward”). Zowel in algemene zin als in specifieke gevallen is er nog weinig bekendover welke factoren in welke mate de risicoattitude precies beïnvloeden. DeEA beveelt nader onderzoek aan naar een beter begrip van (waarom/hoe)mensen handelen. In Nederland kunnen gerichte peilingen enachtergrondonderzoek (project (PROmO), Draagvlak onderzoek Water)daarin voorzien.



Een mogelijkheid om de risicoacceptatie te verbeteren loopt via derisicoperceptie. In een aantal landen, bijvoorbeeld Japan, de VerenigdeStaten en Engeland (en ook Nederland), probeert men de risicoperceptievan burgers en bedrijven te verbeteren door hen bij beleids- enplanvorming te betrekken. Dit versterkt het probleembesef, de acceptatievan de voorgestelde maatregelen en het oppakken van de eigenverantwoordelijkheid (bijv. bouwkundige aanpassingen of op tijdevacueren). In dit proces is het belangrijk binnen de belanghebbendenbetrokkenheid te blijven onderhouden. In de Verenigde Staten werkt mendaarbij met de zg. “champions”, enthousiastelingen die blijvend zorgenvoor aandacht voor en voortgang van het proces.

Een andere strategie is vooral gericht op de jeugd. De jeugd heeft detoekomst, en via de jeugd kan ook het bewustzijn van ouders versterktworden. In Japan (en Engeland) is veel bewustzijnsmateriaal speciaal opkinderen gericht. Japan heeft ook een jaarlijkse nationale Natural Hazard Day.

SamenvattendDe situatie in het buitenland verschilt van Nederland door de aard enfrequentie van overstromingen, en de wijze waarop overheid, burgers enbedrijven schade proberen te voorkomen of te beperken. Naarmateoverstromingen vaker voorkomen wordt het belangrijker derampenbeheersing en schadebeperkende maatregelen goed te organiseren.Overheden kunnen hiervoor een meer of minder zwareverantwoordelijkheid op zich nemen. In elk geval zorgen ze voor de aanlegen het onderhoud van waterkeringen die qua omvang en technisch kunnende mogelijkheden van individuele burgers en lokale gemeenschappenoverstijgen. Daarnaast zorgen overheden voor een goedeinformatievoorziening over overstromingskansen en gevolgen(overstromingskaarten spelen daarin een steeds belangrijker rol) en defeitelijke alarmering.

Wat betreft het beperken van overstromingsschade ligt met name in deAngelsaksische landen een sterk accent op lokale verantwoordelijkheid(lokale overheden, burgers, bedrijven). De landelijke overheid ondersteunten stimuleert dit met voorbeelden, subsidies en mogelijkheden om teverzekeren. Engeland en de Verenigde Staten hebben hier ruime ervaringmee, zoals 24 en25 april 2007 werd gepresenteerd op de workshopDamage Mitigation Planning. Desalniettemin blijkt in de praktijk van deze landen de mate waarin hiervangebruik gemaakt wordt (en dus risicobewust gedrag vertoont wordt) (nog)niet optimaal. De risicoacceptatie speelt hierin een doorslaggevende rol,zowel bij overheden, burgers als bedrijven. Hieraan ligt een breed scala aanfactoren ten grondslag. Ook in het buitenland is men zich hiervan bewust,


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 7.2Waarschuwingsbord in Japan


maar de benodigde inzichten en kennis hoe dit aan te pakken is, voor zoverop dit moment bekend, niet beschikbaar.

Lessen uit buitenlandse ervaringen zijn: • Blijf risicobewust wanneer je in een delta leeft.• Hou het wat betreft de aanpak ter verbetering van het waterbewustzijn

eenvoudig. Benut voorbeelden van informatiemateriaal uit het buiten-land.

• Wees realistisch in je verwachtingen over het effect, het is een weer -barstige materie.


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 7.3Weet waar je naar toe kan vluchten


8 Tot slot

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

‘Waterbewustzijn’ kan een belangrijke bijdrage leveren tot waterbewustergedrag, en overheidscommunicatie over overstromingsrisico’s enhandelingsperspectieven kunnen daar weer aan bijdragen. Maar pas op:ander gedrag volgt niet automatisch uit een groter waterbewustzijn. Er zijnimmers ook andere routes die kunnen leiden tot ander gedrag; deeffectiviteit van verschillende instrumenten voor verschillende soortengewenst gedrag bij verschillende doelgroepen moet vooraf goed wordennagegaan.

Bij het uitwerken van de Watervisie, die stelt dat een groterwaterbewustzijn gewenst is, is het zaak eerst de te bereiken doelen enbijpassende strategieën voor verschillende doelgroepen en gebieden teontwikkelen. Belangrijkste opgave zal zijn om beleidsdoelen te formulerendie herkenbaar en meetbaar zijn. Zijn dit doelen in termen van percentagesvan bewustzijn of in termen van concreet gedrag? Hier hoort vervolgensook een inspanning bij om de voortgang op weg naar de gekozen doelenstructureel te meten.



Bijlage 1: Literatuuroverzicht

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Boer, J. de en D. Huitema (2003) - Sociaal-culturele analyse van waterbewustzijn. Vrije Universiteit, Amsterdam.

• Boer, J. de, H. Goosen, D. Huitema (2003) - Bewust werken aan waterbewustzijn, Studie naar de rol en relevantie van het begrip waterbewustzijn voor het waterbeleid. Vrije Universiteit, Amsterdam.

• Bauer, M.W. en Gutteling, J.M. - Worldwide salience and framing ofbiotechnology in the opinion-leader press 1973-2002.

• Crisis Onderzoeksteam (COT) (1996) - Evacuaties bij hoog water:zelfredzaamheid en overheidszorg.

• Gutteling, J.M. en E.R. Seydel - Risicocommunicatie, • Interprovinciaal Overleg, IPO (2006) - Wegwijzer risicocommunicatie,

sleutelbos binnen handbereik. Den Haag • Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

(2003) – Handreiking Risicocommunicatie.• Nulmeting en toetsing belevingswaardeonderzoek

Ruimte voor de Rivier (2003), Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Bouwdienst.

• Leidraad risicocommunicatie (2004), Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Bouwdienst.

• Beleving Kustveiligheid (2002), Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Bouwdienst.

• Perceptie van overstromingsrisico’s (2003), Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Bouwdienst.

• Risicobeleving Hoogwater (1998),Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Bouwdienst.

• RIVM-MNP (2004) - Risico’s in bedijkte termen (2004).• Terpstra, T. en Gutteling, J.M. (2007) – Publieke percepties van het risico

op overstromen vanuit de Waddenzee.• TNS-NIPO (2006) - Risicoperceptie bij overstromingen in relatie tot

evacuatiebereidheid.• Ruitenberg, A.G.W en I. Helsloot (2004) - Zelfredzaamheid van burgers

bij rampen en zware ongevallen.• Van Nes (2001) – Watermonitor 2001.• Van Nes (2002) – Watermonitor 2002.• Van Nes (2003) – Watermonitor 2003.• Vliet, L. van (2006) - Een storm in een glas water!? Communiceren over

overstromingsrisico’s. Ministerie van Binnenlandse Zaken enKoninkrijksrelaties, Expertisecentrum Risico- en Crisiscommunicatie.

• lpe Veling (Traffic Test) en Tony Weggemans (AYIT Consultancy ) (2001)- Gedrag op de agenda, Een visie op het thema Burger en Waterbeleid.

• Voorlichtingsraad (2006) – Belevingsmonitor winter 2005/2006, onderzoek naar de beleving van maatschappelijke onderwerpen door de Nederlandse bevolking. Den Haag.

• Watervisie, Kabinet Balkenende IV (2007).• OECD Studies in Risk Management / Japan / Floods, OECD, Paris,

2006.• H.J.E. Erenstein, Beperking van gevolgen van overstroming. Leren van

mitigation planning in de Verenigde Staten, NIROV en ministerie vanVerkeer en Waterstaat, september 2007.



Bijlage 2: Risicocommunicatie: vorm en middelen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VormEen kernachtige manier om de mogelijkheden van risicocommunicatie weer tegeven is door gebruik te maken van het zogenoemde risicocommunicatie -kruispunt. Daarbij wordt verschil gemaakt in het feitelijke risico en deperceptie van het risico door de doelgroep van risicocommunicatie.

Afhankelijk van de mate waarin die verschillen of overeenkomen is eenandere vormen van communicatie te hanteren, zoals overtuigen,informeren of dialogiseren.

Informeren: Het geven van informatie met als doel mensen te laten weten dat het risicobestaat dat bijvoorbeeld Vogelgriep naar Nederland komt en wat daarbij derol van overheid is. Het gaat hierbij om het communiceren in een redelijkstabiele situatie en de risicoperceptie bij het publiek laag is. De communicatieis voornamelijk eenrichtingsverkeer (schriftelijke middelen, printuitingen,Internet).

Overtuigen: Informatie geeft argumenten waarom mensen zich anders zouden moetengedragen. Deskundigen kunnen hierbij een rol spelen om de juisteargumenten voor het voetlicht te brengen. Communicatie vindt plaats innog redelijk ‘stabiele’ tijden. Het gaat hierbij vooral over risico’s waarbijmensen niet de noodzaak zien zich ertegen te beschermen (bijvoorbeeld:vogelgriep is nog steeds in het buitenland. Ik hoef hier niets te doen ommijzelf of mijn pluimvee er tegen te beschermen). De communicatie biedtmogelijkheden voor tweerichtingsverkeer (discussieprogramma’s,bijeenkomsten, opinie beïnvloedende artikelen in vakbladen).

Instrueren: Vindt plaats in een instabiele situatie, vooral tijdens een crisis. Het risico isgroot en de risicoperceptie is eveneens hoog. De informatie gaat over de


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 1Risicocommunicatiekruispunt (Bron: Ruler, B., Strategisch management van communicatie.Introductie van hetCommunicatiekruispunt.Samsom,Deventer, 1998.Naar: Storm in eenGlas Water)


maatregelen die genomen zijn en die de doelgroep moet nemen. De boodschap moet snel en helder gebracht worden (zeer concretehandelingsperspectieven). De communicatie is voornamelijkeenrichtingsverkeer (instructies vanuit overheid, intermediairen,hulpverlenende organisaties).

Dialogiseren: Deze situatie kan zich voordoen als het feitelijke risico laag is, maar deangst onder de bevolking onevenredig hoog is. Het aangaan van dedialoog met de samenleving of met specifieke doelgroepen geeft inzicht inde belevingswereld van de betreffende doelgroep. De communicatie kanvervolgens daarop aansluiten. Het doel daarbij is dan onzekerheidsreductieen het wegnemen van subjectieve angstgevoelens. De communicatie ishoofdzakelijk tweerichtingsverkeer.

MiddelenAfhankelijk van de mate waarin participatie (van laag naar hoog) met dedoelgroepen gewenst is zijn verschillenden middelen te kiezen die daarbijaansluiten:• Voorlichting (informatie geven) – Folder, Film • Raadpleging (opties publiceren en feedback organiseren) -

Publieksbijeenkomsten• Opiniepeiling (samen beslissen) – Opinieonderzoek, Focusgroep, interview• Conversatie (samenwerken) – Delphi-methode, interactieve planvorming

Ook zogenoemde entertainment-education, waarbij bijvoorbeeld(regionale) televisieprogramma’s worden benut om waterbewust gedrag tebevorderen, kunnen een aantrekkelijk middel zijn.

Hieronder volgt een aantal bruikbare tips voor risicocommunicatie uitBewust werken aan Waterbewustzijn. • Het waterbeheer (met name de kustverdediging) is een klassiek ‘collec-

tief goed’. Dat wil zeggen dat niemand uit te sluiten is van het genotervan en niemand ook zichzelf ervan uit kan sluiten. Dit betekent echterniet automatisch dat het hele waterbeheer in overheidshanden moetzijn; de uitvoering van maatregelen kan goed door anderen gedaanworden. Hierop is wel goed toezicht nodig. Het collectieve karakter vanwaterproblemen is een sterk ‘selling point’ in de communicatie.

• landelijke campagnes kunnen besef creëren maar dat betekent nietautomatisch steun voor zienswijzen of maatregelen, [landelijkecampagnes moeten worden doorvertaald naar lokaal niveau]

• schakel partners of boodschappers in bij communicatie over water -beheer, die een goed contact hebben met de beoogde doelgroep

• gelet op de regionale verschillen in waterbewustzijn moet de informatieoverdracht ook meer regionaal georganiseerd zijn (dicht bij huis)!

• rondom projecten die concreet ingrijpen in de ruimte van de burger moetvanaf het prille begin de burger bij de ontwikkeling van deze maatregelenworden betrokken door interactieve planvorming, mogelijkheden vancompensatie of schadeloosstelling moeten vanaf het begin helder zijn

• communiceer boodschappen in een structureel kader, langdurige inspan-ning is nodig om draagvlak te krijgen,

• “verkoop” het nieuwe waterbeleid als iets aanvullends wat we tot opheden hebben gedaan maar dus niet als nieuw waterbeleid

• beelden werken effectiever dan woorden in communicatie• zorg daarbij ook voor berichtgeving of acties die op de plank liggen als zich

een (bijna) ramp voordoet, want dan heeft het onderwerp de aandacht.



Bijlage 3: Algemene handelingsperspectieven

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Welk handelingsperspectief is er voor burgers bij een overstroming? Eeninventarisatie, gebaseerd op Nederlands en Engels materiaal, geeft hetvolgende beeld:

Dit kunt u doen vóór een overstroming:• Stel de regionale rampenzender in op uw radio en tv. Vraag uw

gemeente welke tv- of radiozender dit is. • Bedenk bij wie u terecht kunt als u uw huis zou moeten verlaten

vanwege overstromingsgevaar, en hoe u daar kunt komen. Probeer diteen keer uit en bespreek dit evacuatieplan met uw kinderen

• Zorg voor minstens 6 dagenhoudbaar voedsel in huis• Zorg voor en overlevingskit voor tenminste zes dagen met houdbaar

voedsel• Zorg voor een zaklamp en draagbare radio met voldoende reserve -

batterijen, kaarsen, lucifers (waterdicht verpakt) een zakmes en eenblikopener.

• Zorg voor een ontsnappingsmogelijkheid via uw dak van uw woning• Zorg dat u en uw noodvoorraad voldoende hoog, droog en warm zit• Indien u in een laag gelegen gebied woont (-6 NAP, regel een opblaas-

boot en leg deze op uw zolder of nabij uw hoogst gelegen plek in uwwoning, vergeet de peddel niet.

• Zorg dat eventuele olietanks of milieugevaarlijke stoffen niet kunnengaan drijven of open barsten.

Zo wordt u gewaarschuwd bij een overstroming:• De overheid waarschuwt u via de sirene, de regionale rampenzender

(radio of tv) of geluidswagens en geeft aanwijzingen over wat tedoen/waarheen te gaan.

• Als u de sirene hoort, moet u naar binnen gaan, deuren en ramen sluitenen de rampenzender aanzetten.

• In de toekomst kunt u ook berichten van de overheid ontvangen viaSMS alert. Stuur het bericht overstroming aan naar 7171 en u wordt opde hoogte gehouden

• Zorg voor een mogelijkheid om uw mobiele telefoon opgeladen tehouden (via zonnecel bijvoorbeeld)

Dit moet u doen tijdens een overstroming: • Als het water tot uw huis komt: schakel gas en elektriciteit uit. • Luister naar de regionale rampenzender op uw draagbare radio. • Maak een noodpakket klaar: zaklamp, warme en waterdichte kleding,

muts en handschoenen, dekens, touw, fluitje, medicijnen en EHBO setje,geld en belangrijke documenten, zoals eigendoms- en verzekeringspa-pieren, batterijen, eten en drinken (…liter p.p.p.d). Ter indicatie: vooreen man max. 15 kg, voor een vrouw max. 10 kg

• Doe precies wat de overheid en hulpverleners zeggen en biedt eventueelhulp aan als dat mogelijk is

• Vraag of de buren op de hoogte zijn van de situatie en of ze hulp nodighebben.



• Wonen er mensen met een fysieke beperking bij u in de buurt? Helpdeze mensen om tijdig weg te komen mocht dat nodig zijn

• Zorg voor voldoende warme en droge kleding in uw woning op dehoogst mogelijk gelegen plek; raak niet onderkoeld

• Heb extra zorg voor uw huisdieren, regel voldoende voer en drinkwater• Denk aan uw hygiëne en leg hiervoor een noodvoorraad aan (maand-

verband, zeep, schoonmaakdoekjes, wasmiddel, tandenborstel, etc)• Als de tijd het toelaat, sla waardevolle spullen op een droge plaats op.• Vul de auto met voldoende brandstof, zodat u eventueel snel weg kan• Heeft u geen auto, zorg dan dat u een alternatieve vorm van vervoer

hebt om weg te komen • Spreek met uw gezin een plek af om bijeen te komen mocht u tijdens

een evacuatie elkaar uit het oog verliezen• Geef aan verwanten door waar u naartoe gaat in het geval van een

evacuatie• Loop niet door schijnbaar langzaam stromend water. Dergelijk water

sleurt u bij kniediep water al makkelijk mee. Zoek naar plaatsen waar het water stilstaat, voordat u er doorheen waadt. Nog beter: evacueervoordat het water er is.

• Rijdt niet met uw auto door ondergelopen gebieden. Uw auto komtmakkelijk vast te staan of drijft met het water weg. Als dat het geval is,ga zo snel mogelijk uw auto uit en ga naar hoger gelegen

• Ga niet eerder terug dan nadat u van de overheid gehoord heeft dat het veilig is. Gebouwen kunnen instabiel zijn, drinkwater niet bruikbaar.Wegen kunnen verzwakt zijn en er kunnen verzakkingen optreden.

• Gebruik uw gezonde verstand.



Bijlage 4: Noties voor het waterbeheer

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uit het onderzoek Waterbewustzijn van 2003 geciteerd: 15 noties rondwaterbewustzijn:

(1).De gemiddelde Nederlander voelt zich veilig en heeft een groot vertrouwenin de waterbeheerder. Hiervan kan gebruik worden gemaakt tijdens decommunicatie en in de planvorming. Het is misschien onverstandig om deboodschap van een beleidsomslag te verkondigen. Zeg niet dat het vroegerniet goed was en nu anders moet, maar dat door nieuwe kennis enomstandigheden aanvullend op de oude methoden nieuwe maatregelengenomen moeten worden. Dat de veiligheid hiermee niet 100% kanworden gegarandeerd is hiermee niet in tegenspraak. Een deskundigeuitstraling is belangrijk.

(2).Water wordt bijna altijd positief beoordeeld, maar vaak op verschillendemanieren. Dit betekent 1) dat regionaal verschillend gecommuniceerd moetworden; en 2) dat rekening moet worden gehouden met het feit dat watmensen mooi vinden niet hoeft te sporen met wat ze in de directe(leef)omgeving willen. Wildernis is mooi maar niet in de achtertuin.

(3).Er zijn verschillende ‘waterbeelden’ en mensen waarderen en belevenwater op verschillende manieren. Waterbeheerders richten de pijlen vooralop de ‘wildernis’ beelden: er wordt gesproken van dynamische natuur enruimte voor natuurlijke processen. Het beheersen, indammen en cultiverenvan het water zijn taboe geworden. Dit terwijl burgers ook ontvankelijk zijnvoor de door de mens beïnvloede waterbeelden met sterk functionelekarakteristieken.

(4).De gemiddelde Nederlander vindt de aanwezigheid van water aantrekkelijken vindt vooral de kwaliteit ervan belangrijk. Men heeft ook begrip voor denoodzaak van waterkerende maatregelen, maar maatregelen om water deruimte te geven (bijvoorbeeld bergingsgebieden) hebben lokaal somspijnlijke gevolgen en daarom ontstaat daarvoor niet automatisch eendraagvlak, maar is langdurige inspanning nodig om steun bij relevantepartners te vinden. Door veiligheidsmaatregelen te koppelen aan hetaantrekkelijker maken van de woonomgeving wordt beter aangesloten bijde belevingswereld van bewoners.

(5).Draagvlak voor maatregelen is na een calamiteit vaak van korte duur. Het isdan ook van belang om goed voorbereid te zijn om adequaat te kunnenreageren. Zorg ervoor dat communicatieplannen, maatregelen en beleid op deplank liggen die direct ingezet kunnen worden zodra zich een ramp voordoet.Vlak na een calamiteit is de roep om adequate en doeltreffendemaatregelen groot en daardoor ook de neiging om terug te grijpen opvertrouwde maatregelen (dijkverzwaring). Vooral het structurele karakter



van de waterproblematiek moet worden aangegrepen om mensen ervan teovertuigen dat nieuwe aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn.

(6).Watersystemen worden in het nieuwe waterbeheer minder rigide benaderdwaarbij meer gebruik gemaakt wordt van de natuurlijke eigenschappen vanwatersystemen. Deze verandering in aanpak wordt vaak gecommuniceerdals een afscheid van de traditionele ingenieursbenadering. De vraag is of ditterecht en verstandig is. Ook het werken met natuurlijke oplossingen pastbinnen een ingenieurscultuur, overstromingsrisico’s worden nog steedsbeheerst, echter op een andere manier.Voor de communicatie van het waterbeleid is het gezien het vertrouwendat de Nederlander heeft in de traditionele benadering, wellicht zelfsonverstandig om te spreken van een kentering in het beleid. Beter is omhet accent te leggen op aanvullende maatregelen die meer rekeninghouden met natuur, landschap en cultuurhistorie.

(7).In de kustzone is men over het algemeen uitermate behoudend: bestaandewaarden moeten behouden blijven. Daardoor is het eenvoudig omdraagvlak te verkrijgen voor maatregelen die bedreigingen van diebestaande waarden tegengaan. Dit is extra sterk voor het WaddengebiedZeeland: agressieve houding tegenover ruimte teruggeven aan het waterdoor diep geworteld waterbewustzijn, door watersnoodramp maar ookdoor religieuze achtergronden en tradities.In het Rivierengebied is over het algemeen begrip voor maatregelen.Onenigheid kan ontstaan over de manier waarop aan deze maatregeleninvulling wordt gegeven. Mensen zijn gevoelig voor mogelijke langdurigeoverlast door werkzaamheden.

(8).Via voorbeeldgebieden (concrete demonstratieprojecten) kan wordengewerkt aan het beeld dat mensen hebben van water in hun omgeving. Deervaring is dat voorbeeldgebieden zeer effectief zijn en dat ze bijdragenaan wat mensen weten of kennen van hun omgeving. Door mensenbekend te maken met hoe de omgeving eruit zal komen te zien na eengeplande ingreep kan mogelijk weerstand tegen voorgenomen plannenworden weggenomen. Anderzijds zijn negatieve ervaringen (overlast)funest voor het draagvlak.

(9).Via campagnes en voorlichting kan het besef in de maatschappij van denoodzaak om maatregelen te treffen worden vergroot. Maar hiermeewordt nog geen steun verworven voor de uitwerking van de maatregel. De gemiddelde Nederlander is gemakkelijker te bereiken met informatieover actuele bedreigingen, dan met informatie over positieve effecten opde lange termijn.Het plaatsen van de boodschap in structureel kader draagt ertoe bij dat deboodschap langer blijft hangen. De invloed van incidenten op hetwaterbewustzijn van mensen zal groter zijn als mensen deze incidentenkunnen plaatsen in een bepaalde trend (hete zomers, extreme regenval,droogte kunnen worden geplaatst in de trend van klimaatverandering.Als men volwassen is, is het bewustzijn moeilijker te veranderen. Vroegejaren hebben belangrijke invloed op uiteindelijke beleving van mensen. Dit betekent dat meer aandacht gericht moet worden op (permanente)educatie naast massacommunicatie.In verschillende regio’s worden veiligheid en water op een andere manieren



beleefd en ervaren. Campagnes slaan vooral aan als ze dicht bij debelevingswereld van mensen aansluiten. Vanwege regionale verschillen zoude informatieoverdracht meer regionaal moeten gebeuren door regionalemensen die op de hoogte zijn van de lokale situatie.

(10).Het vergroten van de betrokkenheid bij open planvorming creëert eenverplichting. Mensen willen daadwerkelijk invloed hebben enwaterbeheerders moeten vooropgezette ideeën ook enigszins kunnenloslaten. Anders neemt het vertrouwen in de overheid alleen maar af.

(11).Regels en instrumenten kunnen de betrokkenheid bij de problematiek doenverminderen. Men hoeft zich er niet mee bezig te houden, het is immersgeregeld. Regels en instrumenten moeten daarom vooral gericht zijn op hetdwingen tot het mee laten wegen van water in bepaalde afwegingen.

(12).Lessen die we voor waterbeheer ontlenen aan ervaringen metmilieubewustzijn:• Waterbewustzijn kan een belangrijke rol spelen bij het mobiliseren van

de publieke opinie, al moet er rekening mee worden gehouden datwaterkwantiteit een onderwerp is waarover tegengestelde opvattingenen wensen kunnen bestaan;

• Een overheid die een bepaalde gedragswijze van het publiek wilbeïnvloeden, moet zich richten op de determinanten van het gewensteen het ongewenste gedrag. Hierbij kan waterbewustzijn één van dedeterminanten zijn, maar dat hoeft niet;

• Bewustzijn van het probleem in kwestie helpt de relevantie van eengedragsaanpassing voor het publiek begrijpelijk te maken, maar vormt alszodanig geen positieve of negatieve feedback voor gedragsverandering;

• Het Is niet noodzakelijkerwijs zo dat waterbeheerders eerst het bewust-zijn van de mensen moeten zien te veranderen als zij een ander gedragwillen;

• Het bevorderen van een gedragsverandering is een manier om mensenvan iets bewust te maken.

(13).Voor een goede doorwerking van landelijke plannen kan het volgendebelemmerend werken:• het ontbreken van een open planvormingsproces waarbij de lagereoverheden betrokken zijn en een duidelijke communicatiestrategie;• geen duidelijke operationalisatie en instrumentatie van het beleid;• provinciaal ruimtelijk beleid is toetsend/remmend en minderontwikkelingsgericht dan het koersgerichte beleid van het rijk.

(15).In de samenleving is over het algemeen meer overeenstemming overmisstanden waar iets aan gedaan moet worden dan over vragen als wat isde ideale inkomensverdeling. In de samenleving is er overeenstemming dater geen overstromingen moeten plaatsvinden. Over de manier waarop zalmogelijk nooit overeenstemming bereikt worden.



Bijlage 5: Voorbeelden educatie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Er zijn de afgelopen jaren diverse activiteiten ontplooid op educatiefgebied. Hieronder een greep uit die activiteiten.

Het VenW-aanbod voor scholieren omvat de volgende componenten:- Basisschool, groep 6-7-8: virtuele waterreis “Eigenwijs op reis door

Waterland” (Cito): een vernieuwend digitaal product dat past in het op de meeste basis-scholen gebruikte Leerlingvolgsysteem. Onderdelen spelen zich af in o.a.de Varende Klas van de Stichting Reinwater en Ecomare op Texel.

- Voortgezet onderwijs, onderbouw, VMBO: opdrachten ‘Nederland leeftmet Water’ (Cito): een vakoverstijgend pakket dat aansluit op hethuidige competentiegerichte en ontdekkende leren; het bevat niet alleenvoor de hand liggende vakken zoals aardrijkskunde en biologie, maarook verrassende invalshoeken zoals een debatopdracht (Nederlands) eneen schrijfopdracht (Engels) over water, en opdrachten in NederlandsWatermuseum te Arnhem en in Waterland Neeltje Jans;

- Idem voor onderbouw HAVO/VWO: deze versie bevat ook vakken zoalsmens en maatschappij, kunstzinnige vorming, Duits (kijk- en luistertoetsover de Rijn), Frans;

- Voor bovenbouw VMBO: schoolexamens Cito rond het thema watervoor de vakken die alle of de meeste leerlingen volgen, te wetenNederlands (leerlingen formuleren een voorstel voor een drijvendclubhuis en presenteren dat aan een fictieve gemeenteraad), Engels,Wiskunde en Techniek alsmede een beroepenoriëntatie over uiteenlo-pende beroepen op en om het water. Dit product is net gepretest openkele scholen. Idem bovenbouw HAVO/VWO: nog te ontwikkelen; oplevering in2008/2009.

- Virtuele leeromgeving ‘Nederland leeft met Water’ voor voortgezetonderwijs (Codename Future); leerlingen van geabonneerde scholenmaken opdrachten via internet. Via dit netwerk kunnen eenvoudig ensnel aanvullende acties worden georganiseerd zoals poll’s en jongeren-panels. Virtuele leeromgeving ‘Nederland leeft met Water’ voor primaironderwijs, eventueel te koppelen aan educatieve tv-programma’s zoalsDrop Zone of Energy Survival (KRO).

- Downloadbare waterlessen voor onderbouw voortgezet onderwijs envoor primair onderwijs (groep 6-7-8) op de publiekswebsite Nederlandleeft met Water (Codename Future).

Door VenW gesteunde producten en activiteiten van derden zijn: - De Water Toolkit: een project van de Junior Chamber International –

The Netherlands (JCI) ter vergroting van het waterbewustzijn bijkinderen (basisscholen, groep 1 t/m 8) middels een gratis leskist overwater. Dit project, dat al eerder steun verkreeg van grote bedrijven alsPhilips, Heineken en Unilever, heeft inmiddels de VBKO (Vereniging vanWaterbouwers in Bagger, Kust en Oeverwerken), Royal BoskalisWestminster NV en Van Oord Dredging and Marine Contractors alshoofdsponsoren betrokken. Ook VenW steunt dit project. In hetmomenteel geactualiseerde lesmateriaal is de notie dat we ´anders



moeten omgaan met water´ verwerkt en zijn verbindingen aangebrachtmet bovengenoemde virtuele waterreis “Eigenwijs op reis doorWaterland” van Cito. Het Globe-programma: Global Learning and Observations to Benefit theEnvironment, opgezet in 1995 naar aanleiding van een internationaleafspraak (MoU Al Gore/Wim Kok). Globe betrekt leerlingen in 109deelnemende landen bij wetenschappelijk milieuonderzoek via dataver-zameling, o.a. via modules over weer, klimaat en water. Globe, waaraanRIVM, KNMI, Alterra, RUG, WUR en private partijen meewerken, ismede-ontwikkelaar van modules van het nieuwe bètavak Natuur, Leven,Technologie (NLT);

- De Varende Klas op het educatieschip de Watervlo van StichtingReinwater. Deze is gericht op basisscholieren en hun familie en vaartdoor Nederland.

- De Eureka Cup 2008; de Eureka Cup is een ontwerpwedstrijd voor vwo-scholieren natuurkunde en techniek; de editie van 2008 heeft ‘water’ alsthema.



Waterbewustzijn en waterbewust gedrag...Waterbewustzijn en waterbewust gedrag in relatie tot...

Documents

Transcript of Waterbewustzijn en waterbewust gedrag...Waterbewustzijn en waterbewust gedrag in relatie tot...