Warmte in de Nederlanden

Klaas de Jong Warmte in de nederlanden

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie. Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun aan producenten van groene warmte. Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards 2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

geeft boeken en brochures uit die inspireren tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

Klaas de Jong

Warmte in de nederlandenWarmte- en Koudenetten in de praKtiJK

‘In 2011 ben ik ook in Roeselaere

en Helchteren geweest!’

Warmte IN De NeDerlaNDeNWarmte- eN kouDeNetteN IN De praktIjk

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

Deze tweede herziene druk is mogelijk gemaakt door de steun van de stichting Warmtenetwerk

Tekst: Ing. Klaas de Jong, met medewerking van Stichting Warmtenetwerk

Vormgeving: WOUWontwerp, Steenwijk

Druk: Zalsman Grafische Bedrijven, Zwolle

Uitgave: mauritsgroen•mgmc

© 2011 Klaas de Jong 1e druk 2010 – 6.500 ex.

ISBN/EAN: 978-90-78171-00-3

klaas De joNg

Warmte IN De NeDerlaNDeNWarmte- eN kouDeNetteN IN De praktIjk

• Voorwoord

1 Verwarrende eenheden: • Wat is een Gigajoule?• Hoe meet je warmte?

2 Warmte in de Nederlanden• De Nederlandse energiebalans • Energieverbruik Vlaanderen• Warmteverbruik per sector• Energieverbruik voor koeling• Hoe lang heeft Nederland nog aardgas?• Energieverbruik en milieu• Wat is het beste energiesysteem?• Subsidie op duurzame warmte• Duurzame warmte in SDE+• Vlaams Actieplan Groene Warmte• Restwarmte en duurzame warmte• IPO Nationale Routekaart Restwarmte

3 Exergie en Trias Energetica • Exergie; de kwaliteit van energie • Exergieplanning• De Trias Energetica• Slimme koppeling op Moerdijk• Extreem koele warmteleiding op de Maasvlakte

4 Warmtenetten in Europa• Stadsverwarming is niet typisch Russisch• Denemarken enige netto exporteur van energie • Helsinki groot in warmte en koude• Parijs is voorloper met geothermie en koudenetten

• Wenen in 40 jaar van nul naar warmtering rondom de stad• Kwaliteitscertificaat voor Zweedse warmtenetten• Varberg schakelt over van aardgas op industriewarmte• Duitsland stimuleert warmtenetten per wet• VW verwarmt Wolfsburg• Europese organisaties• EU zet in op warmtenetten en warmtekracht• Energy Efficiency Directive• ETS3 verandert energiemarkt 5 Warmtenetten in de Nederlanden• Vanaf 1923 in Utrecht• Omvang• Overheidsbeleid• Lagere overheden• Amsterdams beleid ‘warmte tenzij’ succesvol• Rotterdam de grootste• De langste warmteleidingen van Nederland• Warmteleiding door IJmeer naar Almere• Dorpsgemeente met eigen warmtebeleid• ‘t Groene Net Limburg• Leeuwarden coördineert warmte

6 Bijzondere warmteklanten • Paleis Noordeinde en het torentje• Warme douche voor topvoetballers• Cultureel erfgoed stoomschip Rotterdam• Beeld en Geluid op het Mediapark• Het kasteel van Hamlet

7 Wijkcentrales met uitstraling• Het koeltorengebouw van Mijnwater Heerlen• Houtcentrale Meerhoven

7

8

9

1011

12131415

1617

181920

21

2223242526

27

28

29

3031

323334

35

36373839

404142434445

464748

Inhoudsopgave

• Stadshaard voor Roombeek in Delftsblauw• Een waterkristal voor duurzame koude• De Eco Zathe bij buurtschap Techum

8 De toekomst van warmtedistributie• Manifest 2020: 2 x 200 PJ• Hebben nieuwbouwwoningen nog warmte nodig?• Verduurzaming bestaande bouw• Energie in de glastuinbouw van de toekomst• Warmte van en voor de industrie• Afval is heel veel energie• Warmtenetten van de toekomst• Nieuwe organisatievormen; lokaal samenwerken

9 De toekomst is al begonnen• Warm water van 2.100 meter diep voor 4.000 woningen in Den Haag• Decentrale waterzuivering met warmte/koude in Sneek• Leerpark in Dordrecht• Roeselaere zet zomerwarmte om in stroom• Enschede verduurzaamt in één klap equivalent 20.000 woningen• Warmte uit GFT• Purmerend: Stadsverwarming 2.0

10 Innovatie en werkgelegenheid• Smart grids• Leidingen leggen zonder graven• Zuidas heeft leidingen en kabels in tunnel• ‘Smart climate grid’ Roosendaal• Warmte-units inregelen met bluetooth• Woning koelen met warmte• Warmtenet Hengelo innoveert met lokale bedrijven• Warmte kartonfabriek via thermo-akoustische generator naar bronnenbad

• Werkgelegenheid• Stoomlevering verlaagt energierekening industrie

11 Praktijkvoorbeelden bewijzen kracht van warmtenetten• Warmte vers van de koe • Oostelijke Handelskade koelt met IJwater• Papierfabriek in Maastricht bron van energie• Zoneiland in Almere• Industriewarmte en CO² voor glastuinbouw in Terneuzen• Groene warmte vervangt stookolie in Park Molenheide• Warmteleiding gaat binnenstad Alkmaar in• Rioolwaterzuivering verwarmt woonwijk in Apeldoorn• Openbaar stoomnet op industrieterrein Delfzijl• Betonfabriek verwarmt al vanaf ’93 zwembad Meppel

12 Een stappenplan naar een duurzamere regio• 10 Stappen

13 Stichting Warmtenetwerk• Doelstelling• Werkgroepen• Warmtenetwerk Magazine• Digitale nieuwsbrief• Congressen, excursies en studiereizen• Sprekershoek• Deelnemersoverzicht

• Nawoord

• Over de schrijver

• Verantwoordingenillustraties

4950

52535455

56

57

5859

60

6162

63

64656667

686970

71

72

737475767778798081

8284

8687

8890

92

94

96

6 Voorwoord

VoorwoordBij de tweede drukDe belangstelling voor dit boek heeft de verwachting overtroffen, zodat precies na een jaar een tweede druk kon uitkomen. Bij deze herdruk heb ik de kans waargenomen om nog meer informatie op te nemen en waar nodig de tekst bij te werken. Op het gebied van overheidsbeleid is er in 2011 ontzettend veel gebeurd zowel in Den Haag als in Brussel. De belangstelling voor warmte is bij de beleidsmakers in Nederland en Vlaanderen en bij de Europese Unie sterk toegenomen. Dat is gunstig voor de warmtesector.

In de tweede druk is informatie opgenomen over de warmtewet, subsidies voor duurzame warmte, normen voor energieprestatie, de Energy Efficiency Directive en nieuwe regels bij de emissiehandel in ETS3.

In de tweede druk is ook informatie opgenomen over Vlaanderen en er zijn twee Vlaamse praktijkvoorbeelden te vinden in hoofdstuk 11. Vanwege de toevoeging van Vlaanderen is de titel van het boek ietsje aangepast. ‘Warmte in de Nederlanden’ is het nu.

Ik wens u veel leesplezier,

Klaas de Jong

7

Bij duurzame energie denken we haast automatisch aan windturbines en zonnepanelen, maar dit boek laat zien dat er ook nog een heel andere wereld is. We verbruiken in Nederland drie maal zoveel energie voor onze warmtevoorziening als voor elektriciteit. Het wordt hoog tijd dat we aan de verduurzaming van deze warmtevraag meer aandacht besteden.

De levering van duurzame warmte en restwarmte met behulp van warmtenetten is daarbij een beproefde methode. Dit boek bevat daarvan een groot aantal fraaie praktijkvoorbeelden. Zo komen we niet alleen het oudste warmtenet van Nederland tegen in Utrecht, maar ook moderne varianten zoals in Leeuwarden waar koeien een woonwijk verwarmen of in Apeldoorn waar biogas afkomstig van een rioolwaterzuivering wordt gebruikt voor verwarming van woningen. Het rioolwater uit deze woningen wordt gezuiverd in de waterzuivering, waarna het daarbij geproduceerde gas weer kan worden gebruikt. Met recht een prachtige, lokale kringloop.

Ook is een aantal buitenlandse voorbeelden opgenomen in het boek die als inspiratie kunnen dienen. Zo zijn in Denemarken 60 % van alle woningen aangesloten op een warmtenet en daarmee wordt zo een enorme energie-efficiëntie bereikt.

Er blijkt zo nog veel mogelijk te zijn op het gebied van verduurzaming van de warmtevoorziening in Nederland. Stakeholders als gemeenten, woningcorporaties, projectontwikkelaars en warmtebedrijven zullen daarbij intensief moeten gaan samenwerken. Een samenwerking die begint met inspiratie. Inspiratie op basis van de praktijkvoorbeelden in dit boek.

Gijs de Man Voorzitter stichting Warmtenetwerk

8 1 Energie: verwarrende eenheden

Een paar eenheden komen elke Nederlander bekend voor: de kilowattuur ofwel kWh voor je elektriciteitsverbruik en de kubieke meter ofwel m³ voor je aardgasverbruik. De afreke-ning in m³ van aardgas is een echt Nederland-se eigenaardigheid. In Duitsland en veel an-dere Europese landen rekent men niet alleen elektriciteit maar ook aardgas af in kWh. Zo weet je hoeveel energie er in je aardgas zit en bovendien kun je verbruiken goed verge-lijken. In Duitsland is de verbrandingswaarde van aardgas namelijk niet overal hetzelfde. Er zijn gebieden met hoogcalorisch gas uit Rus-land en Noorwegen en met laagcalorisch gas afkomstig uit Slochteren. In Nederland ken-nen we behalve voor enkele superverbruikers alleen laagcalorisch aardgas. Dat heeft een historische oorzaak. Het Slochterengas heeft een lager methaangehalte dan andere gasvel-den in Europa en onze gasvelden op de Noord-zee. Tegenwoordig levert het Slochterenveld niet meer al het gas in Nederland en zou je zonder maatregelen wisselende kwaliteit krij-gen. Om dat te voorkomen mengt de Gasunie wat stikstof bij het geïmporteerde gas en het Noordzeegas om het op Slochterenkwaliteit te brengen. De verbrandingswaarde van ons aardgas is daardoor 8,79 kWh per m3 en als je ook alle waterdamp uit de schoorsteen door condensatie zou omzetten in warmte zou je op 9,77 kWh komen.

1000 = Kilo 1.000.000 = Mega 1.000.000.000 = Giga1000 x Giga = Tera1.000.000 x Giga = PetaUhm, 1000

x 1.000.000.000 =

1.000.000.000.000.000.000

en dan weer x 1.000.000.000

is dan dus een ...

1 Energie: verwarrende eenheden

9

Hoeveel energie je daadwerkelijk haalt uit aardgas, dat is afhankelijk van het rendement van de verbrandingsinstallatie. De modern-ste hr-ketels, die ook de waterdamp in de schoorsteen optimaal condenseren, kunnen in het laboratorium zelfs 106 % halen op de onderwaarde van 8,79 kWh/m³. In de dage-lijkse praktijk is dat lager, omdat bij starten en stoppen om veiligheidsredenen de ketel wordt geventileerd, wat warmteverlies geeft en de warme ketel bij stilstand ook warmte verliest.Hoeveel energie je uit een m³ aardgas haalt, is dus niet precies te zeggen. Dat is een verschil met de levering van elektriciteit en warmte. De meter registreert alleen de daadwerkelijk afgenomen energie. Hoewel in verschillende Europese landen ook warmte in kWh wordt gemeten, doen we dat in Nederland meestal in Gigajoules ofwel GJ. Eén GJ komt overeen met 278 kWh. De oorsprong van deze eenheid is de Joule. Die is in de praktijk te klein om mee te werken. Het voorvoegsel giga wil zeg-gen, dat het gaat om een miljardvoud. Kilo staat voor duizendvoud en mega voor mil-joenvoud. Maar het kan nog extremer; tera is duizendmaal giga en peta is een miljoen maal giga. De eenheid PJ ofwel petajoule wordt vooral voor het verbruik van landen gebruikt. Nederland verbruikt per jaar in totaal ruim 3.200 PJ aan energie.

Hoe meet je warmte?Het warmteverbruik kan tegenwoor-dig perfect worden geregistreerd met elektronische warmtemeters. Met ul-trasone geluidsgolven wordt de snel-heid van het water in de aanvoerbuis gemeten en met temperatuursenso-ren de afkoeling van het water. Met deze gegevens rekent de warmteme-ter uit hoeveel kWh of GJ er is afge-nomen. Daarmee weet je exact hoe-veel warmte je hebt verbruikt.In plaats van ultrasone meting wordt ook nog wel net als bij de meters voor drinkwater een vleugelrad gebruikt om te bepalen hoeveel water door de leiding gaat. Door vervuiling en slij-tage kunnen deze na verloop van tijd onnauwkeurig worden en een te laag verbruik weergeven.

De snelheid van het water wordt gemeten met geluidsgolven (ultrasoon).

Warmtemeter met temperatuurvoelers in aanvoer en retour.

10 2 Warmte in de Nederlanden

2 Warmte in de Nederlanden

3.232 PJEnergie

18% Grondstof

18% Transport

40% Warmte

24% Elektriciteit

18 % Transport 18 % Grondstof

4

0 %

War

mte 24 % Elektriciteit

‘Ik dacht dat elektriciteit het belangrijkste was...’

‘Joh, we gebruiken veel meer

energie voor warmte!’

Primaire energiebalans Nederland

3.232 PJEnergie

40% Warmte

24% Elektriciteit

3.232 PJEnergie

18% Transport 18% Grondstof

40%

W

armte

24% Elektriciteit

Energiegebruik (PJ)Vlaamse huishoudens in 2009

KolenBiomassaElektriciteitAardgasStookolie

0 50 100 150 200 250 (bron MIRA)

Energieverbruik (PJ)Vlaamse huishoudens in 2009

11

De Nederlandse energiebalansIn totaal verbruikt Nederland per jaar ruim 3.200 Petajoule (PJ) aan primaire energie. Dat komt overeen met de energie van 110 miljard m3 aardgas. Warmte is goed voor maar liefst 40 % van het primaire energieverbruik van Nederland. Dat is veel meer dan voor opwekking van elektriciteit (24 %) en ook veel meer dan voor het verbruik voor transport (18 %) en voor gebruik als grondstof in de industrie (18 %). Het aandeel grondstoffen is in Nederland door de grote chemi-sche industrie veel groter dan gemiddeld in de EU. Bij elektriciteit is er een groot verschil tussen primaire ener-gie en eindverbruik. Van de primaire energie, die de centra-les verbruiken, komt gemiddeld maar 40 % in de vorm van elektriciteit terecht bij de eindverbruiker.

Warmteverbruik per sectorBij warmte denken we al gauw aan de gasketels in woningen, maar uiteraard gebruiken industrie, glastuinbouw, ziekenhuizen, zwem-baden, etc. ook veel warmte. Ruwweg de helft van het primaire energieverbruik voor warmte gaat naar de industrie. Het gaat dan meestal om proceswarmte op hogere temperatuur. Opwekking van stoom en aardgas voor drogers zijn in de industrie grote posten.Bij verwarming van woningen, kantoren en kassen is geen hoge temperatuur nodig. Afgezien van het forse aandeel warmtekracht-koppeling in de glastuinbouw wordt in Nederland toch overwegend de hoogwaardige brandstof aardgas ingezet voor verwarming. Een kwart van de energie voor warmte gaat naar de huishoudens en een kwart naar overig verbruik.Het totale verbruik voor warmte is 1.200 PJ en dat komt overeen met de energie-inhoud van ruim 40 miljard m3 aardgas. Van de totale primaire energie gaat bijna 60 % naar de industrie, maar dat is wel inclusief het verbruik als grondstof. Doordat Ne-derland een sterke chemiesector heeft, ligt het aandeel grondstof-fen bij ons relatief hoog t.o.v. andere Europese landen.

Energieverbruik voor koelingIn de statistieken is koeling een verborgen post. Aangenomen wordt, dat ongeveer 7 % van het elektriciteitsverbruik naar koelmachines en airco’s gaat. Het gaat dan ruwweg om 60 PJ primaire energie. Aangenomen mag worden, dat een groot deel naar koelmachines in de industrie en naar koelen vrieshuizen gaat. Een snelle groeier is de koeling van datacenters. In de gebouwde omgeving gaat het vooral om klimatiseren van kantoren en ziekenhuizen.

Energieverbruik VlaanderenVlaanderen staat door haar bevolkingsdichtheid en export gerichte industrie aan de top in de lijst van meest energie-intensieve regio’s in de Europese Unie. De door VITO opge-stelde energiebalans geeft voor 2009 1.533 PJ. Hiervan is 381 PJ voor opwekking van elektriciteit inclusief nucleaire warmte. Raffinaderijen en cokesfabrieken vragen 365 PJ. Het energieverbruik van de overige industrie is 343 PJ en van woningen en gebouwen 378 PJ. Bij verwarming van gebouwen is aardgas minder dominant dan in Nederland; er wordt nog veel huisbrandolie verbruikt. Aardgas is wel een groeimarkt in Vlaanderen met in 2010 een afzet van 67.678 GWh; 16 % hogere dan in 2009.


Het gigantische aardgasveld onder het Gro-ningse Slochteren leek aanvankelijk onuitput-telijk. Men verwachtte zelfs dat het aardgas in de toekomst onverkoopbaar zou zijn van-wege uiterst goedkope kernenergie. Daarom had de overheid destijds als beleid om het gas snel op te maken door het voor een lage prijs te exporteren en door de ontwikkeling van energie-intensieve industrie. Later besloot men om het Groninger gasveld zoveel moge-lijk te sparen door kleinere gasvelden eerst te gebruiken en zelfs door import van Noors gas.

De winning uit kleinere gasvelden zit nu in een dalende lijn en ook het immense Gronin-ger gasveld slinkt nu duidelijk. Er zijn miljar-den geïnvesteerd in gascompressoren om de capaciteit op peil te houden en de overheid heeft een maximum volume voor de gaswin-ning vastgesteld van 80 miljard m³ per jaar. Daarvan wordt ongeveer de helft in Nederland zelf verbruikt. Bij het huidige tempo van winning zijn we over twintig jaar door de voorraad heen. Ui-teraard zal Nederland nog tientallen jaren

Hoe lang heeft Nederland nog aardgas?langer doorgaan met het winnen van aardgas, maar daarvoor zullen we snel naar een lager productieniveau dan het huidige moeten te-rugschakelen. Dat heeft tot gevolg,dat we in de komende jaren steeds minder kunnen exporteren en meer aardgas moeten impor-teren. Door energiebesparing en inzet van duurzame warmte en restwarmte kunnen we langer profiteren van onze aardgasvoorraad en worden we niet al te afhankelijk van im-port van gas, dat voornamelijk uit rusland zal moeten komen.

Afname gasproductie-capaciteit in Noord-west-Europa; vanaf 2025 kan Slochteren niet meer voor piekle-vering worden ingezet.

13

Energieverbruik en milieuHet gebruik van fossiele brandstoffen (aard-gas, aardolie, steenkool en bruinkool) heeft meerdere gevolgen voor het milieu. Het meest bekende is het broeikaseffect. Bij de verbranding komt kooldioxide (CO²) vrij. Doordat de concentratie van dit gas in de at-mosfeer toeneemt, wordt er minder warmte van de zon teruggekaatst in het heelal en warmt de aarde op. Het broeikaseffect van CO² is per kilogram gering vergeleken met dat van andere gassen zoals methaan (CH4), lach-gas van kunstmestfabrieken en HFK’s, die als koelmiddel in airco’s worden gebruikt. Maar de hoeveelheden CO² zijn onvoorstelbaar groot.De emissie van CO² per eenheid energie is verschillend. Bruinkool levert de hoogste emissie op en aardgas de laagste. Aardgas is

ook verder de schoonste fossiele brandstof. Bij verbranding komen naast CO² ook altijd ongewenste stoffen vrij zoals stikstofoxiden (NOx), koolmonoxide en vaak ook fijne stof-deeltjes. Aardgas verbrandt veel schoner dan andere brandstoffen. Dat de luchtkwaliteit in Nederland slecht is, komt vooral doordat ons land een transportcentrum is, waar heel veel dieselolie wordt verstookt en in mindere mate door opwekking van elektriciteit en warmte.Het gebruik van fossiele brandstoffen heeft nog meer neveneffecten. Winning en trans-port kosten energie en leveren afhankelijk van de soort brandstof en het winningsge-bied vaak forse milieuproblemen op. Bij onze eigen aardgaswinning zijn bodemdaling en aardschokken neveneffecten. Er is dus alle reden om te besparen op energie.

Bij verbranding van 1 m³ aardgas komt 1,78 kg CO² vrij.

1 kWh elektriciteit veroorzaakt gemiddeld 0,54 kg CO² bij Nederlandse centrales.

CO²

CO²


Het betere is de vijand van het goede, is een bekende uitspraak. Je kunt wachten tot je ideaal van volledig duurzaam zonder nadelige effecten waar dan ook mogelijk is, maar dan gebeurt er niets. Er moeten keuzes worden gemaakt. Bij de keus voor een energievoor-ziening voor een woonwijk, een bedrijventer-rein of een kantorenpark zijn er meerdere mogelijkheden, elk met hun voor- en nade-len. Een lokale energiescan om potentiële energiebronnen in kaart te brengen, is eigen-lijk noodzakelijk om tot een verantwoorde keus te komen. Waarom zou je duur hout in een houtketel stoken of miljoenen investeren in aardwarmte als er vlakbij een bedrijf is,

dat veel warmte loost in de buitenlucht of in het oppervlaktewater? Bij een dergelijke scan is het zinvol om ook aanwezige reststromen biomassa en afval-waterstromen in kaart te brengen. Ook na een scan van de omgeving blijven er meestal keuzes te maken. Er spelen immers meerdere aspecten: investeringen, exploitatielasten, CO²-reductie, duurzaamheid, ruimtebeslag. Het Nationaal Expertisecentrum Warmte van Agentschap NL heeft instrumenten ontwik-keld om verschillende concepten tegen elkaar af te wegen: de uniforme maatlat voor ver-gelijking van de energieprestatie en het af-wegingskader locaties om het keuzeproces te

Wat is het beste energiesysteem?ondersteunen.Een maat voor de reductie van CO² voor een gebied is de EPL (energieprestatie op locatie). Bij een conventionele energievoorziening is de score een ruime zes; bij netto nul emis-sie op jaarbasis voor elektriciteit en warmte is de score een tien. Duurzame energie telt alleen mee als die binnen de gebiedsgrenzen is opgewekt. De nieuwe norm EMG (Energieprestatie voor maatregelen op gebiedsniveau) maakt het mogelijk om bij nieuwbouw maatregelen die buiten de woning worden genomen mee te tellen in de energieprestatie van de woning.

15

Subsidie op duurzame warmte In 2020 moet 20 % van het eindverbruik van energie in de EU uit duurzame bronnen ko-men. Voor Nederland en België gelden la-gere eisen, respectievelijk 14 en 13 %. Maar ook deze lager dan gemiddelde eis vergt een enorme inspanning, want we ko-men van een situatie van minder dan 4 %. Tot nu toe heeft men zich hier eigenlijk al-leen gericht op duurzame elektriciteit. Het aandeel warmte is bij primaire energie al veel groter dan dat van elektriciteit. Maar bij de Europese norm op basis van eindver-bruik wordt dat verschil nog veel groter. De primaire energie is imers gebaseerd op het energieverbruik van de elektriciteitscentra-les, die een gemiddeld rendement van on-geveer 40 % halen. Het eindverbruik voor elektriciteit is dus maar 40 % van het pri-maire energieverbruik. Je hoeft geen rekenwonder te zijn om in te zien dat een grote inzet op warmte no-dig is om de afspraak met de Europese Unie waar te maken. De voor energiebeleid ver-antwoordelijke ministers in Nederland en Vlaanderen hebben in 2011 dan ook een nieuwe koers ingezet bij steun voor her-nieuwbare energie.

Duurzame warmte in SDE+De Nederlandse Steunregeling Duurzame Energie (SDE) was evenals haar voorganger MEP geschreven voor duurzame elektriciteit. Na de toevoeging van groen gas wordt vanaf 2012 als nieuwe categorie duurzame warmte toegevoegd. Vanaf dat jaar is er subsidie per GJ voor energie uit ketels en warmtekrachtinstallaties gestookt op ruw biogas, hout, bio-olie en derge-lijke biobrandstoffen, uitbreiding van warmtelevering door afvalenergiecen-trales en voor geothermie. De strategie van het ministerie van EL&I is goedkoop meters maken ofwel veel duurzame energie voor weinig geld. Grootschalige projecten en leve-ring aan bestaande warmtenetten en industrie passen in dit kader. ECN en KEMA hebben voor het ministerie de onrendabele top van verschillende op-ties berekend. Projecten met een lage onrendabele top maken de meeste kans op subsidie.

Vlaams Actieplan Groene WarmteIn juli 2011 nam de Vlaamse regering het actieplan voor groene warmte aan. In dit plan komt er twee keer per jaar een inschrijving voor het produceren van groene warmte en voor de benutting van industriewarmte. De maximale subsidie bedraagt 6 euro per Megawattuur. Dat is heel weinig in vergelijking tot de kosten voor duurzame elektriciteit die op 100 euro per MWh liggen in de Vlaamse certificatenregeling. Voor een warmtekrachtinstallatie op biomassa geeft de Vlaamse regulator VREG zowel certificaten voor WKK als voor groene stroom, waardoor het aantrekkelijk is om warmte te benutten bij opwekking van elektriciteit uit biogas, hout en dergelijke.


restwarmte en duurzame warmteDe warmte, die vrijkomt bij elektriciteitscentrales, afvalverbranders en industrie noe-men we vaak ‘restwarmte’. Benutting van deze warmte in plaats van lozing op water of buitenlucht bespaart energie en daarmee reduceren we de uitstoot van het broeikas-gas CO². Dat past bij de verduurzaming van Nederland. Toch wordt door beleidsmakers en experts met duurzame warmte iets anders bedoeld dan restwarmte. Bij duurzame energie gaat het om gebruik van hernieuwbare bronnen: zon, wind, water, hout, biogas, aardwarmte, etc. Restwarmte komt niet uit hernieuwbare bronnen, maar is het gevolg van het gebruik van aardgas, olie, steenkool, etc. Dat neemt niet weg, dat het hergebruik heel belangrijk is. De energiebesparing en CO²-reductie zijn bij restwarmte niet altijd gelijk. Het aftappen van warmte bij elektriciteitsopwekking met een stoomturbine gaat voor een beperkt deel ten koste van de elektriciteitsproductie. Hoe hoger de temperatuur van de afge-tapte warmte hoe groter het elektriciteitsverlies. Maar in totaal wordt er wel degelijk energie bespaard. Moderne warmtenetten werken met een lage temperatuur, waardoor de vermindering van de elektriciteitsproductie minimaal is. Een elektrische warmte-pomp verbruikt ruwweg vier keer zoveel elektriciteit per Gigajoule warmte als de aftap van warmte uit een centrale aan vermindering van elektriciteitsproductie kost.Bij warmtekrachtkoppeling met verbrandingsmotoren op aardgas, biogas of (bio)olie blijft de elektriciteitsproductie ongeacht de afname van warmte op hetzelfde niveau. De warmte komt in het motorkoelwater vrij op 90°C en dat is direct bruikbaar voor een warmtenet.Bij warmte uit de industrie is de besparing vrijwel 100 % als de warmte op bruikbare temperatuur uit een proces of een schoorsteen kan worden afgetapt. Overigens moet het verschil tussen restwarmte en duurzame warmte niet worden over-dreven. Bij restwarmte ontstaan al mengvormen zoals de warmte van afvalverbranders, die voor 50 % duurzaam is en de warmte van de Amercentrale, waarin tot 30 % hout gestookt wordt. De beschikbaarheid van restwarmte is niet onbeperkt. Een warmtenet kan warmte uit allerlei bronnen kan transporteren; als een restwarmtebron niet meer kan leveren, is overschakeling op duurzame warmte mogelijk. Daarmee is de aanleg van een warmtenet een zekere route naar duurzaamheid.

86 13 Stichting Warmtenetwerk 87

13 Stichting Warmtenetwerk

‘Ik weet nu zoveel over

warmtenetten! Ik kan ook wel

spreker voor Warmtenetwerk

worden!’

‘Wie weet is er nog ruimte achterin het boek...’


DoelstellingAl meer dan honderd organisaties nemen deel aan de stichting Warmtenetwerk, die in de zomer van 2008 is opgericht om het collectief gebruik van duurzame warmte en koude en van restwarmte in Nederland en Vlaanderen te bevorderen. De deelnemers zijn afkomstig uit heel verschillende disciplines: gemeentes, woningcorporaties, industrie, universiteiten en hogescholen, aannemers, installateurs, energiebedrijven, adviesbureaus, banken en brancheorganisaties. Die brede samenstelling zorgt voor een groot draagvlak en dat past bij het samenwerken, dat nodig is om warmte- en koudenetten te ontwikkelen. In de statuten is vastgelegd, dat de samen-stelling van het bestuur evenwichtig is en blijft. Elke categorie kan maximaal één be-stuurslid leveren.Warmtenetwerk is een stichting zonder winst-oogmerk. Alle contributies van de deelnemers worden gebruikt om activiteiten uit te kunnen voeren.

WerkgroepenVoor de belangrijkste thema’s zijn er werk-groepen ingesteld:

• Beleid en economie• Communicatie en pr• Techniek en innovatie• Opleidingen

Warmtenetwerk MagazineDrie keer per jaar komt een magazine in kleur uit met artikelen over innovatie, beleid, nieu-we deelnemers en dergelijke. Het magazine is gratis en wordt verstuurd naar 4.000 adressen.

Digitale nieuwsbriefElke maand wordt een nieuwsbrief uitgegeven met informatie over beleidsontwikkelingen, subsidies, nieuwe projecten, innovatie en een agenda. Via de website van Warmtenetwerk kun je je abonneren op de gratis nieuwsbrief.

Congressen, excursies en studiereizen

Warmtenetwerk organiseert zelf jaarlijks meerdere congressen, excursies en studie-reizen. Het leren van ervaringen in het bui-tenland is één van de aandachtspunten. In 2008 organiseerde Warmtenetwerk een meer-daagse studiereis naar Wenen, in 2009 naar München en Karlsruhe en in 2010 naar Kopen-hagen en Malmö. Naast kennisoverdracht is het netwerken van deelnemers tijdens congressen en excursies van wezenlijk belang voor de ontwikkeling van duurzame warmte en koude in Vlaande-ren en Nederland.


SprekershoekVerschillende deelnemers aan het Warmte-netwerk hebben specialisten beschikbaar, die hun kennis op gebied van techniek, fi-nanciering, juridische vraagstukken en be-leid willen overdragen op seminars en con-gressen. De beschikbare sprekers en hun specifieke onderwerpen zijn:

Warmte wordt eindelijk erkend als

duurzame energie Hans Wouters (provincie Gelderland):“Warmte is slecht transporteerbaar en

daarom moeten locale bronnen worden be-nut. Dat kan alleen als tijdens de bouw een warmte-infrastructuur wordt aangelegd.” De businesscase van een

warmteproject: Business cases / financiële modellen,

risico’s en samenwerkingsvormen (Publiek-Private Samenwerking)

Bart Budding (RebelGroup): “Met een professionele business case en een intel-ligente samenwerkingsvorm kan de haalbaarheid

van warmte- en koudeprojecten aanzienlijk verbeterd worden. Dat dit veel meer is dan

een simpel sommetje met inkomsten en uitgaven is niet voor iedereen voldoen-

de helder.”

Restwarmte, groene warmte en koude: hoe,

waarom, praktijk en innovatiesKlaas de Jong (Warmtenetwerk):

“Ik leg graag aan de hand van praktijk-voorbeelden uit hoeveel winst er te be-halen valt met lokale samenwerking.”


Financiering van duurzame investeringen

Auke de Boer (ING Groenbank):“Tijdig een goede risicoanalyse van een project maken voorkomt veel

ellende.”

Warm tapwater en de overdracht van warmte en koude van net naar klant

Martijn Bos (NIBE Energietechniek):“Hoe lager de systeemtemperatuur, hoe duurzamer de installatie. Hoe duurzamer de installatie, des te belangrijker een integrale aan-pak. Dat is de leidraad in mijn

presentaties.”

Beleid energie & milieuTeus van Eck:

“Ik wil graag de afstand tussen beleid en de werkvloer verkleinen,

kennisniveau verhogen, bruggen tussen partijen bouwen en veel meer aandacht voor inhoud.”

Juridische aspecten van warmte en koude

Michelle de Rijke (Bird & Bird): “De meeste keuzes in het ontwikke-

lingsproces van een duurzaam energie-project hebben juridische implicaties. Het is dus belangrijk dat de betrokken

partijen zich hiervan al bij aanvang bewust zijn.”


A. Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducentenAfval Energie Bedrijf AmsterdamAVR Van GansewinkelCofely Energy SolutionsCogas DuurzaamDuurzame Energievoorziening Veenendaal-OostE.ON BeneluxEneco Warmte & KoudeEssent Local Energy SolutionsGMB Beheer (cluster civiel)HVCenergieING Groen FinancieringenMilieuzorg Roeselaere en Menen (MIROM)Mijnwater HeerlenNUON WarmteRabobankSITA ReEnergyStadsverwarming PurmerendTwence Afval en EnergieWarmCO2

Warmtebedrijf RotterdamWarmtenet Hengelo

B. Aannemers en installateurs

BaasBAM InfratechniekDenysDura Vermeer Ondergrondse InfraFeenstra Warmte Totaal ZorgVan Gelder KLM GMB Beheer (cluster slibverwerking)A. Hak WestVan den HeuvelHeijmans Infra TechniekJoulzMarconi OranjeNijkamp AannemingSiers Leiding- MontageprojectenStrukton WorksphereVB ProjectsVisser & Smit Hanab

C. Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG BioliquidsCarrier NederlandDanfoss Energie SystemenDykaGEA GrassoGeveke Technical SolutionsGreenchoiceHermans TechniekHR WooncomfortHSFIsoplus BeneluxKapp NederlandKamstrupKorex Air-SepLandis+GyrLOGSTOR NederlandNIBE EnergietechniekProfilplast PipesystemsRedenkoSamson RegeltechniekTCBThermaflexWatts MicroflexWeijers WaalwijkWILO PompenWMS Warmtemeterservice

Deelnemersoverzicht Augustus 2011


D. Adviseurs en ingenieursbureaus

ARN Remondis ConsultingBanning AdvocatenRTB De BeijerBird & BirdCarbonMattersCCS Cornelissen Consulting ServicesDeernsDOZ energieregieDriven By ValuesDWA installatie- en energieadviesE&B Engineering en BouwbegeleidingEcofysEDO AdviesEkwadraat AdviesEnergy MattersE-STERGreenvis Energy SolutionsGrontmij Climate & EnergyHoStIF TechnologyIngeniaIngenieursbureau XYZInnoforteKEMAKIWADe Kleijn Energy ConsultingKWA BedrijfsadviseursLiandon

LievenseRebelGroupRotterdam EngineeringRoukemaRoyal HaskoningSustas ManagementT&A SurveyTauwTebodinTeus van Eck Klimaat & EnergieToMM Advies

E. Universiteiten en kennisinstitutenAvans HogescholenDeltaresEnergieprojecten.comHogeschool ZuydTU DelftUniversiteit van GentUniversiteit Twente

F. WoningcorporatiesWonenBreburgYmere

G. (Semi-)Overheden

Brabant WaterGemeente AlkmaarGemeente AmsterdamGemeente ArnhemGemeente BredaGemeente DelftGemeente DordrechtGemeente EindhovenGemeente GroningenGemeente LeeuwardenGemeente RotterdamGemeente UtrechtGemeente ZaanstadGemeente ZeewoldeGroningen SeaportsProvincie GelderlandProvincie Noord-BrabantProvincie Zuid-HollandStadsgewest Haaglanden

H. Brancheorganisaties en verenigingenCogen NederlandCogen VlaanderenStichting Duurzaam OosterhoutKoninklijke VNPVereniging Afvalbedrijven

92 Nawoord 93

Nawoord

Ik hoop, dat al die mooie voorbeelden

inspireren tot nieuwe initiatieven.

We hebben in ons land heel veel bedrijven,

die iets moois kunnen bedenken en realiseren.

U kunt altijd aankloppen bij het

Warmtenetwerk met uw

vragen en ideeën.

‘Prachtig gesproken! En dat heb je zelf bedacht?’

92 Nawoord 93

Van verschillende lezers heb ik als reactie op mijn boek gehad dat ze het nawoord het leukste vonden. Dat was natuurlijk erg bemoedigend. Uit de vragen die ik kreeg, heb ik gemerkt dat sommige lezers zich niet tot het nawoord hebben beperkt. Bij al die oplettende lezers hoort ook mijn eigen kleinzoon. Vanwege zijn leeftijd van net vijf jaar is hij afhankelijk van het voorlezen, maar het boek zette hem aan het denken. ‘Opa, hoe maak je nou eigenlijk stroom van koeienpoep’, vroeg hij toen ik hem na een middag spelen met Lego naar bed bracht. Toen ik hem dat duidelijk had gemaakt, stelde hij me voor om dan de volgende dag van Lego maar eens een stroomfabriek te bouwen. Dat hebben we gedaan, maar we moesten wel helemaal op onze fantasie werken. Gek genoeg hebben ze in Billund nog geen doos voor het bouwen van warmtenetten gemaakt, terwijl die Denen toch helemaal gek zijn van dit onderwerp.

Voor deze herdruk heb ik weer de stilte van het Drentse Vledderveen opgezocht. Het was deze zomer niet alleen stil maar ook erg koel. Op de enige, echt hete dag van de zomer van 2011 zat ik in Antwerpen om voor schepen Guy Lauwers en een groep ambtenaren een presentatie over het Warmtenetwerk te geven. Na afloop werd ik op het terras van Dikke Mee getrakteerd op een bolleke. Ik heb toen ter plekke besloten om in de tweede druk van mijn boek ook aandacht te besteden aan Vlaanderen.

Het is wel opmerkelijk hoeveel ik veranderd heb terwijl het boek pas een jaar geleden is geschreven. Er is een ware stortvloed aan nieuwe regels op het gebied van energie en ineens staan warmtenetten in het centrum van de belangstelling bij de beleidsmakers in Brussel en Den Haag. Door Europese richtlijnen en subsidieregelingen voor duurzame warmte zal de situatie stevig veranderen. Ik heb nu de verleiding nog kunnen weerstaan om dit boek dikker te maken, maar als er straks veel mooie praktijkvoorbeelden bijkomen, dan wordt de volgende druk toch dikker.

Vledderveen Dr, september 2011 Klaas de Jong

94 Over de schrijver

Over de schrijver

Op 2 november 2010 overhandigde Klaas de Jong met een delegatie van Warmtenetwerk in Den Haag het boek ‘Warmte in Nederland’ aan Boris van der Ham, voorzitter van de vaste kamercommissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie.

94 Over de schrijver 95

Klaas de Jong werd geboren in Leeuwarden en deed aan de HTS in deze stad de opleiding werktuigbouwkunde met als afstudeerproject verwarmingstechniek. Na zeven jaar werken bij de Nederlandse marktleider voor airconditioning, warmtepompen en koelmachines en vier jaar bij de dienst exportbevordering van het ministerie voor Economische Zaken, kwam De Jong eind 1983 terecht in de energiesector. Als hoofd energiebureau van het Energiebedrijf voor Groningen en Drenthe stond hij aan de basis van de ontwikkeling van warmtekrachtkoppeling, biogasprojecten, etc. De Jong is nog steeds actief in de energiesector als adviseur technologie voor Essent Local Energy Solutions. Daarnaast heeft De Jong een eigen bedrijf, Energieprojecten.com. Vanuit zijn eigen bedrijf heeft hij samen met Cogen Projects nu EnergyMatters de projectgroep Biomassa & WKK opgericht en in 2008 het initiatief genomen voor de oprichting van de stichting Warmtenetwerk. Voor deze stichting werkt De Jong als hoofdredacteur van het Warmtenetwerk Magazine. De Jong is freelance journalist voor verschillende vakbladen.

96

Met dank aan de navolgende organisaties voor het beschikbaar stellen van foto’s en illustraties:Aardwarmte Den Haag, Afval Energie Bedrijf Amsterdam, Agentschap NL, A. Hak West, BTG Biomass-to-Liquids, CE Delft, Climespace, Desah, DWA installatie- en energieadvies, Eneco Warmte, Essent Local Energy Solutions, E.On Energy from Waste, Euroheat & Power, Fernwärme Wien, Gate Terminal, Gemeente Apeldoorn, Gemeente Amsterdam, Gemeente Den Haag, Gemeente Dordrecht, Gemeente Heerlen, Gemeente Utrecht, Grohe, Havenschap Moerdijk, Helsingin Energia, HVCenergie, Innoforte, Kamstrup, NIBE, Northeast Trenchless Association, NUON, MAB Development, MIROM, MIRA (Milieurapport Vlaanderen), Molenheide, OPRA, Passenger Terminal Amsterdam (PTA), Provincie Noord-Brabant, Provincie Zuid-Holland, Rotterdam Engineering, RTB De Beijer, Sky Pictures, Sortech, Stadsverwarming Purmerend, Stichting Beeld en Geluid, Svansk Fjärrvärme, Thermaflex, TVIS, Twence, Ubbink, UR Cool, Varberg Energie, VB Projects, Warmtenetwerk, Woningcorporatie Portaal

Overige foto’s: Willeke Brandsma blz. 49 linksRoy van Dijk blz. 13Tim Eshuis blz. 78Klaas de Jong blz 23, 29, 37, 45, 49 rechtsboven, 50, 55, 62 rechtsboven, 65, 70, 73, 76, 81 rechtsRutger de Jong blz. 16Peter de Koning blz. 46Ed van de Pol blz. 42 Phil Nijhuis blz. 94Gerard Tiben blz. 48

Cartoons: Willeke Brandsma

De figuren in de cartoons zijn geînspireerd op het logo van de stichting Warmtenetwerk.

Verantwoording en illustraties

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

Klaas de Jong Warmte in de nederlanden

Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie. Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun aan producenten van groene warmte. Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards 2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.

geeft boeken en brochures uit die inspireren tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl

‘De mooiste projecten!Innovatieve oplossingen!Veel achtergrondinformatie over energie! Warmte in Europa!Visie op de toekomst!En nog veel meer!’

Klaas de Jong

Warmte in de nederlandenWarmte- en Koudenetten in de praKtiJK

‘In 2011 ben ik ook in Roeselaere

en Helchteren geweest!’

Warmte in de Nederlanden

Documents

Transcript of Warmte in de Nederlanden