Wat is een circulaire economie? - Rabobank · 2020-01-20 · op basis van de economische omvang, de...

Wat is een circulaire economie?Een circulaire economie is een economie waarin energie, water en materialen zo lang mogelijk worden behouden en zo effectief mogelijk worden hergebruikt. Hierbij worden kringlopen van materialen gesloten en wordt de waarde van grondstoffen en producten gemaximaliseerd.

Bron: Rabobank, 2017

INHOUDVoorwoord

Managementsamenvatting

Kansenkaart

Regio Zuid-Holland Zuid in het kort

Circulaire potentie van de geselecteerde sectoren

• Industrie

• Handel, vervoer en opslag

• Bouwnijverheid

• Landbouw, bosbouw en visserij

• Waterbedrijven en afvalbeheer

• Gezondheids- en welzijnszorg

Aan de slag als ondernemer

Stimuleren van de circulaire economietransitie

De rol van de Rabobank

Bijlagen

4

5

6

8

9

11

16

20

24

28

32

36

38

40

41

Zes lokale Rabobanken (Drechtsteden, Alblasserwaard Vijfheerenlanden, Het Haringvliet, Merwestroom, Ridderkerk Midden-IJsselmonde, Voorne-Putten Rozenburg) in de regio Zuid-Holland Zuid hebben opdracht gegeven aan KPMG als partner van Rabobank in de Rabobank Circular Economy Challenge om een regionale scan uit te voeren. Het doel hiervan is om inzicht te krijgen in de kansen voor circulair ondernemen en met bedrijven en stakeholders hierover actief in gesprek te gaan. De analyse geeft inzicht in de economische karakteristieken, meest materiële grondstofstromen en brengt in beeld waar bedrijven uit verschillende sectoren kunnen samenwerken om tot circulaire oplossingen te komen.

Circulair ondernemen is één van de speerpunten waarop de vernieuwing van de Nederlandse economie en maatschappij gestalte zal krijgen in de komende jaren. Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven die duurzaam en circulair ondernemen beter in staat zijn om in te spelen op veranderingen in hun omgeving en kansen voor andere verdienmodellen te benutten.

Rabobank wil samen met haar klanten hun leef- en werkomgeving sterker maken. Gaat het goed met

onze klanten, dan gaat het ook goed met ons. Als coöperatieve bank kunnen we ons onderscheiden door een gerichte bijdrage te leveren aan de uitdagingen waar Nederland de komende jaren voor staat. Een aandeel in duurzame welvaart en welzijn in Nederland.

Krachtig onderzoek, praktische kennis van stakeholders in de regio, gesprekken en workshops met en tussen betrokkenen hebben de basis gelegd voor de hier gepresenteerde kansen. De regio heeft een uitstekende positie om te bouwen aan een toekomst waarin een circulaire economie centraal staat. Dit rapport wil daar een bijdrage aan leveren en bedrijven stimuleren om aan de slag te gaan met de circulaire kansen. Andere stakeholders nodigen wij uit om de bedrijven daarin zo veel mogelijk te ondersteunen. Wij zullen in ieder geval ons steentje bijdragen. Onder andere met de Rabobank Circular Economy Challenge waarin we ondernemers uit de regio ondersteunen om concreet aan de slag te gaan. We nodigen u graag uit om samen de transitie naar een circulaire economie in deze regio te versnellen.

Martijn Spijk

Directievoorzitter bij Rabobank Alblasserwaard Vijfheerenlanden

VOORWOORD

4

“Gaat het goed met onze klanten, dan gaat het ook

goed met ons”

Regio Zuid-Holland Zuid heeft veel potentie voor circulaire business

Regio Zuid-Holland Zuid biedt veel kansen voor een circulaire economie. In de regio zijn veel energie- en grondstofintensieve bedrijven actief, die economisch een belangrijke rol spelen in de regio. Daarnaast zijn er al veel partijen actief die krachten en kennis bundelen tussen het bedrijfsleven, onderwijs en overheden om de circulaire economie steeds een stapje dichterbij te brengen.

Het is nu een perfect moment voor bedrijven om de stap naar een circulaire bedrijfsvoering te maken. Er is kennis beschikbaar in de regio, (financiële) ondersteuning en een ambitieuze overheid. Nu aan de slag met de circulaire economie betekent later een concurrentievoordeel waar de hele regio baat bij kan hebben.

Selectie van de circulair meest relevante sectoren Om de sectoren met de meeste circulaire potentie te kunnen selecteren zijn twee onderzoekstappen doorlopen. Allereerst zijn sectoren vergeleken op basis van economische relevantie en milieu-impact. Een sector is economisch relevant wanneer deze qua omzet en werkgelegenheid een groot aandeel heeft in de regio. Milieu-impact is bepaald aan de hand van wateren energieverbruik en uitstoot van emissies. Uit deze eerste stap volgde de selectie van drie sectoren.

Vervolgens zijn in gesprekken met stakeholders en experts deze sectoren aangevuld met drie andere sectoren. Deze hebben weliswaar minder economische en milieu-impact, maar hebben in zichzelf nog veel potentie voor circulaire verbetering.

De volgende sectoren zijn uiteindelijk geselecteerd: • Industrie• Handel, vervoer en opslag• Bouwnijverheid• Landbouw, bosbouw en visserij• Waterbedrijven en afvalbeheer • Gezondheids- en welzijnszorg

Elke geselecteerde sector biedt veel kansen

Door de hele regio heen zijn per sector en cross-sector veel circulaire kansen te vinden. Er is samen met stakeholders en experts een selectie van kansen gemaakt die op korte termijn haalbaar zijn, zoals de voorbeelden hieronder:

IndustrieAsset sharing (= eigendommen delen) op en tussen maritieme bedrijventerreinen

Handel, vervoer en opslagGezamenlijk vervoer van en naar bedrijventerreinen

BouwnijverheidModulaire en flexibele en waardevaste bouw voor de toekomst

Landbouw, bosbouw en visserijMelkoverschotten inzetten voor andere toepassingen zoals voor textielproductie

Waterbedrijven en afvalbeheerPhotanol voor bioplasticproductie

Gezondheids- en welzijnszorgDelen van medische apparatuur in de regio voor optimaal verbruik en lagere zorgkosten

Leeswijzer kansenkaartDe kansenkaart op de volgende pagina’s toont waar circulaire kansen in de regio benut zouden kunnen worden op basis van vertegenwoordiging van type bedrijvigheid op de locaties. Deze kansen zijn ook op andere locaties in de regio te benutten, afhankelijk van de bedrijvigheid. Aan de hand van de symbolen is zichtbaar welke sector of sectoren betrokken is/zijn bij het benutten van de circulaire kansen.

In de hoofdstukken die volgen worden deze kansen per sector in detail uitgelegd.

MANAGEMENT-SAMENVATTING

5

KANSENKAART REGIO ZUID-HOLLAND ZUID

De regio: ambitie, beleid en initiatievenIn de regio Zuid-Holland Zuid is veel aandacht voor duurzaamheid en circulariteit, zowel terug te zien in verschillende initiatieven als in beleid van provincie Zuid-Holland en gemeenten. Zo heeft de provincie Zuid-Holland de ambitie uitgesproken om in 2050 een circulaire economie tot stand te brengen.I De provincie streeft er bijvoorbeeld naar om in 2020 14% van het totale energieverbruik op te wekken uit bronnen als water, biomassa en aard- en restwarmte.II Ook op gemeentelijk niveau willen (semi)publieke instellingen en bedrijven koploper zijn op het gebied van duurzaam circulair ondernemen. In Alblasserwaard Vijfheerenlanden is bijvoorbeeld een Convenant Circulaire Economie in de maak voor bedrijven die aan de slag willen gaan met circulaire businessmodellen.III

Ook is de aandacht voor duurzaamheid en circulariteit terug te zien in de opkomst van initiatieven die een circulaire economie stimuleren. Organisaties als de Duurzaamheidsfabriek, Cirkellab en Stichting

Blauwzaam bundelen krachten en kennis tussen het bedrijfsleven, onderwijs en overheden. Dit maakt zichtbaar dat in de transitie naar een circulaire economie een rol is weggelegd voor netwerkorganisaties en overheden om belemmeringen weg te nemen en initiatieven en innovaties te versnellen.

Ten slotte bieden de karakteristieke economische activiteiten in de regio nog veel circulaire mogelijkheden. De aanwezigheid van industrie en bouwnijverheid in de regio zorgt voor een hoge concentratie van vraag en aanbod van grondstoffen, energie en warmte, die vaak nog niet optimaal worden hergebruikt of gedeeld. Daarnaast zorgt de nabijheid van de Rotterdamse haven ervoor dat de regio een belangrijke rol heeft bij het transporteren van goederen, waar vaak nog fossiele brandstoffen worden toegepast. En het organische afval uit de landbouw kan uitstekend worden ingezet voor een toekomstige biobased economy.

Kortom, regio Zuid-Holland Zuid heeft veel potentie voor circulaire business.

REGIO ZUID-HOLLAND ZUID IN HET KORT

8

FIGUUR 1 Regiokaart met 27 gemeenten die samen Regio Zuid-Holland Zuid vormen. Bron: Posad, 2017.

Keuze voor circulaire sectorenHet doel van de regionale scan is om concrete circulaire kansen in kaart te brengen voor de regio Zuid-Holland Zuid. Om deze kansen te formuleren, is een selectie gemaakt van sectoren die de meeste circulaire potentie tonen binnen de gehanteerde criteria. De circulaire potentie van sectoren is bepaald op basis van de economische omvang, de milieu-impact van de sector en potentieel voor verbetering. Voor de bepaling hebben we gebruikgemaakt van bestaande data en onderzoeken, gecombineerd met input vanuit interviews en een workshop met stakeholders. De gedetailleerde methodologie is toegelicht in bijlage 1.2.

Op basis van de data-analyse en interviews blijkt dat industrie; bouwnijverheid; gezondheids- en welzijnszorg; waterbedrijven en afvalbeheer; landbouw, bosbouw en visserij; handel, vervoer en opslag de sectoren zijn in de regio met de meeste circulaire potentie.

De sectorselectie zou zich ook kunnen beperken tot groeisectoren of sectoren waar al veel innovatie plaatsvindt. Hier is echter van afgeweken om ook bij sectoren waar het economisch wat minder gaat circulariteit op de agenda te zetten voor nieuwe verdienmodellen.

Stromen en kansen per sectorIn de volgende hoofdstukken zijn per sector het materiaal-, energie- en waterverbruik en de daaruit voortvloeiende kansen in kaart gebracht. Het overzicht met daarop materiaal, energie en waterverbruik is bepaald op basis van CBS-informatie en regionale- en sectorkennis. Deze overzichten zijn vooral bedoeld om de ordegrootte van bepaalde stromen aan te geven, omdat exacte informatie voor de regio Zuid-Holland Zuid niet altijd aanwezig was. Hoewel aannames zo veel mogelijk zijn getoetst, blijft er een mate van onnauwkeurigheid in deze informatie.

De overzichten zijn echter nog steeds een belangrijk startpunt om circulaire kansen te identificeren. Zij tonen bijvoorbeeld hoeveel grondstoffen er worden hergebruikt in de sector, of er duurzame energie wordt toegepast en hoeveel afvalwater nog op het riool wordt geloosd. Hiermee kunnen bedrijven onderzoeken waar in hun sector de kansen liggen om nog meer circulair te worden.

Op zoek gaan naar circulaire kansen is relevant voor bedrijven om verscheidene redenen, zoals:

• potentiële kostenbesparingen bij (het reduceren van) inkoop van materialen of verwerking van afval;

• veiligstellen van grondstoffen voor mogelijke toekomstige economische schaarste;

• uitsluiten van beschikbaarheids- en leverrisico’s door integrale ketensamenwerking;

• beter benutten van bestaande en nieuwe transportstromen;

• inspelen op veranderende klantperspectieven.

Leeswijzer sector overzicht

Op de volgende pagina is een samenvatting gegeven van de economische en milieukarakteristieken van de geselecteerde sectoren. Hierbij is ervoor gekozen om de focus te leggen op de stromen die de sector ingaan. Uit de intensiteitberekeningen van de sectoren blijkt dan hoeveel materiaal, energie of water nodig is om een euro extra toegevoegde waarde te leveren.

CIRCULAIRE POTENTIE VAN DE GESELECTEERDE SECTOREN

9

10

FIGUUR 2 Overzicht met de belangrijkste sectoren in regio Zuid-Holland Zuid met specifieke economische en milieu-indicatoren. Bron: CBS. Bewerking: KPMG en Posad, 2017.

ZES DIVERSE SECTOREN MET CIRCULAIRE POTENTIE

Industrie is een belangrijke sector in regio Zuid-Holland Zuid met veel subsectoren zoals de maritieme en chemische industrie. Binnen regio Zuid-Holland Zuid is de industriesector veelzijdig, met verscheidene bedrijfsactiviteiten: van aardolieverwerking, baggeraars, bouwen van schepen en vervaardiging van medische instrumenten tot reparatie en onderhoud van machines. De omzet van de sector in de regio bedraagt zo’n 8 miljard euro per jaar. Hiermee heeft de sector industrie de een na hoogste omzet van alle sectoren in de regio (na de sector handel, vervoer en opslag). De sector schept voor zo’n 20.000 mensen werkgelegenheid in de regio, van wie de meesten werkzaam zijn in de metaalproductenindustrie, voedingsmiddelindustrie en overige industrie (o.a. de maritieme maakindustrie). Clusters van bedrijven in de industrie bevinden zich vooral in de gemeenten Dordrecht, Goeree-Overflakkee, Sliedrecht en Zwijndrecht (zie figuur 3).

Materialen-, energie- en waterkringlopen

MaterialenOns onderzoek wijst uit dat de sector industrie, op de bouwsector na, in regio Zuid-Holland Zuid de grootste gebruiker van materialen en grondstoffen is met ruim 3 miljard kg per jaar. De meerderheid van de inkoop van grondstoffen bestaat uit fossiele energiedragers

en metalen. Er is maar een klein deel van de inkoop van grondstoffen afkomstig van gerecyclede materialen.

Mede hierdoor heeft de sector nog een enorme potentie voor een circulaire economie en veel kansen om deze grote hoeveelheid aan grondstoffen op een andere manier in te kopen en te hergebruiken. Binnen de industrie is de materiaalintensiteit vooral hoog in de chemische-, voedingsmiddelen- en maritieme industrie. Dit betekent dat de afhankelijkheid van grondstoffen in deze subsectoren groot is, evenals de daarbij behorende risico’s van mogelijke grondstoffenschaarste.IV

EnergieIn de regio bedraagt het energieverbruik van de sector zo’n 15 Peta Joule (PJ), wat zo’n 60% van het totale energieverbruik van de regio is. De meerderheid hiervan is afkomstig uit fossiele brandstoffen. Hiermee heeft de industrie de grootste milieu-impact van regio Zuid-Holland Zuid. Vooral bij de activiteiten van (petro)chemische industrieën komen veel emissies vrij. Daarnaast komt bij allerlei industriële processen warmte vrij, die nog niet op grote schaal wordt benut.V Het aandeel van restwarmte in de industrie is onder andere hoog bij de (petro)chemische industrie en de maritieme maakindustrie.

WaterVoor de industriële processen in de regio is ruim 90 miljoen m3 water per jaar nodig. Hierbij wordt voornamelijk gebruikgemaakt van oppervlaktewater, voor o.a. het koelen van processen. Binnen de industrie is de chemische industrie een grootgebruiker van oppervlaktewater, ruim 60 miljoen m3 water – vooral gebruikt om te koelen. De voedingsmiddelenindustrie heeft een relatief groot verbruik van leidingwater en grondwater, met zo’n 7 miljoen m3 water, waar het voornamelijk dient als proceswater van hoge kwaliteit (water als grondstof).

11

FIGUUR 3 Cluster van bedrijven in Industrie. Bron: Posad, 2017.

INDUSTRIE

12

FIGUUR 4 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector industrie in regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

13

Circulaire kansen voor de regioGegeven de diversiteit van de sector industrie, zijn ook de circulaire kansen in deze sector divers. De geïdentificeerde kansen zijn sectorbreed (zie kansen 1 en 2) of toegespitst op specifieke industrieën in de regio (zie kansen 3 tot en met 10).

1. Industriële restwarmte inzetten voor verwarming bedrijventerreinen en huishoudens Circulair Business Model: HergebruikKansen komen voort uit de energie- en warmte-intensiteit in de sector. Deze kansen zijn met name relevant voor energie-intensieve industrieën, zoals de (petro)chemische industrie, maritieme industrie en voedingsmiddelenindustrie. De hoeveelheid restwarmte die uit de industriesector komt is bijna het vijfvoudige van hetgeen de sector importeert. Op de korte termijn levert dit kansen om deze warmte te hergebruiken, bijvoorbeeld de warmte die vrijkomt bij het koelen van voedingsmiddelen. De warmte kan niet alleen hergebruikt worden binnen de sector, maar ook door andere sectoren of voor het verwarmen van huishoudens. In de regio heeft Dordrecht bijvoorbeeld een warmtenet van de afvalcentrale naar huishoudens; op dit warmtenet kunnen ook industriële warmtebronnen worden aangesloten. Uitwisseling binnen de industrie kan plaatsvinden door aanleg van uitwisselingssystemen op en tussen bedrijventerreinen.

2. Inzetten van CO2 als grondstof voor chemicaliënCirculair Business Model: HergebruikEen circulaire kans is om CO2 vanuit de industrie op te vangen en een tweede leven te geven door het in te zetten voor een van de verscheidene nuttige doeleinden, zoals in kassen of voor chemicaliën, of het om te zetten naar brandstof. Het bedrijf BioMCN is bijvoorbeeld op dit moment een fabriek aan het opzetten om CO2 om te zetten naar biomethanol. Nieuwe technologische ontwikkelingen maken het daarnaast mogelijk om binnenkort CO2 als grondstof te gebruiken voor het produceren van chemicaliën. De Universiteit van Amsterdam heeft een techniek ontwikkeld waarbij gemodificeerde bacteriën, die gevoed worden met zonlicht en CO2, verschillende chemicaliën maken.VI Hoewel schaalgrootte vaak nog niet is bereikt, kunnen deze ontwikkelingen er toe leiden dat afvangen van CO2 interessant wordt voor energie-intensieve bedrijven (bijvoorbeeld in de (petro)chemische en maritieme industrie).

Circulaire kansen in de maritieme industrieEen belangrijke industrie in de regio is de maritieme industrie. De maritieme industrie is een diverse industrie die overlap heeft met andere bedrijfstakken zoals elektrotechnische en vervoersmiddelen-industrie. Onderdeel van de maritieme industrie zijn onder andere: havens, offshore, maritieme toeleveranciers, scheepsbouw, zeevaart, waterbouw, maritieme dienstverlening en kennisinstituten, binnenvaart, Koninklijke Marine en jachtbouw-/ watersportindustrie en visserij. VII In de regio Drechtsteden, toonaangevend in de maritieme sector, zijn de belangrijkste deelsectoren: binnenvaart, waterbouw, scheepsbouw, maritieme toeleveranciers en offshore. De laatste drie deelsectoren worden ook wel gezamenlijk de maritieme maakindustrie genoemd. Er zijn kansen voor het toepassen van circulaire modellen in de maritieme maakindustrie:

3. Leasen van schepen, platformen en navigatie-apparatuur Circulair Business Model: Product as a serviceDe maritieme maakindustrie kan overschakelen van lineaire naar circulaire businessmodellen zoals ‘product as a service’. Binnen dit businessmodel wordt een product geen eigendom van een klant maar blijft de producent eigenaar en wordt het product verhuurd of geleased aan de klant. De klant betaalt hierbij voor de service en wordt ‘ontlast’ doordat onderhoud bij deze service in zit. ‘Product as a service’-modellen zijn interessant voor de verscheidene deelsectoren van de maritieme industrie. Dit geldt zowel voor de scheepsbouw en offshore-industrie, waarbij schepen en platformen geleased worden in plaats van verkocht, als in de toeleveringsindustrie. Een voorbeeld hiervan zijn de navigatiesystemen op schepen die met een servicecontract komen in plaats van eigendom worden. Naast dat dergelijke businessmodellen een drijfveer geven om de levensduur van een product te verlengen, geven de businessmodellen ook een stimulans om afgedankte producten weer terug te nemen en om te zetten in nieuwe grondstoffen. In de scheepsbouw en offshore-industrie kan dit hiermee ook bijdragen aan het voorkomen van het ‘rondzwerven’ van afgedankte schepen en boorplatformen.

14

4. Modulair bouwen van schepenCirculair Business Model: Circulair ontwerpen Een andere kans voor de maritieme maakindustrie is ‘design voor reuse’ . Hierbij wordt reeds bij het ontwerp rekening gehouden met het verlengen van de levensduur van een product. Dat kan op verschillende manieren. Een eerste mogelijkheid is het ‘modulair’ opbouwen van een product. Op die manier kunnen makkelijk onderdelen vervangen worden als deze niet meer goed werken, zonder dat het gehele product afgedankt dient te worden. Een andere manier van design voor reuse is het toekomstig gebruik breder in te schatten. Bijvoorbeeld door schepen flexibel te bouwen, zodat ze later eenvoudig te verbouwen zijn tot woningen op het moment dat ze niet meer kunnen varen.

5. Focus op hernieuwbare energie in de offshore-industrieCirculair Business Model: Circulair inkopenDe offshore-industrie is op dit moment nog sterk afhankelijk van de winning van fossiele brandstoffen. Dit maakt de sector kwetsbaar voor materiaalschaarste en voor de overgang naar een economie die niet langer afhankelijk is van deze fossiele brandstoffen. Een belangrijke kans voor de sector is hernieuwbare energie op zee, onder andere het plaatsen van windmolenparken of getijde-energie op zee en het onderhoud hiervan. De overgang van fossiel naar hernieuwbaar verlaagt de kwetsbaarheid en draagt bij aan de circulaire economie én de energietransitie. Koplopers in de regio zijn deze ontwikkeling reeds gestart. Deze ontwikkeling kan verder vergroot worden en er liggen kansen voor andere partijen in de regio om zich hier ook op te gaan richten.

6. Toepassing van maritieme technologie in Smart IndustryCirculair Business Model: Tracking en tracingEen specialiteit van maritieme toeleveranciers in de regio zijn de meet- en regelsystemen, zoals navigatiesystemen en systemen voor koersbepaling. De kennis over en ervaring met regelsystemen wordt steeds meer ingezet buiten de industrie, bijvoorbeeld om stromen van energie en materiaal te meten en geavanceerde meetfeedbackmechanismen voor toepassing in de Smart Industry (o.a. robotisering en sensortechnologie). Dit kan bijdragen aan efficiëntie en optimalisatie van materiaal- en energiegebruik, maar de sensortechnologie kan bijvoorbeeld ook worden ingezet om te bepalen wanneer onderhoud plaats moet vinden.

7. Asset sharing op en tussen maritieme bedrijventerreinenCirculair Business Model: DeelplatformenDe maritieme maakindustrie zit geclusterd op een aantal bedrijventerreinen in de regio.VIII Dit biedt kansen voor ‘asset sharing’. Hierbij kunnen meerdere bedrijven en productiesites gebruikmaken van machines en apparatuur die gedeeld worden op het terrein. Dit voorkomt dat apparatuur onnodig stilstaat en verlaagt de hoeveelheid benodigd materiaal om bedrijven van functies te voorzien. Daarnaast kan dit uiteraard ook een kostenbesparing opleveren, doordat niet elk bedrijf voor zichzelf hoeft te voorzien in aanschaf. Uitdagingen zijn eigenaarschap en toegang tot de apparatuur en machines op de door de bedrijven gewenste momenten. Nauwe samenwerking en een regisseur die gezamenlijk gebruik in goede banen gaat leiden zijn daarom van belang.

Kansen in de chemie De chemische sector in de regio is vooral gefocust op basischemie, petrochemie en biotechnologie, waarbij de nabijheid van de haven zorgt voor gegarandeerde toegang tot grondstoffen. De grootste circulaire kansen rondom deze grondstoffen zijn om deze uit gerecycled of hernieuwbaar materiaal te halen en deze te hergebruiken:

8. Het recyclen van bedrijfsafval en consumentenafval tot nieuwe chemicaliënCirculair Business Model: RecyclingIn plaats van chemicaliën te winnen uit ruwe materialen (ook wel virgin materialen genoemd) kunnen chemicaliën worden teruggewonnen uit afval. Zoals in de materiaalstromen in de overzichtskaart te zien is, is er veel virgin materiaal nodig, terwijl er afval als output is. Door deze kringloop te sluiten krijgt het afval een tweede leven als grondstof en daalt de behoefte aan virgin materiaal. De regio kent een hoge concentratie van chemische industrie en wateren afvalverwerkingsbedrijven, hetgeen kansen op ketensamenwerking vergemakkelijkt. Een dialoog opstarten tussen de afvalverwerkingsbedrijven in de regio en de chemische industrie kan inzichten opleveren in welke concrete afvalstromen geschikt zouden zijn voor de chemische productieprocessen die in de regio plaatsvinden. De ontwikkeling van de waste-to-chemicals fabriek in Rotterdam is een goed voorbeeld van de wijze waarop dit georganiseerd kan worden.IX

15

9. Het winnen van chemicaliën uit hernieuwbare in plaats van fossiele grondstoffen Circulair Business Model: Circulair inkopenTechnologische ontwikkelingen maken het mogelijk om chemicaliën te winnen uit biobased materialen. Dit leidt tot verminderde afhankelijkheid van fossiele grondstoffen en een bijdrage aan de circulaire economie. In de regio wordt dit deels al toegepast, bijvoorbeeld door Corbion die de biobased grondstoffen omzet in melkzuur voor de productie van bioplastics. Een belangrijke uitdaging hierbij is de (stijgende maar relatief nog lage) vraag vanuit de markt naar deze producten en wisselende prijzen voor concurrerende grondstoffen (fossiel). Voor chemische bedrijven in de regio kan het interessant zijn om te onderzoeken welke chemicaliën zij uit biobased grondstoffen zouden kunnen winnen.

10. Chemical leasingCirculair Business Model: Product as a serviceChemical leasing kan worden gezien als toepassing van het circulaire businessmodel ‘product-as-a-service’ in de chemische industrie. Dit is een concept waarbij een chemisch bedrijf chemicaliën aanlevert voor een specifieke service (bijvoorbeeld een bepaalde reactie) en ondertussen eigenaar blijft van de chemicaliën. Chemicaliën die rest- en/of bijproducten zijn van een reactie voor het ene bedrijf kunnen als grondstof dienen voor een ander bedrijf. Door eigenaarschap bij een partij te laten worden er drijfveren gecreëerd voor het efficiënter gebruiken van chemicaliën. Wereldwijd zijn chemische bedrijven bezig met deze relatief nieuwe ontwikkeling in de industrie. Gezien de concentratie van een aantal chemische bedrijven in de regio, is het relevant om mogelijkheden voor toepassing in deze regio nader te onderzoeken. Op dit moment wordt chemical leasing voornamelijk toegepast bij oplosmiddelen, smeermiddelen en schoonmaakmiddelen.X

Voorbeeld uit de regio:

Naam concept: EcoLinerNaam bedrijf: Damen ShipyardsLocatie: Gorinchem

Circulaire kans: Efficiëntere voortstuwing en flexibel inzetbaar vervoer over waterBeschrijving: Damen Shipyards heeft met de EcoLiner een veelzijdig en duurzaam schip ontwikkeld. De EcoLiner wordt aangedreven op LNG, waardoor het minder emissies uitstoot dan vergelijkbare schepen. Door luchtsmering van de romp heeft het schip minder weerstand en kan het tot 15% brandstof besparen. Daarnaast is het schip zo ontworpen dat het geschikt is voor vervoer van containers tot vervoer van droge bulk. Link: http://www.damen.com/en/news/2015/03/lng_powered_ecoliner_delivers_dramatic_fuel_savingsCirculair Business Model: Circulair ontwerp

De sector handel, vervoer en opslag faciliteert de andere topsectoren door goederen en materialen te vervoeren van producent naar (eind)verbruiker. Om deze reden ligt de focus in dit hoofdstuk op de circulaire mogelijkheden binnen de logistiek. Deze sector biedt werkgelegenheid aan zo’n 90.000 mensen en hiermee is zij de grootste werkgever in de regio. Dit is niet geheel onverwacht; regio Zuid-Holland Zuid heeft een erg centrale ligging. De bedrijven in de sector hebben een jaarlijkse omzet van ruim 35 miljard euro in regio Zuid-Holland Zuid, al staan de marges wel onder druk. Inzetten op retourlogistiek kan een slimme stap zijn. Voorbeelden van bedrijven binnen deze sector zijn Chiquita Europe B.V.(Gorinchem), TNT Express Nederland BV (Dordrecht) en Hoenderop (Zwijndrecht).


MaterialenDoordat in de sector de focus ligt op het vervoeren van goederen en materialen en niet op productie of bewerking, is de materiaalintensiteit van deze sector te verwaarlozen. Ook wordt er nauwelijks afval geproduceerd in deze sector.XI

De sector heeft echter wel een hoge milieu-impact door zijn brandstofverbruik voor het vervoeren van goederen. In totaal wordt er zo’n 80.000 kiloton aan goederen over de weg en worden zo’n 4 miljoen containers via de binnenvaart vervoerd.XII,XIII

EnergieVoor alle logistieke en transportactiviteiten binnen de sector is veel energie nodig, in totaal zo’n 4,2 PJ. Hiervan wordt 42% als fossiele brandstof ingezet voor transport. Het overige deel is elektriciteit gebruikt voor overslag, opslag en andere handelingen op locatie. Slechts 7% van deze elektriciteit wordt momenteel duurzaam opgewekt.

WaterDe sector heeft een laag waterverbruik, namelijk zo’n 2 miljoen m3 water in regio Zuid-Holland Zuid. Dit gaat voornamelijk om leidingwater, dat wordt gebruikt als drinkwater en voor schoonmaakactiviteiten. Door het relatief lage verbruik van de sector, is waterverbruik minder relevant voor het inzichtelijk maken van circulaire kansen voor handel, vervoer en opslag.

16

FIGUUR 5 Cluster van bedrijven in handel, vervoer en opslag. Bron: Posad, 2017.

HANDEL, VERVOER EN OPSLAG

17

FIGUUR 6 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector handel, vervoer en opslag in regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

18

Circulaire kansen11. Online marktplaats voor goederenvervoer in de regio Circulair Business Model: DeelplatformenDe belangrijkste winst die op het gebied van vervoer van goederen te maken is, is het optimaliseren van de beladingsgraad en het minimaliseren van het aantal kilometers. Dit verlaagt transportkosten en vermindert emissies. Door gebruik te maken van slimme technologie en big data zouden logistieke bedrijven optimaal gebruik kunnen maken van de vervoersbewegingen die plaatsvinden in de regio. Een interessante applicatie die hier al op inspeelt is QuicargoXIV die ongebruikte laadruimte aanbiedt aan bedrijven via een online marktplaats. Samenwerking op grote schaal tussen logistieke partijen vindt echter nog niet voldoende plaats. Een reden voor de provincie Zuid-Holland om deel te nemen in het programma Lean & Green OffRoad.XV

Ook recent onderzoek toont dat de toekomst van goederenvervoer ligt in denken in ketenregie en samenwerking tussen vervoer over spoor, weg en water.XVI In de regio Zuid-Holland Zuid is er nog veel ruimte voor intensievere samenwerking. De reden waarom logistieke bedrijven niet te veel informatie willen delen is bijvoorbeeld concurrentiegevoeligheid. Een onafhankelijk netwerk zoals Connekt, zou samen met de provincie Zuid-Holland en de Big Data Innovatiehub software kunnen ontwikkelen die goederenvervoer vanuit het perspectief van de regio optimaliseert. Dit zou transportkosten verlagen, de luchtkwaliteit verbeteren en bovendien de doorstroming op weg, spoor of water verbeteren.

12. Gezamenlijk vervoer van en naar bedrijventerreinenCirculair Business Model: DeelplatformenOp veel bedrijventerreinen regelen de bedrijven afzonderlijk vervoer van materialen en goederen van en naar de locatie. Door als bedrijven gezamenlijk vervoer te organiseren kunnen de logistieke kosten dalen en het aantal vervoersbewegingen beperkt worden, wat ook nog eens leid tot minder emissies. Zowel voor bestaande bedrijventerreinen in de regio als voor bedrijventerreinen in ontwikkeling, zoals de Dordtse Kil IV, liggen hier kansen voor het bundelen van vervoersbewegingen.

Hiervoor zijn partijen nodig die de regierol oppakken om bedrijven bij elkaar te brengen, zoals door Cirkellab is gedaan voor het bedrijventerrein De Staart. Een organisatie als Parktrust zou deze rol ook kunnen oppakken. Daarna is het zaak om de hoeveelheid logistieke wensen en informatie op een slimme manier te bundelen. Hiervoor zijn verschillende partijen beschikbaar, zoals de recent geopende Big Data Innovatiehub voor Zuid-Holland.XVII

13. Inzetten emissievrij transport en transporthubsCirculair Business Model: Circulair inkopenLokale overheden worden onder andere ter bescherming van de volksgezondheid steeds strenger op het gebied van emissies en geluidnormen, zeker in stedelijke gebieden zoals de Drechtsteden.XVIII Transportbedrijven kunnen daar nu al op inspelen door gebruik te maken van elektrisch aangedreven vervoer en vrachtfietsen voor korte afstanden en waterstof- en biobrandstofaangedreven transport voor de langere afstanden. Een internationale speler als DHL investeert bijvoorbeeld de komende jaren in elektrisch transport en fietskoeriers voor binnensteden en woonwijken om zo schadelijke emissies te voorkomen.XIX

14. Installeren van zonnepanelen op daken van distributiecentraCirculair Business Model: Circulair ontwerpenDistributiecentra hebben vaak grote platte daken die uitstekend geschikt zijn voor het opwekken van elektriciteit of warmte uit zonne-energie. Hiermee kan voorzien worden in het energieverbruik van de locatie en van de voertuigen of het kan geleverd worden aan derden.

Bedrijven als Rhenus, Bol.com en Nedcargo laten zien dat dit voor elke regio in Nederland een interessante optie kan zijn.XX,XXI Partijen als de energiecoöperaties Dordrecht en De Knotwilg of Stichting Drechtse Stromen kunnen in de regio hierbij faciliteren, zodat de beschikbare oppervlaktes optimaal benut kunnen worden.


Naam concept: 100% energieneutraal bedrijventerreinNaam bedrijf: Energiecoöperatie Dordrecht (ontwikkelaar)Locatie: Dordrecht

Circulaire kans: Duurzame energievoorzieningBeschrijving: Op het bedrijventerrein Dordtse Kil IV zullen verschillende vormen van duurzame energie worden ingezet. Vier windturbines en een zonne-energiecentrale zullen zorgen voor duurzame energieopwekking voor bedrijven en omwonenden. Link: http://investerenindordrecht.nl/kavel/dordtse-kil-iv/Circulair Business Model: Circulair inkopen

19

De bouwsector creëert werkgelegenheid voor ongeveer 25.000 werknemers in regio Zuid-Holland Zuid. In 2014 werkte zo’n 8% van het totale aantal werknemers in de bouwsector in Nederland in deze regio (CBS, 2016). Naast de directe werkgelegenheid creëert de bouwsector ook werkgelegenheid bij veel bedrijven in andere sectoren. Zo heeft de sector veel interactie met reparatie- en installatietechniek en de sector handel, vervoer en opslag, wat zorgt voor een groter effect op de werkgelegenheid. Voorbeelden van gevestigde bouwbedrijven in de regio zijn Boskalis (Papendrecht), Ballast Nedam (Leerdam) en Van Oord (Gorinchem).


MaterialenDe sector is grondstoffenintensief; per euro aan toegevoegde waarde wordt er namelijk 3,3 kg aan materialen gebruikt (CBS, 2016). In de regio komt dat neer op ongeveer 5 miljoen ton ruwe grondstoffen per jaar. In de bouw wordt veel gebruikgemaakt van minerale grondstoffen (o.a. glas, grind en zand) en fossiele brandstoffen (o.a. aardolie). Interessant om te zien is dat een groot deel van de invoer, namelijk zo’n 2 miljoen ton, bestaat uit ‘afval en gerecyclede producten’. De bouw maakt dus al voor een groot deel gebruik van reststromen van andere partijen en/of andere sectoren bij invoer van materialen. Er is echter nog steeds ruimte voor verbetering; 37% van de totale afvalstroom in Nederland is afkomstig van de bouwnijverheid.XXII Met name op kleinere projecten wordt afval niet altijd gescheiden ingezameld en het hergebruik is daardoor lager.

EnergieVoor activiteiten in de sector bouwnijverheid (bouw-, sloop en onderhoudsactiviteiten) wordt in deze regio veel energie gebruikt, namelijk zo’n 2 PJ. Dit wordt voornamelijk gebruikt voor transport en inzet van materieel. Zowel transport als materieel draait vooralsnog hoofdzakelijk op fossiele brandstoffen.

WaterVoor de bouwactiviteiten wordt zo’n 0,2 miljoen m3

leidingwater gebruikt. De potentie vanuit de bouw op het gebied van waterverbruik ligt vooral bij het faciliteren van slimme oplossingen voor efficiënt watergebruik in gebouwen, kantoren en steden, meer dan bij het verlagen van waterverbruik tijdens de werkzaamheden zelf.

20

FIGUUR 7 Cluster van bedrijven in bouwnijverheid. Bron: Posad, 2017.

BOUWNIJVERHEID

21

FIGUUR 8 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector bouwnijverheid in regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

22

Circulaire kansen15. Modulaire, flexibele en waardevaste bouw voor de toekomstCirculair Business Model: Circulair ontwerpen Door bij de bouw rekening te houden met de aanpasbaarheid van gebouwfuncties aan de behoefte van de gebruiker, wordt ervoor gezorgd dat gebouwen langer gebuikt kunnen worden. Door ook nog eens bouwelementen in te zetten die gemakkelijk te demonteren zijn en elders toe te passen hoeven deze elementen niet verloren te gaan wanneer de locatie niet meer voldoet. Dit biedt meerwaarde aan de gebruikers, terwijl de eigenaar van de bouwelementen deze meerdere keren kan inzetten en er maar één keer geïnvesteerd hoeft te worden. De ‘stekerbare’ producten en systemen van Attema zijn een goed voorbeeld van demontabele inrichting, terwijl een bedrijf als Jan Snel al veel ervaring heeft met modulair bouwen.

Bij het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen, kantoren en woningen kan vanaf nu rekening worden gehouden met het gebruiken van flexibele en demontabele elementen, zodat gebouwen multifunctioneel inzetbaar zijn. De technieken op dit gebied zijn al vergevorderd; het zijn vooral het gebrek aan ervaring en de ontwikkelingskosten die volledig modulaire en flexibele bouw in de weg staan. Aansluiten bij een initiatief als Cirkelstad Drechtsteden kan helpen om partners te vinden die al ervaring hebben met flexibele en modulaire bouw, waardoor ontwikkelingskosten voorkomen of gedeeld kunnen worden.

16. Ketenregie voor volledig circulaire objectenCirculair Business Model: Circulair ontwerpTijdens de levenscyclus van een gebouw of kunstwerk werken veel partijen gefragmenteerd samen, zonder gezamenlijk afspraken te maken over zo veel mogelijk waarde toevoegen tijdens de gehele levensduur van het object. Daardoor blijven kansen liggen op het gebied van materiaalgebruik, waterverbruik, energieconsumptie en circulaire inrichtingen. De organisatie die de regierol weet op te pakken en de keten kan verbinden zal de meeste (circulaire) waarde kunnen leveren aan de gebruikers en daarmee zelf een concurrentievoordeel creëren. De Greendeal Cirkelstad Drechtseden biedt een goed platform om afspraken te maken. Een bedrijf als EGM architecten zou de regierol kunnen oppakken bij nieuwe projecten, zoals het nu ook al doet.

17. Hergebruik leegstaand vastgoed en leegstaande distributiecentraCirculair Business Model: Renovatie en opknappenIn de regio Zuid-Holland Zuid zijn op dit moment kantoren en winkels niet in gebruik op locaties die zeer geschikt zijn voor woningen. In de regio Drechtsteden staat op dit moment bijvoorbeeld 8,1% van de winkels leeg en 20% van de kantoren.XXII,XXIII

Ombouwen naar woningen is een goede kans, omdat dit zorgt voor inkomsten voor de eigenaar, hergebruik van bestaande panden en het verhoogt de aantrekkelijkheid van winkelgebieden. Daarnaast staan er door de hele regio distributiecentra (gedeeltelijk) leeg, terwijl er nog nieuwe centra in aanbouw zijn. Een betere oplossing zou zijn om eerst de beschikbare ruimte in bestaande distributiecentra te gebruiken.

Het verlengen van de levensduur van een gebouw bespaart vaak veel materialen en kosten en voorkomt bouwen sloopafval, waardoor het een aantrekkelijke optie is ten opzichte van slopen en nieuwbouw. De hoge leegstand van kantoren en winkels in de regio Drechtsteden biedt, gecombineerd met de vraag naar woningen op centrale locaties, een goede mogelijkheid voor renovatie naar woningen. Op dit moment vormen bestemmingsplannen van de locaties of de financiële marges van de transformaties nog belemmeringen voor de renovatie; belemmeringen waar door de rijksoverheid al uitgebreid onderzoek naar is gedaan. Hieruit is gebleken dat gemeenten hierbij een proactieve rol dienen te spelen door het samenbrengen van eigenaren en ontwikkelaars, kennis te mobiliseren en vooraf haalbaarheidsstudies uit te voeren en duidelijkheid te bieden over randvoorwaarden.XXIV

18. Biobased bouwenCirculair business model: Circulair inkopenBiologische bouwmaterialen zoals hout, riet, vlas, hennep en innovatieve biocomposieten bieden een oneindig hernieuwbare bron van grondstoffen met een lage milieuvoetafdruk. Biologische materialen hebben daarnaast het voordeel dat deze gemakkelijk te recyclen of zelfs te composteren zijn. Inzetten van biologische materialen is niet altijd mogelijk op grootschalige projecten, maar in de meeste gevallen zijn zij een duurzaam alternatief voor energie-intensieve materialen als beton en staal.XXV Biobased bouwen wordt al op verschillende plaatsen in Nederland succesvol toegepast.XXVI

23

19. BouwhubsCirculair Business Model: DeelplatformenEen centraal gelegen bouwhub – waar bouwmaterialen naartoe worden gebracht om in kleinere hoeveelheden dagelijks naar de werkelijke locatie gebracht te worden – zorgt ervoor dat er minder transport nodig is door alleen het strikt noodzakelijke te vervoeren en slimme retourlogistiek toe te passen. Daarnaast gaan er op locatie minder bouwmaterialen verloren die daardoor op latere projecten weer kunnen worden ingezet, evenals gebruikte materialen die retour komen. Een bedrijf als VolkerWessels heeft dit al laten zien met een bouwhub in Utrecht.XXVII

20. Ongesorteerd plasticafval inzetten voor productie van bouwstenenCirculair Business Model: Recycling Over de hele wereld wordt geëxperimenteerd met het maken van bouwblokken uit plasticafval. In Colombia maakt een architect van plasticafval bouwstenen waarmee huizen en kantoren gebouwd kunnen wordenXXVIII, in de Verenigde Staten is het bedrijf ByFusion ook actief om plastic bouwstenen op de markt te brengenXXIX, in Nederland zijn het initiatieven als WASTED die inspelen op het hoogwaardig verwerken van plasticafval. Hiermee kan een bijdrage geleverd worden aan het voorkomen van onnodig verbranden en of storten van plasticafval.

Met de vele afvalverwerkers en inzamelaars in de regio zijn er legio bronnen van ongesorteerd plasticafval dat niet gerecycled kan worden. Omvormen van dit plasticafval naar nuttige bouwmaterialen vereist kennis, die bijvoorbeeld bij het Nederlandse bedrijf Gampet Products al aanwezig is. Partijen als HVC en Suez die actief zijn in de regio met het verwerken van afvalplastics kunnen de benodigde plastics leveren, terwijl het InnovationQuarter kan helpen bij het ontwikkelen van het businessmodel. Het enige wat dan nog toepassing van plasticafvalbouwblokken in de weg kan staan is weten regelgeving. Het betrekken van gemeente en provincie bij het opstarten van een initiatief, al dan niet met ondersteuning van de RVO, lijkt een verstandige zet.


Naam concept: Bouwen met BaggerNaam bedrijf: Netics Locatie: Alblasserdam

Circulaire kans: Afval wordt grondstofBeschrijving: Netics gebruikt door middel van (civieltechnische) oplossingen baggerspecie voor het bouwen van constructies, bijvoorbeeld waterkeringen. Het bouwen met afvalstromen geeft een besparing op storten transportkosten alsook op de winning, de aanschaf en het transport van primaire grondstoffen.Link: http://www.netics.nl/producten/bouwen-met-baggerspecie/Circulair Business Model: Hergebruik

Ondanks dat de sector landbouw, bosbouw en visserij niet een van de grootste sectoren in de regio is, blijkt uit gesprekken met stakeholders dat de sector wel degelijk relevant kan zijn voor circulaire kansen. De sector speelt een belangrijke rol in Alblasserwaard en Hoekse Waard, waar het gebied een sterke verandering heeft doorgemaakt. Ruim 2000 mensen zijn werkzaam in de sector landbouw, bosbouw en visserij. In 2014 werkte 2,1% van het totale aantal werknemers in de gehele sector in Nederland in deze regio (CBS, 2016). Veel vestigingen van deze sector bevinden zich in Zederik, Brielle en Molenwaard. Voorbeelden van bedrijven in deze regio zijn teeltbedrijf Den Ouden Paprika (Albrandswaard) en Forellen Kwekerij Zederik (Zederik).


MaterialenDe sector heeft de hoogste materialenintensiteit, per euro toegevoegde waarde wordt er 7,4 kg aan materialen ingekocht (CBS, 2016). In de regio wordt gebruikgemaakt van ruim 500 miljoen kg nieuwe primaire materialen, waarvan 80% uit biomassa (o.a. graan- en zetmeelproducten), 12% uit metalen en 8% uit fossiele energiedragers. Daarnaast worden ook gerecyclede secundaire grondstoffen als input gebruikt, een aandeel van 26%.

Bij de bedrijfsactiviteiten in de regio komt 91 miljoen kg afval tot stand. Voor 91% zijn deze afvalstromen afkomstig van biomassa (o.a. groenafval, hout en kartonafval). Deze stromen worden grotendeels hergebruikt. De reststromen, zoals energie uit verbranding, worden echter vooral laagwaardig benut.

EnergieHet energieverbruik in de regio bedraagt ruim 3 TJ. In vergelijking met andere sectoren is dit aandeel in energie gemiddeld. De energie wordt voor 18% gewonnen uit aardolie en voor 29% uit aardgas, 30% uit warmte, 20% uit elektriciteit en 3% uit hernieuwbare energie. Het aandeel in gebruik van energie uit warmte is het grootste in de sector in vergelijking met de andere sectoren. Het aardgas wordt ingezet om de kassen te verwarmen, maar ook om elektriciteit te maken via gasmotoren. Binnen de sector neemt de glastuinbouw de meeste energie voor zijn rekening.XXX De energie wordt onder meer ingezet voor verwarming, ventilatie en verlichting van serres en stallen en als de brandstof voor trekkers en landbouwmachines. Het energieverbruik en de gassen creëren een uitstoot van broeikasgassen van 550 miljoen kg. Hiermee neemt de sector zo’n 13% van de totale emissie van broeikasgassen in Nederland voor zijn rekening (RVO, 2014). De land-en tuinbouwsector stoot maar een beperkt deel van de CO₂-emissies uit, maar neemt een relatief groot deel van de emissies van methaan (CH4) en lachgas (N2O) voor zijn rekening.XXXI

WaterWaterverbruik voor de agrarische sector is afkomstig van grondwater (55%), leidingwater (39%) en oppervlaktewater (6%). Het water wordt ingezet bij drenking vee, schoonmaakactiviteiten, beregening en irrigatie van gewassen.

24

FIGUUR 9 Cluster van bedrijven in landbouw, bosbouw en visserij. Bron: Posad, 2017.

LANDBOUW, BOSBOUW EN VISSERIJ

25

FIGUUR 10 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector landbouw, bosbouw en visserijin regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

26

Circulaire kansen21. Voorkomen fosfaatverliesCirculair Business Model: RecyclingFosfaatverlies is een belangrijk onderwerp gegeven de dreigende mondiale fosfaatcrisis. Fosfaat is een van de grondstoffen die binnen afzienbare tijd schaars dreigt te worden. Het sluiten van de fosfaatkringloop is daarom des te belangrijker; hier liggen velerlei kansen. Fosfaat kan bijvoorbeeld teruggewonnen worden uit mest door fysisch-chemische behandelingen, waar de Universiteit Wageningen uitgebreid onderzoek naar doet. Naast het slim inspelen op een mogelijke schaarste van fosfaat, is deze kans ook relevant door het mestquotum dat in het leven is geroepen om aan Europese wetgeving te voldoen.

22. Cascadering van organische reststromenCirculair Business Model: Hergebruik en recyclingIn de landbouwsector zijn er veel biobased reststromen. Er liggen circulaire kansen door de biobased reststromen een tweede leven te geven. Voor sommige toepassingen kunnen deze restromen direct worden gebruikt als grondstof voor een andere toepassing of gerecycled worden tot nieuwe grondstof. Indien hergebruik of recycling niet mogelijk is, heeft het de voorkeur om deze biobased reststromen om te zetten tot biobrandstof via composteren of verbranden zonder terugwinning van energie of warmte. Een goed voorbeeld is het inzetten van koffieresten (coffee grounds) als bodemverbeteraar. Een logische stap gezien het feit dat koffiedik nog rijk is aan nutriënten die als voedzame bodem kunnen dienen voor de akkerbouwsector. Dit zou het gebruik van pesticiden flink kunnen verminderen en in een betere waterberging resulteren. Een bedrijf als Pelican Rouge, gepositioneerd in Dordrecht, is volop bezig met de ontwikkeling van dit circulaire model. De uitdaging hierbij is voornamelijk de weten regelgeving: koffieresidu wordt nog geclassificeerd als afval, waardoor het storten van koffieresten op land is verboden.

De provincie Zuid-Holland is van plan om proeftuinen te creëren waarbij het versterken van kringlopen van grondstoffen een van de pijlers is.XXXII Deze grondstoffenpilot zou een concrete stap kunnen zijn om koffiedik hoogwaardiger te hergebruiken.

23. Melkoverschotten inzetten voor andere toepassingenCirculair Business Model: Verlengen levensduurEen belangrijk probleem in de landbouwsector is voedselverlies. Hoewel in geïndustrialiseerde landen het verlies relatief groter is aan het einde van de keten bij de consument, gaat in de gehele keten voedsel verloren. Daarnaast staat de sector voor grote uitdagingen: de melkquota zijn afgeschaft, waardoor de melkproductie begin 2016 met 12% is toegenomen en de melkprijs flink is gedaald.XXXIII Om verlies te minimaliseren en minder afhankelijk te zijn van de prijsschommelingen en quota, is er een mogelijkheid om als bedrijf de overschotten van melk in te zetten voor andere toepassingen.

In Nederland vindt dit nog niet plaats, maar een Duitse start-up Qmilk heeft hiervoor al een proces ontwikkeld. Uit verzuurde koeienmelk worden proteïnen gescheiden, en in een milieuvriendelijk proces tot textielvezels verwerkt. XXXIV Voor 1 kg textiel is zo’n 2 liter vloeistof nodig. In Duitsland wordt ongeveer 2 miljoen ton melk per jaar weggegooid, terwijl die melk nog veel nuttige grondstoffen bevat. Uit onderzoek van het Voedingscentrum blijkt dat melk en melkproducten in Nederland het meest verspilde voedsel zijn. Dit circulaire project werkt verspilling tegen en vermindert de druk op het milieu. In de regio kan deze toepassing van overschotten relevant zijn voor bedrijven die op nieuwe ontwikkelingen willen inspelen en hiermee voor de inkomsten minder afhankelijk kunnen worden van de melkprijs.

27

24. Alternatieve en plantaardige eiwitbronnenCirculair Business Model: ProcesoptimalisatieDe voedingsmiddelenindustrie is volop in ontwikkeling. Met het oog op de toekomst zijn alternatieve eiwitbronnen interessant. Gegeven de groeiende wereldbevolking zal de vraag naar voedsel, en daarmee eiwitten, flink toenemen. Om in staat te zijn de mondiale bevolking te voeden binnen de grenzen van het ecosysteem van de planeet zullen eiwitbronnen met een lagere impact op land en watergebruik en minder uitstoot onderdeel van het voedingsdieet moeten worden. Hierbij valt te denken aan alternatieve en plantaardige eiwitbronnen.

Daarbij gaat het om ‘nieuwe’ directe vormen van eiwitproductie, waarbij eiwitten gebruikt kunnen worden voor menselijke consumptie, dierlijke consumptie of andere doeleinden. Om te kunnen voldoen aan de groeiende vraag naar dierlijke eiwitten, bieden insecten interessante mogelijkheden. Voorbeelden hiervan zijn het kweken van insecten of algen. Deze grondstoffen kunnen de circulariteit van de landbouw en voedingsmiddelen-industrie vergroten, doordat ze aan het begin en einde van de voedselketen kunnen staan. In de regio kan dit relevant zijn voor agrarische bedrijven die andere vormen van inkomsten zoeken dan de klassieke veeteelt.


Naam concept: Zuivelfabriek de Graafstroom Naam bedrijf: De Graafstroom Locatie: Bleskengraaf

Circulaire kans: Optimaal benutten van grondstoffen en restproducten. Beschrijving: In de kaasfabriek in Bleskengraaf gaat geen kilo restproduct verloren. Alle melk wordt verwerkt tot kaas, maar ook alle reststromen bij dit proces worden volledig benut. De wei die vrijkomt vormt een belangrijk ingrediënt voor babyvoeding en de room vormt de basis voor producten zoals slagroom.Link: www.degraafstroom.comCirculair Business Model: Hergebruik

FIGUUR 11 Cluster van bedrijven in water-en afvalbeheer. Bron: Posad, 2017.

Onder deze sector vallen de activiteiten als inning en distributie van water, behandeling en inzameling van afvalwater en afval. De afvalverwerkende industrie creëert naar schatting een kleine 1.000 banen in de regio. Er wordt een omzet van ongeveer 175 miljoen euro gedraaid.XXXV Regio Zuid-Holland Zuid telt zo’n 100 vestigingen binnen de sector waterzuivering en afvalbeheer. In de regio bevinden zich grote spelers in afvalverbrandingsinstallaties als HVC en SUEZ.


MaterialenJaarlijks produceren bedrijven en huishoudens zo’n 19.000 miljoen m3 afvalwater in Nederland. In totaal zijn er in Nederland circa 350 rioolwaterzuiverings-installaties (RWZI's), waarvan er zich 27 in de regio Zuid-Holland Zuid bevinden. Daarnaast verbranden we in Nederland jaarlijks ongeveer 7,6 miljoen ton afval.XXXVI Uit onze analyse blijkt dat zo’n 99,98% van de invoer in de afvalsector de invoer bedraagt van afvalwater en afvalstromen. Slechts 0,02% van de ontvangen grondstoffen in deze sector betreft nieuwe grondstoffen zoals chemische producten en fossiele energiedragers voor de verwerking van afval en afvalwater (CBS, 2016). De sector heeft een hoge materiaalintensiteit; per euro toegevoegde waarde wordt er namelijk 7,0 kg aan materialen verwerkt

(CBS, 2016). Als uitvoer van deze sector blijft er na de bewerking 331 ton nat slib over in regio Zuid-Holland Zuid. Dit natte slib wordt naar een slibverbrander gebracht, waarbij een deel wordt verast en wordt gebruikt in wegenbouw en cement en een deel als energie uit warmte wordt gebruikt.

EnergieHet energieverbruik van deze sector bedraagt 256 TJ in de regio, verdeelt over verbruik van elektriciteit (51%) aardolie en aardgas (23%), energie van warmte (13%), andere energiebronnen (9%) en hernieuwbare energie (4%). Het aandeel van hernieuwbare energie is in vergelijking met de andere sectoren het grootst in de sector waterbedrijven en afvalbeheer. De uitstoot van broeikasgassen in de regio bedraagt zo’n 9.390 kg.

WaterHet overgrote deel van het afvalwater in de regio komt terecht bij de verschillende RWZI’s. Kenmerkend voor waterbedrijven is dat deze partijen water inzamelen en dit verwerken tot schoon drinkwater en halffabricaat (o.a. industriewater). Afvalbeheerders en waterbedrijven maken in de regio vooral gebruik van oppervlaktewater en grondwater. Naast de grote volumes van water zijn de waterstromen ook relevant voor circulaire kansen, omdat het afvalwater nog veel waardevolle nutriënten (zoals fosfaat, nitraat, koolstof, stikstof) bevat die hoogwaardiger kunnen worden toegepast.

28

WATERBEDRIJVEN EN AFVALBEHEER

29

FIGUUR 12 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector waterbedrijven en afvalbeheerin regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

30

Circulaire kansen25. Afval naar grondstofCirculair Business Model: Recycling en hergebruikIn het algemeen wordt afval steeds meer gezien als een bron van waardevolle grondstoffen. Verscheidene kansen worden hiermee in verband gebracht, zoals afval als grondstof voor chemicaliën en afval als grondstof voor bouwmaterialen. Afvalverwerkers die gescheiden of ongescheiden afvalstromen weten te prepareren voor hergebruik, zoals nu in de regio al gebeurt met papier en textiel, hebben de toekomst. Hierbij is het van belang om retourstromen van verschillende bedrijven te bundelen, zodat er voldoende volume is van de verschillende stromen om dit economisch interessant te maken.

26. Photanol voor bioplasticproductieCirculair Business Model: RecyclingPlantaardig restmateriaal dat vrijkomt bij het onderhoud van waterwegen en het maaien van dijken zou kunnen worden verwerkt tot brandstof, diervoeding en zelfs medicijnen door middel van bioraffinage. Wanneer de verwerking op locatie plaatsvindt, scheelt dit bovendien in transportkosten, omdat 80% tot 90% van het plantmateriaal uit water bestaat.

Blauwalg in wateren wordt veelal als een plaag in de zomer gezien, en ontstaat door overmaat aan voedingsstoffen in afvalwater. Ook voor afvalbehandelaars is algen en afvalwater een ongewenste combinatie. Toch heeft het een nuttige toepassing: uit blauwalg kunnen bioplastics worden geproduceerd.YYY Blauwalg inzetten voor bioplastic heeft naast verminderde blauwalg in water ook milieuwinst, doordat de bioplastics uit blauwalg als substituut dienen voor de plastics uit fossiele brandstoffen. Regionale afvalbeheerders kunnen hierbij een belangrijke rol spelen: zij hebben blauwalg in grote volumes, waardoor de productie op te schalen is en mogelijk rendabel is. Een samenwerking tussen waterschappen en een lokale ondernemer die zich focust op algenproductie en verwerking hiervan zou dit vorm kunnen geven.

27. Fosfaatwinning uit afvalwaterCirculair Business Model: RecyclingAfvalwater bevat veel fosfaat, een onmisbare stof bij de groei van planten. Dit fosfaat kan gewonnen worden tijdens het zuiveren van het afvalwater door middel van kristallisatie of kan gewonnen worden uit slibas na verbranding. Omdat fosfaaterts – waaruit op grote schaal fosfaat voor kunstmest gewonnen wordt – eindig is, kan er niet vroeg genoeg begonnen

worden met het sluiten van de lokale fosfaatcirkel. Om te proberen de barrières weg te nemen is het initiatief Nutriënt Platform in het leven geroepen. Hierbij gaan bedrijven samen met overheden onderzoeken hoe dit recyclingproces anders in te richten is.XXXVII

28. Lokaal gebruik regenwaterCirculair Business Model: Circulair ontwerpenOverbelasting van het rioolstelsel door een teveel aan regenwater dat tijdens hoosbuien van straten en daken het riool instroomt komt nog steeds regelmatig voor, terwijl het relatief schone regenwater nuttig kan worden ingezet als proceswater in de industrie, voor sanitaire doeleinden in kantoren en woningen of voor het bewateren van planten. Het nuttig toepassen van regenwater wordt nog onvoldoende benut in de regio Zuid-Holland Zuid.

Op de industrieterreinen in de regio hebben bedrijven veelal grote dakoppervlakken waardoor ze op een makkelijke manier veel regenwater kunnen opvangen en kunnen gebruiken als proceswater, gietwater of demiwater. Het separaat opvangen van regenwater door bedrijven wordt nog weinig toegepast en dat is zonde. Het hergebruiken van regenwater is niet alleen milieubewust, maar kan bedrijven ook nog eens een flinke besparing opleveren. Daarnaast belandt er minder regenwater in de riolering, waardoor minder energie nodig is bij de waterzuivering van grijs water. Bedrijven kunnen deze vrij eenvoudige technologie bij huidige panden al toepassen, maar daarnaast is het ook van belang dat bij de bouw of renovatie van bedrijfspanden hier direct rekening mee wordt gehouden.

29. Natuurlijke waterzuiveringCirculair Business Model: ProcesoptimalisatieHet zuiveren van afvalwater op natuurlijke wijze door het verhogen van biodiversiteit en het aanplanten van lokale flora (zoals wilgen) op waterwingebieden biedt veel voordelen. Het schone(re) water ontlast waterzuiveringsinstallaties; de gebieden dienen als buffer voor nieuwe woonwijken.

31


Naam bedrijf: HVC te Dordrecht Locatie: Dordrecht

Circulaire kans: Recycling van afval tot grondstoffen en energieBeschrijving: Na brongescheiden inzameling van papier, GFT, blik, pak en kunststof zorgt HVC ervoor dat alle herbruikbare stromen worden opgewerkt voor materiaalhergebruik. GFT wordt vergist en gecomposteerd, wat resulteert in groen gas en compost. Biomassa en restafval dat niet meer hergebruikt kan worden, zetten zij om in elektriciteit en warmte. Bodemassen die resteren na afvalverbranding worden schoongewassen en gebruikt als vervanger voor zand en grind in de wegenbouw. Daarnaast maakt HVC duurzame energie uit wind, zon en binnenkort geothermie. HVC streeft naar regie op de hele keten, om daarmee het materiaalhergebruik verder te vergroten.Link: https://www.hvcgroep.nl/ Circulair Business Model: Recycling

De sector gezondheids- en welzijnszorg is een belangrijke sector in regio Zuid-Holland Zuid. In 2014 was zo’n 3,6% van de medewerkers van de sector in geheel Nederland werkzaam in de regio Zuid-Holland Zuid (CBS, 2016); dat zijn ruim 45.000 mensen. Naar schatting bedraagt de omzet van de sector in de regio zo’n 2 miljard euro per jaar. Door de hoge economische impact en de hoge milieu-impact hebben ziekenhuizen en zorginstellingen veel kansen in een circulaire economie in regio Zuid-Holland Zuid.


MaterialenZiekenhuizen en zorginstellingen in de regio kopen naar schatting zo’n 10 miljoen kg materialen in per jaar (o.a. schoonmaakmiddelen, voedsel en apparaten) en maken daarnaast veel gebruik van wegwerpproducten als naalden, incontinentie-materiaal en medicijnen. In figuur 13 is te zien dat de sector een van de weinige sectoren is die niet gebruikmaakt van gerecyclede grondstoffen, dus geen gerecyclede grondstoffen inkoopt van andere partijen en/of sectoren. De gebruikte grondstoffen (zoals naalden en medicijnen) zijn uit hygiënisch oogpunt en door regelgeving lastig te scheiden of te hergebruiken. Hierdoor wordt het afval veelal als één grote gemengde stroom vervoerd naar een afvalverbrander, en ingezet als brandstof (85% van al het afval). Uit onderzoek van vereniging Milieuplatform Zorgsector (MPZ) blijkt dat het bedrijfsafval en gevaarlijk afval samen 25% van de milieubelasting vormen.

EnergieEnergieverbruik van zorginstellingen bedraagt zo’n 60 PJ in de regio, wat grotendeels afkomstig is van aardgas (60%), en energie uit grijze elektriciteit (37%). Uit onderzoek van RVO (2012) blijkt dat circa de helft van het energieverbruik uitgaat naar patiëntenzorg, gevolgd door onderzoek (35%) en onderwijs (15%).XXXVIII

WaterWaterverbruik in de sector gezondheids- en welzijnszorg betreft grotendeels leidingwater (64%), oppervlaktewater (16%) en grondwater (10%). De sector heeft veel leidingwater nodig, naar schatting 0,5 miljoen m3, wat leidt tot een grote kostenpost voor instellingen. Middels slim waterbeheer is er nog veel potentie te benutten voor reductie in waterdruk en waterkosten.

FIGUUR 13 Cluster van bedrijven in de gezondheids- en welzijnszorg.Bron: Posad, 2017.

32

GEZONDHEIDS- EN WELZIJNSZORG

33

FIGUUR 14 Overzicht van de huidige stromen van materialen, energie en water in de sector gezondheids- en welzijnszorg in regio Zuid-Holland Zuid. Bron: CBS, KPMG & Posad, 2017.

34

Circulaire kansenDe zorg is traditioneel gefocust op de patiënt en op veiligheid. Duidelijk mag zijn dat dit absolute topprioriteit verdient. Echter, de aandacht voor duurzaamheid en circulariteit is hierdoor wellicht minder groot geweest dan in andere sectoren. Hierdoor is er relatief nog veel zogenoemd ‘laaghangend fruit’ in de sector. Kansen die wellicht in andere sectoren al benut zijn kunnen in deze sector nog veel winst geven. Efficiënter omgaan met afvalstromen en energie levert al snel milieu- en kostenbesparingen op. Dat geld kan weer terugvloeien naar betere zorg en meer focus op de patiënt. Kansen voor de sector gezondheids- en welzijnszorg:

30. Energie besparen en verduurzamen in ziekenhuizen en zorginstellingenCirculair Business Model: Circulair ontwerpen en inkopenZiekenhuizen en zorginstellingen verbruiken relatief veel energie. Dit zou verminderd kunnen worden door onder andere gebruik te maken van LED-verlichting en energie-efficiëntere apparatuur. Naast het verminderen van het energieverbruik is het ook zaak om het energieverbruik zo veel mogelijk hernieuwbaar te maken. Bijvoorbeeld door het inkopen van groene stroom of door het plaatsen van zonnepanelen op zorginstellingen en ziekenhuizen.

31. Concentratie van medische apparatuur in de regioCirculair Business Model: DeelplatformenZorginstellingen en ziekenhuizen hebben regelmatig kapitaalintensieve medische apparatuur nodig voor diagnostiek en behandeling. Het gebruik van medische apparatuur kan verder geoptimaliseerd worden door ervoor te zorgen dat de apparatuur zo intensief mogelijk gebruikt wordt. Een manier om dit te doen is het delen van apparatuur tussen verschillende gebruikers. In de regio kunnen zorginstellingen en ziekenhuizen samenwerken bij de aanschaf van medische apparatuur, waarbij een van de instellingen de apparatuur daadwerkelijk aanschaft en de rest afspraken maakt en betaalt voor de service van gebruik van de apparatuur. Hierdoor kunnen zowel kosten als materiaalgebruik worden gereduceerd. Belangrijk aandachtspunt hierbij is de beschikbaarheid van apparatuur binnen een bepaalde aanrijdtijd en tijdens spoedgevallen. Een goede samenwerking tussen de verschillende zorginstellingen is van belang om het delen van de apparatuur soepel te laten verlopen. Het kan interessant zijn om deze mogelijkheid nader te onderzoeken met zorginstellingen en ziekenhuizen in de regio.

32. Refurbishment van medische apparatuurCirculair Business Model: Renovatie en opknappenGegeven dat medische apparatuur relatief kapitaalintensief is, is ook remanufacturing en refurbishing interessant. In plaats van het product volledig af te danken aan het einde van de levenscyclus kunnen noodzakelijke onderdelen vervangen worden om de apparatuur opnieuw geschikt te maken voor gebruik. Bedrijven als Philips en Siemens hebben hier al uitgebreide programma’s voor.

33. Scheiding en recycling van afvalstromen in ziekenhuizen en zorginstellingenCirculair Business Model: ProcesoptimalisatieZiekenhuizen en zorginstellingen hebben behoorlijke afvalstromen. Het is zaak de afvalstromen goed te scheiden om ze geschikt te maken voor hergebruik en recycling. Ziekenhuizen en zorginstellingen kennen immers ook afval dat zeer specialistisch verwerkt moet worden en niet geschikt is voor recycling. Door deze stroom zo goed mogelijk af te scheiden kan deze zo klein mogelijk gehouden worden. Daarnaast kan er gekeken worden hoe afvalstromen zo goed mogelijk gerecycled kunnen worden. Hierbij valt te denken aan het recyclen van medicijnen, luiers/incontinentiemateriaal en verpakkingen.

34. Voorkomen voedselverspilling in ziekenhuizen en zorginstellingenCirculair Business Model: ProcesoptimalisatieHet credo van de zorg: “voorkomen is beter dan genezen” geldt ook voor de afvalstromen. Nog beter dan het recyclen is dus het voorkomen van afval. Hierbij valt te denken aan het beter afstemmen van de hoeveelheid voedsel die bereid wordt op de behoefte van patiënten om voedselverspilling tegen te gaan.

Geschat wordt dat in Nederland de voedselverspilling in ziekenhuis en zorginstellingen 25% in waarde is.XXXIX Naast de impact op het milieu is er dus ook een financiële prikkel om voedselverspilling tegen te gaan. Het geld dat hiermee bespaard wordt kan ten goede komen aan de patiënt, bijvoorbeeld aan het verbeteren van de kwaliteit van de maaltijden. In Nederland zijn al verscheidene ziekenhuizen en zorginstellingen die de onderliggende oorzaken van voedselverspilling in kaart hebben gebracht.XL Vooral voor grote zorginstellingen en ziekenhuizen in de regio is het interessant om voedselverspilling tegen te gaan, bijvoorbeeld door nauwkeurig databeheer en patiënten keuzevrijheid te bieden. Applicaties van de Waste Wachter en The Foodprofessor kunnen hierbij helpen.

35

35. Stimuleren biobased inkopen van wegwerpartikelenCirculair Business Model: Circulair inkopenMet het oog op de hygiëne worden in de zorg relatief veel wegwerpmaterialen gebruikt. Er kan gekeken worden naar mogelijkheden voor meermaals gebruik. Van belang hierbij is dat dit geen grotere milieu-impact geeft (bijvoorbeeld door sterilisatie). Dit aspect zal dus steeds moeten worden afgewogen.

Aangezien wegwerpproducten maar een korte levenscyclus hebben, is het noodzakelijk de footprint van deze producten zo klein mogelijk te houden. Dit kan door, naast uiteraard reductie, de overstap te maken van fossiele grondstoffen naar hernieuwbare biobased grondstoffen voor deze producten. Biobased producten kunnen biologische afbreekbaar zijn, maar dit is niet altijd het geval. Voor sommige producten is het niet wenselijk dat zij biologisch afbreekbaar zijn, voor andere producten wel. Biologische afbreekbare producten kunnen tevens zeer waardevol zijn voor de toepassing van een pharmafilter. Het Albert Schweitzer ziekenhuis in Dordrecht doet inmiddels onderzoek naar de invoering van een pharmafilter.XLI


Naam concept: Hergebruik (zorg) hulpmiddelenNaam bedrijf: Stichting Duurzame ZorgLocatie: Dordrecht

Circulaire kans: Hergebruik van producten Beschrijving: Stichting Duurzame Zorg heeft als doel om een netwerk te ontwikkelen voor hergebruik van (zorg)hulpmiddelen en deze te kunnen aanbieden tegen kostprijs. Niet langer gebruikte hulpmiddelen krijgen zo een tweede leven, waardoor minder nieuw producten (en dus minder materialen) nodig zijn. Link: http://duurzame-zorg.nl/Circulair Business Model: Renoveren en opknappen

Aan de slag als ondernemerHet loont om op zoek te gaan naar circulaire mogelijkheden, zoals onderzoeken van de Ellen MacArthur Foundation en TNO uitwijzen.XLII,XLIII De Nederlandse overheid heeft daarom het rijksbrede programma ‘Nederland Circulair in 2050’ opgestart. De praktijk toont nu al dat circulaire bedrijfsvoering zowel financieel als maatschappelijk loont.XLIV,XLV,XLVI

De genoemde kansen zijn slechts een fractie van de kansen die in elke sector te vinden zijn. Dit rapport dient dan ook om inzicht te geven in kansen waarmee op korte termijn aan de slag kan worden gegaan. Om dit te faciliteren zijn hiernaast zes stappen weergegeven die tonen hoe een ondernemer vandaag nog aan de slag kan gaan met de circulaire economie.

Op de volgende pagina wordt als extra ondersteuning een simpel kader getoond waarmee circulaire kansen kunnen worden gevonden in de hele keten.

1. Zorg voor de juiste mindsetDe circulaire economie vraagt om een nieuwe manier van kijken; buiten de geijkte paden, niet beperkt door grenzen van bedrijf of keten en overtuigd dat samenwerken uiteindelijk de meeste winst oplevert.

2. Ontdek waar de kansen liggen Een analyse van bedrijfsactiviteiten en materiaalstromen kan circulaire kansen naar boven brengen. Let hierbij op wat het bedrijf ingaat, wat ermee gedaan wordt en wat er vervolgens weer uitgaat. Belangrijk is dat een goed circulair idee ook een goede businesscase moet hebben. Denk daarbij aan balans tussen kosten en opbrengsten.

3. Ga op zoek naar partners in of buiten de sector Circulaire vraagstukken vragen om samenwerking binnen de hele keten of zelfs daarbuiten. Gericht aansluiten bij samenwerkingsverbanden, initiatieven of Green Deals kan helpen om partners te vinden met de juiste kennis, ervaring of aanbod van producten en diensten.

4. Zorg voor gezamenlijke doelstellingenHet is belangrijk om gezamenlijke doelstellingen op te stellen die door alle betrokken partijen gedragen worden. Wanneer het niet lukt om gezamenlijke doelstellingen te vormen is het beter om andere partners te zoeken.

5. Test de marktOp papier kan een idee nog zo goed en circulair lijken, wanneer er geen markt voor is zal het idee niet slagen. Ga in gesprek met potentiële klanten en probeer waar het kan de eerste afnemers van het product of de dienst al vast te leggen.

6. Blijf verbeterenEen circulair businessmodel is nooit af, al is het alleen maar omdat de concurrentie ook niet stilzit. Sta daarom open voor verandering en blijf producten, diensten en bedrijfsprocessen optimaliseren.

AAN DE SLAG ALS ONDERNEMER

36

Zorg voor de juiste mindset

Ontdek waar de kansen liggen

Ga op zoek naar

partners

Stel gezamen-

lijke doelen

Test de markt

Blijf verbeteren

FIGUUR 15 Stappenplan circulaire economie. Bron: KPMG, 2017.

Een simpel kader om circulaire kansen te herkennenIn dit rapport worden voor verschillende sectoren interessante kansen blootgelegd op het gebied van materiaalstromen, energieverbruik en waterverbruik. Onderstaand kader heeft ons daarbij geholpen en kan worden toegepast op elke sector. Het is een vrije vertaling van het kader dat door de FinanCE werkgroep is bedacht.XLVII

De mogelijkheden voor het benutten van circulaire kansen zijn grofweg in drie categorieën in te delen, gerelateerd aan de verschillende levensfases van een product. De ontwikkelingsfase, de gebruiksfase en de verwerkingsfase. In figuur 16 worden de circulaire businessmodellen per fase getoond.

Elk businessmodel dwingt om kritisch na te denken over de circulaire kansen met betrekking tot gebruik van materialen en/of middelen, energie of water:• ‘Circulair inkopen’ gaat bijvoorbeeld over

mogelijkheden tot het gebruik van gerecycled plastic als bouwmateriaal.

• ‘Deelplatformen’ gaat bijvoorbeeld over mogelijkheden tot het delen van transportmiddelen via een online applicatie.

• ‘Hergebruik’ gaat bijvoorbeeld over mogelijkheden tot hergebruik van gebruikte maritieme onderdelen in nieuwe schepen.

37

FIGUUR 16 Overzicht van verschillende circulaire business modellen. Bron: KPMG, 2017.

Verkoop & marketing

Gebruik & consumptie

Einde levensduur

Retour logistiek

Circulair ontwerp

Productie

Logistiek

Circulaire ontwikkelingsfase Circulaire gebruiksfase Circulaire verwerkingsfase

Circulair inkopen

Product as a service

Proces-optimalisatie

Track and trace Garantie op terugkoop

Hergebruik

Verlengen levensduur door reparatie

Deel-platformen

Renoveren en opknappen

Recycling en upcycling

Rol weggelegd voor versnellersBij het analyseren van de kansen en ideeën voor de regio blijkt dat er een aantal belemmeringen zijn voor circulaire kansen. Tegelijkertijd zijn er in de regio al veel organisaties actief om deze belemmeringen weg te nemen, de zogenaamde versnellers. De volgende onderwerpen zijn het vaakst naar voren gekomen:

Intensiever samenwerken in en tussen ketensOm een circulaire economie mogelijk te maken, zullen bedrijven op een andere manier moeten samenwerken om meer circulariteit in hun (waarde)ketens te introduceren. Hierbij zullen kortetermijnbelangen van aandeelhouders en financiers moeten worden losgelaten om langetermijninvesteringen mogelijk te maken. Ook het denken in traditionele ketens, waar elk bedrijf afzonderlijk op zoek gaat naar de hoogst mogelijke marge, belemmert de circulaire economie. Brancheorganisaties kunnen een belangrijke rol spelen om ketens met elkaar te verbinden. De ‘innovatietafels’ die door werkgeversvereniging Drechtsteden en Cirkellab worden georganiseerd dragen hier nu al aan bij, evenals het initiatief van Stichting Blauwzaam voor het Convenant Circulair Ondernemerschap. Ook het organiseren van ‘matchmaking events’ behoort tot de mogelijkheden. Hierbij kunnen bedrijven hun interesse voor reststromen aan elkaar kenbaar maken.

Bevorderen van kennisdeling en transparantieDe vele initiatieven op het gebied van kennisontwikkeling bereiken vaak nog niet de hele regio, focussen zich op een beperkt aantal stakeholders of op maar één sector tegelijkertijd. Ook voorkomt concurrentiegevoeligheid of vertrouwelijkheid van informatie dat bedrijven kennis met elkaar delen waar de hele keten van zou kunnen profiteren. Waar initiatieven als Duurzaamheidfabriek, SMASH en Biobased Delta kunnen bijdragen aan kennisontwikkeling, zijn het onafhankelijke platformen als Connekt en Warmtealliantie Zuid-Holland die voor transparantie kunnen zorgen en zo

uiteindelijk een meer circulaire economie mogelijk maken.Brancheorganisaties en overheden, zoals gemeenten en provincies, kunnen een faciliterende rol spelen bij deze kennisuitwisseling. Dit kan bijvoorbeeld door het samenbrengen van partijen of door het anonimiseren van concurrentiegevoelige gegevens. Het is relevant om behalve in de eigen regio ook daarbuiten te kijken. In meerdere regio’s in en buiten Nederland is men actief aan de slag op het gebied van circulaire economie. Initiatieven, ondernemingen en beleid in andere regio’s kunnen als inspiratie dienen voor de regio Zuid-Holland Zuid voor het identificeren van kansen en ontwikkelen van ideeën voor de regio,

Creëren van gunstige financiële omstandigheden In het algemeen geldt dat de prijs van primaire grondstoffen vaak nog lager is dan van gerecycled of hernieuwbaar materiaal. Dit bemoeilijkt een transitie naar een circulaire economie. Wanneer externe kosten zouden worden meegenomen, waarin bijvoorbeeld de impact op het milieu wordt meegewogen, dan komen de vergelijkingen waarschijnlijk gunstiger uit voor de circulaire businesscase. De Greendeal Circulair inkopen kan hier verandering in brengen. Daarnaast kunnen overheden zoals de rijksoverheid, provincies en gemeenten de circulaire economie stimuleren door circulair in te kopen. Het overstappen naar circulaire bedrijfsvoering kan omvangrijke investeringen met zich meebrengen, terwijl de opbrengsten pas op langere termijn zichtbaar worden. Het InnovationQuarter, MKB Katalysatorfonds en ook de traditionele banken zijn voorbeelden van partijen die kunnen ondersteunen bij het financieren van circulaire bedrijfsmodellen.

STIMULEREN VAN DE CIRCULAIRE ECONOMIETRANSITIE

38

Versoepelen van weten regelgeving De Europese en Nederlandse weten regelgeving belemmert op een aantal vlakken de transitie naar een circulaire economie. De huidige weten regelgeving biedt nog een onvoldoende ‘level playing field’ voor de circulaire initiatieven, omdat de positieve maatschappelijke bijdrage onvoldoende gewaardeerd wordt dan wel de negatieve maatschappelijke impact van niet-circulaire initiatieven onvoldoende wordt doorberekend. Overheden kunnen op nationaal en regionaal niveau aan een level playing field bijdragen door dit juist wel te doen. Bijvoorbeeld door strengere eisen aan het uitstoten van emissie te stellen, waardoor het gebruik van duurzame energie gestimuleerd wordt.

Daarnaast zijn er een aantal specifieke wetten die onbedoeld een negatief bijeffect hebben op de ontwikkeling van een circulaire economie. De Mededingingswet, bedoeld om consumentenbelangen te beschermen, vormt bijvoorbeeld een belemmering voor intensieve samenwerking en afspraken binnen ketens. Dit voorkomt bijvoorbeeld ook gezamenlijke afspraken over te behalen doelstellingen op het gebied van hergebruik en recycling van materialen in de keten.

Een andere wet die een belemmering voor de circulaire economie kan vormen, is de Afvalwet. Deze wet zorgt ervoor dat grondstoffen die eenmaal aangemerkt zijn als afval ook als dusdanig dienen te worden behandeld. Hierdoor is het lastig om deze opnieuw als grondstof in te zetten. De SER pleit er dan ook voor om experimenteerruimte te creëren voor initiatieven met positieve maatschappelijke impact. De RVO en de provincie Zuid-Holland zijn druk aan de slag om wet-en regelgeving aan te passen, bijvoorbeeld via het programma Ruimte in Regels en proeftuinen Duurzame landbouw. Recyclinggranulaat van bouw-en sloopafval mag hierdoor nu wel als grondstof worden ingezet.

ConsumentenvoorlichtingTen slotte is er nog een belangrijke taak weggelegd voor de consument en/of eindgebruiker van circulaire producten en diensten. Hoewel consumenten steeds meer aandacht hebben voor duurzaamheidsaspecten, is dit niet direct terug te zien in aanschafgedrag. Informeren van eindgebruikers over de circulariteit van bepaalde producten en diensten is dan ook noodzakelijk, zodat zij een afgewogen oordeel kunnen maken. Naast bedrijven kunnen ook nationale en lokale overheden en maatschappelijke stichtingen een bijdrage leveren aan het voorlichten van de consument. Campagnes die zich nu nog met name richten op het scheiden en retourneren van afval voor recycling kunnen zich op de bredere aspecten van circulaire economie richten.

39

Circulaire Regioscan Zuid-Holland ZuidDit rapport presenteert een regioscan met daaruit voortvloeiend een circulaire kansenkaart voor de regio Zuid-Holland Zuid. Middels deze circulaire kaart worden kansen geïdentificeerd en nieuwe businessmodellen verkend om bedrijvigheid, werkgelegenheid en circulaire innovatie te versterken. Er wordt voor bedrijven per sector aangegeven waar het grootste potentieel zit voor circulaire vernieuwing in de regio. De regioscan en circulaire kansenkaart vormen een belangrijke basis voor de Rabobank Circular Economy Challenge.

Rabobank Circular Economy ChallengeCirculair ondernemen vraagt om een nieuwe manier van kijken van de bank, de ondernemer en andere partners, zoals leveranciers. Er zijn regisseurs nodig die zorgen voor vertrouwen tussen partijen en een goede verdeling van opbrengsten en kosten in de kringloop. Om een circulaire economie te bewerkstelligen werkt Rabobank samen met klanten, kennisinstellingen en de overheid. Daarnaast vervullen diverse lokale Rabobanken de regionale rol: ze gaan in hun eigen werkgebied met ondernemers kijken naar de circulaire kansen van diverse aard.

Om dit structureel in de praktijk toe te passen, is de Rabobank Circular Economy Challenge in het leven geroepen. Tientallen ondernemers uit de regio gaan via deze regionale challenge hun circulaire business-modellen concreet vormgeven. Mede op basis van de regioscan en de circulaire kansenkaart komen bedrijven in beeld om tot een innovatieve, impactvolle selectie te komen. Per bedrijf wordt ingezoomd op de bedrijfsspecifieke kringlopen en goederenstromen van materialen, energie en water middels een company scan. In de Circular Economy Challenge worden deze bedrijven aan de hand van de company scan uitgedaagd om circulaire kansen om te zetten naar concrete actieplannen als businesscase.

DE ROL VAN DE RABOBANK

40

BIJLAGEN

1.1 Regio Zuid-Holland Zuid met 27 gemeenten

1.2 Methodologie selectie van sectoren

1.3 Geïnterviewde personen en deelnemers workshop

1.4 Referenties

1.1 Regio Zuid-Holland Zuid met 27 gemeenten Gemeenten Vestiging Rabobank CR-gebied

Alblasserdam Drechtsteden Zuidoost-Zuid-Holland

Albrandswaard Ridderkerk Midden-IJsselmonde Groot-Rijnmond

Barendrecht Ridderkerk Midden-IJsselmonde Groot-Rijnmond

Binnenmaas Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Brielle Voorne-Putten Rozenburg Groot-Rijnmond

Cromstrijen Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Dordrecht Drechtsteden Zuidoost-Zuid-Holland

Giessenlanden Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidoost-Zuid-Holland

Goeree-Overflakkee Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Gorinchem Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidoost-Zuid-Holland

Hardinxveld-Giessendam Merwestroom Zuidoost-Zuid-Holland

Hellevoetsluis Voorne-Putten Rozenburg Groot-Rijnmond

Hendrik-Ido-Ambacht Drechtsteden Zuidoost-Zuid-Holland

Korendijk Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Leerdam Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidoost-Zuid-Holland

Lingewaal Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidwest-Gelderland

Molenwaard Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidoost-Zuid-Holland

Molenwaard Merwestroom Zuidoost-Zuid-Holland

Nissewaard Voorne-Putten Rozenburg Groot-Rijnmond

Oud-Beijerland Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Papendrecht Drechtsteden Zuidoost-Zuid-Holland

Ridderkerk Ridderkerk Midden-IJsselmonde Groot-Rijnmond

Sliedrecht Merwestroom Zuidoost-Zuid-Holland

Strijen Het Haringvliet Groot-Rijnmond

Vianen Alblasserwaard Vijfheerenlanden Utrecht

Westvoorne Voorne-Putten Rozenburg Groot-Rijnmond

Zederik Alblasserwaard Vijfheerenlanden Zuidoost-Zuid-Holland

Zwijndrecht Drechtsteden Zuidoost-Zuid-Holland

1.2 Methodologie selectie van sectoren Voor de selectie van de circulaire topsectoren in regio Zuid-Holland Zuid is gekeken naar twee belangrijke parameters: de economische impact en de milieu-impact van alle sectoren. Hiervoor is gebruikgemaakt van data vanuit CBS (2017) en Kamer van Koophandel (2017). De economische impact is ingeschat op basis van werkgelegenheid en omzet per sector in de regio. Hierbij is het aandeel werkgelegenheid ten opzichte van totale werkgelegenheid regio (%) en het aandeel omzet ten opzichte van totale omzet regio (%) als proxy gebruikt voor economische impact.

Daarnaast is de milieu-impact berekend op basis van de uitstoot van emissies, het waterverbruik en energieverbruik per sector. De milieu-indicator is vastgesteld met weging (1:1:1) van de uitstoot van emissies, het waterverbruik en het energieverbruik per sector.

De circulaire topsectoren zijn de sectoren die hoog op economische impact en milieu-impact scoren. De lijst met een eerste selectie van sectoren is afgestemd met regionale stakeholders en samen met deze partijen is bepaald welke sectoren uiteindelijk het meest relevant zijn voor dit onderzoek naar circulaire kansen in de regio Zuid-Holland Zuid.

FIGUUR 17 Matrix van sectoren met berekende economische impact en milieu-impact in regio Zuid-Holland Zuid. Bron: KPMG, 2017.

1.3 Geïnterviewde personen en deelnemers workshop

Geïnterviewde personenNaam Organisatie

Arri Hartog Directeur Gemeentebelastingen en basisinformatie Drechtsteden en Directeur Onderzoekscentrum Drechtsteden

Cok Sas Waterschap Hollandse Delta en voorzitter Platform Duurzaam Dordrecht

Dion van Steensel Algemeen Directeur N.V. HVC

Fred van Beuningen Directeur Clean Tech Delta

Gerard de Winter Werkgroep Circulair Ondernemerschap Stichting Blauwzaam

Gerbert van der Wal Hoofd Business Development bij InnovationQuarter

Jan de Keizer Voorzitter Drechtse Stromen

Jeroen Put Directeur Cirkellab

Lisanne Addink-Dölle Bestuurslid Stichting Blauwzaam

Martin Hulsebosch Senior Beleidsadviseur Economie bij Gemeente Dordrecht

Naoual Loiazizi Duurzaamheidsregisseur bij Gemeente Dordrecht

Raymond Noordermeer Algemeen Directeur De Graafstroom

Rein Meester Energie Coöperatie Dordrecht en Directeur Duurzaamheidsfabriek + Leerpark Dordrecht

Rik van der Linden Wethouder Gemeente Dordrecht

Thirza Monster Directeur Cirkellab

Deelnemers workshop 6 april 2017Naam Organisatie

Bart Schrijnen Consultant Posad Spatial Strategies

Cok Sas Waterschap Hollandse Delta en voorzitter Platform Duurzaam Dordrecht

Gerard de Winter Werkgroep Circulair Ondernemerschap Stichting Blauwzaam

Henk Vooijs Senior Business Developer Cleantech / Biobased bij InnovationQuarter

Jan de Keizer Voorzitter Drechtse Stromen

Marije Groen Beleidsmedewerker economie bij provincie Zuid-Holland

Rein Meester Energie Coöperatie Dordrecht en Directeur Duurzaamheidsfabriek + Leerpark Dordrecht

Rik van der Linden Wethouder Duurzaamheid, Milieu, Verkeer en Vervoer Gemeente Dordrecht

De Rabobank en KPMG willen alle geïnterviewde personen en deelnemers van de workshop hartelijk danken voor inzet en bijdrage aan de totstandkoming van dit rapport, zowel voor het delen van kennis van de regio en lokale initiatieven als het creëren en verrijken van circulaire ideeën.

Regio Zuid-Holland Zuid

I Challenge Circulair Zuid-Holland (2017) - http://circulairzuidholland.nl/de-challenge/algemene-voorwaarden/

II Provincie Zuid-Holland over circulaire economie (2017) - https://www.zuid-holland.nl/onderwerpen/internationaal/europa/circulaire-economie/

III Blauwzaam (2016) Pijlers Convenant Circulaire Economie -http://www.blauwzaam.nl/content/pijlers/werkgroepen/circulaire-economie/

Circulaire potentie van de geselecteerde sectoren

IV Bhageloe-Datadin, R., Delayahe, R. (2010). Materiaalstromen en grondstofafhankelijkheid van de Nederlandse economie - http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/66481C13

V Compendium voor de Leefomgeving (2016) Energieverbruik door de industrie - http://www.clo.nl/indicatoren/nl0017-energieverbruik-door-de-industrie

VI Photanol (2017) - http://www.photanol.com/. Geraadpleegd op 28 maart 2017.

VII Martime by Holland (2017) - http://maritimebyholland.nl/wat-is-maritiem/. Geraadpleegd op 28 maart 2017.

VIII PwC (2015) Sociaaleconomische analyse regio Drechtsteden -https://www.drechtsteden.nl/dds/up/ZquaszjJqC_Drechtsteden_rapport_Samen_Zichtbaar_Maritiem_bijlagen.pdf

IX Cleantechdelta (2017) - http://www.cleantechdelta.nl/nieuws/waste-chemicals-coming-rotterdam/. Geraadpleegd op 1 april 2017.

X Chemical Leasing (2017) - http://chemicalleasing-toolkit.org/. Geraadpleegd op 1 april 2017.

XI Stimular (2016) Kansen voor minder restafval in de Vervoerssector - www.meerenbeterrecyclen.nl/.../onderzoek_kwd-sector_stimular_-_8_vervoer.pdf

XII Provincie Zuid-Holland (2017) Staat van Zuid-Holland: Goederen over de weg - http://staatvan.zuid-holland.nl/Paginas/Factsheets/Goederenvervoer-over-de-weg.aspx

XIII Provincie Zuid-Holland (2017) Staat van Zuid-Holland: Goederen over water - http://staatvan.zuid-holland.nl/Paginas/Factsheets/Goederenvervoer-over-water.aspx

XIV Quicargo (2017) - http://www.quicargo.com/nl/#shipping. Geraadpleegd op 28 maart 2017.

XV Zuid-Holland (2017) - https://www.zuid-holland.nl/onderwerpen/verkeer-vervoer/goederen-over-water/@16566/lean-green-off-road/?mode=responses

XVI RLI (2017) - http://www.rli.nl/sites/default/files/adviesnederlandselogistiek2040designedtolastweb_0.pdf. Geraadpleegd op 29 maart 2017.

XVII InnovationQuarter (2017) - http://www.innovationquarter.nl/nieuws/big-data-innovatiehub-geopend-voor-zuid-hollandse-bedrijven-instellingen-en-overheden. Geraadpleegd op 28 maart 2017.

XVIII Provincie Zuid-Holland (2013), Beleidsvisie Duurzaamheid en Milieu 2013-2017

XIX DHL (2017) - https://www.dhlparcel.nl/nl/nieuws/dhl-investeert-10-miljoen-elektrisch-en-woonwijkvriendelijk-transport. Geraadpleegd op 23 maart 2017.

XX Duurzaambedrijfsleven (2017) - http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/logistiek/20841/duurzame-distributiecentra-5-succesverhalen. Geraadpleegd op 27 maart 2017.

XXI RVO (2017) - http://www.rvo.nl/actueel/praktijkverhalen/distributiecentra-heineken-draaien-op-zonne-energie

XXII Van Odijk, S., & van Bovene, F. (2014). Circulair bouwen: het fundament onder een vernieuwende sector

XXII AD (2017) - http://www.ad.nl/dordrecht/leegstand-in-dordrecht-afgelopen-jaren-flink-toegenomen~a4adf384/

XXIII Onderzoekcentrum Drechtsteden (2015) MonitorKantorenmarkt Drechsteden -https://www.onderzoekcentrumdrechtsteden.nl/dds/up/ZodhwihJaE_Kantorenmarkt_Drechtsteden_2015_definitief.pdf

XXIV Rijksoverheid (2017) - https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzaam-bouwen-en-verbouwen/documenten/rapporten/2011/10/11/transformatie-kantoren-gaat-niet-vanzelf

1.4 Referenties

XXV Van Dam J., & van den Oever M. (2012) Catalogus biobased bouwmaterialen -http://www.groenegrondstoffen.nl/downloads/Boekjes/15Catalogusbiobasedbouwmaterialen.pdf

XXVI Biobased bouwen (2017) - http://www.biobasedbouwen.nl/projecten/

XXVII TNO (2017) TNO laat zien dat slimme bouwlogistiek in de praktijk loont - https://www.tno.nl/nl/over-tno/nieuws/2017/1/tno-laat-zien-dat-slimme-bouwlogistiek-in-de-praktijk-loont/

XXVIII Duurzaambedrijfsleven (2017) Colombianen bouwen huizen met lego-blokken uit plastic afval -http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/infra/16507/colombianen-bouwen-huizen-met-lego-blokken-uit-plastic-afval. Geraadpleegd op 23 maart 2017.

XXIX Byfusion (2017) https://www.byfusion.com/. Geraadpleegd op 12 april 2017.

XXX CBS, PBL, Wageningen UR (2015). Energieverbruik in de landen tuinbouw, 1990-2013 (indicator 0013, versie 14, 19 januari 2015 - www.clo.nl/indicatoren/nl001314

XXXI RVO (2014) Energie en klimaat in de agrosectoren - https://www.rvo.nl/sites/default/files/2014/05/energie-en-klimaat-in-de-agrosectoren.pdf

XXXII Provincie Zuid-Holland (2017) Proeftuinen duurzame landbouw - https://www.zuid-holland.nl/onderwerpen/landschap/agrarisch-landschap/proeftuinen-duurzame/

XXXIII FD (2016) FrieslandCampina vergoedt niet-geproduceede melk - https://fd.nl/economie-politiek/1167944/frieslandcampina-vergoedt-niet-geproduceerde-melk Geraadpleegd op 2 april 2017.

XXXIV Duurzaambedrijfsleven (2014) – De Duitse start-up Qmilk maakt textielvezels van zure melk en water -http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/retail/2296/van-zure-melk-naar-duurzaam-textiel) Geraadpleegd op 28 februari 2017.

XXXV Gebaseerd op data van Kamer van Koophandel (2016) via www.company.info. Geraadpleegd op 1 maart 2017.

XXXVI RVO (2017) Afvalverbranding http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/bio-energie/afvalverbranding. Geraadpleegd op 25 februari 2017.

XXXVII Netherlands Water Partnership (2016) – Circulaire economie en water: gevoel van urgentie neemt toe -https://www.nwp.nl/nieuws/weblog/circulaire-economie-en-water-gevoel-van-urgentie-neemt-toe. Geraadpleegd op 28 maart 2017.

XXXVIII RVO (2012) Routekaart UMC -http://www.rvo.nl/sites/default/files/ Routekaart%20UMC%20-%2022-08-2012.pdf

XXXIX NVZ Ziekenhuizen (2017) - https://www.nvz-ziekenhuizen.nl/_library/19734. Geraadpleegd op 25 maart 2017.

XL Duurzaambedrijfsleven (2017) http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/zorg/3463/webtool-vermindert-voedselverspilling-in-de-zorg. Geraadpleegd op 23 maart 2017.

XLI Circkellab (2016) Albert Schweitzer Ziekenhuis Pharmafilter - http://www.cirkellab.nl/2016/02/19/albert-schweitzer-ziekenhuis-pharmafilter/. Geraadpleegd op 10 april 2017.

Aan de slag als ondernemer

XLII Ellen MacArthur Foundation (2015) Growth within: a circular economy vision for a competitive Europe -https://www.ellenmacarthurfoundation.org/publications/growth-within-a-circular-economy-vision-for-a-competitive-europe

XLIII TNO (2013) Opportunities for a circular economy in the Netherlands - https://www.tno.nl/media/8551/tno-circular-economy-for-ienm.pdf

XLIV Nederland Circulair in 2050 (2017) -https://www.circulaireeconomienederland.nl/rijksbreed+programma+circulaire+economie/default.aspx

XLV The Netherlands Circular Hotspot (2017) - http://www.netherlandscircularhotspot.nl/home.html

XLVI Ellen MacArthur Foundation (2017) - https://www.ellenmacarthurfoundation.org/case-studies

XLVII FinanCE (2016) Money makes the world go round - ttps://usfl-new.wp.hum.uu.nl/files/2016/04/FinanCE-Digital.pdf

CBS Statline (2017). Verschillende databases geraadpleegd – www.statline.cbs.nl

Dit rapport is uitsluitend bestemd voor het doel om circulaire kansen in kaart te brengen in regio Zuid-Holland Zuid. Het is niet bedoeld voor andere doeleinden of doelgroepen, en het gebruik van dit rapport door andere partijen is dan ook voor eigen risico. KPMG aanvaardt geen aansprakelijkheid voor het gebruik van dit rapport anders dan waarvoor het is opgesteld en aanvaardt geen aansprakelijkheid jegens andere partijen dan de samenwerkende Rabobanken. De aard van de werkzaamheden houdt in dat wij geen accountantscontrole, beoordelingsopdracht of andere assuranceopdracht hebben uitgevoerd. Daarom kan aan onze rapportage geen zekerheid met betrekking tot de getrouwheid van financiële of andere informatie worden ontleend.

© 2017 KPMG Advisory N.V., ingeschreven bij het handelsregister in Nederland onder nummer 33263682, is lid van het KPMG-netwerk van zelfstandige ondernemingen die verbonden zijn aan KPMG International Cooperative (‘KPMG International’), een Zwitserse entiteit. Alle rechten voorbehouden. De naam KPMG en het logo zijn geregistreerde merken van KPMG International.

COLOFONAUTEURSArnoud WalrechtFolkert MollJiska KleinSuzanne Kuiper

MET ONDERSTEUNING VANDirk LammersJanne DietzMartje FraaijeThomas Horn

DATA VISUALISATIEPosad Spatial Strategies

CONTACTWilt u meedoen aan de Circular Economy Challenges of wilt u graag in gesprek over de circulaire kansen in uw sector? Neem dan contact op met uw lokale Rabobank.

Wat is een circulaire economie? - Rabobank · 2020-01-20 · op basis van de economische omvang, de...

Documents

Transcript of Wat is een circulaire economie? - Rabobank · 2020-01-20 · op basis van de economische omvang, de...