Wat eten onze dieren?

INHOUDSOPGAVEAanwijzingen voor de docentWat staat er op de wandplaat? 2WetenswaardighedenAfbeelding wandplaat 8Opdrachten en achtergrondinformatieAllemaal diervoeder 6Waar komt het voer vandaan? 12Voer en voedsel 14Veilig voer 15

WANDPLAAT EN HANDLEIDING

Aanwijzingen voor de docent

1. WAT STAAT ER OP DE WANDPLAAT?

Wie een dier heeft, wil dat het lekker en gezond eet.Dankzij de diervoederindustrie kan dat. Dit project(wandplaat en handleiding) laat leerlingen zien wat diereneten en waar het vandaan komt.

Op de wandplaat staan de meest voorkomende huisdierenen boerderijdieren in Nederland. In het midden staan veelgebruikte grondstoffen voor diervoeders en de herkomstervan. Het onderste deel laat zien hoe een diervoederfabriekwerkt en welke verschillende soorten voer worden gemaakt.

Grondstoffen voor diervoeders komen uit binnen- en buiten-land. Dit geldt zowel voor gewassen van akkers, zoals tarwe,als voor bijproducten uit de voedingsmiddelenindustrie. Grasen snijmaïs (zo worden de fijngehakselde kolven, stengels enbladeren genoemd) zijn kant-en-klaar voer voor rundvee,zoals koeien. Andere producten van het land, zoals tarwe entapioca, gaan naar de diervoederfabrieken. Droge bijproduc-ten uit de voedingsmiddelenindustrie gaan dat ook.

Grondstoffen uit verre landenkomen per zeeschip naarRotterdam. Vandaar gaan zeper binnenvaartschip naar dediervoederfabriek.Grondstoffen worden ookper vrachtwagen aangevoerd.Ze komen uit alle wereldde-len, behalve Afrika.

Op de wandplaat staan de volgende bijproducten: • maïsgluten (eiwitrijk product dat overblijft als het zetmeel

uit de maïskorrels is gehaald)• palmpitschilfers (blijven over als de olie uit de palmpitten

is gehaald)• citruspulp (blijft over na uitpersen van citrusvruchten

voor sap)

2Wat eten onze dieren?

• rietmelasse (blijft over bij rietsuikerproductie)• bierbostel (blijft over bij bier brouwen),• wei (blijft over bij kaas maken)• gries en zemelen (blijven over bij graan malen voor

broodmeel)• sojaschroot (blijft over bij olie uit sojabonen halen)• bietmelasse en bietenpulp (blijven over bij productie

van suiker uit suikerbieten).

Dit zijn maar een paar voorbeelden van bijproducten. Dediervoederindustrie gebruikt nog veel meer van dit soort producten, die overblijven bij de productie van voedings- enlevensmiddelen voor mensen. Veel diervoeders voor boerde-rijdieren bestaan voor meer dan de helft uit dergelijke bijpro-ducten. Mensen halen hun neus er voor op, maar ze zittennog vol waardevolle voedingsstoffen. Dankzij de veehouderijhoeven ze niet te worden weggegooid.

De wandplaat als kapstokDe wandplaat ‘Wat eten onze dieren?’ is de ideale kapstokvoor klassikale behandeling van het onderwerp. Na de leskunnen de leerlingen vertellen wat dieren eten en waar hetvoer vandaan komt. En hebben ze een idee hoe een diervoederfabriek werkt.

1. Vertel de leerlingen dat er drie hoofd-soorten voer zijn:1. Groenvoer of ruwvoer: gewassen van het land, zoals

gras en snijmaïs; dit is voer dat direct door dieren kan worden gegeten.

2. Voedergewassen: ook deze gewassen, zoals tarwe en tapioca, komen van het land, maar gaan als grondstof naar de diervoederfabriek.

3. Bijproducten: producten die overblijven bij de productie van voedings- en levensmiddelen voor mensen; bijproduc-ten gaan of naar de diervoederfabriek (de grondstof wordt dan eerst gedroogd) of rechtstreeks naar de boerderij (als nat product).

2. Vertel de leerlingen hoe een diervoeder-fabriek werkt:1. Uit de diervoederfabriek komen korrels en brokken voer.

Deze zijn samengesteld uit verschillende grondstoffen.

De korrels en brokken zijn bestemd voor de boerderij met dieren (linksboven op de plaat) of de winkel voor mensen met huisdieren (rechtsboven).

2. Neem met de leerlingen de punten 1 tot en met 10 linksonder op de wandplaat door.

Vragen aan de leerling over de wandplaat1. Hebben de leerlingen zelf een huisdier? Wat krijgt het te

eten? Wat vindt het dier het lekkerst?2. Vraag welke dieren ze zien op de wandplaat. 3. Wat zouden deze dieren eten? 4. Vraag de leerlingen of ze wel eens vers geperst sinaas-

appelsap drinken. Wat blijft er over? (schillen van de sinaasappels en pulp). Hoe noem je citruspulp? (een bijproduct).

5. Welke producten blijven over bij de productie van meel voor brood en van kaas?

6. Waaraan kun je een vrachtwagen (bulkwagen) met diervoeder herkennen?

Overige tips• Elk voer en elke grondstof voor voer heeft zijn eigen geur.

Op de NOT 2009 waren bij dit lespakket verschillendegrondstoffen te krijgen. Wie ze niet (meer) heeft, kan con-tact opnemen met een diervoederfabriek. Zie voor adres-sen van diervoederbedrijven: www.diervoeder.info(klik op Diervoeder, zo zit dat).Laat de leerlingen aan het voer of de grondstoffen ruiken.Hoe ruikt het? Waar ruikt het naar? Ruikt het lekker?Ruikt het vies? Laat ze blind testen (ruiken) of ze iets herkennen. Citruspulp bijvoorbeeld is goed herkenbaar.

• Voer heeft allerlei kleuren. Vooral bij mueslivoer voorknaagdieren is dat zo. Vaak zitten hier ook gedroogd fruiten gedroogde groenten in. Koop een zakje met muesli-voer, doe dat in een glazen pot en laat de leerlingen tellenhoeveel verschillende kleuren erin zitten. Welke soortengroenten en fruit zitten erin? Op de verpakking staat hetantwoord.

• Voer wordt op verschillende manieren bewaard. In een silo, in een voerkuil, in een schuur (hooi), als baal, in een zak, in blik, in een pak, in een netje (vogelvoer, vetbolle-tjes), in een strooibusje (visvoer).Laat de leerlingen, als voorbereiding op de les, het voervan hun favoriete huisdier meenemen naar school. Welke verschillen zijn er tussen de soorten voer? (korrels, zaden,snippers, grassprieten, papje, etc.) Hoe ruikt het voer? Welk voer ruikt het lekkerst? Hoe eet het dier het voer? Van een schoteltje. Van de grond. Uit een bakje. In het water. Wat weten ze nog meer over het voer van hun favoriete dier te vertellen? Kijk ook op het etiket.Vergelijk de verpakkingen: hoe is het voer verpakt en waar is het gekocht?

• Laat de leerlingen als entree voor het lesproject vertellen wat er gebeurt met voedsel dat ze niet of niet meer lusten.

3Wat eten onze dieren?

Wat gebeurt er met de naar school meegebrachte etens-waren? Wat gebeurt er thuis met het voedsel dat niet wordt opgegeten? Bewaren? Weggooien? Of voor de huisdieren? Wat wordt aan de huisdieren gegeven? Fruit? Groente? Brood? Koekjes? Vlees? Aardappelen? Wat wordt weggegooid? Waar blijft al dat eten dat wordt weggegooid? Gemiddeld wordt per huishouden zo’n tien procent van het eten weggegooid!

INTERESSANTE LINKSwww.diervoeder.info. Hiervind je van alles over diervoeder.Onder andere adressen van dier-voederfabrieken, kleurplaten, infor-matie voor een werkstuk, foto’s enje kunt je eigen dierenfoto op dezesite zetten. Ook vind je er het

Diervoeder ABC met uitleg over alle voersoorten. Je kuntzelf contact opnemen met een diervoederfabriek als je opzoek bent naar diervoedergrondstoffen als lesmateriaal of als je er heen wilt voor een excursie. Adressen vandiervoederbedrijven vind je onder de knop Diervoeder, zo zit dat.

www.schooltv.nl. Hier staateen informatief filmpje over hoevoer voor honden en katten wordtgemaakt (www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060411_hon-denvoer01). Zoek bij ‘Zoek eenclip’ ook op ‘veevoer’, want dankom je bij filmpjes over de oogstvan snijmaïs en van tarwe.

www.bestemaatjes.nl. Hiervind je van alles over huisdieren. Er staan ook weblogs van kinderenop. De site is een initiatief van deStichting met Dieren meer mens.

www.licg.nl (http://kids.licg.nl).LICG is het LandelijkInformatiecentrumGezelschapsdieren.

2. WETENSWAARDIGHEDEN

Duurzame sojaDiervoederfabrieken kopen hun grondstoffen over de helewereld, behalve Afrika. Sommige grondstoffen worden inNederland geteeld, andere in het buitenland. Enkele voor-beelden: de maniok- of cassavewortel (‘tapioca’) in Thailand,soja in Noord- en Zuid-Amerika, graan in Noord-Amerika enin Frankrijk, Polen, Oekraïne en Rusland.

Om te voorkomen datnog meer tropischregenwoud in Zuid-Amerika wordt gekaptvoor de teelt van soja,werken de levensmid-delenindustrie en dediervoederindustrie

internationaal samen met maatschappelijke organisaties aande bescherming van dat woud. Meer hierover staat opwww.taskforceduurzamesoja.nl.

Ook de bijproducten van devoedingsmiddelenindustriekomen zowel uit Nederlandals uit het buitenland.

Veilig voer voor veilig voedselDiervoeder maken is een zorgvuldig en verantwoordelijk karwei. Of het nu om een huisdier of een boerderijdier gaat:alles draait om smakelijk, gezond en veilig voer. Zonder goedvoer groeien dieren niet goed, blijven ze niet gezond en voe-len ze zich niet lekker. Bij landbouwhuisdieren luistert de samenstelling van hetvoer bijzonder nauw, want de boer houdt zijn dieren voor de

melk, het vlees, de eieren ofom jonge dieren te fokken. Indat voer mag absoluut geenenkele schadelijke stof zitten,want die zou dan ook in dedierlijke producten terechtko-men en dus in ons voedsel.Vandaar dat de kwaliteit vanhet diervoeder en van deafzonderlijke grondstoffenwaarvan het wordt gemaakt,streng wordt gecontroleerd. In Nederland bestaat daar-

voor het kwaliteitsborgingssysteem GMP+. Dit is door hetProductschap Diervoeder ontwikkeld voor alle bedrijven in

4Wat eten onze dieren?

de diervoederketen. De diervoederbedrijven hebben zelf aan-vullende borgingssystemen, zoals TrusQ en Safe Feed.Hiermee controleren ze de veiligheid van grondstoffen uit hetbuitenland. Ook al zijn de bedrijven elkaars concurrenten, opdit punt werken ze samen, want veilig voer voor veilig voed-sel zien ze als een gezamenlijk belang.

De diervoedersector in NederlandDe diervoedersector in Nederland bestaat uit gespecialiseer-de bedrijven: mengvoederbedrijven, kalvermelkbedrijven, petfoodbedrijven (gespecialiseerd in voer voor huisdieren),

producenten vanvochtrijke diervoeders,handelsbedrijven instro en hooi (de foe-ragehandel), graan-handelsbedrijven enbedrijven die de nattebijproducten van devoedingsmiddelen-

industrie (zoals bierbostel, bietenpulp, bietmelasse, aardap-pelschillen en aardappelvezels) verhandelen en zorgen datdeze bij de veehouder terechtkomen.In totaal omvat de diervoedersector zo’n 1.800 bedrijvenmet circa 9.000 medewerkers.

MengvoederbedrijvenEen sleutelrol in de diervoeder-sector vervullen de mengvoeder-bedrijven. Die maken op basisvan allerlei recepturen voer voorlandbouwhuisdieren. De ruim150 mengvoederbedrijven in onsland maken per jaar zo’n 13 mil-joen ton diervoeder. Sommigemengvoederbedrijven leveren hetdiervoeder vanuit Nederland ookaan veehouders in Denemarken,Duitsland, België, Luxemburg en

Noord-Frankrijk. Ook het samengesteld voer voor dieren dievoor de hobby gehouden worden, zoals paarden, is veelalafkomstig uit fabrieken die diervoeder maken voor landbouw-huisdieren. Enkele mengvoederfabrieken hebben zich gespe-cialiseerd in paardenvoer.

Ook zijn er mengvoederfabrieken die zich toeleggen op hetmaken van brokjesvoer voor huisdieren, zoals honden enkatten en van speciaal voer voor dierentuindieren. Er zijn ookdiervoederbedrijven die biologisch diervoeder verkopen(voer met het EKO-keurmerk). Biologisch diervoeder isgemaakt van biologisch geteelde planten. Bij de teelt hiervanzijn geen kunstmest en synthetische gewasbeschermings-middelen gebruikt.

PetfoodHet voer voor huisdieren (zoals katten, honden, cavia’s, vissen, vogels, reptielen) komt uit gespecialiseerde petfood-bedrijven. Het is meestal verpakt in kleinere eenheden en tekoop in de dierenwinkel. Het voer voor de boerderijdierengaat vanaf de fabriek in grote vrachtwagens rechtstreeksnaar de boerderij.Petfoodbedrijven kopen hun grondstof van de vis- en vlees-verwerkende industrie, van graanverwerkende bedrijven envan handelaren in granen, zaden, pitten en gedroogd fruit. Inons land zijn zo’n veertig bedrijven die zich toeleggen op deproductie van petfood, hoofdzakelijk voor honden en katten.Er zijn ook bedrijven die zich hebben gespecialiseerd in bij-voorbeeld muesli- en korrelvoer voor gezelschapsdieren alskonijn, hamster en cavia. En bedrijven die vogelvoer (zaden)verpakken en verkopen.In Europa bestaan honderden gespecialiseerde petfoodbe-drijven. Huisdieren zijn dan ook erg populair. In de landenvan de Europese Unie zijn naar schatting meer dan 60 mil-joen gezinnen met een poes, 56 miljoen met een hond, 35miljoen met vogels, 9 miljoen met een aquarium en 40 mil-joen die andere huisdieren houden (konijn, hamster, muis,rat, schildpad, slang, etc.).

5Wat eten onze dieren?

Opdrachten en achtergrondinformatie

1. ALLEMAAL DIERVOEDER

Diervoeder is er in vele soor-ten. Onder ‘diervoeder’ valtniet alleen het voer van boer-derijdieren als het varken, dekip en de koe, maar ook vanhuisdieren, zoals de kat, decavia, de vis, de schildpad,de vogel en de hond. Eengroot deel van het diervoedervoor deze dieren wordtgemaakt in een diervoeder-fabriek. Veel boerderijdieren

krijgen daarnaast ook voer van de boerderij zelf, zoals maïsen ander graan en hooi. Ook veel dieren in de dierentuin krijgen trouwens diervoeder uit de diervoederfabriek.Sommige dieren in de dierentuin eten groente, fruit en rauwvlees, andere krijgen voer, afkomstig van gespecialiseerdefabrieken en andere bedrijven.

OPDRACHT 1

Wat eten jouw lievelingsdieren?Schrijf de namen van je lievelingshuisdieren en van je lievelingsdieren in het wild op en vertel wat ze volgensjou eten.Heb je zelf een huisdier? Wat vindt jouw huisdier het lekkerst?Kijk goed op de verpakking van het voer voor jouw huisdier. Hoe denk je dat dit voer gemaakt wordt?Kijk voor informatie over dieren in de natuur op www.dierenbibliotheek.nl. Hier vind je wat de verschil-lende soorten wilde dieren zoal eten.

VAN BIEST TOT BROKDiervoederfabrikanten heb-ben honderden receptenvoor het maken van voer.Diervoeder maken is eenspecialistisch vak. Dat geldtvoor het voer dat de diervoe-derfabrikant maakt voor jekat, vis, konijn, parkiet ofpaard, maar ook voor hetvoer voor boerderijdieren alskip, koe, varken, geit enschaap.

Voer voor kalverenLandbouwhuisdieren krijgen voer dat past bij hun leeftijd enontwikkeling. Zo krijgt een jonge big ander voer dan een vol-wassen varken. En een pas geboren dier krijgt weer andervoer dan een wat ouder jong dier. Een pasgeboren kalf bij-voorbeeld drinkt vlak na de geboorte ‘biest’. Dat is de eerstemoedermelk. Ook bij andere zoogdieren is dat zo. Biest iseen dikke melk met extra veel beschermende en waardevollevoedingsstoffen. Deze maken het pasgeboren kalf sterk engezond.

VOER IN DE BAKDieren krijgen hun voer op verschillende manieren voorge-schoteld. Paarden bijvoorbeeld eten het hooi uit een ruif.Gras grazen ze in de wei. Koeien grazen ook in de wei, maareten ook gras en snijmaïs in de stal uit een lange, lage voer-bak of voergoot. De brokjes krachtvoer eten ze uit een bak.Ze krijgen de brokjes op het momentdat ze worden gemolken. Hetbrokjesvoer is opgeslagen ineen silo naast de boerderij.Gras en snijmaïs worden ineen zogeheten ‘kuil’ (op eenafgedekte hoop) op heterf bewaard.

KrachtvoerSommige varkens krijgen brijvoer (‘pap’). Die slobberen datuit een lange goot die aan de muur hangt. Andere varkenseten het voer in brokjes. Ze krijgen dat uit een voerautomaat.Het wordt verdeeld door eenkrachtvoercomputer. Zo krijgtelk varken precies de hoeveel-heid die het nodig heeft. Ooksommige koeien krijgen zo hunkrachtvoer. Een computer her-kent het dier aan een halsbandmet code en laat precies diehoeveelheid brokjes in de bakvallen die de koe nodig heeft.

6

Diervoeder heeft allerlei vormen, geuren enkleuren. Het is er onder andere als- brok: zoals paardenbrok- in korrels: biks - papje: brijvoer- prak: hondenvoer uit blik- vlokken: havervlokken en visvoer- muesli: knaagdierenvoer- zaadje: vogelvoer - kuilvoer: fijngesneden snijmaïs of gras, dat de boer heeft

ingekuild als wintervoorraad voor zijn dieren- gedroogde stengel: hooi, stro in pakjes of balen geperst

Wat eten onze dieren?

varkensbrokken

kippenvoer

kattenbrokken

MeelvoerOok kippen eten hun voer (meel of graankorrels) meestal uiteen bak of een voergoot. Sommige pluimveehouders strooi-

en graan op de vloer van de stal, zodat de dieren zelfactief hun voer moeten zoeken.

Kippen en varkens drinken water uit waternip-pels. Koeien drinken uit een grote bak met

water voor alle koeien of uit een drink-bakje. Zodra ze met hun neus tegen

een klep in het bakje duwen om tedrinken, wordt deze bijgevuld.

BELANGRIJKE VOERTERMENRuwvoer is stengelig, vezelig voer. Bijvoorbeeld gras,hooi, snijmaïs en stro. Ruwvoer is belangrijk voer voordieren met meerdere magen, zoals de herkauwers koe,schaap en geit. Ruwvoer is nodig om de grootste maag,de pens, goed te laten werken. Ook in de paardenvoe-ding speelt ruwvoer een belangrijke rol.

Krachtvoer is voer met extra voedingstoffen, zoals eiwit-ten. Het geeft de dieren extra energie. Krachtvoer voorkoeien helpt om de melkproductie te verhogen.Krachtvoer wordt meestal gegeven in de vorm van brok-jes. Het wordt gemaakt van bijproducten uit de voedings-en genotmiddelenindustrie. Maar ook wordt er bijvoor-beeld tapioca in verwerkt. Tapioca is meel van de maniok-of cassavewortel, die wordt geteeld in Thailand.

Mengvoeder is voer uit een mengvoederfabriek. In ditvoer zitten verschillende soorten diervoedergrondstof. Diezijn in de fabriek gemengd tot een natte brij of gedroogden daarna geperst tot brokjes of korrels.

Brijvoer is vloeibaar voer voor varkens. Het wordtgemaakt van graan, bijproducten uit de voedingsmidde-lenindustrie en water. Alles wordt gemengd tot een papdie het varken opslobbert.

PLANTENETERS EN VLEESETERSBij de keuze van de diervoedergrondstoffen let de diervoe-derfabrikant ook op de voorkeuren van een dier. In het die-renrijk heb je planteneters en vleeseters. Sommige diereneten planten én vlees. Ook bij landbouwhuisdieren is dat hetgeval. Varkens en kippen bijvoorbeeld eten behalve planten,ook vlees. Paarden, runderen, geiten en schapen eten alleenplantaardig voedsel. Je kunt dat vaak ook zien aan hun gebit.Ze hebben geen scherpe tanden, waarmee ze hun prooikunnen doodbijten of het vlees van botten kunnen trekken.Een kip kan dat trouwens ook niet, maar die doet zich tegoed aan kleine insecten. Ook varkens lusten insecten.

KnaagdierenOnder de huisdieren heb je ook planteneters en vleeseters.De hond en de kat zijn beide. Knaagdieren (zoals hamster,rat, marmot, eekhoorn en muis) zijn vooral planteneters. Zeeten de zaadjes, de vrucht en/of stengel of het blad van eenplant. Enkele soorten (rat en muis) etenook vlees. Ook konijnen en hazen zijnplanteneters (wortels en knollen,kruidachtige planten). Let op:konijnen en hazen zijn geenknaagdieren, omdat ze eenander soort gebit hebben.

RoofdierenEen roofvogel (zoals arend, valk of buizerd) is een vleeseter.Een duif en een kanarie zijn zaadeters. Er zijn ook vogels dieinsecten en fruit eten. Ook onder vissen zijn soorten (‘roof-vissen’) die andere vissen eten. Denk bijvoorbeeld aan dehaai en de piranha. Andere vissen eten planten.Ook bij de reptielen (slang, schildpad,salamander) heb je soorten met voor-keuren voor het een of het ander.Een slang bijvoorbeeld is een echtevleeseter, maar een schildpad eetvooral bladeren en stengels vanplanten. Die lust ook wel eenblaadje sla op zijn tijd.

Medicijnen in het voerDieren die zwanger (‘drachtig’) of ziek zijn, krijgen speciaalvoer dat hen extra energie geeft. Zieke dieren krijgen somseen diervoeder waar een medicijn doorheen is gemengd.Sommige medicijnen (‘antibiotica’) tegen darm- en maagpro-blemen hebben als bijwerking dat ze de groei van het dierbevorderen. Als er te vaak en te veel antibioticum (dat is hetenkelvoud van antibiotica) wordt gebruikt, kunnen ziektever-wekkers er ongevoelig voor worden. Daarom wordt aan dier-voeder in plaats van een antibioticum, vaak een kruiden-mengsel toegevoegd dat de gezondheid bevordert.

7Wat eten onze dieren?

OPDRACHT 2

Wat eet een koe, kip, paard, schaap, geit envarken?Hier zie je voer van dieren op de boerderij. Trek een lijntjenaar wat elk dier eet. Lees nog eens goed het hoofdstuk‘Planteneters en vleeseters´ (pag. 7) door als je het nietzeker weet.

GRAAN, NOTEN, ZADEN IN HET VOEREen van de belangrijkste bestanddelen van diervoeder isgraan. Onder andere kippen zijn er dol op. In de winkel kunje bijvoorbeeld maïskip kopen. Dat is een kip die gevoerd ismet maïs.

MeergranenvoerMaïs is een graansoort. Zo zijn er ook een viergranenei eneen maïsscharrelei. Een viergranenei is afkomstig van eenkip, die vier soorten graan te eten krijgt. De kip is een grootliefhebster van tarwekorrels, maar ander graan (gerst bijvoor-beeld) lust ze ook.Ook varkens zijn dol op graan. Zij krijgen in hunvoer vooral gerst en rogge. Paarden houdenvooral van haver. Maar ook verschillendeandere hobbydieren zijn er gek op.Duiven bijvoorbeeld. En sommigeknaagdiersoorten, onder andere demuis en de rat.

MueslivoerEnkele diervoederbedrijven hebben zich gespecialiseerd invoeders voor knaagdieren. Ze maken bijvoorbeeld muesli-voer. Daarin zitten behalve gerst, ook zonnebloempitten,nootjes, gedroogde appelschijfjes of stukjes wortel.

VogelvoerOok voor vogels maken ze specialevoedermixen van zaadjes, gedroogdeinsecten, fruit, havermout, gehakte pinda’s, rozijnen of gedroogde meel-wormen.

OPDRACHT 3

Kijk goed naar deze vier graanplanten. Welke verschillenzie je tussen deze planten? Let op de vorm vande aar (daar zitten de graankorrels in). Let ookop de korrels. Waar zitten de graankorrels bij demaïsplant? Eet jij zelf wel eens maïskorrels uiteen potje of blikje? Of popcorn? Of een helemaïskolf uit de oven? En: vind je maïs lekker?

10

gersthaver maïsrogge

Wat eten onze dieren?

vlees

gras

graan

maïs

hooi

MOLENAARSSommige boeren geven hun kippen het graan in de vormvan hele graankorrels. Vaak wordt graan vermalen totmeel, zodat het beter kan worden gemengd met anderediervoedergrondstoffen. Vroeger gebeurde dat in eenmolen, waar ook het graan voor de bakker werd gemalen.Later ontstonden diervoederfabrieken doordat molenaarszich gingen specialiseren in het malen van graan voordiervoeder.

FIJNPROEVERS ONDER DE DIERENEen dier vindt niet elk voer even lekker. Om te beoordelen ofvoer ‘deugt’ en dus smaakt, gaat een dier af op de geur.Mensen doen dat ook. Als iets niet lekker ruikt, wordt het

niet gegeten. Er zit dan ‘een luchtje aan’.Eten doe je dus eigenlijk met je neus.Maar wat niet lekker ruikt, kan toch

gezond en voedzaam zijn. Daaromwordt aan diervoeder soms eenaroma, een smaakmakertje vangeur- en smaakstoffen, toege-

voegd. Het dier proeft die smaakvia de smaakpapillen op de tong en

in de keelholte. Een smaakpapil is eenzenuw die smaak kan onderscheiden (zoet, zout, zuur, bitter).Het aantal smaakpapillen verschilt per diersoort. Hoe meerpapillen, hoe meer je proeft. Een kip bijvoorbeeld heeft maar24 smaakpapillen. Dat is erg weinig. Daaromis het niet zinvol om aan pluimvee-voer smaakmakers toe te voegen.Hieronder staat een over-zicht van de smaakpapil-len van enkele andere‘fijnproevers’. Het aantalis een schatting.

Eend 200Kat 740Hond 1.070Mens 9.000Varken 15.000Geit 15.000Konijn 16.000Koe 35.000

Vraag:Wie denk je dat er kieskeuriger is: een mens of een konijn?

Smaken verschillenNet als bij de mens, hebben ook dieren verschillende smaak-voorkeuren. Jonge dieren houden vooral van zoete smaken.Dieren die pas ‘gespeend’ zijn (ze drinken geen moedermelkmeer uit de speen van hun moeder), hebben een voorkeurvoor diervoederaroma’s op basis van melk en fruit. Biggenen volwassen varkens houden heel erg van de smaak vankaneel, vanille en rood fruit. Herkauwers, zoals koe en schaap,houden vooral van citrus, kokosnoot, kruiden en vanille.Konijnen zijn gek op de smaak van kruiden, anijs en tijm.

OPDRACHT 4

Eten doe je met je neus, je ogen en je mond. Als iets nietlekker ruikt, wil je het meestal ook niet graag eten. En als iets er niet lekker uit ziet, wordt de eetlust vaakook minder.

Neem met een groepje thuis of in de klas de proef op desom. Proef een paar producten met je neus en je ogendicht. Denk er dus om: je mag niet zien en ruiken wat jeeet. Herken je wat je proeft?

Maak een lijstje van wat je niet lust, omdat het niet lekker ruikt.Zijn er ook dingen die je wel lust, terwijl het niet lekkerruikt? Zo ja wat dan?Waar krijg je de meeste trek van? Voedsel dat zoetigruikt? Of zurig? Of….?

Wat heeft een dier nodig?Elk dier heeft vitamines, eiwitten, mineralen, koolhydraten,vocht en vetten nodig om te groeien, gezond te blijven, melkte geven of eieren te leggen. De voedingsstoffen zitten in planten (bladeren, stengels, dewortel, de knol, de vrucht, graankorrels), in vlees, veren enbotten, maar ook in melk en eieren. Vetten en koolhydratenleveren vooral energie. Eiwitten zijn belangrijk voor deopbouw van de botten, spieren,organen, huid en zenuwstelsel.Mineralen zijn bouwstoffen dienodig zijn voor de groei en deopbouw van spieren, botten,huid en haar.

Vitamines zorgen ervoor dat de andere stoffen (zoals minera-len en eiwitten) in het lichaam goed hun werk kunnen doen.

Vitamines zijn er in verschillende soorten. Zeworden aangeduid met een letter en

een cijfer om ze van elkaar te onder-scheiden. De diervoederfabrikant

zorgt ervoor dat het diervoe-der al die waardevolle voe-dingsstoffen bevat, die het

dier nodig heeft.

11Wat eten onze dieren?

Een dierenlichaam heeft vier soorten voedingsstof nodig.Een mensenlichaam ook: Bouwstoffen (mineralen, eiwit, water) zorgen voor groei,ontwikkeling en herstel.Brandstoffen (vet, koolhydraten) leveren energie voor beweging en de juiste lichaamstemperatuur.Beschermende stoffen (vitamines) zorgen ervoor dat hetdier gezond blijft.Reservestoffen: worden in het lichaam opgeslagen.

WIST JE DAT?Een poes heeft twee keer zoveel eiwit nodig als eenhond. Als een poes het verkeerde voer krijgt, kun je dat

zien aan de vacht. Die wordt dandof. Ook bij knaagdieren luistertde samenstelling van het voernauw. Een cavia bijvoorbeeld

moet voer hebben met veelvitamine C, want dat kan zijn

lichaam zelf niet aanmaken.

2. WAAR KOMT HET VOER VANDAAN?

Het hoofdmenu van landbouwhuisdieren bestaat uit graan,gras en ander ruwvoer (groenvoer), zoals hooi en maïs. Vooreen deel bestaat het menu ook uit droge en natte (‘vochtrijke’)bijproducten uit de voedings- en genotmiddelenindustrie. Zezijn afkomstig van de graan- en de aardappelverwerkendeindustrie, de suikerindustrie, de zuivelindustrie, de margarine/olie-industrie, de fabrikanten van citrusfruitsappen en degist/alcoholindustrie.

Waardevolle bijproductenDe bijproducten van de voedingsmiddelenbedrijven zijn nietgeschikt als voedsel voor mensen, maar zitten nog wel volwaardevolle voedingstoffen. In de bijproducten van aardap-pelverwerkende fabrieken, zoals schillen, aardappelvezels, zitheel veel zetmeel, net als in graanproducten. Zonder de ver-werking van bijproducten in diervoeder, zou er een enormeafvalberg ontstaan en zouden al die waardevolle voedings-stoffen verloren gaan voor de voedselketen.

Varken eet allesHet varken is een alleseter. Behalve graan, zitten in varkens-voer daarom heel veel grondstoffen die afkomstig zijn van devoedingsmiddelenindustrie. Het zijn restproducten, waarvangeen voedsel voor mensen meer gemaakt kan worden, maardie wel nog boordevol waardevolle voedingstoffen voor dierenzitten. Het boerderijvarken is zo een onmisbare schakel in devoedselkringloop.

? kg product is ? kilo bijproductHonderd kilo tarwe levert 70 tot 80 kilo bloem op en

20 tot 30 kilo zemelen (vliesjes van de buitenkantvan de graankorrel) engries, dat als diervoederkan dienen.Van 100.000 kilo (= 100ton) suikerbieten wordt14.000 kilo (14 ton) suiker gemaakt en dan schieten 6 ton droge bietenpulp (+ stukjes biet) en 4 tonmelasse (een stroopachtig

bijproduct) over. Honderd kilo sojabonen levert 20 kilosojaolie op en 80 kilo sojaschroot.

Vlees en visZogeheten natte bijproducten gaan vaak rechtstreeks enonverwerkt van de voedingsmiddelenfabriek naar de boerde-rij. De dieren kunnen het zo eten. Ook de vleesverwerkendeindustrie is een leverancier van diervoedergrondstof. Vandierlijke vetten bijvoorbeeld. Die zijn een bron van energie. Ook in het voer van sommige soorten huisdieren zitten(bij)producten uit de voedingsmiddelenindustrie. In sommigesoorten visvoer zitten bijproducten uit de visverwerkendeindustrie. Katten- en hondenvoer bevat behalve vis, ook vleesen slachtafval.

MEESTE VOER VOOR VARKENSVan de diervoeders die de diervoederindustrie maakt ismeer dan 40 procent bestemd voor varkens. Naar rund-vee en pluimvee gaat elk ongeveer 25 procent. De restgaat naar onder andere kalveren, paarden, schapen, geiten en gezelschapsdieren.

12Wat eten onze dieren?

sojaschroot

gries en zemelen

bietenpulp

olie

Diervoeder van de boerderijDe diervoederbedrijven leveren het meeste diervoeder aanvarkens- en pluimveehouders. De meeste varkens- en pluim-

veehouders hebben te weinigakkerland om zelf voldoendediervoeder te telen. Sommigevarkens- en pluimveehoudershebben afspraken gemaaktmet een akkerbouwer in debuurt. Deze teelt voor henmaïs, tarwe of gerst als dier-voeder. De mest van de die-ren wordt gebruik voor debemesting van de akkers.

RundveeRundveehouders verbouwen het meeste voer voor hun dieren(melkvee en vleesvee) zelf. Koeien eten (kuil)gras, hooi enmaïs. ‘Ruwvoer’ wordt dat genoemd. De melkveehouderskopen krachtvoer bij van de diervoederfabriek. Krachtvoergeeft de koe extra energie om melk te produceren. In kracht-voer zitten heel veel bijproducten van de voedingsmiddelen-industrie, zoals grondnotenkoek, katoenzaadkoek, tarwe-resten, vismeel, citruspulp en bietenpulp. Een anderbestanddeel van krachtvoer is tapioca, het meel van demaniok- of cassavewortel. Ook krijgen koeien verse bietenpulp rechtstreeks van de suikerfabriek te eten, maar dat is alleen maar van september

tot januari te koop, want dan worden debieten geoogst en verwerkt.

Als een veehouder te weinig ruw-voeder heeft, koopt hij dat bijvan een foeragehandelaar. Datis iemand die handelt in onderandere hooi en stro.

OPDRACHT 5

Lees het stukje ‘Diervoeder van de boerderij’ nog eensdoor. Wat is het verschil tussen ruwvoer en krachtvoer?

De maag van een herkauwerKoeien, schapen en geiten zijn herkauwers. Herkauwers hebben vier magen. Ze slikken het gras dat ze eten door enkauwen en herkauwen het daarna om het fijn te krijgen.

Koeien herkauwen plukken gras soms wel zestig keer. Bij herkauwers komt het voedsel eerst in de pens. Dat is eensoort voorraadvat. Daarna komt hetin de netmaag, waar er balletjesvan worden gemaakt. In de boek-

maag wordt het vocht eruit gehaald.Tot slot komt het in de ‘gewone’ maag:

de lebmaag.

KOEIENVOER VAN DE BOERVers gras is een groot deel van hetjaar voor de melkkoe het voor-naamste voer. In een dag kan zeer al grazend in de wei wel zestigkilo van op.

De boer maait ’s zomers het gras van het weiland. Datbewaart hij als wintervoer. Dat heet kuilgras. Hooi is gras dat enkele dagen op het land te drogen heeftgelegen. Het is daardoor droger dan kuilgras.

Veel boeren verzamelen en verpakken hun gras in balen. Zo kunnen ze het gemakkelijker opslaan.

Snijmaïs wordt net zoals kuilgras op eengrote hoop bewaard. Dit wintervoerwordt pas in oktober/novembergeoogst.

13Wat eten onze dieren?

OPDRACHT 6

WOORDZOEKERIn deze puzzel zijn allerlei voerwoorden verborgen. Weet je ook wat die woorden betekenen? Kijk voor debetekenis van de voerwoorden in het Diervoeder ABC opwww.diervoeder.info

Dit zijn de woorden van de woordzoeker: bierbostel,biest, bietenpulp, biks, brijvoer, CCM, graan, gras, groen-voer, hooi, kalvermelk, krachtvoer, kuilvoer, mengvoer,maïsgluten, soja, strobrok

Eén van deze woorden staat twee keer in de puzzel. Welkwoord is dat? Het is een vierletterwoord. Het woord is…

3. VOER EN VOEDSEL

De samenstelling van het voer bepaalt voor een deel dekwaliteit van het vlees, de smaak van een ei en de kleur vaneen eidooier. Ook het welzijn van de dieren kun je ermeebevorderen. En via diervoeder kun je ook milieuproblemenoplossen. Hieronder vind je de uitleg.

Een gele of oranje dooier?Hoe belangrijk de samenstelling van het diervoeder is, wordt

mooi zichtbaar aan de hand van de kleur van deeidooier. Kippen die voer eten met veel caroteen,leggen eieren met een oranjekleurige dooier.Caroteen is een gezonde stof, die onder andere inbieten en worteltjes zit en die oranje van kleur is.

Caroteen heeft je lichaam nodig om vitamine A aan te maken.

Gezonde vettenVia het diervoeder kun je bevorderen dat vlees en eieren eenvoor mensen gezondere samenstelling krijgen. Visolie bij-voorbeeld bevat van nature veel zogenoemde omega-3 vet-zuren. Die zijn nodig voor een gezond lichaam. Dieren dieveel voer eten met daarin visolie hebben daardoor vlees metextra veel van die gezonde omegazuren.

MilieuvoerVan sommige soorten voer is de samenstelling zo aange-past, dat een dier beter het mineraal fosfaat in het voer inzijn lichaam opneemt. Fosfaat zit van nature in planten. Hetdier heeft dat nodig voor zijn lichaam. Fosfaat dat in demaag van een dier niet wordt afgebroken, komt in de mestterecht. Dat is een voedingsstof voor de planten, maar als erte veel fosfaat in de mest komt, kan dat voor milieuproblemenin de bodem zorgen. Daarom wordt aan varkensvoer fytasetoegevoegd. Dat zorgt ervoor dat het varken het fosfaatbeter opneemt in zijn lichaam.

14Wat eten onze dieren?

B B I E T E N P U L P

G I I B R IJ V O E R K

R K E K U I L V O E R

A S U R S G R A A N A

S T R O B R O K I P C

M E N G V O E R E U H

C C M B I E S T R I T

M A I S G L U T E N V

L G R O E N V O E R O

I S O J A H O O I L E

K A L V E R M E L K R

MINDER BROEIKASGAS DOOR AANGEPAST VOERBij de vertering van voedsel in de koeienmaag komen ookgassen vrij als methaan en lachgas. Daarom laat een koezo vaak boeren. Methaan en lachgas zijn zogenoemdebroeikasgassen. Door de koe meer zetmeelrijk diervoederte geven, ontstaat er minder broeikasgas in haar darmen.Dat kan bijvoorbeeld door de koe minder gras te lateneten en haar in plaats daarvan een maïsrijk rantsoen tegeven. Maïs bevat heel veel zetmeel. In gras zit veel eiwit dat dekoe nodig heeft om melk te maken. Als ze meer maïsgaat eten, heeft ze ook meer eiwitrijk krachtvoer nodig.Heel eiwitrijk krachtvoer is bijvoorbeeld het eendenkroosin de sloot. Dat wordt nu nog niet als krachtvoer gebruikt,maar het is daar wel heel geschikt voor.

KokosolieOok het gewone grasrantsoen in combinatie met kracht-voer dat heel zetmeelrijk is, vermindert de uitstoot vanbroeikasgas door de koe. Een andere mogelijkheid is omspecifieke plantaardige oliën toe te voegen aan het dier-voeder. Kokosolie bijvoorbeeld. Kokosolie remt deafbraak van het ruwvoer in de maag en dus ook van devorming van broeikasgassen. Maar kokosolie smaakt minder lekker, waardoor de koe ook minder gaat eten.Voor de gezondheid van de koe is dat minder goed.

WelzijnsvoerVoor zeugen (vrouwtjesvarkens) is er speciaal samengesteldwelzijnsvoer. In dit voer zitten veel vezelachtige grondstoffen,bijvoorbeeld stro. Zeugen die drachtig (zwanger) moetenworden, mogen niet te vet worden, want dan krijgen zevruchtbaarheidsproblemen. Het is dan moeilijker om biggente krijgen. Het welzijnsvoer zorgt ervoor dat de zeug niet zo snel eenhongergevoel krijgt. Ze moet namelijk niet meer gaan etendan voor de gezondheid van haar lichaam nodig is. Maar alsvarkens een hongergevoel hebben en geen voedsel krijgen,kunnen ze onrustig worden en in de stress raken. Het wel-zijnsvoer voorkomt dat, want dit voedsel verteert langzamer.Het varken heeft daardoor langer een verzadigd gevoel.

4. VEILIG VOER

Diervoeder moet voldoen aan allerlei kwaliteitseisen. Hetmoet voedzaam zijn en goed zijn voor de gezondheid en hetwelzijn van het dier. Er mogen geen stoffen inzitten die scha-delijk kunnen zijn voor mens en dier. Diervoeder maken isdus heel zorgvuldig werk.

Bij de handel, het vervoer en de verwerking van diervoeder-grondstoffen en diervoeder worden allerlei voorzorgs- encontrolemaatregelen genomen om te voorkomen dat er ietsmis kan gaan met het voer. Om risico’s uit te sluiten worden

de diervoedergrondstoffen en het eindproduct eerst onder-zocht voordat ze verwerkt en verkocht worden. Bedrijven diediervoedergrondstoffen verhandelen of diervoeder maken,moeten garanderen dat het product in orde is.

In Nederland bestaat daarvoor het kwaliteitsborgings-systeem GMP+. Dit is door het Productschap Diervoederontwikkeld voor alle bedrijven in de diervoederketen. De dier-voederbedrijven hebben zelf aanvullende borgingssystemen,TrusQ en Safe Feed genaamd. Hiermee controleren ze deveiligheid van grondstoffen uit het buitenland. Ook al zijn debedrijven elkaars concurrenten, op dit punt werken zesamen, want veilig voer voor veilig voedsel zien ze als eengezamenlijk belang.

SalmonellaMet al die strenge voermaatregelen wordt ook voorkomendat sommige soorten ziekmakende bacteriën, zoals salmo-nella, zich via het diervoeder kunnen verspreiden.Salmonellabacteriën zijn overal, ook bij mensen thuis. Demeeste soorten zijn onschadelijk, maar van enkele kun jebehoorlijk ziek worden als je voedsel eet dat ermee isbesmet. Diervoederbedrijven, pluimveehouderijbedrijven,slachterijen en eierhandelaren hebben daarom allerlei maat-regelen genomen om te voorkomen dat zo’n besmetting kanoptreden en zich kan verspreiden.

15Wat eten onze dieren?

Colofon

De wandplaat en handleiding ‘Wat eten onze dieren’ zijn een productie van

Het Kleine Loo in samenwerking met het Productschap Diervoeder.

Productie: © PRLT Communicatie, Zoetermeer

Didactische adviezen: Margaret Gosens

Tekeningen: Hilbert Bolland

Vormgeving: Ton Wienbelt

Foto’s: Productschap Diervoeder

Januari 2009