Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

24
WARMTENETWERK MAGAZINE NR 12. WINTER 2012 Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden 4-6 juni Aanbesteden van warmte- en koudenetten Subsidie voor productie van groene warmte

description

Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van Stichting Warmtenetwerk. De stichting heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid. Op www.warmtenetwerk.nl kunt u zich aanmelden voor een gedrukte versie en maandelijkse elektronische nieuwsbrieven.

Transcript of Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Page 1: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

WARMTENETWERK MAGAZINE NR 12. WINTER 2012

• Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden 4-6 juni• Aanbesteden van warmte- en koudenetten• Subsidie voor productie van groene warmte

Page 2: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Water- en warmtesector samen naar meer duurzaamheid

Interviews met nieuwe deelnemers

Introductie nieuwe deelnemers

Kopenhagen is de absolute top in warmte

Nieuw boek over warmte in Nederland en Vlaanderen

Aanbesteden van warmte- en koudenetten

Nieuwe ontwikkelingen op jaarbijeenkomst 2011

Grote belangstelling voor Warmtenetwerk Vlaanderen

Symposium in Vlaams Parlement over warmtenetten

Studiereis naar Dresden 4-6 juni

Subsidie voor productie van groene warmte

Warmteleiding naar het hart van Milaan

Agenda 2012

Overzicht van deelnemers

Colofon

2 WARMTENETWERK MAGAZINE

3

4

5

6

9

10

12

15

16

18

19

21

22

23

Inhoud

Omslagfoto:

Van 4 t/m 6 juni organiseert Warmtenetwerk een studiereis

naar Dresden. We overnachten in hotel de Saxe op de Neumarkt

direct tegenover de wereldberoemde Frauenkirche. Het hotel is

aangesloten op het grote warmtenetwerk van DREWAG met meer

dan 120.000 afnemers en op het koudenet Neumarkt.

Page 3: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 3

Wat hebben we als warmtenetwerkers nou te maken met

rioolbuizen? Je zou nog kunnen bedenken dat je samenwerkt

bij de aanleg, maar gekker moet het niet worden, toch? Als

u dit denkt, dan loopt u toch een beetje achter. Dan hebt u

vast het congres ‘Warmte uit water’ gemist dat we in 2010

op initiatief van ingenieursburau Tauw organiseerden. Heel

toepasselijk hielden we deze bijeenkomst bij waterschap

Veluwe in Apeldoorn. De verbinding tussen water en

warmte is op de rioolwaterzuivering van Apeldoorn al

gelegd. Maar er zijn meer initiatieven zoals de bouw

van een warmtecentrale voor winning van warmte op de

rioolwaterzuivering Harnaschpolder door Warmtebedrijf

Eneco Delft.

Nadat eerder Brabant Water en Deltares al lid werden

van Warmtenetwerk zijn in het afgelopen najaar ook

Waterbedrijf Groningen en KWR Water Cycle Research

lid geworden. De samenwerking tussen watersector en

warmtesector lijkt goed op gang te komen. Is het niet

opmerkelijk dat de in 2009 opgerichte vereniging voor

drinkwaterbedrijven en afvalwaterzuiveraars Waternetwerk

heet. Dat sluit qua naam toch ook perfect aan bij onze in

2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk!

De mogelijkheden voor winning van warmte en koude uit

drinkwater en rioolwater zijn legio.

Helaas hebben we nog maar een handjevol praktijkvoorbeel-

den. In Zwitserland en Scandinavië heeft men meer ervaring

op dit gebied. Maar laten we ons zelf niet onderschatten.

Op 18 november stelden de Nederlandse kroonprins Willem-

Alexander en burgemeester Apotheker in Sneek een pro-

ject feestelijk in bedrijf dat gerust een wereldprimeur mag

worden genoemd. In een relatief kleine woonwijk met 230

woningen is hier een opmerkelijke integratie van energie-

IntroductieHet doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk

is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland

en Vlaanderen.

Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis

laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van

warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op

dit gebied. Meer dan 140 organisaties nemen deel aan het

Warmtenetwerk.

besparing en waterbesparing bereikt plus opwekking van

biogas en terugwinning van fosfaten.

Een waterzuivering plus warmtecentrale in een gebouw

ter grootte van een eengezinswoning staat in Sneek direct

tegenover het bejaardenhuis Noorderhoek, waarvan riolering

en verwarming gekoppeld zijn aan het techniekgebouw.

In dat gebouwtje wordt ook het keukenafval van de wijk

verwerkt en de installatie haalt medicijnresten uit het

rioolwater.

Deze door het Friese bedrijf Desah ontwikkelde installatie

was voor professor Braungart, de man van ‘cradle to

cradle’, voldoende reden om naar Sneek te komen. “Tot

nu toe namen steden alleen maar, maar voor het eerst is

er nu een stad die iets teruggeeft aan de natuur”, stelde

Braungart in Sneek.

Het voorbeeld van Sneek mag een inspiratiebron voor ons

zijn. Het wordt allemaal wel complexer. In Sneek hebben

ze nu vacuümtoiletten en een dubbel rioolsysteem plus een

warmte- en koudenet, maar geen aardgasnet. Zonder steun

van het waterschap was het niet gelukt, maar het is wel een

kleine woningcorporatie die dit innovatieve project heeft

aangedurfd.

We zien nu al dat drinkwaterbedrijven, waterschappen

en afvalverwerkers actief zijn geworden met duurzame

energie. Kunnen de energiebedrijven de sprong ook maken

naar integrale oplossingen met energie, water en afval?

Vast wel, want water, afval en energie kun je eigenlijk

niet meer los van elkaar zien. Dan krijg je het aan de stok

met Braungart! En terecht, want we hebben niet alleen

een energieprobleem maar ook een waterprobleem en een

grondstoffenprobleem.

Klaas de Jong

Water- en warmtesector samen naar meer duurzaamheid

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

Page 4: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

4 WARMTENETWERK MAGAZINE

KWR Watercycle Research InstituteKWR richt zich op toegepast onderzoek op het gebied van

watersystemen en drink-, industrie- en afvalwater. Het is bij

KWR niet onopgemerkt gebleven dat water en energie meer

en meer aan elkaar geknoopt worden. Steeds vaker vragen

opdrachtgevers naar energiebesparing of energieterugwin-

ning.

KWR slaat met haar onderzoeken een brug tussen weten-

schap en praktijk. De focus van het bedrijf ligt altijd op het

doen van onderzoek. Dit jaar is KWR Water in samenwerking

met Waternet (Amsterdam) begonnen met onderzoek naar

riothermie: het terugwinnen van warmte uit rioolwater. Het

rioolsysteem wordt onderzocht op bijvoorbeeld tijdspatro-

nen en temperatuurprofielen in het afvalwater. Een project

waaraan KWR samen met Waterbedrijf Groningen aan werkt

is meer praktisch op het gebied van het terugwinnen van

warmte uit het riool, met behulp van warmtewisselaars.

Jos Boere, manager Watertechnologie bij KWR, ziet het

Warmtenetwerk als een belangrijk platform met veel kennis

die uitgewisseld kan en moet worden. “KWR is lid geworden,

omdat we geloven in de kracht van samenwerking. Veel le-

den van het Warmtenetwerk komen uit de energiesector. De

waterwereld is zeer gemotiveerd als het gaat om duurzame

energie en wil graag haar groene profiel uitdragen. Het lijkt

ons een mooie stap de werelden van water en energie bij

elkaar te brengen.”

Waterbedrijf Groningen actief in warmtesector“De missie van het Waterbedrijf Groningen is het op een

duurzame manier veiligstellen van de waterbelangen in de

regio.” zegt Theo Venema, projectmanager Water en Ener-

gie. “Het gebruiken van water in energievoorziening past

daarin.”

Het bedrijf verwacht vanuit de traditionele taak als drink-

waterleverancier een toegevoegde waarde te kunnen zijn

in de ontwikkeling van duurzame warmtevoorziening. Het

bedrijf is betrokken bij verschillende projecten, zoals de

ontwikkeling van warmtenetten in de stad Groningen en bij

WKO-projecten. “Onze inbreng varieert van meedenken tot

netbeheerder tot complete DBFMO (design-build-finance-

maintain-operate). We verwachten nog dit jaar de eerste

overeenkomsten te sluiten en zo ook echt te beginnen een

portfolio op te bouwen.”

Het Waterbedrijf onderzoekt samen met de gemeente Gro-

ningen de haalbaarheid van een collectief bronwaternet

in het hart van de stad. Het nieuw te bouwen Forum zal

worden voorzien van een systeem voor seizoenopslag van

warmte en koude in de bodem (WKO). Andere gebouwen

rondom de Grote Markt worden gerenoveerd of vervangen

en worden daarmee ook geschikt voor verwarming met een

warmtepomp. “Door nu de bronnen voor het Forum te ver-

groten en een collectief bronwaternet aan te leggen wordt

de schaarse ruimte in de ondergrond optimaal benut en

ontstaat een laagdrempelige toegang tot aansluiting op de

WKO. Dit project zien we als een mooi voorbeeld van onze

rol als Nieuwe Nutspartner.”

Nu het bedrijf in technisch opzicht zo dicht bij uitbreiding

van haar activiteiten is, wil het zich graag aansluiten bij

het Warmtenetwerk. Venema: “De beste energieoplossingen

zien we vanuit samenwerkingsverbanden ontstaan. Binnen

het Warmtenetwerk zoeken we aansluiting bij bedrijven,

overheden en instellingen om kennis, innovatie en ambitie

te bundelen.”

Interviews met nieuwe leden

Watercyclus (bron: Tauw)

Page 5: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 5

Nog meer nieuwe deelnemers

AtteroMaar liefst 40 procent van het huishoudelijk afval in Neder-

land wordt verwerkt door Attero. Het bedrijf heeft afval-

energiecentrales in Moerdijk, Groningen en Wijster, zeven

compostfabrieken verspreid over het land en een aantal

stortplaatsen. Attero heeft een langjarige ervaring in op-

wekking van duurzame elektriciteit uit afval, stortgas en

biogas, maar is ook al twee decennia lang de grootste pro-

ducent van groen gas in Nederland.

Attero investeert sterk in warmtelevering. Op Moerdijk le-

vert men al stoom aan Essent en in Wijster is men gestart

met stoomlevering voor het Energietransitiepark Midden-

Drenthe met als eerste klant Noblesse Proteïns.

Gemeente HaarlemDe hoofdstad van Noord-Holland wil in 2030 klimaatneu-

traal zijn. Gemeente Haarlem heeft daarvoor een conve-

nant gesloten met de woningcorporaties, Eneco, NUON, Li-

ander, Milieudefensie, provincie, industriekring en banken.

Het logo van het Haarlems klimaatconvenant is de ‘groene

mug’. Verbetering van de energielabels van oudere wonin-

gen en ontwikkeling van warmtenetten zijn onderdelen van

het klimaatprogramma van Haarlem.

Provincie OverijsselIn 2020 wil provincie Overijssel naar een aandeel van 20

procent nieuwe energie. De belangrijkste bronnen voor

deze nieuwe energie zijn biomassa, bodem, wind en zon.

Maar in haar energiepact ondersteunt Overijssel ook ener-

giebesparing en gebruik van restwarmte.

Overijssel telt al meerdere warmtenetten zoals in Almelo,

Deventer, Hengelo, Zwolle en Denekamp en als grootste het

net van Essent in Enschede dat wordt gevoed door de af-

valenergiecentrale van Twence. Een heel nieuw net is ont-

staan dankzij steun van de provincie in glastuinbouwgebied

Koekoekspolder bij IJsselmuiden waar men op 2 kilometer

diepte aardwarmte wint.

In 2012 opent de provincie het Energiefonds Overijssel, dat

bedrijven en woningcorporaties zal ondersteunen bij de re-

alisatie van grotere projecten.

GMB BeheerGMB is een veelzijdig bedrijf dat actief is in civiele tech-

niek, infrastructuur, installatietechniek, milieuwerken,

slibverwerking, rioleringstechnieken en watertechnologie.

Onder GMB Beheer vallen de divisies Civiel, Services en

Slibverwerking. Op haar slibverwerking in Zutphen gaat GMB

biogas produceren en biobrandstoffen en werkt men met

Essent aan plannen voor warmtenetten. Voor De Meerlan-

den heeft GMB een composteertunnel gebouwd die warmte

levert aan kassen.

De KlikDe Klik heeft als kerncompetentie het bij elkaar brengen

van partijen en het verzorgen van heldere afspraken. De Klik

werkt als inspirator, bemiddelaar en regisseur en verzorgt

projectmanagement bij publiek-private samenwerking. Het

bij elkaar brengen van vraag en aanbod van restwarmte en

van biomassa zijn diensten die helemaal passen binnen het

Warmtenetwerk.

E-STERE-STER is een onafhankelijk adviesbureau voor duurzaam

energiegebruik. Het bedrijf biedt diensten aan als energie-

audits, het ontwerpen van nul-energie-gebouwen, ener-

giemonitoring en strategisch advies. E-STER is gevestigd te

Gent.

De Grote Kerk van Deventer is aangesloten

op warmtenet 'Achter de Muren'

Page 6: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

6 WARMTENETWERK MAGAZINE

Maar liefst 45 deelnemers telde de studiereis van Warm-tenetwerk naar Kopenhagen, Helsingør en Malmö. Zelfs voor de meest ervaren warmtenetwerkers was het een overweldigende ervaring. Niet alleen is warmtedistribu-tie hier de natuurlijke keus maar de Denen en Zweden zijn ook innovatief en voortvarend. Ze denken zo groot dat het voor ons lastig is om de ideeën voor ons land over te nemen. Toch zijn er ook heel wat zaken waar we ons voordeel mee kunnen doen. Zo zijn de Deense energie-bedrijven bij wet verplicht om voor hun afnemers ener-giebesparing te verzorgen. Dat geldt voor elektriciteit en aardgas maar ook voor warmte. Helemaal liefdadigheid is het niet want de staat zorgt er ook voor dat de energie-leveranciers hier financiële middelen voor krijgen. Ook andere afspraken met de afnemers zijn voor ons nieuw. Zo is er een bonus/malus voor de temperatuur waarmee het water van de klant terug komt in het net. Wie niet voldoende uitkoelt krijgt een boete, maar wie het heel goed doet juist korting op de rekening. De Deense warm-tenetten hebben gemiddeld dan ook een veel lagere re-tourtemperatuur dan de Nederlandse. Een lage retour-temperatuur vermindert warmteverliezen en verbetert het rendement van de warmteproductie.

Warmtetransportnet voor de regio KopenhagenEvenals dat je bij elektriciteit een transportnet op hoogspan-

ning hebt en distributie op laagspanning, zo heeft Kopenhagen

een echt transportnet voor warmte dat 25 distributienetten in

18 verschillende gemeentes voedt. Die distributienetten le-

veren in totaal aan een half miljoen huishoudens, vertelt be-

drijfsleider Jen Elleriis van CTR. Het bedrijf CTR moet er voor

zorgen dat het transport goed gaat maar ook dat de balans

tussen productie en afname klopt. Dat is niet zo eenvoudig

omdat er in Kopenhagen meerdere producenten van warmte

zijn. De kunst voor CTR is om steeds die producenten in te

zetten die op dat moment de warmte het goedkoopst kunnen

leveren. De basis wordt gevormd door een viertal afvalener-

giecentrales (400 MW), restwarmte van de industrie en een

geothermiecentrale van 14 MW. Dat kan met maximaal 1.800

MW worden aangevuld door enkele grote warmtekrachtcen-

trales zoals Avedøre, die hout, aardgas, kolen en stro stookt.

En verder zijn er grote warmtepompen, die worden ingezet

om overschotten op de elektriciteitsmarkt te verwerken. Ver-

der beschikt CTR over piekketels die met stookolie werken

vanwege het geringe aantal bedrijfsuren. De piekketels leve-

ren dan ook slechts 1 procent van de totale warmteproductie.

Het transport van de warmte is ook geen eenvoudige klus met

producenten op meerdere locaties en afnemers die meer dan

30 kilometer van Kopenhagen liggen zoals de stad Roskilde.

De grote uitdaging voor CTR is om in 2025 volledig CO2-vrije

warmte te leveren. Daarvoor gaat men nog 100 MW extra

uit geothermie halen en de resterende fossiele brandstoffen

vervangen door biomassa. Een aandachtspunt daarbij is het

plastic in afval dat dan niet meer zal worden verbrand in de

afvalenergiecentrales omdat het niet organisch materiaal is.

Kopenhagen is de absolute top in warmte

Groepsfoto bij Kronborg

Page 7: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 7

Leiding tussen Denemarken en ZwedenHet indrukwekkende kasteel Kronborg bij Helsingør werd stra-

tegisch gebouwd op de plek waar de Sont op zijn smalst is.

Het oude kasteel is sinds kort aangesloten op het warmtenet

van de stad Helsingør, vertelt Thomas Østergaard van ingeni-

eursbureau COWI. Als we bij de kanonnen van Kronborg uitkij-

ken naar het Zweedse Helsingborg heeft Østergaard nog een

verrassing. “Hier komt een leiding over de zeebodem die de

warmtenetten van Helsingør met Helsingborg gaat koppelen”,

meldt Østergaard laconiek. Naderhand merken we dat dit voor

de Denen en Zweden niet al te indrukwekkend is. De centrale

van Helsingør levert al warmte 30 kilometer naar het noorden

en naar het zuiden. Op de laatste dag van de studiereis vertelt

Ulf Josefson van Grontmij Zweden, dat het warmtenet van

Helsingborg gekoppeld zal worden aan dat van Malmö. Dat

de afstand tussen deze steden 60 kilometer is, vindt Josefson

geen probleem. Er loopt vanaf Helsingborg al een leiding naar

Landskrona.

Helsingborg is ook wat betreft warmteproducenten voor ons

Nederlanders curieus. Verrast zijn we als we horen dat een

crematorium warmte levert, maar ons idee dat we in Neder-

land voorop lopen met bijstook van biomassa in kolencentra-

les, krijgt ook een deukje. In Helsingborg hebben ze de kolen-

centrale maar naar 100 procent biomassa overgezet. Toch is

dat ook niet ideaal en daarom werkt Grontmij Zweden aan het

project Filborna, een nieuwe afvalenergiecentrale. Die krijgt

een heel geavanceerd rookgasreiniging met absorptiewarmte-

pompen, die het energetisch rendement van de centrale op

100 procent brengen.

Zweden overweegt Third Party AccessMeer dan 50% van de warmte in Zweden wordt geleverd dor

warmtenetten, vertelt Ronny Nilsson van Grontmij Zweden.

De drie grootste warmteleveranciers zijn Fortum, E.ON en

Vattenfall. “Het is een succesverhaal”, stel Nilsson,”maar dat

levert ook problemen op”. De Zweedse politici vragen zich af

hoe het monopolistische karakter van de warmtenetten kan

worden veranderd. Warmteproductie en warmtedistributie

zijn nu voor de klant één geheel. Als je klanten de vrijheid

geeft om zelf een warmteproducent te kiezen, dan wordt het

competitiever. Bij het zogenaamde ‘Third Party Access’ ofwel

TPA kunnen producenten via het warmtenet zelf warmte aan

klanten verkopen en rekent het warmtenetbedrijf transport-

kosten af. Uiteraard moeten er dan wel meerdere producen-

ten zijn.

Er is inmiddels een lijvig rapport gepubliceerd over TPA in de

Zweedse warmtesector. Maar Nilsson verwacht dat de invoe-

ring nog lang kan duren. De keuze tussen warmteproducenten

is wel mooi voor de afnemers en zal koppeling van netten en

toetreding van nieuwe spelers bevorderen. Maar zo’n systeem

brengt ook veel kosten met zich mee. Er is een beheerder no-

dig om levering en afzet in balans te houden en om de kosten

van transport eerlijk te verdelen.

Ondanks deze bezwaren lijkt TPA in sommige regio’s toch de

toekomst want het koppelen van warmtenetten houdt de Zwe-

den erg bezig. Tijdens ons bezoek aan Malmö krijgen we een

mooi plaatje te zien met leidingen vanuit deze stad naar de

universiteitstad Lund, Landskrona, Trelleborg en verschillen-

de kleinere plaatsen. In de havenstad Malmö is al 90 procent

van de gebouwen aangesloten op het warmtenet van E.ON.

Er zijn nu al negen warmteproducenten voor dit net in de

stad zelf waaronder de moderne afvalenergiecentrale Sysav,

koudecentrales met warmtepompen, de industrie Norcarb en

de Øresundsverket, een supermoderne warmtekrachtcentrale

in een monumentaal gebouw. Als er TPA komt, dan hebben de

klanten in elk geval keus uit meerdere warmteproducenten.

Malmö Øresundsverket Geothermiecentrale Kopenhagen

Page 8: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

8 WARMTENETWERK MAGAZINE

Geavanceerde warmtenetten voor nieuwe woonwijkenDe Deense overheid heeft wettelijk vastgelegd dat het ener-

gieverbruik van nieuwe gebouwen sterk wordt gereduceerd.

Voor nieuwe woonwijken betekent dat een forse vermindering

van de afzet van warmte. Voor de Deense warmtesector was

het duidelijk dat traditionele warmtenetten dan in verhou-

ding tot het verbruik teveel netverlies hebben. Een aantal

partijen bestaand uit onderzoekinstituten, warmtebedrijven

en fabrikanten zoals Logstor, Danfoss en Kamstrup hebben

daarom een project opgezet voor de ontwikkeling van geavan-

ceerde warmtenetten.

Peter Kaarup Olsen van ingenieursbureau COWI legt uit hoe de

combinatie van een aantal ontwikkelingen tot opzienbarende

resultaten leidt: “met het geavanceerde warmtenet beperk

je de netverliezen in een nieuwe wijk met extreem goed ge-

isoleerde woningen tot een percentage dat zelfs lager is dan

dat van een traditioneel net in een oude wijk met slecht ge-

isoleerde huizen”.

Maar ook de aanlegkosten gaan omlaag, want een van de ont-

wikkelingen is het gebruik van dunnere leidingen. Een kleine-

re diameter geeft minder warmteverlies en is goedkoper. De

‘twin pipe’ met aanvoer- en retourleiding in één isolatieman-

tel levert gunstige resultaten op. Hendrik Jan Kors van Logstor

meldt, dat Twin Pipe op de Deense markt al een aandeel van

50 procent heeft, maar in Nederland nog nauwelijks wordt

toegepast.

Een kleinere leiding is mogelijk doordat de nieuwe woningen

nog maar 2 tot 3 kW piekvermogen vragen voor verwarming.

Het vermogen voor warm tapwater daalt uiteraard niet. Er

is dan ook onderzoek gedaan naar afleversets met een mini

warmtebuffer om pieken op te vangen, maar ook naar geavan-

ceerdere regeling.

Uiteraard is er ook veel aandacht voor verlaging van de tem-

peratuur van het water in aanvoer en retour. Bij de verlaging

van de aanvoertemperatuur gaat men in Denemarken verder

dan momenteel in Nederland is toegestaan in het kader van

voorkoming van legionella. Wellicht is dit aanleiding om te

onderzoeken of het in Nederland ook wat anders kan, want

warmte voor tapwater is in de modernste woningen al gauw

een derde van het totale warmteverbruik.

Presentaties op website www.warmtenetwerk.nl

Warmtebuffer geothermiecentrale Kopenhagen Twin Pipe (bron: Logstor)

Geothermie absorptiewarmtepomp

Page 9: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Nieuw boek over warmte in Nederland en VlaanderenKlaas de Jong, m.m.v. Stichting Warmtenetwerk€ 9,95 | 96 pag | paperback | 2011| isbn 978-90-78171-00-3

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming dan voor opwekking

van elektriciteit en voor transport. Nederland is aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook

heel veel innovatieve projecten met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken

ons niet alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht en

minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slecht enkele gebieden met afstandsverwarming,

maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te voldoen aan de Europese doelstelling voor

duurzame energie. Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelen in 2011 regelingen voor steun

aan producenten van groene warmte. Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak

associaties op met het communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming

in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het nieuwste model van Volvo

tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden en Denemarken zijn we het op dit gebied nogal

klein, maar toch hebben hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor

het warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij het Internationale District Energy Awards 2011 in Parijs

toont aan dat we internationaal mee kunnen komen. In dit boek maakt u kennis met een aantal

voorbeelden, waar deelnemers aan het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd. Naast

de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid achtergrondinformatie over energie

in Nederland en Vlaanderen, warmte in Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige

ontwikkelingen en de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

Via www.mgmc.shopfactory.com kunt u ‘Warmte in de Nederlanden' online bestellen.

Bij vragen en voor korting bij grotere aantallen kunt u mailen naar [email protected]

Klaas de Jong Warmte in de nederlanden

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming

dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is

aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten

met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet

alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht

en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden

met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te

voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie.

Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun

aan producenten van groene warmte.

Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het

communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming

in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het

nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden

en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we

hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het

warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards

2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.

In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan

het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.

Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid

achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in

Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en

de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

geeft boeken en brochures uit die inspireren

tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

Klaas de Jong

Warmte in de nederlandenWarmte- en Koudenetten in de praKtiJK

‘In 2011 ben ik ook in Roeselaere

en Helchteren geweest!’

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

NR 12. WINTER 2012 9

Page 10: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

10 WARMTENETWERK MAGAZINE

IntroductieGemeenten die aan de slag willen met een collectieve

energievoorziening voor warmte of koude vragen zich vaak

af door welke partij deze netten aangelegd en geëxploiteerd

mogen worden. Huiverig voor lange procedures als gevolg van

het Europees aanbestedingsplichtige karakter neigen zij er

naar te kiezen voor de gemakkelijke weg om ‘gewoon’ over

te gaan tot een conventioneel gasnet. Jammer; een gemiste

kans voor verduurzaming van de energievoorziening. De

regels rond aanbesteding van warmtenetten zijn allerminst

duidelijk, daarom hier een visie voor ieder die met de

aanbesteding van warmtenetten van doen heeft.

AanbestedingsregelsOmdat de Elektriciteits- en Gaswet handelen over

elektriciteits- en gasnetten, maar niet over warmtenetten,

zal voor de aanbestedingsregels expliciet naar de Europese

wetgeving gekeken moeten worden. De EU formuleerde in het

kader van de interne markt enkele relevante richtlijnen die

door de Nederlandse wetgever zijn omgezet in Nederlandse

wetgeving: het BAO, het BASS en de Dienstenrichtlijn.

Het BAO geldt voor ‘aanbestedende diensten’, denk aan

gemeentes, provincies, publiekrechtelijke instellingen ed.

Bij het BASS vallen, naast de opdrachtgevers die volgens het

BAO een aanbestedende dienst zijn, ook opdrachtgevers die

bijzondere of uitsluitende marktrechten hebben of die in een

bepaald geografisch gebied de enige (uitsluitende) of een

van de weinig toegestane (bijzondere) aanbieders zijn. Denk

aan energiebedrijven die een taak als netwerkbeheerder is

toegewezen in het kader van de elektriciteit- of gaslevering.

Aanbestedingsplichtige opdrachtEr is sprake van een Europees aanbestedingsplichtige

opdracht als er een ‘schriftelijke overeenkomst is, onder

bezwarende titel, voor ontwerp en uitvoering van werken,

levering van producten of verlening van diensten, dan wel

het laten uitvoeren, met welke middelen dan ook, van

een werk dat voldoet aan de eisen van de aanbestedende

dienst’. Bij de bezwarende titel gaat het erom dat er sprake

is van tegenprestaties over en weer: Bijvoorbeeld: de

opdrachtnemer voert werken uit waarover de aanbestedende

dienst gaat beschikken, de tegenprestatie van de gemeente

Aanbesteden van warmte- en koudenettenIng. L.F.J.M. Kleinegris en Mr. J.M. van den Berg, in opdracht van AgentschapNL

is bijvoorbeeld een beloning (aanneemsom) voor het werk

of het recht het werk te exploiteren. Als vuistregel kan er

van worden uit gegaan dat als het financiële risico voor (de

aanleg van) het werk meer bij de aanbestedende dienst ligt

dan bij de opdrachtnemer, er sprake is van een opdracht

en Europese aanbestedingsplicht dus voor de hand ligt. Bij

warmtelevering echter is vaker sprake van een concessie:

het financiële risico ligt dan bij de warmteleverancier. Het

verschil tussen concessie en opdracht is van belang omdat

het BAO niet van toepassing is op concessies voor diensten;

het BASS is niet van toepassing op concessies voor werken

en diensten.

De praktijkOm te bepalen hoe er met de aanbestedingssituatie moet

worden omgegaan dienen partijen zich een aantal vragen

te stellen:

1. Is de opdrachtgever een aanbestedende dienst?

2. Wat is de aard van de opdracht?

3. Wat is de waarde van de opdracht?

Private marktpartijen hebben geen aanbestedingsplicht. Dus

als er geen aanbestedende dienst, denk aan een gemeente,

provincie of publiek-private constructies (PPS), betrokken

is, dan zijn de BAO en BASS niet van toepassing. Zijn deze

er wel bij betrokken, dan wordt gekeken naar de aard van

de opdracht.

Gaat het alleen om de aanleg van het warmtenet tegen een

afgesproken vergoeding, dan is de waarde van de opdracht

van belang. Is deze groter dan de Europese drempel dan is

het BAO geldig, en moet er dus Europees worden aanbesteed.

Vaak gaat het echter (ook) om de instandhouding en beheer

van dat warmtenet en de warmtelevering via dat net. Als

voor dit beheer een vast vergoeding wordt gegeven is het

een opdracht voor diensten, maar als onder opgedragen

beheer van het net ook uitbreiding valt, lijkt dat weer

meer op het aanleggen en dus op een opgedragen werk. De

levering van de warmte an sich kan beschouwd worden als

de levering van diensten.

In de praktijk van warmte- (en koude)levering gaat het

nagenoeg altijd om een opdracht tot aanleg en beheer

van een warmtenet en levering van warmte via dat net

Page 11: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 11

gedurende een bepaalde periode voor eigen rekening en

risico. Het betreft dan dus een door de opdrachtgever

verleende concessie. De opdrachtnemer wordt niet beloond

met een vaste afgesproken vergoeding maar moet zijn

beloning zelf zien te halen uit de verkoop en levering

van warmte (via het door hem aangelegde netwerk) aan

afnemers. Het financiële risico ligt bij de marktpartij. Maar

is het nu een concessie voor werken, of voor diensten?

Bij deze praktijk achten wij het verdedigbaar te stellen

dat de aanleg en instandhouding van het warmtenet gezien

kan worden als activiteiten die ondergeschikt zijn aan het

hoofddoel: nl de levering van warmte. Die warmtelevering

is de centrale prestatie. Dat is ook financieel duidelijk te

maken omdat de waarde van de totale warmtelevering in

de concessieperiode naar verwachting ook veel hoger is dan

de waarde van de aanleg en het beheer van het warmtenet.

Daarom zijn wij van mening dat in dit voorbeeld gesproken kan

worden van een concessie voor het verlenen van een dienst.

En die is als zodanig niet Europees aanbestedingsplichtig,

zoals het BAO aangeeft.

OmstredenOmdat er nog geen rechtspraak is geweest over een dergelijke

situatie, is het nog onduidelijk hoe de rechter zal oordelen

als het tot een zaak komt. De hier weergegeven opinie wil

echter een richtsnoer zijn voor de praktijk en daarmee met

argumenten onderbouwd aangeven hoe een gemeente met

dit type aanbesteding om zou kunnen gaan zolang er nog

geen nadere duidelijkheid is. NB Vanzelfsprekend moet een

aanbestedende dienst zich in alle gevallen wel houden aan

de algemene aanbestedingsbeginselen van transparantie,

openbaarheid en non-discriminatie.

Voor meer informatie:

Deskstudie en Handreiking ‘Aanbesteden collectieve

warmte- en koudenetten’, AgentschapNL

www.agentschapnl.nl/programmas

http://www.agentschapnl.nl/content/aanbesteding-

collectieve-energievoorziening-handreiking-en-deskstudie

Richtlijn 2004/18/EG gaat over procedures voor het

plaatsen van overheidsopdrachten voor werken,

leveringen en diensten. Deze richtlijn is in Nederland

omgezet in het Besluit Aanbestedingsregels voor

Overheidsopdrachten (BAO: Staatsblad 2005) en vormt

het ‘algemene’ wettelijk aanbestedingskader.

Richtlijn 2004/17/EG gaat over procedures voor het

plaatsen van opdrachten in de ‘speciale’ sectoren

water en energievoorziening, vervoer en postdiensten.

Deze richtlijn is in Nederland omgezet in het Besluit

Aanbestedingen Speciale Sectoren (BASS: Staatsblad

2005). Het BASS is van toepassing als volgens het BAO

sprake is van een aanbestedingsplichtige opdracht en

het onderwerp van de opdracht binnen het speciale

toepassingsgebied van het BASS valt. Het BASS kent een

‘lichter’ aanbestedingsregime dan het BAO.

Richtlijn 2006/123/EG (‘Dienstenrichtlijn 2006’) heeft

betrekking op het afsluiten van een overeenkomst

voor het verstrekken van subsidie, het verlenen van

een vergunning en het verstrekken van een Dienst van

Economisch Belang. Deze Richtlijn is omgezet in de

Dienstenwet.

Het BAO en het BASS verhouden zich tot elkaar zoals

de algemene regel zich verhoudt tot de bijzondere

regel. In beginsel geldt het BAO, tenzij het gaat om

een specifiek soort opdracht van het type dat geregeld

wordt in het BASS, de zogeheten speciale sectoren

(kortweg; nutssectoren); dan geldt het BASS. Het BASS

geldt dus maar voor een beperkt soort opdrachten.

Page 12: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Klaas de Jong Warmte in de nederlanden

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming

dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is

aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten

met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet

alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht

en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden

met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te

voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie.

Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun

aan producenten van groene warmte.

Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het

communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming

in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het

nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden

en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we

hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het

warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards

2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.

In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan

het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.

Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid

achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in

Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en

de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

geeft boeken en brochures uit die inspireren

tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!

Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!

Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

Klaas de Jong

Warmte in de nederlanden

Warmte- en Koudenetten in de praKtiJK

‘In 2011 ben ik ook in Roeselaere

en Helchteren geweest!’

Nieuwe ontwikkelingen op jaarbijeenkomst 2011

12 WARMTENETWERK MAGAZINE

Met 120 deelnemers haalde de jaarbijeenkomst 2011 van Warmtenetwerk op 7 oktober in ’s Hertogenbosch een nieuw record. Wellicht was de grote opkomst te danken aan een lokkertje. Voor elke deelnemer was er een gratis exemplaar van het nieuwe boek ‘Warmte in de Neder-landen’. Dit cadeautje was mogelijk doordat de stichting Warmtenetwerk financieel gezond is zoals penningmees-ter Hendrik Jan Kors toelichtte, maar ook door de grote oplage van 7.500 exemplaren, waardoor de drukkosten per boek laag zijn.

Veel actie in 2011‘We hebben zowel in Nederland als Vlaanderen een aantal

nieuwe deelnemers gekregen’, meldde voorzitter Gijs de

Man in zijn presentatie over het jaar 2011. Die groei is het

direct gevolg van de activiteiten van de stichting. In 2011

werden er verschillende congressen georganiseerd en daar-

bij is gekozen voor samenwerking met andere partijen zoals

SKB, KIVI NIRIA, projectgroep biomassa & wkk en TVVL.

Warmtenetwerk organiseerde excursies naar de Duitse ge-

meente Lathen en naar de aanleg van de warmteleiding van

Diemen naar Almere.

De verschillende werkgroepen hebben in 2011 heel wat ac-

tiviteiten ontwikkeld. De werkgroep Beleid & Regelgeving

had als belangrijke thema’s de warmtewet, de energiepres-

tatienorm en energielabels, de nieuwe emissieregeling ETS3

en het Bouwbesluit. De stichting werkte ook met een ad hoc

team aan de marktconsultatie voor de SDE+ 2012. In 2012

zal in deze steunregeling ook de productie van duurzame

warmte worden opgenomen.

Warmtenetwerk is voor ISSO als partner actief bij het opstel-

len van nieuwe normen voor de aanleg van warmtenetten.

De werkgroep Techniek & Innovatie heeft zich vooral gericht

op kansen en knelpunten voor warmtenetten in de bestaan-

de bouw en de werkgroep Opleidingen heeft een nieuwe

inventarisatie gemaakt van cursussen en opleidingen op het

gebied van warmte.

2000e abonnee nieuwsbriefSamantha van der Tas, student aan de Haagse Hogeschool

meldde zich enkele dagen voor de jaarbijeenkomst aan als

abonnee op de digitale nieuwsbrief van Warmtenetwerk.

Met haar inschrijving bleken we exact op 2.000 abonnees te

zijn gekomen. Reden voor Gijs de Man om haar op de jaar-

bijeenkomst te huldigen met een bloemetje en een cadeau-

bon. Aanleiding voor Samantha om onze bijeenkomst te be-

zoeken, was een onderzoek dat ze doet naar verduurzaming

van warmtenetten in de regio Delft. De jaarbijeenkomst van

Warmtenetwerk was voor Samantha een mooie gelegenheid

om kennis op te doen voor haar onderzoek.

Eerste exemplaar warmteboek voor Jean-Luc BonteHet boek ‘Warmte in de Nederlanden’ is meer dan een her-

druk van het in 2010 verschenen boek ‘Warmte in Neder-

land’. Naast actualisatie van de regelgeving in Nederland is

informatie over warmte in Vlaanderen toegevoegd. Vandaar

dat ook de titel is aangepast. In het nieuwe boek zijn twee

praktijkvoorbeelden uit Vlaanderen opgenomen: vakantie-

park Molenbeek in Helchteren en het warmtenet van MIROM

in Roeselare. Jean-Luc Bonte, directeur van MIROM, heeft

de hele geschiedenis van het warmtenet in Roeselare mee-

gemaakt vanaf de start in de tachtiger jaren tot en met

de bouw van een ORC voor gebruik van zomerwarmte en

de aansluiting van een nieuw wooncomplex vorig jaar. Ge-

noeg reden voor het bestuur van Warmtenetwerk om hem

het eerste exemplaar van het nieuwe boek te overhandigen.

Page 13: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Klaas de Jong Warmte in de nederlanden

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming

dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is

aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten

met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet

alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht

en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden

met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te

voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie.

Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun

aan producenten van groene warmte.

Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het

communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming

in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het

nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden

en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we

hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het

warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards

2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.

In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan

het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.

Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid

achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in

Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en

de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

geeft boeken en brochures uit die inspireren

tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!

Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!

Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

Klaas de Jong

Warmte in de nederlanden

Warmte- en Koudenetten in de praKtiJK

‘In 2011 ben ik ook in Roeselaere

en Helchteren geweest!’

Slimme labelsprong met geothermie Peter Heijboer, expert bij adviesbureau DWA, en Maurice

Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk, presenteerden

de uitkomsten van onderzoek van de werkgroep Techniek

& Innovatie naar warmtenetten in de bestaande bouw. De

sterke daling van de bouw van nieuwe huizen is een van de

belangrijkste redenen om te kijken naar de mogelijkheden

voor aansluiten van bestaande woningen. Uiteraard is het

potentieel met 7 miljoen bestaande woningen ook veel gro-

ter dan dat van de nieuwbouw.

“De grote kansen liggen vooral bij blokverwarming, be-

staande flatgebouwen met een centraal ketelhuis”, stelt

Peter Heijboer. Veel woningcorporaties hebben zich gecom-

mitteerd aan een grote labelsprong voor hun huurwoningen.

Voor bestaande flatgebouwen is het veel slimmer om een

deel van die labelsprong te behalen met levering van duur-

zame warmte dan alleen met gebouwgebonden maatrege-

len. Om een oude flat naar label A te krijgen met alleen ge-

bouwgebonden maatregelen is een erg kostbare verbouwing

nodig, waarbij de bewoners tijdelijk ook nog elders moeten

worden ondergebracht. “Door alleen de kosteneffectieve

woningmaatregelen te nemen, zoals isolatieglas, spouw-

isolatie en vervolgens de warmteopwekking te vergroenen

(met restwarmte, geothermie, etc.) kan je ook een label

A bereiken”, licht Heijboer toe. “Naast veel lagere inves-

teringen per woning heb je dan ook het voordeel dat de

bewoners gewoon kunnen blijven zitten.”

Warmte en emissierechten in ETS3In 2013 voert de Europese Unie onder de naam ETS3 een

nieuw systeem voor de handel in emissierechten in. Het

nu geldende ETS2 is nog gebaseerd op historische rechten

maar bij de opvolger zal het gaan om rechten op basis van

benchmarking. Een andere grote wijziging is dat er voor op-

wekking van elektriciteit geen gratis rechten meer worden

toegekend.

Een van de partijen die meegewerkt heeft aan de voorbe-

reiding van het nieuwe emissiehandelssysteem is onze deel-

nemer Ecofys. Michiel Stork van dit bedrijf probeerde ons

tijdens de jaarbijeenkomst in te wijden in de geheimen van

ETS3. Dat begint al met de eigen vaktaal van de emissiehan-

del. Zo is ‘carbon leakage’ een belangrijke kreet bij ETS3,

die voor buitenstaanders onbegrijpelijk is. Emissierechten

worden straks toegekend op basis van hoeveel CO2 die je per

eenheid product nodig hebt in een moderne fabriek, maar

dat is een probleem voor bedrijven die op de wereldmarkt

concurreren. Die zouden hun productie kunnen verplaatsen

naar een land buiten de EU en dan verplaatst de emissie

zich alleen maar. De emissie lekt weg naar buiten de EU

ofwel carbon leakage. Voor dergelijke bedrijven gelden an-

dere regels voor toekenning van rechten.

Een ander mooi vakwoord is ‘domestic offsets’. Het ETS

geldt alleen voor grotere installaties met een brandstof-

capaciteit van meer dan 20 MW en niet voor woonwijken

en kleinere bedrijven. Maar om iets te kunnen doen met

bijvoorbeeld het leveren van warmte door een fabriek aan

een woonwijk is het concept van domestic offsets bedacht.

Helemaal duidelijk zijn de regels hiervoor nog niet en bo-

vendien kan elke lidstaat hiervoor regels stellen. Bij de Ne-

derlandse politici is gelukkig aandacht voor dit onderwerp.

De stichting Warmtenetwerk wil in 2012 samen met Agent-

schap NL werken aan kennisoverdracht over warmtelevering

en ETS3.

NR 12. WINTER 2012 13

Page 14: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

14 WARMTENETWERK MAGAZINE

Warmte, biogas, CO2 en water uit GFTVan GFT maak je compost, een mooie bodemverbeteraar

die ook nog eens helpt tegen het broeikaseffect door opslag

van koolstof. Maar de afvalverwerkers in Nederland inves-

teren de laatste jaren fors in vergisters om ook nog eens

biogas uit het GFT te bereiden.

Willem Elsinga van bureau Beleidsplanning & Innovatie

presenteerde op de jaarbijeenkomst dat er nog veel meer

mogelijk is. Hij adviseerde De Meerlanden in Rijsenhout bij

de ombouw van een simpele composteerinstallatie tot een

unieke installatie. Die levert niet alleen compost en biogas

maar ook warmte, CO2 en bruikbaar water. Warmte en water

worden teruggewonnen uit de nacompostering. De warmte

wordt geleverd aan kassen in de omgeving. Dat geldt ook

voor de CO2 die vrijkomt bij de opwerking van het biogas tot

autobrandstof voor de trucks van De Meerlanden.

Voor de winning van warmte uit de composteertunnel wordt

de lucht uit de tunnel over een kunststof warmtewisselaar

geleid. Door het broeien van de compost is die lucht niet

alleen erg warm maar ook verzadigd met waterdamp. Bij de

warmtewinning komt niet alleen warmte maar ook veel wa-

ter vrij. Daar is ook weer een bestemming voor. Het water

dat condenseert op de warmtewisselaar gebruikt De Meer-

landen in haar sproeiwagens.

Elsinga vertelde, dat de warmtebenutting vrij lastig is om-

dat er in de zomer de grootste aanvoer van GFT is terwijl de

kassen juist in de winter de meeste warmte vragen. Dat pro-

bleem wordt nu aangepakt in een volgende investering. Er

wordt een opslag voor warmte in een waterhoudende zand-

laag in de bodem gerealiseerd. Voor het eerst zal water met

een temperatuur van 55 tot 60 graden op 80 meter diepte in

de bodem worden opgeslagen. De Meerlanden moest hier-

voor een speciale vergunning krijgen, want normaal is de

opslag in de bodem beperkt tot een maximum van 25 °C.

“Maar dan heb je een warmtepomp nodig en die verbruiken

veel energie”, aldus Elsinga.

Opslag op hogere temperatuur is dan ook een uiterst inte-

ressante ontwikkeling voor de warmtesector, die we in 2012

verder zullen volgen.

De presentaties van de jaarbijeenkomst zijn beschikbaar

op onze website www.warmtenetwerk.nl of

www.warmtenetwerk.be

Door de bouw van vergisters zal er in 2015 bij de

meeste Nederlandse GFT-verwerkers al biogas worden

gewonnen, maar het potentieel voor CO2-reductieis

veel groter, aldus Willem Elsinga. De meervoudige be-

nutting van stromen op De Meerlanden is daarvan een

mooi voorbeeld.

Stand van zaken en plannen vergisten gft

Page 15: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Grote belangstelling voor Warmtenetwerk VlaanderenEr zijn nogal wat verschillen tussen de regelgeving op het gebied

van energie in Nederland en Vlaanderen. Een sterk groeiende

belangstelling voor warmtenetten in België maakte de oprich-

ting van een Vlaamse groep binnen de stichting Warmtenetwerk

noodzakelijk. Op 8 november was de startbijeenkomst bij onze

deelnemer MIROM in Roeselare. De zestien deelnemers aan deze

bijeenkomst kwamen uit heel verschillende sectoren. Alle spe-

lers op het gebied van warmte waren vertegenwoordigd vanaf

gemeentes tot aannemers en exploitanten van warmtenetten.

Er was grote overeenstemming over de noodzaak om actief te

worden voor het gebruik van restwarmte en duurzame warm-

te. Net als tot voor kort in Nederland stimuleert de Belgische

overheid eigenlijk alleen de opwekking van groene stroom en

is warmte nog onbekend terrein. De stimulering van duurzame

elektriciteit met certificaten lijkt echter te kostbaar te worden.

Om de afspraak binnen de EU van 13 % duurzaam op eindver-

bruik in 2020 te kunnen halen is inzet op warmte nodig.

De werkgroep wil met het Vlaams Energie Agentschap kijken

naar knelpunten in de huidige regelgeving. Vanuit Roeselare is

al één knelpunt opgelost. Het Vlaamse parlementslid Michèle

Hostekint, die ook voorzitter van de gemeenteraad van Roe-

NR 12. WINTER 2012 15

Symposium in Vlaams Parlement op 27 januari:Warmtenetten in Vlaanderen - Back to the future

Programma

12.30-13.00: Ontvangst met broodjes

13.00-13.10: Inleiding door dagvoorzitter Michèle Hostekint

13.10-13.40: Technische evoluties in warmtenetten Stijn De Roo, 3E

13.40-14.00 Het warmtebeleid in Nederland Klaas de Jong, stichting Warmtenetwerk

Lokale cases in Vlaanderen14.00-14.20: Restwarmtevalorisatie Haven van Antwerpen14.20-14.40: Warmtenet in de praktijk – case MIROM

14.40-15.00: HEAT – Energieclusters Antwerpen

selare is, zorgde ervoor dat de wettelijke verplichting om een

aardgasnet aan te leggen in een nieuwbouwwijk voortaan niet

geldt als er een warmtenet komt.

Waarschijnlijk zal MIROM als eerste van deze aanpassing in de

wet profiteren, want dit bedrijf wil een geplande wijk met 120

woningen aansluiten op haar warmtenet.

Er zijn naast het net in Roeselare bestaande warmtenetten in

Gent en Brugge en hier en daar kleine netten. Er lopen meerdere

plannen waaronder in Antwerpen en Leuven. Paul de Rache van

Havenbedrijf Antwerpen stelde dat hergebruik van restwarmte

met de invoering van de nieuwe Efficient Energy Directive een

harde noodzaak wordt voor de verdere ontwikkeling van indu-

striegebieden.

Een tweede bijeenkomst met 25 deelnemers is onder voorzit-

terschap van Koen van Overberghe op 21 december gehouden

in de Big Blue in Zaventem. De onjuiste verwerking van warm-

televering in de EPB, de Vlaamse energieprestatienorm voor

gebouwen, is als belangrijkste knelpunt aangemerkt. Hier zal

in komende tijd aan worden gewerkt. Verder is het de bedoe-

ling is om in het voorjaar in Vlaanderen een warmtecongres te

organiseren.

15.00-15.15: Aanbevelingen vanuit het parlement voor

een doorbraak rond warmtenetten

Bart Martens,

Vlaams volksvertegenwoordiger

15.15-16.00: Paneldiscussie, moderator Bart Martens

16.00-16.15: Slotwoord

door minister Freya van den Bossche

16.15-17.00: Receptie

De toegang is gratis, maar inschrijving vooraf op

www.mikadoweb.be is noodzakelijk.

De bijeenkomst wordt gehouden in zaal de Schelp in het

Vlaams Parlement te Brussel.

De Vlaamse volksvertegenwoordigers Michèle Hostekint en Bart Martens hebben het initiatief genomen voor een bijeenkomst over de kansen voor warmtenetten in Vlaanderen. De organisatie wordt verzorgd door het discussieplatform voor duurzame ontwikkeling MIKADO.

Page 16: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

16 WARMTENETWERK MAGAZINE

Studiereis naar Dresden 4-6 juni

Unieke stad met warm hartDe eretitel ‘Florence aan de Elbe’ kan de hoofdstad van

de deelstad Saksen weer met recht dragen na de voltooide

herbouw van de binnenstad met als hoogtepunt de

Frauenkirche. Maar Dresden heeft ook een warm hart als het

gaat om energie. Met 120.000 woningen en 5.700 zakelijke

panden aangesloten op het warmtenet van DREWAG is

warmtelevering dominant in deze stad met ruim een half

miljoen inwoners. De Technische Universiteit Dresden en

het researchinstituut ILK zijn actief met onderzoek en

ontwikkeling op het gebied van warmte- en koudetechniek.

Hotel de Saxe op koudenet NeumarktOp een schitterende locatie direct tegenover de beroemde

Frauenkirche staat Steigenberger hotel de Saxe. Evenals

de kerk en de andere gebouwen rond de Neumarkt is het

hotel een herbouwd monumentaal pand. Voor ons is het

ook om een andere reden een goede keus. Het hotel is

niet alleen aangesloten op het warmtenet van Dresden

maar ook op het koudenet Neumarkt dat in 2005 werd

aangelegd door DREWAG. De aansluiting van het hotel heeft

een koelvermogen van 550 kW. De koude wordt opgewekt

door absorptiekoelmachines die worden aangedreven door

warmte uit het warmtenet.

Bezoek aan energiebedrijf DREWAGHet energiebedrijf voor de stad Dresden heeft 300.000

klanten en levert elektriciteit, aardgas, warmte, koude

en drinkwater. Het bedrijf verzorgt ook diensten zoals

thermografie, renovatie en beheer van verwarmingsinstallatie

en is actief met elektrische auto’s. DREWAG heeft een omzet

van een half miljard euro en is voor 90 % eigendom van de

stad Dresden en voor 10% van Thüga.

Bij ons bezoek aan DREWAG krijgen we presentaties over

het warmtenet van Dresden en over de ontwikkeling van

koudenetten, waaronder dat op de Neumarkt. Vervolgens

bezoeken we de warmtekrachtcentrale op biogas in de wijk

Klotzsche.

Bezoek aan technische universiteitWarmtenetten in Duitsland hebben een certificaat waarop

staat vermeld hoe de verhouding is tussen het gebruik van

primaire energie voor warmte uit een cv-ketel en uit het

betreffende warmtenet. Elk warmtenet heeft een certificaat

met primaire energie ratio (PER).De systematiek voor

berekening van de PER-waarde van een net is ontwikkeld

door de afdeling werktuigbouw van de technische

universiteit van Dresden. Certificering van warmtenetten

is een van de activiteiten van TU Dresden waar men ook

werkt aan onderzoeken op het gebied van warmte zoals het

project LowEx over warmtenetten op lage temperatuur.

Bezoek aan researchinstituut ILKILK Dresden is een onafhankelijk onderzoekinstituut

op het gebied van lucht- en koudetechniek met 120

medewerkers. Absorptiekoeling is een belangrijk thema bij

ILK en in het project COACh ontwikkelt men momenteel

absorptiekoelmachines met luchtgekoelde condensor.

Voor opslag van warmte en koude lopen meerdere projecten

zoals bereiding en opslag van vacuümijs en opslag van

warmte met PCM’s (phase change materials) voor hoge

temperaturen.

Dresden vanaf oever Elbe

Page 17: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 17

ProgrammaMaandag

16.50 vertrek vanaf vliegveld Düsseldorf

• Diner in Sophienkeller

Dinsdag • Bedrijfsbezoek DREWAG

• Excursie warmtenet Klotzsche met

groene warmte uit biogas

• Stadswandeling en diner

• Concert Sachsische Staatskapelle in de Semperoper

Woensdag

• Bezoek TU Dresden

• Bezoek researchinstituut ILK

19.50 aankomst op vliegveld Düsseldorf

DeelnamekostenVoor deelname aan de studiereis betalen medewerkers van

deelnemende organisatie 875 euro per persoon en niet-leden

975 euro per persoon.

De prijs is inclusief vliegreis, hotel, ontbijt, lunch en diner,

excursies en een kaartje voor het concert in de Semperoper.

Dresden Courtyard

DREWAG

Page 18: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

18 WARMTENETWERK MAGAZINE

Steun voor productie van groene warmteSubsidie voor productie van warmte in de SDELang was het Nederlandse overheidsbeleid bij duurzame

energie uitsluitend gericht op opwekking van elektriciteit.

Na de invoering van een warmtebonus bij elektriciteit

uit biomassa en subsidie voor groengas is in 2012 warmte

als nieuwe categorie ingevoerd in de SDE (Steunregeling

Duurzame Energie). De stichting Warmtenetwerk was in

2011 actief betrokken bij de marktconsultatie voor de

SDE 2012. Onze inbreng richtte zich op de berekening van

de correctiebedragen, de toevoeging van grootschalige

zonnewarmte en pyrolyse-olie en het gebruik van biogas.

Het ministerie van Economie, Landbouw & Innovatie heeft

voor 2012 tarieven vastgesteld voor warmte uit geothermie,

het stoken van vaste en vloeibare biomassa en biogas en

voor zonnewarmte. Daarnaast zijn ook tarieven vastgesteld

voor warmtekrachtkoppeling met geothermie, biomassa en

biogas. Opmerkelijk bij warmtekracht is dat elektriciteit en

warmte gesommeerd worden voor het basistarief. Daardoor

zijn elektriciteit uit biomassa en geothermie zonder

warmtebenutting niet meer haalbaar.

Omdat in 2012 er bij overtekening van het budget op

volgorde van laagste kosten per eenheid energie zal worden

afgehandeld, maken warmteprojecten goede kansen in

de SDE 2012. Productie van duurzame warmte is over het

algemeen goedkoper dan van elektriciteit en groen gas.

Aanvraagformulieren, regels en tarieven zijn te vinden op

www.agentschapnl.nl Aanvragen in de eerste fase van de SDE kunnen vanaf 13

maart worden ingediend.

Vlaams Actieplan Groene WarmteEvenals in Nederland was ook in Vlaanderen het beleid bij

duurzame energie volledig gericht op elektriciteit. Maar met

het Actieplan Groene Warmte wordt in 2012 in Vlaanderen

een begin gemaakt met steun voor de productie van groene

warmte. Door de Vlaamse Regulator voor de Elektriciteits-

en Gasmarkt (VREG) zullen jaarlijks twee calls worden

georganiseerd voor het indienen van projecten met een

warmtevermogen groter dan 1 MW. De maximale steun is 6

euro per MWh warmte.

Het Vlaamse actieplan ondersteunt niet alleen de productie

van duurzame warmte, maar ook de benutting van

restwarmte uit de industrie.

VITO heeft berekend dat groene warmte tweederde van de

doelstelling van Vlaanderen op het gebied van duurzame

energie zal verzorgen in 2020. België heeft binnen de EU

zich vastgelegd op een aandeel van 13 procent duurzaam op

het eindverbruik van energie.

Eindhoven levert al groene warmte aan EssentDe gemeente Eindhoven heeft in 2011 in de wijk Meerhoven

een warmtekrachtcentrale gerealiseerd die snoeihout als

brandstof gebruikt. Op het congres van Warmtenetwerk met

de projectgroep Biomassa & WKK op 3 november was de

centrale al in proefbedrijf. Inmiddels levert de gemeente

Eindhoven groene warmte aan bestaande warmtenetten

van Essent Local Energy Solutions in Meerhoven en zal men

ook nieuwbouw in deze wijk aansluiten op de centrale.

Eindhoven maakt gebruik van de SDE-regeling van 2009,

waarin voor elektriciteit uit biomassa al een warmtebonus

was ingevoerd.

Excursie naar snoeihout-centrale Meerhoven.

Biocentrale Meerhoven(foto Peter de Koning)

Page 19: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

NR 12. WINTER 2012 19

Warmteleiding naar het hart van Milaan

Terwijl wij ons afvragen hoe je in een historische binnenstad een warmtenet aanlegt, rolt het Italiaanse energiebedrijf A2A in een razend tempo een warmtenet uit in het oude Milaan. Met de aansluiting van het paleis van justitie is men in 2012 de beroemde dom van Milaan tot op 500 meter genaderd. Een forse leiding met een diameter van 500 mm is aangelegd om de warmte van het net van de wijk Canavese naar de binnenstad te brengen. Die leiding heeft een behoorlijke lengte want de afstand tussen warmtecentrale Canavese en de Dom is hemelsbreed bijna vijf kilometer.

In 5 jaar van 265.000 naar 630.000 inwoners op warmte De prestaties van A2A, dat ook warmtenetten bezit in

Brescia, Bergamo en Varese, zijn ronduit verbazingwekkend.

Aan het begin van de negentiger jaren startte men met

warmtelevering in Milaan en eind 2010 bediende men al

265.000 inwoners. In 2015 moeten dat er meer dan 600.000

zijn op een totale bevolking van 1,3 miljoen!

A2A is zowel in energie als afvalverwerking actief. Warmte

uit afvalenergiecentrales zorgt dan ook voor een groot deel

van de warmte in de warmtenetten van A2A. In Milaan

heeft men twee afvalenergiecentrales in bedrijf en er

is een nieuwe centrale in aanbouw. Maar op dit moment

zijn er verschillende warmtenetten die nog niet onderling

gekoppeld zijn. Dat gaat wel gebeuren maar nu heeft elk net

een eigen warmtecentrales en er worden nog wijkcentrales

bijgebouwd. Twee van deze wijkcentrales halen sinds enkele

jaren warmte uit water.

Canavese: warmte uit waterDe stad Milaan heeft een grondwaterprobleem. Dat is het

gevolg van een ongebreidelde onttrekking van grondwater in

de zeventiger jaren door bedrijven. De onttrekking is door

de overheid sterk ingeperkt, maar de waterhuishouding is

verstoord geraakt. Nu moet de gemeente een teveel aan

water wegwerken. In de warmtecentrale van Canavese

gebruikt men dit grondwater nu als warmtebron. De

temperatuur van het water is 15 ºC.

Een speciale warmtepomp met een warmtevermogen van

maar liefst 15.000 kW onttrekt warmte uit het grondwater

en brengt de warmte op een bruikbare temperatuur van

85 ºC. Deze bijzondere warmtepomp is het gebouwd door

het Zwitserse bedrijf Friotherm en is voorzien van een

centrifugaalcompressor met compressie in twee trappen.

Voor elke kilowattuur elektriciteit, die de compressormotor

verbruikt, levert de warmtepomp 3 kilowatturen warmte

op 85 ºC. Een indrukwekkende prestatie gezien de lage

temperatuur van de warmtebron.

Toch is de warmtecentrale van Canavese geen grote

stroomverbruiker, maar levert men juist elektriciteit

aan het net. Naast de enorme warmtepomp staan drie

warmtekrachtunits die gezamenlijk 15.000 kW elektrisch

vermogen kunnen leveren. De Rolls Royce gasmotoren

zijn evenals de warmtepomp in 2009 gebouwd en hebben

een bijzonder hoog elektrisch rendement van 47 % en

een moderne rookgasreiniging om de uitstoot van NOx te

minimaliseren. Het totaal energetisch rendement van

de warmtekrachtunits benadert 90 %. Dankzij het hoge

rendement van de gasmotoren heeft de elektriciteit voor de

warmtepomp een heel lage emissie van CO2.

Canavese geraamte oude gasopslag. Dom van Milaan

Page 20: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

20 WARMTENETWERK MAGAZINE

Naast de warmtecentrale staan twee grote warmtebuffers,

die tijdelijke overschotten aan warmte kunnen opslaan.

De modern vormgegeven centrale en de warmtebuffers

vormen een fel contrast met het geraamte van een enorme

gashouder, waarin vroeger stadsgas werd opgeslagen. Het

geheel symboliseert het einde van het gastijdperk en de

toekomst van warmte.

Stad Milaan wil betere luchtkwaliteit De groei van het warmtenet is vastgelegd in een convenant

tussen A2A en de gemeente Milaan. Uiteraard spelen

energiebesparing en reductie van CO2 een belangrijke rol

voor de gemeente, maar verbetering van de luchtkwaliteit

is voor Milaan misschien wel de hoofdreden om over te gaan

op warmte. De stad ligt in de Povlakte waar alle kwalijke

stoffen uit schoorstenen blijven hangen bij mooi weer. Het

is wel aan A2A om de eigenaren van woningen, kantoren en

dergelijke te overtuigen van het nut van warmte. Maar als

je zoals het paleis van Justitie nog op olie stookt, is het wel

zo makkelijk en voordelig om op warmte over te gaan.

De groei van het warmtenet brengt ook een enorme

behoefte aan meer productievermogen voor warmte met

zich mee. A2A is nu van plan om een warmtetransportleiding

te leggen tussen de stad en haar grote elektriciteitscentrale

bij Milaan. Dat is een tracé van maar liefst 35 kilometer. De

centrale met twee gasturbines en een stoomturbine haalt

nu een elektrisch rendement van 55 %. Voor de aftap van

stoom voor het warmtenet wil men een extra stoomturbine

plaatsen om het verlies aan elektriciteitsproductie te

minimaliseren.

Warmtepomp

Warmtebuffers

Centrale

Page 21: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

Agenda 2012

NR 12. WINTER 2012 21

26 januari Fernwärme-Forum Energiestragie Schweiz in Biel(CH) www.fernwaerme-schweiz.ch

27 januari Symposium ‘Warmtenetten in Vlaanderen’ te Brussel www.mikadoweb.be

31 januari Workshop ‘Kan groen gas nog concurreren met moderne WKK op biogas?’ www.biowkk.eu

2 februari Masterclass ‘collectieve warmte & koude’ te Rotterdam www.masterclass.eneco-events.nl

6-10 februari Vakbeurs VSK 2012 in Jaarbeurs Utrecht www.vsk.nl

14 februari Praktijkdag Bioenergie te Lelystad met excursies naar warmtenetten in Lelystad en Zeewolde www.praktijkdagbioenergie.nl

17 februari 1e Geothermie Manifestatie in Delft Congres over diepe aardwarmte in bestaande bouw SKB, Platform Geothermie, Warmtenetwerk, TNO en TU Delft http://skbodem.nl/project/42

1-2 maart GeoTherm expo & congres in Offenburg www.geotherm-offenburg.de

21-22 maart Conferentie ‘Lokaal Duurzaam Energiebedrijf’ in Bunnik www.iir.nl/energy/event

17-19 april Vakbeurs Energieeffizienz en AGFW-dagen in Erfurt(D) Beurs over wkk, warmtenetten en decentrale opwekking en congres van Duitse warmtenetvereniging AGFW www.eneff-messe.de

26-27 april Congres ‘Renewable District Heating & Cooling’ in Kopenhagen Euroheat & Power en Europees RHC Platform www.conference2012.eu

3-4 mei Cogen Europe Annual Conference in Brussel www.cogeneurope.eu

4-6 juni Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden www.warmtenetwerk.nl

25-27 juni AEBIOM European Bioenergy Conference in Brussel

www.aebiom.org/conference2012

Page 22: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

22 WARMTENETWERK MAGAZINE

Deelnemersoverzicht 1 januari 2012

A Exploitanten van netten, warmteproducenten en financiers Afval Energie Bedrijf AmsterdamAtteroAVR Van GansewinkelCofely Energy SolutionsCogas DuurzaamDuurzame Energievoorziening Veenendaal-OostE.ON BeneluxEneco Warmte & KoudeEssent Local Energy SolutionsGMB Beheer (cluster slibverwerking) HVCenergieING Groen FinancieringenMilieuzorg Roeselaere en Menen (MIROM)Mijnwater HeerlenNUON WarmteSITA ReEnergyStadsverwarming PurmerendTwence Afval en EnergieWarmCO2

Warmtebedrijf RotterdamWarmtenet Hengelo

B Aannemers en installateurs

BaasBAM InfratechniekDenysDura Vermeer Ondergrondse InfraFeenstra Warmte Totaal ZorgVan Gelder KLMGMB Beheer (cluster civiel) A. Hak WestVan den HeuvelHeijmans Infra TechniekJoulzMarconi OranjeNijkamp AannemingSiers Leiding- MontageprojectenStrukton WorksphereVB ProjectsVisser & Smit Hanab

Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be

C Fabrikanten en leveranciers van componenten

BTG BioliquidsCarrier AirconditioningDanfoss Energie SystemenDykaGEA GrassoGeveke Technical SolutionsGreenchoiceHermans TechniekHR WooncomfortHSFIsoplus BeneluxKamstrupKapp NederlandKorex Air-SepLandis+GyrLOGSTOR NederlandNIBE EnergietechniekProfilplast PipesystemsRedenkoSamson RegeltechniekTCBThermaflexWatts MicroflexWeijers WaalwijkWILO PompenWMS Warmtemeterservice

D Adviseurs en ingenieursbureaus

ARN Remondis ConsultingBanning AdvocatenRTB De BeijerBird & BirdCarbonMattersCCS Cornelissen Consulting ServicesDeernsDOZ energieregieDriven By ValuesDWA installatie- en energieadviesEcofysEDO AdviesEkwadraat AdviesE-STERGreenvis Energy SolutionsGrontmij NederlandHoStIF TechnologyIngeniaIngenieursbureau XYZInnoforteKEMAKIWADe Kleijn Energy ConsultingDe KlikKWA BedrijfsadviseursLiandonLievenseRebelGroupRotterdam EngineeringRoukemaRoyal HaskoningSustas ManagementT&A SurveyTauwTebodinTeus van Eck Klimaat & EnergieToMM Advies

E Universiteiten en kennisinstituten Avans HogescholenDeltaresEnergieprojecten.comHogeschool ZuydKWR Water Cycle ResearchTU DelftUniversiteit van GentUniversiteit Twente

G (semi-) Overheden Brabant WaterGemeente AlkmaarGemeente AmsterdamGemeente ArnhemGemeente BredaGemeente DelftGemeente DordrechtGemeente EindhovenGemeente GroningenGemeente HaarlemGemeente HeerlenGemeente LeeuwardenGemeente RotterdamGemeente UtrechtGemeente ZaanstadGemeente ZeewoldeGroningen SeaportsProvincie GelderlandProvincie Noord-BrabantProvincie OverijsselProvincie Zuid-HollandStadsgewest HaaglandenWaterbedrijf Groningen

H Brancheorganisaties

Cogen NederlandCogen VlaanderenStichting Duurzaam OosterhoutKoninklijke VNPVereniging Afvalbedrijven

F Woningcorporaties

Wonenbreburg Ymere

Page 23: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

ColofonWarmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting

Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om

het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik

van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het

Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding

voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en

voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website

www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw

gegevens aan [email protected]

RedactieKlaas de Jong

Tjitske Ypma

Jet Ceelen

Willeke Brandsma

blz 10-11: Nationaal Expertisecentrum Warmte van Agentschap NL

e-mail: [email protected]

Tel +31 65515 6484

Postadres:

Energieprojecten.com

Oosterslag 4

NL 8385 GW Vledderveen Dr

VormgevingWOUWontwerp te Steenwijk

Bestuur WarmtenetwerkHans Buitenhuis, DWA installatie- en energieadvies

Secretaris Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam

Voorzitter Gijs de Man, Essent Warmte

Penningmeester Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland

Jan Rooijakkers, Vereniging Afvalbedrijven

Leo Wartna, Visser & Smit Hanab

Secretariaat st. WarmtenetwerkPostbus 77

NL 1200 AB Hilversum

Tel +31 35 6838833

Deelname aan het WarmtenetwerkHet Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties,

die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie

is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de

organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer

te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het

secretariaat of een mailtje sturen naar [email protected]

Overname van artikelenHet copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust

bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk

en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met

bronvermelding.

www.warmtenetwerk.nlwww.warmtenetwerk.be

NR 12. WINTER 2012 23

Kroonprins opent project Waterschoon in SneekOp 18 november stelden prins Willem-Alexander en

burgemeester Apotheker formeel het project Waterschoon

in Sneek in bedrijf. Dit project voor 230 woningen in

de wijk Noorderhoek is een combinatie van decentrale

waterzuivering met opwekking van biogas en een warmte-

en koudenet met opslag in de bodem.

Partners in het project zijn woningstichting De Wieren.

Het Sneker bedrijf DeSah, gemeente Súdwest-Fryslân,

Wetterskip Fryslân en de Stichting Toegepast Onderzoek

Waterbeheer (STOWA).

Ter gelegenheid van de inbedrijfname werd een symposium

georganiseerd waar professor Braungart, de bedenker van

cradle to cradle, één van de sprekers was.

Page 24: Warmtenetwerk Magazine Winter 2012

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie