WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. ·...
Transcript of WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. ·...
WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN
BIJ CLIËNTEN IN DE GGZ
Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de Criminologische Wetenschappen
door (01408268) Vandeputte Ine
Academiejaar 2017-2018
Promotor : Commissaris :
Vander Laenen Freya De Kock Charlotte
II
Voorwoord
Tijdens mijn stage en aansluitend vakantiewerk in PZ Bethaniënhuis in Zoersel ben ik een
aantal keer in aanraking gekomen met dwangmaatregelen. Hierbij heb ik beide kanten van het
dwangverhaal leren kennen. Zowel de noodzaak om de patiënt en, vooral, anderen te
beschermen bij agressie of acute opstoten, als de ervaring van de patiënt die deze noodzaak niet
altijd inziet. Wanneer de tijd aanbrak om een onderwerp te kiezen voor de thesis die mij een
masterdiploma in de Criminologische Wetenschappen zou kunnen opleveren, was het thema
van dwangmaatregelen dan ook niet ver te zoeken.
Met dit voorwoord zou ik ook graag de kans willen nemen om een aantal mensen te bedanken.
In het bijzonder wil ik Klaas (Nicolaas) Martens bedanken om mijn contactpersoon binnen PC
Multiversum te zijn en al de moeite die hij voor mij en dit onderzoek gedaan heeft. Daarnaast
wil ik ook graag alle patiënten bedanken die de tijd hebben genomen om deel te nemen aan dit
onderzoek. Ook het personeel van Narrante 2 bedank ik voor hun vriendelijk onthaal.
Bij dezen wil ik ook graag mijn zus Lien Vandeputte bedanken voor het nalezen en verbeteren
van de masterproef. Alsook mijn gezin voor hun geduld en niet aflatende steun tijdens deze
intensieve periode. Ten slotte wil ik ook mijn promotor Freya Vander Laenen bedanken voor
mij te begeleiden en adviseren.
Tot slot zou ik willen benadrukken dat het met deze masterproef alles behalve de bedoeling is
om de GGZ in een slecht daglicht te stellen. Binnen de GGZ wordt er de laatste jaren heel veel
gedaan om dwangmaatregelen te voorkomen en verbeteren.
III
Lijst gebruikte afkortingen
AK: Afzonderingskamer
BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (NL)
EHRM: Europees Hof voor de Rechten van de Mens
EVRM: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
GGZ: Geestelijke gezondheidszorg
KB: Koninklijk Besluit
OESO: Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling
PC: Psychiatrisch Centrum
Wet bescherming persoon geesteszieke: Wet betreffende de bescherming van de persoon van
de geesteszieke van 26 juni 1990
Wet patiëntenrechten: Wet betreffende de rechten van de patiënt van 22 augustus 2002
IV
Inhoudsopgave
Voorwoord ................................................................................................................................ II
Lijst gebruikte afkortingen ....................................................................................................... III
Inhoudsopgave ......................................................................................................................... IV
Inleiding ..................................................................................................................................... 1
Situering .............................................................................................................................. 1
Dwangmaatregelen.............................................................................................................. 2
Gebrek aan onderzoek naar de ervaring .............................................................................. 4
Stand van zaken ........................................................................................................... 5
Beperkte overkoepelende focus ................................................................................... 6
Masterproef .................................................................................................................. 7
Leeswijzer ........................................................................................................................... 8
Deel 1: Literatuurstudie ............................................................................................................ 10
Hoofdstuk 1: Dwangmaatregelen ......................................................................................... 10
Definitie(s) ........................................................................................................................ 11
De verschillende soorten dwangmaatregelen in België .................................................... 12
Distincties ...................................................................................................................... 12
Soorten .......................................................................................................................... 13
Gebruik in andere landen .................................................................................................. 17
Alternatieven ..................................................................................................................... 18
Besluit ............................................................................................................................... 20
Hoofdstuk 2: Juridische aspecten ......................................................................................... 22
Wet betreffende de rechten van de patiënt ........................................................................ 22
Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke ............................. 24
Materiële voorwaarden .............................................................................................. 24
Procedure ................................................................................................................... 25
Observatie .................................................................................................................. 27
Verder verblijf ........................................................................................................... 27
Nazorg ....................................................................................................................... 28
Afloop ........................................................................................................................ 28
Rechten ...................................................................................................................... 29
Supranationale wetgeving ................................................................................................. 29
Europese Unie ............................................................................................................... 30
Verenigde Naties ........................................................................................................... 30
V
Wettelijke Aanknopingspunten ......................................................................................... 32
Buurlanden ........................................................................................................................ 34
Nederland ...................................................................................................................... 34
Frankrijk ........................................................................................................................ 35
Verenigd Koninkrijk ..................................................................................................... 36
Besluit ............................................................................................................................... 36
Hoofdstuk 3: Ethische Aspecten ........................................................................................... 38
Principlisme ...................................................................................................................... 38
Paternalisme vs. Autonomie .......................................................................................... 39
Beneficence en nonmaleficence..................................................................................... 40
Informed consent ........................................................................................................... 42
Herstel ........................................................................................................................... 42
Discriminatie ................................................................................................................. 43
Besluit ............................................................................................................................... 43
Hoofdstuk 4: Literatuuroverzicht ......................................................................................... 45
Een genuanceerd beeld...................................................................................................... 45
Negatieve aspecten ............................................................................................................ 49
Emoties .......................................................................................................................... 49
Pijnlijk ........................................................................................................................... 50
Minderwaardig .............................................................................................................. 51
Verwaarlozing ............................................................................................................... 51
Traumatisch ................................................................................................................... 52
Personeel ....................................................................................................................... 52
Gebrek aan informatie ................................................................................................... 53
Positieve aspecten ............................................................................................................. 54
Herstel ............................................................................................................................... 55
Aanleiding tot dwang ........................................................................................................ 56
Verbeterpunten .................................................................................................................. 56
Besluit ............................................................................................................................... 58
Deel 2: Empirisch luik .............................................................................................................. 61
Hoofdstuk 5: Methodologie .................................................................................................. 61
Onderzoeksdesign ............................................................................................................. 61
Methode ......................................................................................................................... 61
Onderzoeksstrategie en -techniek .................................................................................. 62
Onderzoeksstrategie: de case study ........................................................................... 62
VI
Onderzoekstechniek: het diepte-interview ................................................................ 63
Dataverzameling ............................................................................................................... 65
Onderzoeksmateriaal ..................................................................................................... 65
Onderzoekssetting ......................................................................................................... 67
Werving ............................................................................................................................. 67
Steekproef ...................................................................................................................... 67
Contact .......................................................................................................................... 68
Informed conscent ......................................................................................................... 69
Data-analyse en -verwerking ............................................................................................ 69
Ethische aspecten .............................................................................................................. 69
Hoofdstuk 6: Resultaten ....................................................................................................... 72
Beschrijvingen .................................................................................................................. 72
Aanleiding ......................................................................................................................... 73
Noodzakelijk ..................................................................................................................... 77
Positieve/Negatieve ervaring ............................................................................................ 80
Gedwongen opname op een gesloten afdeling .............................................................. 80
Negatief ..................................................................................................................... 80
Positief ....................................................................................................................... 84
Isolatie ........................................................................................................................... 85
Negatief ..................................................................................................................... 85
Positief ....................................................................................................................... 87
Kamertijd ....................................................................................................................... 89
Fixatie ............................................................................................................................ 89
Negatief ..................................................................................................................... 89
Positief ....................................................................................................................... 92
Dwangbuis ..................................................................................................................... 92
Dwangmedicatie ............................................................................................................ 93
Negatief ..................................................................................................................... 93
Positief ....................................................................................................................... 96
Neutraal ..................................................................................................................... 97
Aanvaarden van diagnose .............................................................................................. 97
Rijverbod ....................................................................................................................... 97
Gedwongen opstaan ...................................................................................................... 98
Dreigen .......................................................................................................................... 98
Informatie .......................................................................................................................... 98
VII
Trauma .............................................................................................................................. 99
Personeel ......................................................................................................................... 100
Verbeteringen .................................................................................................................. 101
Afschaffing .............................................................................................................. 101
Communicatie .......................................................................................................... 101
Educatie ................................................................................................................... 102
Personeel .................................................................................................................. 102
Flexibiliteit ............................................................................................................... 103
Alternatieven ........................................................................................................... 103
Hoofdstuk 7: Discussie ....................................................................................................... 105
Bespreking resultaten ...................................................................................................... 105
Beperkingen van het onderzoek ...................................................................................... 112
Hoofdstuk 8: Conclusie ...................................................................................................... 115
Bibliografie ............................................................................................................................. 118
Bijlagen .................................................................................................................................. 128
Bijlage 1: Vragenlijst .......................................................................................................... 128
Bijlage 2: Informatiebrief ................................................................................................... 129
Bijlage 3: Begeleidende brief ............................................................................................. 130
Bijlage 4: Informed consent ............................................................................................... 131
Bijlage 5: Toestemming ethische commissie ..................................................................... 133
1
Inleiding
Situering
Uit de laatste Belgische gezondheidsenquête (BIS, 2013) blijkt dat één derde van de Belgische
bevolking aangeeft last te hebben van psychische problemen. Dat is een aanzienlijke stijging in
vergelijking met de jaren daarvoor. Zo lag 5 jaar eerder het cijfer nog op een kwart van de
bevolking. Op wereldniveau hadden in 2001 volgens de World Health Organization 450
miljoen mensen te kampen met psychische klachten. Het is dus niet voor niets dat psychische
aandoeningen vaak ‘de ziektes van de 21e eeuw’ worden genoemd (Verheaghe & Bracke,
2008). In de meeste Westerse landen staan psychische stoornissen op de eerste plaats van
grootste ziektelasten, zelfs nog vóór cardiovasculaire aandoeningen. Men kan er dus van uit
gaan dat de impact van psychisch onwelzijn zowel op het individu als de samenleving erg groot
is (Van Herk & Van de Cloot, 2013).
Nochtans schat het OESO dat internationaal slechts 20% van de mensen met een zorgbehoefte
ook effectief zorg ontvangen (Van Herk & Van de Cloot, 2013). Bovendien komt hulp meestal
te laat. Gemiddeld zit er een periode van 10 jaar tussen de aanvang van de aandoening en het
eerste contact met de geestelijke gezondheidszorg. Dat verhoogt het risico dat een levenslange
behandeling en/of opname nodig zullen zijn (Van Herk & Van de Cloot, 2013).
Desalniettemin wordt in ons land een aanzienlijk deel van de mensen met psychische
stoornissen opgenomen in psychiatrische ziekenhuizen en instellingen. Volgens Van Herk en
Van de Cloot (2013) is België, op Japan na, wereldwijd koploper in de opname van patiënten.
Tussen 1999 en 2008 steeg het aantal gedwongen opnamen met 42%. In Vlaanderen is het
aantal opnamen in psychiatrische ziekenhuizen tussen 2004 en 2008 met 10 procent
toegenomen. Eén derde van de opgenomen psychiatrische patiënten verblijft daar zes jaar (Van
2
Herk & Van de Cloot, 2013). Ondanks dit hoge aantal, vermoedelijk zelfs het hoogste ter
wereld, kampt België toch met erg lange wachttijden die de toegang tot de zorg bemoeilijken.
De Belgische overheid is zich welbewust van deze toenemende cijfers en zet zich al enkele
jaren in voor een vermaatschappelijking van de zorg (Van Herk & Van de Cloot, 2013). Zo gaat
de uitvoering van artikel 107 van de wet betreffende de ziekenhuizen en andere
verzorgingsinstellingen1 gepaard met een drastische afbouw van het aantal ziekenhuisbedden.
De laatste jaren zijn er al vele inspanningen geleverd. Helaas verloopt deze heroriëntering, in
vergelijking met andere landen, erg traag en is ze verre van voltooid (Van Herk & Van de Cloot,
2013). Het aantal opgenomen patiënten blijft voorlopig nog zeer hoog.
Uit onderzoek blijkt dat een opname in een psychiatrisch ziekenhuis gepaard kan gaan met
negatieve en traumatiserende ervaringen. Frueh et al. (2005) vonden in hun onderzoek een hoge
prevalentie van traumatisering door, onder andere, fysieke mishandeling, het aanschouwen van
traumatische gebeurtenissen en/of angst voor andere patiënten. Een groot deel van deze
traumatische gebeurtenissen wordt gelinkt aan het gebruik van dwangmaatregelen. Niet alleen
kunnen deze maatregelen op zich als zeer traumatisch en ingrijpend worden ervaren, daarnaast
kunnen zij ook vroegere traumatische ervaringen of gebeurtenissen doen heropleven. Een
opname in een psychiatrische instelling, en het ondergaan van dwangmaatregelen specifiek,
gaat dus gepaard met heel wat psychologisch leed (Frueh et al., 2013).
Dwangmaatregelen
De psychiatrie is één van de weinige medische disciplines waarin patiënten, onder bepaalde
omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van behandeling (Georgieva,
1 Art. 107 van de wet betreffende de ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen stelt: “De Koning kan in
specifieke financieringswijzen voorzien om, op experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en
programmageoriënteerde financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te maken.” (2008). Deze wet
heeft de vermaatschappelijking van de zorg tot doel zodat middelen en personeel ingezet kunnen worden in
vernieuwende initiatieven waarbij zo veel mogelijk gefocust wordt op eerstelijnshulpverlening en zorg in de
thuissituatie (Netwerk Geestelijke gezondheidszorg West-Vlaanderen, z.d.).
3
2012; Salize & Dressing, 2005). Aan de hand van dwangmaatregelen worden patiënten vanuit
een preventief oogpunt kortstondig berooft van hun keuzevrijheid. Deze maatregelen worden
voornamelijk toegepast om schade te voorkomen aan de patiënt zelf of anderen, om agressie en
geweld te voorkomen of in te perken, of wanneer een patiënt niet kan/wil instemmen met een
noodzakelijke behandeling (Völlm & Nedopil, 2016; Georgieva, 2012). Met andere woorden,
dwangmaatregelen hebben het doel om ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag te
verhinderen (Schermer, 2003).
Hoewel dwangmaatregelen voornamelijk gebruikt worden voor het kortstondig reguleren van
acute situaties, kunnen ze ook langdurig gehanteerd worden. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm
van toedienen van depotmedicatie of verplichte, wekelijkse nazorg (Völlm & Nedopil, 2016).
In de Belgische psychiatrie worden verschillende soorten dwangmaatregelen gehanteerd
(infra). De meeste gebruikte daarvan zijn dwangmedicatie, isolatie, fixatie en gedwongen
opname. Verder wordt er ook gebruik gemaakt van de zogenaamde time-out (op een
gesloten/strengere afdeling) of kamertijd bij wangedrag of opstoot. Daarnaast is er de laatste
jaren een nieuwe dwangmaatregel ontwikkeld in de vorm van de seclusion area (infra).
Bovendien is België volgens de Hoge Gezondheidsraad (2016) een van de enige Westerse
landen waar het toegestaan is om meerdere dwanginterventies tegelijkertijd toe te passen.
Ondanks bovenstaande vermeldingen, bestaan er tot nog toe geen betrouwbare cijfers over de
toepassing van dwangmaatregelen in België (Hoge Gezondheidsraad, 2016).
Omdat de toepassing van dwangmaatregelen een enorme impact heeft op de autonomie van
personen, is het gebruik hiervan wereldwijd onderhevig aan zowel nationale als internationale
wetgeving (Salize & Dressing, 2005). In België is enkel het gebruik van de gedwongen
opname wettelijk geregeld door de wet van 26 juni 1990, betreffende de bescherming van de
persoon van de geesteszieke. Alle andere dwangmaatregelen zijn (nog) niet specifiek
4
gereguleerd door wetgeving. Verder vallen psychiatrische patiënten ook onder de wet van 22
augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt.
Op ethisch vlak roept het gebruik van dwangmaatregelen (infra) veel vragen op. Vooral op het
gebied van autonomie, integriteit en toestemming. Deze zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar
verbonden en zijn elk een essentieel onderdeel van de medische ethiek. Zonder toestemming,
zoals in het geval van dwang, wordt zowel de autonomie als de integriteit van de patiënt
geschonden (Johansson & Lundman, 2002). Wanneer patiënten dwang moeten ondergaan
betekent dit dus een inbreuk op, onder andere, hun recht op keuzevrijheid en autonomie.
Gebrek aan onderzoek naar de ervaring
Zoals uit deze scriptie zal blijken, is het gebruik van dwangmaatregelen een erg controversieel
onderwerp waarbij sterke argumenten voor- en tegen worden geplaatst. Maar wat vindt de
persoon die deze maatregelen ook effectief ondergaat er nu zelf van? Hoe ervaren
psychiatrische patiënten zelf dwangmaatregelen?
Hoewel interesse in het onderwerp sinds de jaren 2000 wel in opmars is, blijft er een gebrek
aan onderzoek naar de ervaring van de patiënten (Völlm & Nedopil, 2016; Mielau et al., 2016;
Newton-Howes & Mullen, 2011; Veltkamp et al., 2008; Holmes et al., 2004; Johansson &
Lundman, 2002; Salize & Dressing, 2005). Het perspectief van patiënten is nochtans om
verschillende redenen belangrijk. Zo zorgt inzicht in de ervaringswereld van patiënten voor een
grotere evidenced-based praktijk, maar zorgt het ook dat psychiatrisch personeel zich bewuster
wordt van de gevolgen van dwang (Tingleff et al., 2017; Ezeobele et al., 2014; Meehan et al.,
2004). Op deze manier wordt het personeel gestimuleerd om zo zorgvuldig mogelijk met
dwangmaatregelen om te gaan en kunnen zij nadien ook beter helpen met het coping-proces
van de patiënt (Hoekstra et al., 2004; Holmes et al., 2004). Bovendien draagt dit bij aan een
gerichte zoektocht naar alternatieve methodes (Holmes et al., 2004; Ezeobele et al., 2014).
5
Ezeobele et al. (2014) stellen het volgende: “It is crucial that the patients’ perception be
understood by mental health professionals in order to advocate other less restrictive alternative
interventions during aggressive situations” (p.303). Tot slot, draagt grotere kennis van
ervaringswereld van de patiënt ook in het algemeen bij tot betere kwaliteit van zorg en minder
paternalisme (Johansson & Lundman, 2002).
Stand van zaken
Sinds de jaren ’70 worden de ervaringen van patiënten met betrekking tot dwangmaatregelen
geleidelijk aan meer onderzocht (Soininen et al., 2016). Zowel in kwantitatief als in kwalitatief
onderzoek werd al gepeild naar de ervaring van patiënten. Hierbij werd echter meestal gefocust
op slechts één type dwangmaatregel.
Zo zijn er verschillende onderzoeken gevoerd naar de ervaring van patiënten met isolatie
(Meehan et al., 2004; Ezeobele et al., 2014; Tooke & Brown, 1992; Hoekstra & Jansen, 2014;
Faschingbauer et al., 2013). Zowel Meehan et al. (2004) als Ezeobele et al. (2014) en Tooke &
Brown (1992) constateerden in hun onderzoek dat isolatie door patiënten als punitief werd
ervaren en als een manier van de hulpverleners om hun gezag te doen gelden. Faschingbauer et
al. (2013) stelden vast dat isolatie gepaard gaat met gevoelens van angst en woede. Zij
benadrukken dan ook het belang van een goede debriefing na afloop om deze gevoelens te
temperen. Hoekstra en Jansen (2014) vonden in hun onderzoek dat, hoewel isolatie vaak
gepaard gaat met negatieve ervaringen, er na verloop van tijd ook positieve aspecten aan
worden toegeschreven. Dit geeft aan dat het even kan duren vooraleer patiënten voorbij de
negatieve ervaringen kunnen kijken; “It is hard to come to terms with the seclusion experience”
(p.281). Toch merken Tooke en Brown (1992) op dat, ondanks een aantal positieve ervaringen,
afzondering voornamelijk negatief ervaren wordt. Zij geven echter wel aan dat het gebruik van
een seclusion area (een afgezonderd deel van een afdeling) in tegenstelling tot een
afzonderingskamer (een kleine ruimte) gepaard ging met veel minder angst en woede.
6
Een andere meermaals onderzochte maatregel is de gedwongen opname (Johansson &
Lundman, 2002; Hughes et al., 2009; O’Donoghue et al., 2010; Katsakou & Priebe, 2007;
Katsakou et al., 2012). Daarbij worden zowel positieve als negatieve ervaringen gerapporteerd.
Aan de ene kant gaat collocatie/internering gepaard met een verlies van vrijheid en een inbreuk
op de integriteit (Johansson & Lundman, 2002). Hughes et al. (2009) stellen zelfs dat de
negatieve ervaringen met de gedwongen opname een barrière tot herstel vormen. Aan de andere
kant worden ook gevoelens van respect en zorg gerapporteerd (Johansson & Lundman, 2002).
De gedwongen opname gaat dus gepaard met “good opportunities and great losses” (Johansson
& Lundman, 2002, p.646).
Chien et al. (2005) onderzochten de ervaring met fixatie. Ook bij deze dwangmeetregel vonden
zij zowel positieve als negatieve ervaringen. Positieve ervaringen worden meestal gelinkt aan
een zorgzaam optreden van de verpleging en een duidelijke debriefing bij afloop.
Beperkte overkoepelende focus
Het grootste deel van het bestaand onderzoek betreft echter een (beperkte) focus op
verschillende dwangmaatregelen samen (Haw et al., 2011; Larsen & Terkelsen, 2014; Olofsson
& Norberg, 2001; Frueh et al., 2005; Veltkamp et al., 2008; Mielau et al., 2016). Al deze
onderzoeken rapporteerden voornamelijk negatieve ervaringen. Zowel Frueh et al. (2005) als
Mielau et al. (2016) bevonden dat dwangmaatregelen een beschadigend en traumatiserend
effect hebben. Olofsson en Norberg (2001) benadrukken in hun onderzoek, dat zich focuste op
gedwongen opname, isolatie, fixatie en dwangmedicatie, dan ook het grote belang van
menselijk contact en dialoog om negatieve ervaringen te beperken. Ook Veltkamp et al. (2008)
wijzen, in hun onderzoek naar isolatie en dwangmedicatie, op de helende werking van uitleg en
debriefing na de feiten.
Haw et al. (2011) focussen in hun onderzoek op de ervaring met fixatie, isolatie en
dwangmedicatie. Zij maken hierbij gebruik van een mixed-methods aanpak. Zij stellen vast dat
7
deze dwangmaatregelen voornamelijk als negatief werden beschouwd. Voornamelijk gevoelens
van angst, het verlies van waardigheid en vernedering werden hierbij gerapporteerd. Ondanks
die bemerkingen, ervaarde 16% van de respondenten hun laatste ervaring toch als positief. En
zelfs de helft van de respondenten begrijpt waarom het gebruik van dwangmaatregelen nodig
was en schrijft hier ook een aantal positieve aspecten aan toe.
Masterproef
Uit bovenstaande omschrijving blijkt dat er op vlak van dwangmaatregelen al heel wat
onderzoek werd gedaan. Echter, Vlaams onderzoek naar de ervaring van residentieel
opgenomen patiënten met dwangmaatregelen (ongespecificeerd) is er naar mijn mening nog
niet verricht.
De nood aan verder onderzoek in ons land wordt ook door verschillende onderzoekers
benadrukt. Van Herk en Van de Cloot (2013) stellen vast dat de GGZ een domein is dat in
België relatief onderbelicht blijft en dat er binnen dit gebied nog veel te weinig onderzoek
gebeurt, wat innovatie afremt. “Het gevolg is dat er bijzonder weinig evidence voorhanden is
over de inhoud van de zorg in de GGZ. België zou in de komende jaren één van de voorlopers
moeten worden om deze inertie te doorbreken. [..] This is the place to make a mark” (Van Herk
& Van de Cloot, 2013, p.14). Ook andere auteurs benadrukken dit gebrek aan
wettenschappelijke kennis (Georgieva, 2012; Raboch et al., 2010; Szmukler, 2008). Kennis die
cruciaal is om goede zorg te garanderen en de klinische praktijk te bevorderen (van den Hooff,
2015; Tingleff et al., 2017).
Tevens rechtvaardigen ook de vele negatieve, en zelfs traumatische ervaringen, van
dwangmaatregelen een nadere bestudering van de situatie (Frueh et al., 2005). Haw et al. (2011)
concluderen dat kwaliteitsvol empirisch onderzoek naar dit ethisch controversiële onderwerp
erg schaars is in verhouding met de mate waarin dwangmaatregelen dagelijks worden toegepast.
8
Het doel van deze masterproef is om een bijdrage te leveren aan dit gebrek aan onderzoek. Aan
de hand van kwalitatieve diepte-interviews wordt beoogd de ervaring van residentieel
opgenomen psychiatrische patiënten met dwangmaatregelen te verkennen en beschrijven. De
onderzoeksvraag die deze masterproef tracht te beantwoorden is de volgende: Hoe ervaren
GGZ-cliënten in Vlaanderen dwangmaatregelen? Daarnaast probeert deze scriptie ook de
volgende deelvragen te beantwoorden: wat wordt er juist bedoeld met dwangmaatregelen?
Ervaren patiënten dwangmaatregelen als positief of negatief volgens de bestaande empirische
literatuur? Hierbij wordt niet gespecifieerd naar een bepaald type van dwangmaatregel opdat
de respondenten zelf volledig kunnen aangeven wat zij als dwang ervaren. Op die manier
worden ook subtiele/subjectieve dwang en drang geïncludeerd.
De ervaring van patiënten kan inzicht bieden in hoe en waar de zorg verbeterd kan worden.
Daarnaast kan een grotere kennis van de ervaringen en gevolgen van dwangmaatregelen
bijdragen tot een evidence-based perspectief op dwangmaatregelen. Zo kunnen op termijn enkel
de minst schadelijke dwangmaatregelen en/of alternatieven behouden worden. Dat kan
bovendien bijdragen tot een positiever klimaat binnen de GGZ.
Deze thesis bedraagt een gedeeltelijke replicatie van het onderzoek van Haw et al. (2011)
‘Coercive treatments in forensic psychiatry: A study of patients’ experiences and preferences.’.
Hierbij wordt enkel het kwalitatieve luik gekopieerd, meerbepaald de vragenlijst die zij
hanteerden bij hun kwalitatieve interviews.
Leeswijzer
Dit eerste gedeelte bestaat uit de inleiding tot de rest van mijn masterproef. Allereerst wordt in
deel 1 de literatuurstudie behandeld. Hoofdstuk 1 gaat dieper in op de definiëring, de
verschillende soorten dwangmaatregelen en het gebruik van dwang in andere landen. Het
tweede hoofdstuk bespreekt de juridische aspecten. Hoofdstuk 3 zet de ethische aspecten uiteen.
9
Tot slot, wordt in hoofdstuk 4 een overzicht gegeven van de huidige literatuur over de ervaring
van dwangmaatregelen bij patiënten. Deel 2 is het empirische luik, waarin in de eerste plaats
de methodologie besproken in hoofdstuk 5. Daarna worden in hoofdstuk 6 de resultaten uit het
onderzoek gepresenteerd. Het zevende hoofdstuk betreft de discussie van de resultaten waarin
de resultaten worden geïnterpreteerd en vergeleken met de literatuur. Voorts worden ook de
beperkingen van het onderzoek besproken. In het laatste hoofdstuk wordt een conclusie
geformuleerd waarin de onderzoeksvragen beantwoord worden.
10
Deel 1: Literatuurstudie
Hoofdstuk 1: Dwangmaatregelen
In dit hoofdstuk wordt het concept van dwangmaatregelen nader omschreven. Zo wordt er
ingegaan op mogelijke definiëringen van het begrip. Verder worden de verschillende soorten
dwangmaatregelen in België uiteengezet. Vervolgens wordt ook het gebruik van
dwangmaatregelen in andere landen besproken. Tot slot worden nog enkele alternatieven
overlopen.
Zoals eerder werd vermeld is de psychiatrie één van de weinige medische disciplines waarin
patiënten, onder bepaalde omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van
behandeling (Georgieva, 2012). Dwangmaatregelen binnen de psychiatrie behoren tot een van
de meest controversiële topics binnen de geestelijke gezondheidszorg en zijn reeds vele jaren
de onderwerp van verschillende politieke, klinische, ethische en juridische debatten (Salize &
Dressing, 2005; Prinsen & Van Delden, 2009; Janssen et al., 2011; Faschingbauer et al., 2013;
Ezeobele et al., 2014; Albrecht, 2016). Toch wordt de toepassing van deze maatregelen in de
meeste landen als noodzakelijk gezien (Recupero et al., 2011; Johansson & Lundman, 2002).
Deze noodzaak ligt dan voornamelijk in het voorkomen van schade aan de patiënt zelf of aan
derden (Schermer, 2003; Holmes et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm &
Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017). Agressie, onrust en geweld komen geregeld voor binnen
psychiatrische afdelingen (Holmes et al., 2004). Daarom is het soms noodzakelijk om
dwangmaatregelen toe te passen teneinde dit gedrag binnen de perken te kunnen houden en
escalatie te voorkomen (Haw et al., 2011; Meehan et al., 2004). Daarnaast kan het ook nodig
zijn wanneer een patiënt niet kan, of wil, instemmen met een noodzakelijke behandeling (Völlm
& Nedopil, 2016; Georgieva, 2012). Met andere woorden, dwangmaatregelen hebben het
nalaten van ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag tot doel (Schermer, 2003). Daarbij
11
wordt dwang wel steeds als laatste redmiddel gezien (Thomsen et al., 2017). Namelijk, wanneer
de psychische aandoening het denken van de patiënt dermate ondermijnt dat samenwerken niet
meer lukt (Hoge Gezondheidsraad, 2016). “When there are no further treatment options left
and staff and patient are facing each other as ‘combatants’, only four options remain: ‘seclude
them, restrain them, medicate them or pass the problem to someone else’” (Hoekstra et al.,
2004, p. 227). Een dwangmaatregel toedienen moet steeds na afweging en overleg, zo kort
mogelijk duren, in verhouding staan tot de aanleiding en binnen een ethisch-juridisch kader
gebeuren (Hoge Gezondheidsraad, 2016).
Definitie(s)
Een algemeen aanvaarde definitie van dwangmaatregelen bestaat niet (Sibitz et al., 2011; Völlm
& Nedopil, 2016; Adhead & Davies, 2016). Volgens Van Dale is dwang een
“machtsuitoefening waardoor iemand tot iets wordt genoodzaakt” (Dwang, z.d.). The Oxford
Dictionary omschrijft het dan weer als een ‘action or practice of persuading someone to do
something by using force or threats’ (Völlm & Nedopil, 2016, p. 1). Verschillende
onderzoekers hebben ook een poging gedaan om een omvattende definitie te vormen.
Georgieva (2012) hanteert de volgende brede definitie; “any action or threat of actions which
compels the patient to behave in a manner inconsistent with his own wishes” (p.7). Ook Curtis
et al. (2016) kiezen voor een ruime omschrijving; ‘the application of force to control the action
of a voluntary agent’ (p.103). De Hoge Gezondheidsraad definieert in haar rapport
dwangmaatregelen al wat preciezer, namelijk als “beslissingen of handelingen vanwege een
hulpverlener die een individu te beperken in zijn vrijheid, bewegingsruimte of onafhankelijk
beslissingsrecht.” (2016, p.6). Adshead en Davies (2016) omschrijven dwang ten slotte als “the
use of force that limits a person’s choices or which involves physical or psychological distress”
(p.73). Zij voegen dus het aspect van leed nog toe aan de definitie.
12
Dwang doet zich voor in situaties waarin de ene partij meer macht heeft dan de andere. Hierbij
zijn geweld en dreigingen niet expliciet nodig, de loutere suggestie dat deze gebruikt zouden
kunnen worden is voldoende (Völlm & Nedopil, 2016). Daarin ligt ook het verschil tussen
objectieve en subjectieve dwang.
Objectieve dwang is het effectieve gebruik van dwangmaatregelen. Subjectieve dwang
(perceived coercion) daarentegen is de ervaring van dwang, zelfs wanneer dit niet zo bedoeld
is (Szmukler, 2015; Newton-Howes & Mullen, 2011). De grens tussen deze twee vormen van
dwang is erg vaag. Sommige mensen kunnen maatregelen die niet dwingend zijn toch zo
ervaren, terwijl anderen ze dan weer als behulpzaam ervaren. Dit maakt de afbakening van het
begrip ‘dwangmaatregel’ eerder een uitdaging (Völlm & Nedopil, 2016).
De verschillende soorten dwangmaatregelen in België
Distincties
In de Belgische psychiatrie hanteert men verschillende soorten dwangmaatregelen, waarin de
literatuur verschillende onderscheiden maakt. Een eerste verschil is dat tussen kortstondige en
langdurige maatregelen. Dwangmaatregelen van korte duur worden gehanteerd voor het
reguleren van acute situaties, zoals agressie of geweld. Dwanginspuitingen, isolatie en fixatie
behoren, onder andere, tot deze categorie. Daarnaast kunnen ook langdurige dwangmaatregelen
opgelegd worden zoals gedwongen opname, verplichte nazorg en/of het verplicht innemen van
medicatie, al dan niet in de vorm van depotinspuitingen (Völlm & Nedopil, 2016).
Verder wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen objectieve en subjectieve dwang dat
hierboven reeds uiteen werd gezet (supra). Perceived Coercion of subjectieve dwang is volgens
Szmukler (2015) het gevolg van de zogenaamde ‘coercive shadow’ waarmee de psychiatrie te
kampen heeft. Deze “schaduw” zou ervoor zorgen dat vele patiënten bang zijn dat weigering
13
automatisch tot dwangmaatregelen zal leiden waardoor zij, om zo negatieve ervaringen te
vermijden, halfhartig instemmen (Szmukler, 2015).
Tot slot, moeten ook dwang en drang van elkaar onderscheden worden. Schermer (2003) zet
het verschil als volgt uiteen; “Van dwang is sprake wanneer iemand tegen zijn wil wordt
genoodzaakt iets te doen of te laten. Van vrijheid is dan geen sprake meer. Van drang is sprake
wanneer iemand zodanig wordt beïnvloed dat hij of zij minder keuzevrijheid heeft.” (p.2). De
persoon wordt dan niet zozeer gedwongen, maar wel sterk onder druk gezet. In de praktijk zijn
dwang en drang moeilijk van elkaar te scheiden omdat ze vaak geleidelijk in elkaar over gaan.
Het hangt voornamelijk van de patiënt af of iets als dwang of drang wordt ervaren (Schermer,
2003).
Soorten
De meest ingrijpende en langdurige dwangmaatregel is de gedwongen opname, vroeger ook
wel de collocatie genoemd. Hierbij wordt de patiënt tegen zijn wil opgenomen op een
psychiatrische afdeling zodat hij/zij vervolgens veilig een gepaste behandeling kan krijgen.
Sibitz et al. (2011) omschrijven het als “Physically forcing people to attend hospital” (p. 239).
De vrederechter beveelt de gedwongen opname wanneer de patiënt een gevaar betekent voor
zichzelf en/of anderen of wanneer er geen alternatieve behandeling mogelijk is. Al dan niet
omdat de patiënt deze weigert (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Völlm & Nedopil, 2016).
Het gebruik hiervan is uitvoerig gereguleerd aan de hand van (inter)nationale wetten (infra).
Hiermee onderscheidt de gedwongen opname zich van alle andere dwangmaatregelen die niet
wettelijk geregeld zijn. De gedwongen opname is ook internationaal de meest gebruikte en
zichtbare maatregel in de geestelijke gezondheidszorg (Salize & Dressing, 2005). Het aantal
dwangopnamen in België is de laatste jaren gestegen, zo is in Vlaanderen tussen 2004 en 2008
het aantal met 10 % toegenomen.
14
Na gedwongen opname kan de patiënt ook verplicht worden tot (ambulante) nazorg (Rigolle &
Vandevelde, 2016). Tijdens deze periode staat de patiënt onder enkele voorwaarden, zoals
bijvoorbeeld verplichte therapieën. Wanneer de patiënt deze voorwaarden niet naleeft, wordt
hij/zij opnieuw opgenomen. In tegenstelling tot de gedwongen opname, is verplichte nazorg
niet wettelijk geregeld. De voorwaarden worden dus niet opgelegd door de vrederechter, maar
door de afdelingspsychiater.
Isolatie, of afzondering, is het afzonderen van een patiënt, tegen zijn wil, in een aparte ruimte
die hier al dan niet speciaal voor is ingericht. Deze afzonderingskamer (AK) wordt van buitenaf
op slot gedaan of verhindert de patiënt op een of andere wijze om de kamer vrij te verlaten
(Legris et al., 1999; Bowers et al., 2012; Legris et al., 2012; Ezeobele et al., 2014; Völlm &
Nedopli, 2016; Hoge Gezondheidsraad, 2016). De ruimte is vrij van prikkels en biedt een
veilige omgeving voor een persoon in een acute situatie (Völlm & Nedopil, 2016). Tijdens de
isolatieperiode wordt de patiënt nauw in de gaten gehouden door middel van een raampje,
camera en/of geluidsensor (Exworthy et al., 2001; Faschingbauer et al., 2013; Legris et al.,
2016). De beslissing tot isolatie wordt, zoals vrijwel elke dwangmaatregel, steeds in overleg
genomen en kan enkel omwille van strikt therapeutische redenen toegepast worden (UZ
Leuven, z.d.). Dit wil zeggen dat het gebruik van afzondering als strafmaatregel uitgesloten is
(Hoge Gezondheidsraad, 2016; Albrecht, 2016). Het komt ook voor dat patiënten vrijwillig
vragen om in de AK te mogen, wanneer zij overprikkeld zijn en nood hebben aan rust en/of een
gevoel van veiligheid (Prinsen & Van Delden, 2009; Faschingbauer et al., 2013; Hoge
Gezondheidsraad, 2016).
Verschillende situaties kunnen aanleiding geven tot isolatie. Allereerst dient het om
behandeling mogelijk te maken (Prinsen & Van Delden, 2009; UZ Leuven, z.d.). In dit opzicht
heeft afzondering hoofdzakelijk een therapeutisch doel. Daarnaast heeft isolatie ook een
veiligheidsdoel (Holmes et al., 2004). Er wordt namelijk ook overgegaan tot afzondering
15
wanneer de patiënt een veiligheidsrisico dreigt te betekenen voor zichzelf en/of zijn omgeving.
Zo kan er bijvoorbeeld worden geïsoleerd om (het risico op) agressie en geweld te reguleren,
(zelf)verwondingen te voorkomen of onrust en overprikkeling te beperken wanneer de patiënt
de normale grenzen van intimiteit, persoonlijke ruimte en fysieke integriteit niet meer kan
naleven (Ezeobele et al., 2014; Prinsen & Van Delden, 2009; Exworthy et al., 2001; Bowers et
al., 2012; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Volgens Hoekstra et al. (2004) wordt isolatie
internationaal aanschouwt als de meest effectieve en onvervangbare maatregel om met
potentieel gevaarlijke patiënten om te gaan.
Wanneer isolatie op zich niet voldoende is, kan kortstondig een bewegingsbeperkende
maatregel gebruikt worden, ook wel immobilisatie of fixatie genoemd. Hieronder valt elke
maatregel die de bewegingsvrijheid van de patiënt beperkt en niet makkelijk kan worden
verwijderd (UZ Leuven, z.d.). Hierbinnen wordt er een onderscheid gemaakt tussen de manuele
en mechanische fixatie. Bij manuele fixatie wordt de patiënt handmatig in bedwang gehouden
door het verplegend personeel om zo zijn bewegingen te beperken. Dit is meestal de eerste stap
in het gebruik van dwangmaatregelen maar kan ook alleenstaand gebruikt worden. Bij
mechanische fixatie wordt de patiënt met behulp van instrumenten, zoals gordels, volledig of
gedeeltelijk vastgemaakt aan een bed om zo zijn bewegingen te beperken (Dack et al., 2012;
Völlm & Nedopil, 2016; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Het materiaal dat hierbij wordt
gebruikt is hiervoor speciaal ontworpen en het personeel is opgeleid om het te gebruiken (Völlm
& Nedopil, 2016).
Fixatie wordt toegepast wanneer er een gevaarlijke situatie dreigt voor de patiënt en/ of voor
anderen en alle andere alternatieven gefaald hebben of niet mogelijk blijken. Het gaat dus steeds
om een middel van de laatste keuze (UZ Leuven, z.d.). Vanuit dit oogpunt kunnen isolatie en
fixatie volgens Prinsen & Van Delden (2009) ook gezien worden als ‘treatment failure’. Fixatie
dient in de eerste plaats om de persoon te beschermen en om agressie en ernstige onrust te
16
reduceren. Voorbeelden van aanleidingen zijn; geweld, risico op vallen, zwerfdrang, risico op
zelfmutilatie, … (Chien et al., 2005; Hoge Gezondheidsraad, 2016).
Dwangmedicatie is het toedienen van medicatie, gewoonlijk door middel van injectie, tegen de
wil van de patiënt (Dack et al., 2012; Völlm & Nedopil, 2016). Hierbij gaat het meestal om
rustgevende medicatie die de patiënt lichtjes verdoofd zodat hij/zij kan kalmeren, maar het kan
hierbij evengoed gaan om antipsychotica of -depressiva. Ook het verplicht moeten innemen van
orale medicatie op dagelijkse basis en het gebruik van sondevoeding wanneer een patiënt
weigert te eten vallen onder dwangmedicatie (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Tingleff et al.,
2017). Het doel van dwangmedicatie is om in een acute situatie de patiënt te kalmeren of te
verdoven, onrust en/ of agressie te doen afnemen en zo de patiënt en zijn omgeving te
beschermen (Hoge Gezondheidsraad, 2016). Volgens Georgieva et al. (2013) is in de meeste
Europese landen dwangmedicatie de dwangmaatregel bij voorkeur.
Deze dwangmaatregelen zijn zonder twijfel de meest gekende en meest gehanteerde binnen de
psychiatrie. Het is voornamelijk tegen deze maatregelen dat ethische bezwaren worden
opgebracht (infra). Maar verder wordt er ook gebruik gemaakt van de time-out (op een
gesloten/strengere afdeling) of kamertijd bij wangedrag of opstoot. Kamertijd houdt in dat de
patiënt voor een bepaalde tijd alleen op zijn/haar kamer moet blijven tot hij/zij tot rust is
gekomen (Bowers et al., 2012; Dack et al., 2012).
Bovendien is er de laatste jaren een nieuwe dwangmaatregel ontwikkeld in de vorm van de
seclusion area. De seclusion area is voornamelijk ontstaan als alternatief op het gebruik van de
isolatiekamer en focust hoofdzakelijk op het verminderen van prikkels (Vaaler et al., 2005).
“De seclusion area is een mini-afdeling binnen de afdeling. Het is een plek waar mensen
afgezonderd van de rest rust kunnen vinden terwijl ze nog wel kunnen circuleren en het mogelijk
is bij hen te blijven. De voorwaarde van circuleren is essentieel. Mensen moeten kunnen
circuleren, als wij ergens niet graag zijn dwalen onze gedachten af, de mentale circulatie zorgt
17
ervoor dat we in ons hoofd kunnen ontsnappen” (Reynders, n.d., p. 5). In tegenstelling tot de
isolatiekamer worden de patiënten niet alleen gelaten, maar blijft het personeel nabij. Volgens
Cools (2017) heeft het gebruik van deze seclusion area al bewezen dat dit het aantal isolaties
kan halveren.
Zoals eerder vermeld, wordt er ook nog gebruik gemaakt van drang (supra). Hierbij raadt men
patiënten ten strengste iets aan of af, met de suggestie van dwangmaatregelen in het
achterhoofd. Het personeel kan ook subtiele dwang uitoefenen door hun persoonlijke relatie in
te zetten, bijvoorbeeld door de patiënt mee te delen hoe teleurgesteld ze zouden zijn als hij/zij
niet zou “gehoorzamen” (Sibitz et al., 2011; Völlm & Nedopil, 2016). Subtiele dwang kan
verschillende vormen aannemen: het manipuleren van opties, manipuleren van informatie (niet
of onvoldoende geven van informatie), psychologische manipulatie (inspelen op
schuldgevoelens), het negeren van de patiënt of oneerbied (Schermer, 2003; Adshead & Davies,
2016). Volgens Szmukler (2015) valt dreigen ook onder (subtiele) dwang.
Szmukler en Appelbaum onderscheiden een hiërarchie in het opdringen van behandeling. Deze
‘glijdende schaal’ gaat van overtuigen (beroep doen op rede en emoties) naar interpersoonlijke
invloed (het gebruik van de relatie tussen hulpverlener-patiënt om druk te zetten), stimuleren
(het krijgen van een beloning bij instemming), dreigen en eindigt bij dwang waarbij de keuze
volledig ontnomen wordt van de patiënt. Szmukler en Appelbaum stellen vast dat hoe verder
men de hiërarchie opklimt, hoe sterker de legitimatie voor het gebruik moet zijn (Völlm &
Nedopil, 2016; Szmukler, 2008).
Gebruik in andere landen
Het gebruik van dwangmaatregelen verschilt erg tussen landen. Binnen Europa varieert het
patroon van type en frequentie enorm (Raboch et al., 2010; Gaebel et al., 2015). Ook het
EUNOMIA-project (European Evaluation of Coercion in Psychiatry and Harmonization of Best
18
Clinical Practice”) vond erg weinig consensus tussen Europese landen op vlak van methode,
gebruik en documentatie (Mielau et al.,2016). Thomsen et al. (2017) stellen dat er zo’n 21-59%
variatie zit op de frequentie van dwangmaatregelen binnen Europa. Deze variatie wordt door
verschillende auteurs verklaard door het verschil in klinische wetgeving en beleid (Thomsen et
al., 2017; Gaebel et al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010). Daarnaast verklaren ook
uiteenlopende ggz-structuren, culturele verschillen en lokale gewoontes deze verschillen
(Szmukler, 2008; Szmukler, 2015; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Szmukler (2008) stelt het
volgende; “In a society increasingly preoccupied with ‘risk’, more attempts to control troubling
people, as many mentally disordered persons are perceived to be, are not surprising” (p.229).
Net zoals in België, is er ook in Nederland, Groot-Brittannië en verschillende andere Europese
landen, een opmerkelijke stijging van gedwongen opnames (Van den Hoof, 2015). Volgens de
Hoge Gezondheidsraad (2016) ligt het isolatiepercentage in Nederland het hoogst en in Groot-
Brittannië het laagst. Het terugdringen van het gebruik van isolatie staat in Nederland dan ook
erg hoog op de politieke agenda (Van Der Laan et al., 2016; Georgieva et al., 2013).
Alternatieven
Ondanks het wijdverspreid gebruik van dwangmaatregelen en begrip voor de noodzaak ervan,
bestaat er binnen de GGZ een algemene consensus dat dwang zo veel mogelijk vermeden moet
worden en dat hierbij de voorkeur van de patiënt zoveel mogelijk gerespecteerd moet worden
(Veltkamp et al., 2008; Dack et al., 2012). “Few would disagree that the use of compulsion
should be reduced to the minimum necessary” (p.229), aldus Szmukler (2008). Voorstaanders
van de radicale inperking van dwangmaatregelen zien de noodzaak ervan wel in, maar stellen
zich ernstige vragen bij de therapeutische waarde, de impact op het vertrouwen in de GGZ en
het wijdverspreid gebruik zonder bewijs van effectiviteit (Tingleff et al., 2017; Gaebel et
al.,2015; Berghi et al., 2013; Janssen et al., 2011; Legris et al., 1999). Dit heeft geleid tot
19
internationale oproepen om het gebruik van dwang drastisch te verminderen (Völlm & Nedopil,
2016; Tingleff, 2017).
De afgelopen jaren worden er in Europa dan ook verschillende inspanningen geleverd om het
gebruik in te perken. Zo doet men steeds meer beroep op de-escalatietechnieken om
dwangmaatregelen te voorkomen. Daarnaast stelt Taxis (in Prinsen & Van Delden, 2009) dat
patiënten-educatie, goede communicatie en een gepaste opleiding voor het personeel enkele
factoren zijn die het gebruik van dwang kunnen terugschroeven.
Een veelbelovend alternatief dat de negatieve ervaring van dwangmaatregelen kan beperken, is
het zogenaamde advance statement. Hierin geeft de patiënt, op een helder moment, zijn
voorkeur aan voor behandeling in geval van acute crisis (Szmukler, 2008).
Gelijkaardig aan het advance statement is de crisiskaart. Dit is een kaartje waarop de patiënt
kan aangeven wat hij/zij belangrijk vindt gedurende een crisismoment, meer bepaald wat hij/zij
op dat moment nodig heeft en wie er benaderd kan worden. Deze crisiskaart wordt samen met
een consulent, al dan niet een ervaringsdeskundige, opgesteld en laat de patiënt toe zelf regie te
nemen over zijn/haar behandeling. Door middel van de crisiskaart kan de patiënt zo de zorg
ontvangen waar hij/zij nood aan heeft en worden misverstanden, frustraties, conflicten en
uiteindelijk dwang vermeden (Voskes et al., 2011).
Om de terugval van de patiënt te voorkomen en op tijd de gepaste hulp te kunnen geven, kan
een signaleringsplan worden opgesteld. Samen met de patiënt wordt dan een plan opgesteld
waarin de signalen voor decompensatie worden aangeven. Per fase van crisis wordt vermeld
welke signalen de patiënt afgeeft en hoe de verpleging hierop zal reageren. Op deze manier kan
er snel ingegrepen worden, zonder nood aan dwang, en is het voor de patiënt ook duidelijkheid
welke stappen genomen zullen worden. Dit versterkt bovendien de vertrouwensrelatie (Voskes
et al., 2011).
20
Bovenvermelde voorbeelden zijn slechts enkele van de vele alternatieven en structuren die de
laatste jaren ontwikkeld zijn om het gebruik van dwangmaatregelen te verminderen, of om
althans de ervaring positiever te maken. Volgens Voskes et al. (2011) is het behoud van contact
het belangrijkste middel om dwang te voorkomen. Dwangmaatregelen verbreken net contact en
zijn daarom schadelijk voor het vertrouwen van de patiënt. Het herstellen van het contact, na
dwang, vraagt bovendien ook erg veel tijd (Voskes et al., 2011).
Besluit
We kunnen dus concluderen dat, ondanks hun controverse, dwangmaatregelen in de eerste
plaats gebruikt worden om de patiënt zelf en/of derden te beschermen (Schermer, 2003; Holmes
et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm & Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017).
Een algemene definitie van dwangmaatregelen bestaat niet, de meeste auteurs zijn het echter
wel eens dat het om een vorm van vrijheidsberoving gaat (Sibitz et al., 2011; Völlm & Nedopil,
2016; Adhead & Davies, 2016). Meerbepaald, een beperking van de vrijheid om te gaan, te
bewegen en/of eigen beslissingen te maken. Daarnaast maakt ook de dunne grens tussen
objectieve en subjectieve dwang dat afbakening van het begrip ‘dwangmaatregel’ een grote
uitdaging is (Völlm & Nedopil, 2016).
In de Belgische psychiatrie worden verschillende soorten dwangmaatregelen gebruikt.
Hierbinnen wordt naast objectieve en subjectieve dwang ook een onderscheid gemaakt tussen
kortstondige en langdurige dwangmaatregelen en tussen dwang en drang (Völlm & Nedopil,
2016; Schermer, 2003). De gedwongen opname (al dan niet met verplichte nazorg), isolatie,
fixatie en dwangmedicatie zijn zonder twijfel de meest gekende en gehanteerde
dwangmaatregelen binnen de psychiatrie. Verder wordt er ook gebruik gemaakt van de time-
out, kamertijd en sinds enkele jaren de seclusion area. Szmukler en Appelbaum spreken over
een ‘glijdende schaal’ in het gebruik van dwangmaatregelen die gaat van ‘drang’ naar ‘dreigen’
en eindigt met ‘dwang’.
21
Soorten dwangmaatregelen en de frequentie van toepassing verschillen erg tussen landen
(Raboch et al., 2010; Gaebel et al., 2015). Verschillende auteurs verklaren dit door het verschil
in wetgeving, beleid, GGZ-structuren, cultuur en gewoontes (Thomsen et al., 2017; Gaebel et
al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010; Szmukler, 2008; Hoge Gezondheidsraad, 2016).
Nederland, Groot-Brittannië en verschillende andere landen hebben echter ook de opmerkelijke
stijging van gedwongen opnames gemeenschappelijk met België (Van den Hooff, 2015).
Binnen de GGZ bestaat er de algemene consensus dat dwangmaatregelen zo veel mogelijk
vermeden moeten worden (Veltkamp et al., 2008; Dack et al., 2012). In Europa worden er de
laatste jaren dan ook verschillende inspanningen geleverd om het gebruik ervan in te perken.
Zo wordt er steeds meer beroep gedaan op de-escalatie technieken. Verder zijn ook de advance
statement, de crisiskaart en het signaleringsplan enkele veelbelovende alternatieven.
22
Hoofdstuk 2: Juridische aspecten
In dit hoofdstuk worden de juridische aspecten van dwangmaatregelen besproken zoals (het
gebrek aan) de wettelijke regeling in België. Daarnaast wordt overlopen wat de supranationale
wetgeving te zeggen heeft over het gebruik van dwang. Verder worden een aantal wettelijke
aanknopingspunten doorgenomen die het gebruik van dwang enigszins zouden kunnen
rechtvaardigen. Tot slot wordt ook gekeken hoe onze buurlanden dwangmaatregelen wel
juridische hebben geregeld.
Zoals eerder reeds vermeld, is het gebruik van dwangmaatregelen in België niet wettelijk
geregeld. De enige uitzondering hierop is de wet betreffende de bescherming van de persoon
van de geesteszieke. Die wet werd speciaal opgericht voor mensen met een psychiatrische
stoornis en zet uiteen wanneer en hoe mensen gedwongen kunnen worden opgenomen.
Daarnaast vallen psychiatrische patiënten uiteraard ook onder de wet betreffende de rechten
van de patiënt aangezien deze wet van toepassing is op “iedere natuurlijke persoon aan wie
gezondheidszorg wordt verstrekt, al dan niet op eigen verzoek” (art.2, Wet betreffende de
rechten van de patiënt 2002). Hierin worden de basisrechten van elke patiënt uiteengezet en hoe
deze kunnen worden afgedwongen of aangevochten worden.
Wet betreffende de rechten van de patiënt
Elke patiënt, dus ook de psychiatrische patiënt, heeft rechten. Naast de universele
mensenrechten, put de (psychiatrische) patiënt zijn rechten uit de wet betreffende de rechten
van de patiënt van 22 augustus 20022.Dit betekent in principe dat de psychiatrische patiënt niet
anders behandeld mag worden dan andere patiënten (Vansweevelt & Dewallens, 2014). De
psychiatrische patiënt heeft net als elke andere natuurlijke persoon aan wie gezondheidszorg
wordt verstrekt (art.2). Dit is het recht op een kwaliteitsvolle dienstverstrekking die
2 Verder wet patiëntenrechten genoemd.
23
beantwoordt aan zijn behoeften (art.5), recht op vrije keuze van de beroepsbeoefenaar (art.6),
recht op alle hem betreffende informatie die nodig is om inzicht te krijgen in zijn
gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan en daarbij ook het recht op niet-weten
(art.7). Bovenal heeft de patiënt het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te
stemmen in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar en heeft hierbij ook het recht een
tussenkomst te weigeren of zijn toestemming in te trekken (art.8). Dit wil dus zeggen dat voor
iedere tussenkomst de geïnformeerde toestemming van de patiënt, of diens vertegenwoordiger,
vereist is. Daarnaast heeft de patiënt recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard
patiëntendossier waarin hij inzagerecht heeft (art.9). Verder heeft de patiënt recht op de
bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar
en betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid. Hierbij heeft hij recht op
respect voor zijn intimiteit (art 10). Tot slot heeft de patiënt ook het recht een klacht in verband
met de uitoefening van zijn rechten neer te leggen bij de bevoegde ombudsfunctie (art.11).
Deze wet stelt dus dat voor elke tussenkomst de geïnformeerde toestemming van de patiënt, of
diens vertegenwoordiger, vereist is (art.8). Dit wil zeggen dat als een patiënt weigert
toestemming te geven, dit in principe gerespecteerd moet worden. Dat betekent dus ook dat het
gebruik van dwangmaatregelen eigenlijk in strijd is met dit wetsartikel. Echter, het recht op
zelfbepaling is niet absoluut. Wanneer de patiënt een gevaar betekent voor derden kan een
dwangmaatregel worden toegepast op grond van wettelijke zelfverdediging of noodtoestand.
Daarnaast kan ook een wilsonbekwame patiënt zijn patiëntenrechten niet uitoefenen en kan
hij/zij bijgevolg ook geen geïnformeerde toestemming geven. In dit geval is de geïnformeerde
toestemming van de vertegenwoordiger vereist. Indien er geen duidelijkheid bestaat over de wil
van de patiënt of de vertegenwoordiger, mag er in geval van spoed wel onmiddellijk worden
opgetreden. Omdat dwangmaatregelen voornamelijk toegepast worden bij acute crisissituaties,
gaat het meestal om zo’n spoedbeslissing (Vansweevelt & Dewallens, 2014).
24
Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke
Zowel de wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke van 26 juni 19903
als de wet patiëntenrechten, hanteren het grondwettelijke uitgangspunt dat de vrijheid van een
persoon steeds gewaarborgd moet zijn. Slechts heel uitzonderlijk en ingeval van een gegronde
reden kan iemand onderworpen worden aan vrijheidsbeperkingen. Zo’n gegronde reden kan
gevonden worden in de gezondheidstoestand van een persoon (Vansweevelt & Dewallens,
2014). Een ‘geesteszieke’ persoon kan van zijn vrijheid worden beroofd teneinde de veiligheid
en de gezondheid van de psychiatrische patiënt zelf, maar ook die van andere mensen, te
beschermen. Met het oog op deze bescherming laat de Wet bescherming persoon geesteszieke
(1990) dus wel de gedwongen opname van een psychiatrische patiënt toe. In de wet wordt echter
nooit gesproken over de ‘gedwongen opname’, maar over de ‘behandeling in een ziekenhuis’.
De benaming collocatie uit de vroegere wetgeving wordt niet meer gebruikt (Nys, 2010).
Materiële voorwaarden
Vooraleer over te kunnen gaan tot gedwongen opname moet er aan een aantal materiële en
procedurele voorwaarden voldaan worden. Deze voorwaarden fungeren als waarborg tegen
willekeurige vrijheidsberoving. De belangrijkste voorwaarde is de toetsing door de
vrederechter. Een dwangopname berust op een rechterlijke beslissing, wat wil zeggen dat een
gerechtelijk beslissingsproces doorlopen moet worden.
Daarnaast kunnen uit art. 2, vier cumulatieve materiële voorwaarden worden afgeleid
(Vansweevelt & Dewallens, 2014; Verbrugghe et al.,2008).
Art.2, Wet Betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke: ”De
beschermingsmaatregelen mogen, bij gebreke van enige andere geschikte behandeling, alleen
getroffen worden ten aanzien van een geesteszieke indien zijn toestand zulks vereist, hetzij
3 Verder wet bescherming persoon geesteszieke genoemd.
25
omdat hij zijn gezondheid en zijn veiligheid ernstig in gevaar brengt, hetzij omdat hij een
ernstige bedreiging vormt voor andermans leven of integriteit”.
Allereerst moet er sprake zijn van een geestesziekte. Alleen geesteszieken komen in
aanmerking voor een gedwongen opname. De wet geeft echter geen definitie van wat dit juist
inhoudt. Of er al dan niet sprake is van een geestesziekte moet uitgemaakt worden door een arts
(Nys, 2010). Daarnaast is de gedwongen opname slechts mogelijk als er geen enkele andere
gepaste behandeling kan worden gegeven. De gedwongen opname is dus niet mogelijk als de
patiënt vrijwillig instemt met een gepaste behandeling (art.3).
Tot slot moet er ook sprake zijn van een gevaar of een ernstige bedreiging voor zichzelf of voor
anderen. Een gevaar voor de gezondheid alleen volstaat hierbij niet, er moet ook een gevaar
voor de veiligheid van de patiënt bestaan. De beoordeling van dit gevaar wordt wederom
overgelaten aan de arts. Als er geen sprake is van een ernstig gevaar voor zichzelf, neemt de
wet ook genoegen met een ernstige bedreiging voor de integriteit van een ander. Het begrip
integriteit houdt ook de bedreiging van de psychologische integriteit in (Nys, 2010). Het spreekt
voor zich dat er een causaal verband moet bestaan tussen de geestesziekte en het gevaar
(Vansweevelt & Dewallens, 2014). Zodra aan deze voorwaarden voldaan is, kan de rechter de
beschermingsmaatregel bevelen.
Procedure
Een gedwongen opname verloopt in twee fasen: de gedwongen opname start altijd met een in-
observatie-stelling en kan indien nodig daarna verlengd worden met een verder verblijf. De
aanloop naar de gedwongen opname kan ook op twee manieren verlopen; via de gewone
procedure en de spoedprocedure. Deze laatste procedure die ontstaan is als uitzondering, is in
praktijk de regel geworden.
De gewone procedure
26
Wanneer de gedwongen opname voor observatie niet dringend is, wordt deze altijd gestart via
een verzoekschrift aan de rechter. Iedere belanghebbende kan zo’n verzoekschrift indienen. Het
verzoek tot gedwongen opname is slechts ontvankelijk indien er een omstandig geneeskundig
verslag bij zit. In dit verslag worden de gezondheidstoestand en de symptomen van de patiënt
op gedetailleerde wijze beschreven. Voorafgaand aan het verslag, wordt een medisch onderzoek
uitgevoerd. Dit onderzoek mag slecht 15 dagen oud zijn. De patiënt heeft volgens de wet
patiëntenrechten het recht te weten met welke redenen dit onderzoek wordt uitgevoerd, alsook
het recht om dit onderzoek te weigeren. Uiteraard dient zowel het onderzoek als het verslag te
worden uitgevoerd door een arts. De wet bepaalt echter niet dat het hierbij moet gaan om een
deskundige. Dit wil zeggen dat iedere arts bevoegd is om het onderzoek te verrichten en het
verslag op te stellen (Nys, 2010; Hoge gezondheidsraad, 2016).
Wanneer uit het geneeskundig verslag blijkt dat aan de voorwaarden uit artikel twee voldaan
is, kan de vrederechter de gedwongen opname voor observatie bevelen. Alle partijen worden
eerst door de rechter gehoord. Binnen tien dagen na de indiening van het verzoekschrift doet de
rechter uitspraak. Als de rechter het verzoek inwilligt, duidt hij/zij meteen ook de psychiatrische
dienst aan waar de patiënt ter observatie dient worden opgenomen (Nys, 2010). De dienst -
hetzij van een psychiatrisch ziekenhuis, hetzij een psychiatrische afdeling van een algemeen
ziekenhuis (PAAZ) - die hiervoor wordt aangewezen is verplicht de patiënt op te nemen en
heeft geen weigerings- of doorverwijsrecht (Vansweevelt & Dewallens, 2014). De patiënt heeft
geen inspraak in het ziekenhuis waar hij/zij wordt opgenomen. Hierdoor wordt het recht op
vrije keuze van psychiater (art.6 wet patiëntenrechten) enigszins ingeperkt (Nys, 2010).
De spoedprocedure
In geval van spoed kan de procureur des konings, ambtshalve of op verzoek van
belanghebbenden, over de gedwongen opname voor observatie beslissen zonder rechterlijke
toetsing. Binnen 24uur na zijn/haar beslissing dient de procureur een verzoekschrift binnen te
27
brengen bij de vrederechter om de gedwongen opname te bevestigen. Ook dit verzoekschrift
dient vergezeld te zijn van een omstandig geneeskundig verslag om ontvankelijk te zijn. Hoewel
deze spoedprocedure in het leven werd geroepen als uitzondering, wordt ze tegenwoordig zo
vaak toegepast dat het eerder de regel is geworden (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens,
2014; Hoge gezondheidsraad, 2016).
Observatie
Tijdens de in-observatie-stelling wordt de patiënt bewaakt, onderzocht en behandeld. Deze
observatieperiode duurt maximaal 40 dagen. Gedurende deze periode hebben de arts en de
rechter de tijd om de noodzaak van de maatregel te evalueren en eventueel te herzien. De
rechter, procureur des konings en het medisch diensthoofd kunnen al voor het verloop van de
40 dagen een einde maken aan de in-observatie-stelling wanneer de toestand van de patiënt een
gedwongen opname niet meer rechtvaardigt (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens, 2014;
Hoge gezondheidsraad, 2016).
Verder verblijf
Wanneer de toestand van de patiënt dit vereist, kan de observatieperiode na verloop van 40
dagen omgezet worden in een verder verblijf in de psychiatrische instelling. Dit gebeurt steeds
op initiatief van de directeur van de instelling waar de patiënt verblijft. Ten minste vijftien
dagen voor het verstrijken van de in-observatie-stelling moet hij/zij de vrederechter een
omstandig multidisciplinair verslag bezorgen dat werd opgesteld door de arts-diensthoofd van
de behandelende dienst en waarin de noodzaak tot verder opname uiteen wordt gezet.
De vrederechter beslist over de duur van het verder verblijf, dat niet langer dan twee jaar kan
duren. Na het verstrijken van deze termijn eindigt de gedwongen opname tenzij de vrederechter
beslist de opname met nogmaals twee jaar te verlengen. Net zoals tijdens de in-observatie-
stelling wordt de patiënt gedurende de gedwongen opname bewaakt en behandeld. Hij/zij kan
28
wel, alleen of onder begeleiding, beperkt weggaan en eventueel een beroepsactiviteit uitoefenen
buiten de dienst. De patiënt kan ook, met het oog op een geschiktere behandeling, worden
overgebracht naar een andere psychiatrische dienst. Deze verplaatsing is een strikt medische
beslissing (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge gezondheidsraad, 2016).
Nazorg
Tijdens de gedwongen opname kan de behandelende arts te allen tijde de beslissing nemen tot
nazorg buiten de instelling. De verplichte nazorg is een modaliteit die het verdere verblijf
versoepelt en volledig afhankelijk is van de gezondheidstoestand van de patiënt. Deze nazorg
wordt gezien als een proefperiode ter voorbereiding op het ontslag en dient om de re-integratie
te bevorderen. De beslissing tot verplichte nazorg ligt volledig bij de arts-diensthoofd zonder
rechterlijke tussenkomst. Aan de nazorg worden verschillende voorwaarden gekoppeld in
verband met verblijfplaats, behandeling en/of hulpverlening. De nazorg mag maximaal een jaar
duren en hoort te vallen binnen de periode van gedwongen opname. Wanneer de gedwongen
opname eindigt, vervalt de verplichte nazorg ook automatisch. Wanneer tijdens deze periode
de voorwaarden worden geschonden kan de patiënt opnieuw worden opgenomen zonder
verdere procedure. Daarentegen kan de behandelende arts bij grote vooruitgang de nazorg ook
doen eindigen en de patiënt definitief ontslaan (Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge
gezondheidsraad, 2016).
Afloop
De gedwongen opname eindigt automatisch bij het verstrijken van de rechterlijk vastgestelde
termijn of wanneer de behandelende arts, door middel van een gemotiveerd verslag waaruit
blijkt dat de maatregel niet langer noodzakelijk is, een einde maakt aan de opname. Uiteraard
kan ook de rechter altijd zijn beslissing herzien ((Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge
gezondheidsraad, 2016).
29
Rechten
De wet bescherming persoon geesteszieke omschrijft in artikel 32 ook zelf enkele
patiëntenrechten waarop de patiënt zich kan beroepen. Hierbij heeft de wet persoon
geesteszieke (lex specialis) altijd voorrang op de wet patiëntenrechten (lex generalis).
Art.32, Wet Betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke: Ҥ 1. Iedere
geesteszieke wordt behandeld met eerbiediging van zijn vrijheid van mening, van zijn
godsdienstige en filosofische overtuiging en op zulke wijze dat zijn lichamelijke en geestelijke
gezondheid, zijn sociale en gezinscontacten alsmede zijn culturele ontplooiing in de hand
worden gewerkt. § 2. Verzoekschriften of klachten uitgaande van de zieke en gericht tot de
gerechtelijke of administratieve overheden of brieven aan of van de zieke mogen niet worden
ingehouden, geopend of vernietigd. In iedere psychiatrische dienst kan de zieke het bezoek
ontvangen van zijn advocaat, van de door hem gekozen geneesheer en, overeenkomstig het
huishoudelijk reglement, van een vertrouwenspersoon of, behoudens geneeskundige contra-
indicatie, van iedere andere persoon. De door de zieke gekozen geneesheer en de advocaat van
de zieke kunnen zich het register bedoeld in artikel 10, doen voorleggen. Zij kunnen van een
geneesheer van de dienst alle inlichtingen verkrijgen die nuttig zijn voor de beoordeling van de
toestand van de zieke. Bovendien kan de door de zieke gekozen geneesheer, in
tegenwoordigheid van een geneesheer van de dienst, het geneeskundig dossier inzien.”.
Supranationale wetgeving
Aangezien België deel uitmaakt van een aantal supranationale instituten, zoals de Europese
Unie en de Verenigde Naties, is het bijgevolg ook onderhevig aan diens wetgeving. Hierbij gaat
een belangrijke aandacht uit naar de rechten van de mens (EVRM) en de internationale actoren
die verantwoordelijk zijn voor het toezicht en implementatie van deze rechten (o.a. de VN,
Raad van Europa en het EHRM).
30
Europese Unie
Met betrekking tot het EVRM kunnen in verband met dwangmaatregelen vooral vraagtekens
gesteld worden bij artikel vijf dat stelt:” Eenieder heeft recht op vrijheid en veiligheid van zijn
persoon”. Dwangmaatregelen beroven de patiënt niet alleen van zijn keuzevrijheid, maar ook
van zijn fysieke vrijheid. In dit opzicht is het gebruik van dwang dus in strijd met het EVRM.
Daarentegen worden dwangmaatregelen voornamelijk toegepast in functie van de veiligheid
van de patiënt.
Voorts beweren verschillende auteurs ook dat het gebruik van dwangmaatregelen een inbreuk
van art.3 van het EVRM inhoudt. Dit artikel stelt dat “niemand mag worden onderworpen aan
folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen.”. Het gebruik
van dwangmaatregelen kan volgens sommigen gezien worden als een vernederende
behandeling. Szmukler (2008) meent echter dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
(EHRM) een erg hoge drempel stelt vooraleer het een dwangmaatregel in strijd met het artikel
acht.
Het Europees comité voor de preventie van foltering (art.3 EVRM) focust de laatste jaren steeds
meer op het gebruik van fixatie, isolatie en dwangmedicatie in de psychiatrie, aangezien deze
zouden kunnen leiden tot een onmenselijke en onterende behandeling. Daarnaast stelt het
comité zich vragen bij het hoog aantal gedwongen opnames en het gebrek aan alternatieven
hiervoor. Het benadrukt de nood voor meer data en het belang van alternatieven voor
dwangmaatregelen (Albrecht, 2016).
Verenigde Naties
De VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap (2006) is volgens Perlin
(2016) het meest revolutionaire internationale mensenrechten-document voor mensen met een
beperking. Het is het eerste wettelijk bindende instrument dat de rechten van mensen met een
31
beperking uitgebreid beschermt. Het verzekert dat nationale wetten “fully recognize the rights
of those with mental illness” (p.11) en breidt de bestaande mensenrechten uit tot specifieke
rechten voor mensen met een beperking (Perlin, 2016). Artikel 14 van deze conventie stelt: “the
existence of a disability shall in no case justify a deprivation of liberty”. Ook in dit geval kunnen
dwangmaatregelen dus gezien worden als een inbreuk.
Ook de UN Principles for Protection of Persons with Mental Illness (1991) bieden belangrijke
rechten voor psychiatrische patiënten en basisnormen voor de GGZ. Deze principes, die niet
juridisch bindend zijn, dienen samen met de VN-Conventie inzake rechten van personen met
een handicap te worden gelezen (Janssen et al., 2011). Principe 11, paragraaf 11 leest: “Physical
restraint or involuntary seclusion of a patient shall not be employed except in accordance with
the officially approved procedures of the mental health facility and only when it is the only
means available to prevent immediate or imminent harm to the patient or others. It shall not be
prolonged beyond the period which is strictly necessary for this purpose. All instances of
physical restraint or involuntary seclusion, the reasons for them and their nature and extent
shall be recorded in the patient's medical record. A patient who is restrained or secluded shall
be kept under humane conditions and be under the care and close and regular supervision of
qualified members of the staff. A personal representative, if any and if relevant, shall be given
prompt notice of any physical restraint or involuntary seclusion of the patient” (UN Principles,
1991). Daarnaast stelt principe 8, paragraaf 2 dat “Every patient shall be protected from harm,
including unjustified medication, abuse by other patients, staff or others or other acts causing
mental distress or physical discomfort.” (UN Princliples, 1991). Aangezien dwangmaatregelen
de nodige mental distress en/of physical discomfort met zich mee kunnen brengen, kunnen zij
als in strijd met dit principe gezien worden.
32
Wettelijke Aanknopingspunten
Het gebrek aan een wettelijke kader betekent ook dat dwangmaatregelen ontsnappen aan
rechterlijke controle. De Wet bescherming persoon geesteszieke bevat hierover in ieder geval
geen regeling. In tegendeel zelfs, de wet verbiedt in artikel één elke vrijheidsbeperking die niet
in de wet werd opgenomen (Vansweevelt & Dewallens, 2014). Ook lijken dwangmaatregelen
in strijd te zijn met verschillende andere wetten, zoals, onder andere, art. 8 van de wet
patiëntenrechten, art. 5 van het EVRM, art. 12 van de Belgische grondwet (‘De vrijheid van de
persoon is gewaarborgd’) en art. 14 van de VN-conventie inzake rechten van personen met een
handicap.
Ondanks het wettelijk problematisch karakter bestaat de praktijk van dwang al zeer lang en is
ze wijdverspreid. Het gebruik van dwangmaatregelen wordt volgens sommigen toch door
verschillende wettelijke aanknopingspunten gerechtvaardigd.
Zo wordt een minieme wettelijke basis geboden door het Koninklijk Besluit van 18 juli 1991
waarin staat dat een patiënt die onder een beschermingsmaatregel staat, nl. de gedwongen
opname, in een isoleer- of observatiekamer kan worden ondergebracht. Hiertoe moet de
afdelingsarts de dwangmaatregel optekenen in een register met vermelding van duur, aard en
medische indicatie. Dit register moet dagelijks worden geparagrafeerd door de behandelende
arts. Daarbij moet het verpleegkundig personeel intensief en regelmatig toezicht houden (art. 5
KB 18/7/1991; Vansweevelt & Dewallens, 2014).
Verder wordt ook de ministeriële omzendbrief- Weckx van 24 oktober 1990 met betrekking tot
de afzondering van opgenomen psychiatrische patiënten regelmatig aangehaald ter legitimering
van dwangmaatregelen. Deze omzendbrief is, in tegenstelling tot het hierboven vermelde KB,
ook van toepassing op vrijwillig opgenomen patiënten. De brief stelt dat de beslissing tot het
nemen van een dwangmaatregel in de eerste plaats bij de behandelende arts ligt en dat de
33
rechten van de patiënt gevrijwaard dienen te worden door proceduremaatregelen. Daarnaast
moet iedere dienst die beschikt over een isolatiekamer een interne gedragscode opstellen over
het nemen van dwangmaatregelen. In deze code moeten de omstandigheden beschreven zijn
waarin een dwangmaatregel is geoorloofd, alsook de regels die hierbij in acht moeten worden
genomen (Ministeriële Omzendbrief, 1990; FOD Volksgezondheid, 2007). Verder dient al het
mogelijke gedaan te worden om de maatregel zo snel mogelijk ongedaan te maken, en de
betrokkene op een veilige en menswaardige manier te behandelen. Overigens, moet de
toepassing van de maatregel steeds geregistreerd worden (Ministeriële Omzendbrief, 1990). De
omzendbrief geniet een groot aanzien in de praktijk, de richtlijnen die erin geformuleerd staan
worden door instellingen gevolgd (Vansweevelt & Dewallens, 2014).
Een ander aanknopingspunt is te vinden in de erkenningsnormen voor ziekenhuizen. Volgens
artikel N19, paragraaf 11 van het Koninklijk Besluit tot bepaling van de normen die door de
ziekenhuizen en hun diensten moeten worden nageleefd, dient elke psychiatrische dienst te
beschikken over: “observatiekamers voor het afzonderen van onrustige zieken; die kamers
moeten in de nabijheid van de kamer van de wacht gelegen zijn en moeten beschikken over
voldoende verlichting, comfort en verluchting; de kamers moeten zo worden ingericht dat de
veiligheid van de zieken is gewaarborgd”. Een isolatiekamer is met andere woorden wettelijk
verplicht. Daaruit leidt men het wettelijk gebruik hiervan af (Vansweevelt & Dewallens, 2014).
Ten slotte wordt ook de lijst van technische verpleegkundige verstrekkingen gezien als vorm
van legimitatie. Volgens deze lijst is een verpleegkundige bevoegd om zonder voorschrift van
een arts fysieke preventieve maatregelen te nemen. Hieronder wordt het gebruik van fixatie,
isolatie, beveiliging en toezicht verstaan. Voor het toedienen van dwangmedicatie is
daarentegen altijd een medisch voorschrift vereist (Vansweevelt & Dewallens, 2014).
Toch voldoen bovenstaande aanknopingspunten niet om het gebruik van dwangmaatregelen
wettelijk te rechtvaardigen. Een lagere rechtsnorm, zoals een Koninklijk Besluit, kan niet doen
34
afwijken van een hogere wetsnorm, zoals de Wet Bescherming Persoon Geestesziekte die een
duidelijk verbod op dwangmaatregelen oplegt.
Buurlanden
Het juridische landschap in Europa vertoont aanzienlijke verschillen als het gaat om
dwangmaatregelen (Albrecht, 2016). Dit is een van de redenen waarom ook het patroon van
type en frequentie in het gebruik van dwangmaatregelen tussen landen erg varieert (Thomsen
et al., 2017; Gaebel et al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010). Ook België en haar
buurlanden verschillen juridisch sterk in de regeling van dwangmaatregelen. Waar het België
bijna volledig ontbreekt aan een wettelijke regeling, met de uitzondering van de wet
bescherming persoon geesteszieke, hebben zowel Nederland, Duitsland, Frankrijk als het
Verenigd Koninkrijk sinds kort het gebruik van dwangmaatregelen wettelijk geregeld.
Nederland
In Nederland regelt de Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ)
niet alleen de gedwongen opname van psychiatrische patiënten, maar ook het gebruik van
dwangmaatregelen. Dit doet de wet in artikel 38c en 39. Zo stelt artikel 38c dat een gedwongen
behandeling mogelijk is wanneer het gevaar dat de psychische stoornis doet veroorzaken zonder
behandeling niet kan worden afgewend. In artikel 39 staat dat er enkel ‘middelen of
maatregelen’ mogen worden toegepast ter overbrugging van een acute crisissituatie.
Het Koninklijk Besluit Middelen en Maatregelen Bopz van 3 november 1993 verklaart verder
welke middelen en maatregelen onder artikel 39 vallen. “Als middelen en maatregelen, die
kunnen worden toegepast in gevallen als bedoeld in artikel 39, eerste lid, van de wet, worden
aangewezen: a. afzondering, waaronder wordt verstaan het voor verzorging, verpleging en
behandeling insluiten van een patiënt in een speciaal daarvoor bestemde eenpersoons kamer;
b. separatie, waaronder wordt verstaan het voor verzorging, verpleging en behandeling
35
insluiten van een patiënt, niet zijnde een patiënt verblijvend in een verpleeginrichting, in een
speciaal daarvoor bestemde en door Onze minister als separeerverblijf goedgekeurde
afzonderlijke ruimte; c. fixatie, waaronder wordt verstaan het op enigerlei wijze beperken van
een patiënt in zijn bewegingsmogelijkheden; d. medicatie, waaronder wordt verstaan het aan
een patiënt toedienen van geneesmiddelen; e. toediening aan een patiënt van vocht of voeding”
(art.2 KB 3/11/1993). Verder bepaalt het KB dat dwangmaatregelen niet langer dan 7
opeenvolgende dagen mogen duren (art.3).
In 2020 wordt de wet BOPZ vervangen door twee nieuwe wetten, namelijk de wet verplichte
ggz en de wet zorg en dwang.
Frankrijk
De Franse ‘Code de la santé publique’ zet in het eerste hoofdstuk van Boek II, Deel 3 de rechten
van personen onder psychiatrische zorg uiteen. Hierin staat, onder andere, dat niemand zonder
zijn/haar toestemming onderworpen kan worden aan psychiatrische behandeling, tenzij deze
persoon de veiligheid van zichzelf of van anderen in het gedrang brengt (Art. L3211-1).
Vervolgens wordt ook de wettelijke regeling van de gedwongen opname, die erg gelijkaardig
is aan de Belgische, toegelicht. Sinds 2016 bevat de Franse gezondheidswetgeving, in
tegenstelling tot België, een regeling voor de maatregelen isolatie en fixatie. Artikel L3222-5-
1 stelt dat isolatie en fixatie steeds als laatste toevluchtsoord gezien moeten worden en dat zij
enkel gebruikt kunnen worden om directe of dreigende schade aan de patiënt of anderen te
voorkomen. De beslissing tot deze maatregel wordt genomen door een psychiater. Daarbij moet
het gebruik van deze maatregel strikt te worden opgevolgd. Zo moet er een register worden
bijgehouden waarin elk gebruik van isolatie en fixatie vermeld wordt. Dit register moet op vraag
voorgelegd kunnen worden aan de departementale commissie voor psychiatrische zorg, de
algemene controleur van plaatsen van vrijheidsberoving en aan parlementsleden. Daarbij dient
de psychiatrische instelling jaarlijks een verslag op stellen over de het gebruik van deze
36
dwangmaatregelen, hun beleid hierrond en de evaluatie van de uitvoering. Dit verslag wordt
vervolgens voorgelegd aan een toezichtscommissie.
Verenigd Koninkrijk
In het Verenigd Koninkrijk geeft ‘The Mental Health Act’ (MHA) van 1983 de toestemming
om mensen met psychische stoornissen tegen hun wil te behandelen, zélfs wanneer ze
beschikken over de volledige capaciteit om keuzes te maken. Een patiënt die onder de MHA
gedwongen opgenomen is, kan behandeling niet weigeren, kan verplicht worden medicatie in
te nemen of ingespoten te krijgen en mag gefixeerd worden (Adshead & Davies, 2016).
Besluit
In tegenstelling tot onze buurlanden, is het gebruik van dwangmaatregelen in België niet
wettelijk geregeld, met de uitzondering van de wet betreffende de bescherming van de persoon
van de geesteszieke. Deze wet zet uiteen wanneer en hoe mensen gedwongen kunnen worden
opgenomen. De aanloop naar de gedwongen opname kan ofwel via de gewone procedure ofwel
de spoedprocedure verlopen. Hoewel deze laatste procedure ontstaan is als uitzondering, is deze
in praktijk de regel geworden. De vrederechter kan de gedwongen opname enkel bevelen
wanneer er sprake is van een psychische stoornis, een gevaar of bedreiging voor zichzelf of
anderen en wanneer er geen enkele andere gepaste behandeling mogelijk is. De gedwongen
opname begint steeds met de inobservatiestelling die kan verlengd worden met een verder
verblijf. Eventueel wordt ook overgegaan worden tot verplichte nazorg als voorbereiding op
het ontslag. De beslissing voor nazorg ligt volledig bij de arts-diensthoofd. Verder vallen
psychiatrische patiënten ook, zoals elke andere patiënt, onder de wet betreffende de rechten van
de patiënt. Hierin worden de basisrechten van elke patiënt uiteengezet.
Aangezien België deel uitmaakt van een aantal supranationale instituten, zoals de Europese
Unie en de Verenigde Naties, is het bijgevolg ook onderhevig aan diens wetgevingen.
37
Dwangmaatregelen kunnen in strijd gezien worden met verschillende artikelen van zowel het
EVRM, De VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap als met de UN
Principles for Protection of Persons with Mental Illness. Daarnaast lijken dwangmaatregelen
ook in strijd te zijn met verschillende lokale wetten zoals art. 8 van de wet patiëntenrechten,
art.12 van de Belgische grondwet en zelfs met art.1 van de wet bescherming persoon
geesteszieke. Deze laatste wet, die wel de gedwongen opname regelt, verbiedt elke andere
vrijheidsbeperking.
Desondanks wordt het gebruik van dwangmaatregelen door sommigen gerechtvaardigd door
verschillende wettelijke aanknopingspunten. Zo worden het Koninklijk Besluit van 18 juli
1991, de ministeriële omzendbrief- Weckx van 24 oktober 1990, de erkenningsnormen voor
ziekenhuizen en de lijst van technische verpleegkundige verstrekkingen allemaal gezien als
vorm van legimitatie. Desalniettemin volstaan deze aanknopingspunten niet om het gebruik van
dwangmaatregelen wettelijk te rechtvaardigen. Een lagere rechtsnorm, zoals een Koninklijk
Besluit, kan niet doen afwijken van een hogere wetsnorm, zoals de Wet Bescherming Persoon
Geestesziekte die een duidelijk verbod op dwangmaatregelen oplegt.
38
Hoofdstuk 3: Ethische Aspecten
In dit hoofdstuk wordt overlopen hoe dwangmaatregelen zich verhouden ten opzichte van de
verschillende ethische principes uit het principlisme. Daarnaast wordt het gebruik van dwang
ook vergeleken met de concepten informed consent, herstel en discriminatie.
De laatste decennia worden er steeds meer ethische bezorgdheden over de psychiatrie
uitgesproken, in het bijzonder roept het gebruik van dwangmaatregelen een aantal ethische
vragen op. Vooral de afweging tussen de autonomie van de patiënt en de noodzaak om de
patiënt te beschermen zorgt voor een ethisch dilemma (van den Hooff, 2015; Schermer, 2003).
Hoewel de literatuur zich voornamelijk focust op het gebruik van de meest gekende
dwangmaatregelen (fixatie, seclusie, dwangmedicatie), wordt er ook gebruik gemaakt van
drang en subtiele vormen van dwang (supra). Echter, “zonder dat daarvoor duidelijke
richtlijnen en een heldere ethische legitimering bestaan. Deze vormen van ingrijpen roepen dan
ook ethische vragen op” (Schermer, 2013, p.1).
Principlisme
Vandaag de dag is het zogenaamde principlisme een van de dominante stromingen binnen de
medische ethiek (Roberts, 2004). Deze stroming bestudeerd ethische problemen aan de hand
van 4 morele principes. Deze zijn; respect voor autonomie, rechtvaardigheid (justice),
beneficence (voordelig) en nonmaleficence (niet schadelijk). Aan de hand van deze principes
kunnen geestelijke gezondheidswerkers ethische dilemma’s identificeren, analyseren en
oplossen (Gillon, 2015; Roberts, 2004; Rushforth, 2014; Adshead & Davies, 2016). Als men
dat doet blijkt dat verschillende van deze ethische principes een obstakel vormen voor het
gebruik van dwangmaatregelen.
39
Paternalisme vs. Autonomie
Een van deze obstakels betreft het ethische conflict tussen paternalisme en autonomie.
Paternalisme is volgens Roberts (2004) het beperken van de vrijheid en/of
verantwoordelijkheden van ondergeschikten of afhankelijken door iemand in een
machtspositie. In dat opzicht kan gesteld worden dat de psychiatrie een erg paternalistische
instelling is. Vooral het gebruik van dwangmaatregelen kan gezien worden als paternalistisch
aangezien dit wel degelijk de patiënt, die grotendeels afhankelijk is van de zorgverleners, zijn
vrijheid beperkt (Roberts, 2004; Schermer, 2003).
Paternalisme roept ethische bezwaren op omdat het in strijd is met het ethisch principe van
autonomie. Volgens dit principe moet ieders keuze gerespecteerd worden en mag men niet
beïnvloed of gedwongen worden om hiervan af te zien. Autonomie gaat dus met andere
woorden over de vrijheid om je eigen leven te bepalen en deze vrijheid wordt weg genomen
door paternalisme. Respect voor de autonomie van een persoon is vandaag de dag een van de
belangrijkste principes binnen de medische ethiek, en in de Westerse samenleving in het
algemeen. De vraag is dan ook waar de grens van het recht op autonomie ligt. Hebben mensen
het recht om zichzelf te schaden zonder dat hierin wordt tussengekomen? Hiermee bevindt de
dwangmaatregelenkwestie zich tussen dezelfde controversiële onderwerpen als abortus en
euthanasie (Adhead & Davies, 2016; Roberts, 2004; Prinsen & Van Delden, 2009; Newton-
Howes & Mullen, 2011; Johansson & Lundman, 2002; Hoekstra et al., 2004).
Handelingen die in strijd zijn met de autonomie van een persoon vereisen steeds een ethische
rechtvaardiging (Roberts, 2004). Die rechtvaardiging wordt meestal gevonden in het concept
van ‘geestesziekte’ (Roberts, 2004). Het staat namelijk vast dat psychische stoornissen de
capaciteit tot het maken van autonome beslissingen acuut, chronisch, kort- of langdurig kunnen
verstoren. Zo kunnen hallucinaties, waanideeën, angsten, depressie, een gebrek aan ziekte-
inzicht, etc., het vermogen om zelfstandig en verantwoordelijk te handelen sterk beperken. In
40
dat opzicht kan het nodig zijn om verantwoordelijk te handelen in plaats van de patiënten en
dus door middel van paternalisme (Schermer, 2003; Roberts, 2004; Adshead & Davies, 2016).
Volgens Adshead en Davies (2016) is het zelfs de taak van de psychiater om de patiënt te helpen
zijn autonomie opnieuw uit te oefenen. Om dat te bereiken kan het nodig zijn dat de psychiater
deze autonomie even overneemt wanneer de patiënt niet in staat is om verantwoordelijke keuzes
te maken. Volgens Verbrugghe et al. (2008) bestaat de ideale balans tussen paternalisme en
autonomie uit de minst mogelijke dwang met de best mogelijk klinische uitkomst en het hoogste
niveau van patiënttevredenheid.
Beneficence en nonmaleficence
Desalniettemin, is het argument van geestesziekte op zich niet voldoende om paternalisme te
verantwoorden. Een paternalistische handeling moet namelijk ook steeds in het belang van de
patiënt (beneficent) en niet schadelijk (nonmaleficent) zijn. Dit wilt zeggen dat ze steeds goed
moet doen en dient om schade te voorkomen (Rushforth, 2014; Roberts, 2004). Aangezien
dwangmaatregelen, hoewel paternalistisch, steeds dienen om schade te voorkomen en
psychische onrust te verzachten, kunnen zij zowel als beneficent als nonmaleficent beschouwd
worden. Prinsen en Van Delden (2009) zijn het hiermee eens, en argumenteren dat
“‘Interventions in care can be shown to be in the interest of patients, that is they can be seen as
interventions for attaining autonomy instead of threatening autonomy’. So it can be argued that
to avoid self-destructive behaviour sometimes coercive measures can be necessary to foster or
to regain autonomy” (p.70). Kortom, het gebruik van dwangmaatregelen kan ethisch worden
gerechtvaardigd door aan te brengen dat een psychische stoornis de autonomie belemmert en
omdat zij gehanteerd worden om goed te doen en schade te verhinderen (Roberts, 2004).
41
4
Daartegenover kan worden aangehaald dat het ondergaan van een dwangmaatregel gepaard gaat
met de nodige spanningen. In dit opzicht kunnen dwangmaatregelen wél als maleficent of
schadelijk gezien worden. Volgens Adshead en Davies (2016) is “any intervention that causes
distress morally questionable because it causes harm, particularly because such patients are
vulnerable and demand extra protection” (p.74). Hierbij argumenteren zij niet alleen dat de
bijkomende onrust schadelijk kan zijn, maar ook dat wanneer patiënten dwang ondergaan dit
een inbreuk betekent op, onder andere, hun recht op keuzevrijheid en autonomie. Wanneer
mensen deze essentiële capaciteiten worden ontnomen kunnen zij zich vernederd, beschaamd
en minderwaardig voelen. Op die manier is de ervaring van dwangmaatregelen schadelijk voor
het zelfbeeld en hebben zij een langdurige impact op het leven van mensen (Adshead & Davies,
2016). Vanuit dat standpunt is dwang dus niet ethisch te rechtvaardigen en is, met andere
woorden, dus ethisch onverantwoord.
Sibitz et al. (2011) concluderen dat de ethische verantwoording van dwangmaatregelen
voornamelijk afhangt van het resultaat. Kortom hangt het ervan af of de goede uitkomsten
zwaarder doorwegen dan de schadelijke. Dit wil ook zeggen dat de percepties en ervaringen
van de personen die dwang ondergaan een belangrijke rol spelen in de, al dan niet, ethische
rechtvaardiging van dwangmaatregelen (Sibitz et al., 2011).
4 Roberts, 2004, figuur 3 p. 584
PATERNALISME AUTONOMIE
BENEFICENCE & GEESTESZIEKTE
NONMALEFICENCE
42
Informed consent
Gelijkaardig aan het principe van autonomie is het principe van geïnformeerde toestemming.
Een principe dat ook wettelijk is vastgelegd. Binnen de geneeskunde, waaronder de psychiatrie
valt, is het een essentieel principe dat dokters de geïnformeerde toestemming van hun patiënten
verkrijgen. In geval van weigering moeten zij deze keuze respecteren en mogen zij hierin niet
(dwingend) tussenkomen (Adshead & Davies, 2016). Doen zij dit wel, dan schenden zij de
integriteit van de patiënt. Zo stellen Johansson en Lundman (2002) dat “one of the main
problems in compulsory care is how to handle the intrusion on the patient’s autonomy without
violating his/her integrity” (p.640). Autonomie, integriteit en toestemming zijn met elkaar
verbonden en maken elk een deel uit van de medische ethiek. Zonder toestemming wordt zowel
de autonomie als de integriteit van de patiënt geschonden (Johansson & Lundman, 2002).
Herstel
Sommigen beweren dat dwang rechtstreeks ingaat tegen het idee van genezing, “that no one
can be healed without their cooperation and against their will” (Adshead & Davies, 2016, p.
75). Zo menen zowel Newton-Howes & Mullen (2011) als Bonner et al. (2002) dat sommige
mensen geen behandeling zoeken omdat ze bang zijn om gedwongen te worden en gedurende
lange perioden onvrijwillig behandeld te worden. Ook Van Der Laan et al. (2016) oordelen dat
het ingrijpen onder dwang haaks staat op het uiteindelijke doel van de psychiatrische
behandeling, namelijk het terugkeren naar de grootst mogelijke mate van autonomie.
Adshead en Davies (2016) zijn het hier echter niet volledig mee eens. Zij voeren aan dat veel
patiënten met medische aandoeningen genezen zonder dat hiervoor hun actieve co-operatie
nodig is. Terughoudendheid en ambivalentie jegens behandeling zijn niet ongebruikelijk binnen
de geneeskunde en komen niet enkel voor bij psychiatrische patiënten. Hoewel een absolute
weigering om mee te werken waarschijnlijk een rem zet op het herstel, weten de meeste ervaren
zorgprofessionals dat een dergelijke houding in de loop van de tijd kan veranderen. Deze
43
weigering geeft een zeer begrijpelijke angst of angst voor hun situatie weer (Adshead & Davies,
2016).
Discriminatie
Tot slot kan het gebruik van dwangmaatregelen ook als een vorm van discriminatie gezien
worden tegenover psychiatrische patiënten. De autonomie van personen met een psychische
stoornis wordt namelijk niet op dezelfde manier gerespecteerd als in de rest van de geneeskunde
(Szmukler, 2015). Szmukler (2015) argumenteert zo dat er veel gevaarlijkere mensen
rondlopen, zonder psychische stoornis, die niet aan dwang worden onderworpen. Hij pleit dan
ook voor ofwél een generieke wetgeving waarbij dwangmaatregelen kunnen worden toegepast
op alle mensen die een bedreiging vormen voor zichzelf of anderen, ongeacht het hebben van
een psychische stoornis, ofwél dat dwangmaatregelen op niemand toegepast mogen worden.
Besluit
Dwangmaatregelen roepen een aantal ethische vragen op met betrekking tot de vier principes
van het principlisme. Zo is het gebruik van dwangmaatregelen paternalistisch en bijgevolg in
strijd met het principe van autonomie. De schending van dit ethische principe wordt door
sommigen verantwoord door het concept ‘geestesziekte’ (Roberts, 2004). Zij stellen dat een
psychische stoornis de capaciteit tot autonomie verstoort en dat het daarom soms nodig is om
in de plaats van de patiënt op te treden, zelfs als dit paternalistisch is (Schermer, 2003; Roberts,
2004; Adshead & Davies, 2016). Het argument van geestesziekte is echter niet voldoende om
paternalisme te verantwoorden. Paternalistische daden dienen namelijk ook steeds in het belang
van de patiënt (beneficent) en niet schadelijk (nonmaleficent) te zijn (Rushforth, 2014; Roberts,
2004). Vermits dwangmaatregelen in de eerste plaats gebruikt worden om schade te voorkomen
kunnen zij als beneficent en nonmaleficent gezien worden. Maar aan de andere kant wordt ook
44
geargumenteerd dat dwangmaatregelen gepaard gaan met spanningen en stress en in dit opzicht
dus wel schadelijk (maleficent) zijn.
Kortom, de concepten van beneficence en nonmaleficence kunnen zowel gebruikt worden om
het gebruik van paternalistische dwangmaatregelen te rechtvaardigen, als om deze te
veroordelen. Sibitz et al. (2011) concluderen dat de ethische verantwoording van
dwangmaatregelen voornamelijk afhangt van het resultaat, namelijk of de voordelen zwaarder
doorwegen dan de nadelen. Zij stellen derhalve dat de percepties en ervaringen van patiënten
met dwang een grote rol spelen in de ethische rechtvaardiging van dwangmaatregelen.
Verder kunnen dwangmaatregelen ook in strijd gezien worden met andere belangrijke principes
uit de medische ethiek. Zoals het principe van ‘informed consent’. Dit beginsel stelt dat artsen
steeds de geïnformeerde toestemming van hun patiënten moeten krijgen. Dit wil ook zeggen
dat een weigering tot behandeling steevast gerespecteerd moet worden (Adshead & Davies,
2016). Wanneer artsen toch dwingend tussenkomen, betekent dit niet alleen een schending van
informed consent, maar ook een schending van de integriteit en autonomie van de patiënt omdat
autonomie, integriteit en toestemming onderling met elkaar verbonden zijn binnen de medische
ethiek (Johansson & Lundman, 2002).
Sommige onderzoekers beweren ook dat dwang niet samengaat met herstel. Daartegen voeren
Adshead & Davies (2016) aan dat terughoudendheid ten aanzien van behandeling voorkomt in
alle takken van de geneeskunde en dat coöperatie niet noodzakelijk is voor genezing.
Tot slot kan het gebruik van dwang ook als een vorm van discriminatie gezien worden
tegenover psychiatrische patiënten, omdat de psychiatrie de enige medische discipline is waar
dwangmaatregelen gebruikt worden (Szmukler, 2015).
45
Hoofdstuk 4: Literatuuroverzicht
In dit hoofdstuk wordt overlopen wat er reeds uit empirisch onderzoek naar voren is gekomen
over de ervaring van dwangmaatregelen bij psychiatrische patiënten.
Zoals al in de inleiding gezegd werd, is het onderzoek naar de ervaring van patiënten met
dwangmaatregelen sinds de jaren zeventig steeds meer toegenomen (Soininen et al., 2016).
Zowel kwantitatief als kwalitatief onderzoek rapporteerde hierover reeds erg uiteenlopende
resultaten. Hierbij werd er echter vaak gefocust op slechts één type dwangmaatregel.
Zo hebben verschillende auteurs onderzoek gevoerd naar de ervaring van patiënten met isolatie
(Tooke & Brown, 1992; Legris et al., 1999; Exworthy et al., 2001; Meehan et al., 2000; Meehan
et al., 2004; Holmes et al., 2004; Faschingbauer et al., 2013; Ezeobele et al., 2014; Hoekstra &
Jansen, 2014). Anderen hebben dan weer enkel de patiënt-ervaring met fixatie onderzocht
(Bonner et al., 2002; Wynn, 2004; Chien et al., 2005; Beghi et al., 2013). Ook de gedwongen
opname is reeds meermaals onderzocht (Johansson & Lundman, 2002; Swartz et al., 2004;
Hughes et al., 2009; O’Donoghue et al., 2010; Katsakou & Priebe, 2007; Katsakou et al., 2012).
Het grootste deel van het bestaand onderzoek betreft echter een (beperkte) focus op
verschillende dwangmaatregelen samen (Naber et al., 1996; Olofsson & Norberg, 2001; Swartz
et al., 2003; Frueh et al., 2005; Salize & Dressing, 2005; Kuosmanen et al., 2007; Veltkamp et
al., 2008; Sibitz et al., 2011; Haw et al., 2011; Dack et al., 2012; Bowers et al., 2012; Georgieva
et al., 2013; Larsen & Terkelsen, 2014; Van Der Laan et al., 2016; Mielau et al., 2016; Tingleff
et al., 2017).
Een genuanceerd beeld
Hoewel het merendeel van de onderzoeken hoofdzakelijk negatieve ervaringen beschrijft,
wordt de laatste jaren meer nuance aangebracht doordat verscheidene studies ook positieve
ervaringen vaststellen (Tingleff et al., 2017). Zo blijkt bijvoorbeeld uit de internationale
46
literatuurstudie van Prinsen en Van Delden (2009), waarin ze nagingen of de afschaffing van
isolatie verantwoord zou zijn, dat isolatie zowel positief als negatief wordt ervaren door
patiënten. Zij gaven aan dat, hoewel de literatuur overwegend kennisgeeft van negatieve
isolatie-ervaringen, verschillende artikels rapporteren dat isolatie ook een therapeutisch effect
kan hebben. Ook Chien et al. (2005) constateerden zowel positieve als negatieve opvattingen
over het gebruik van fixatie bij Chinese patiënten. Daarnaast ondervonden Hughes et al. (2009)
dat ook de meningen van respondenten over dwangmedicatie erg uiteenlopend zijn.
Johansson & Lundman (2002) rapporteren in hun Zweeds onderzoek naar de ervaring van
gedwongen opname, enerzijds negatieve ervaringen, maar anderzijds ook positieve ervaringen.
Zij concludeerden dat de gedwongen opname een “balancing act between good opportunities
and great losses” is (p. 639). Ook Olofsson & Norberg (2001), karsakou et al. (2012), Ezeobele
et al. (2014) en Van den Hooff (2015) meldden dat sommige patiënten positief staan tegenover
dwangmaatregelen, terwijl anderen het een negatieve ervaring vinden.
Larsen en Terkelsen (2014) vonden, in hun kwalitatief onderzoek naar de perspectieven van
verpleging en patiënten op dwang in Noorwegen, dat patiënten het eens zijn met het gebruik
van dwangmaatregelen wanneer zaken te chaotisch worden maar dat ze vinden dat deze te lang
duren. De meeste respondenten vonden het gebruik van dwang dus wel nodig, maar ervaarden
het toch als negatief. Over het algemeen kan dus gezegd worden dat dwangmaatregelen zowel
positieve als negatieve aspecten hebben.
Verder toont ook het Oostenrijks onderzoek van Sibitz et al. (2011), naar de impact van
dwangmaatregelen op het leven van patiënten, aan dat dwangmaatregelen erg verschillend
ervaren worden. Sommige patiënten accepteren de ene dwangmaatregel, maar de andere niet.
Dit wijst erop dat er onder de patiënten erg diverse perspectieven op dwangmaatregelen bestaan.
Tot slot concluderen ook Dack et al. (2012) dat patiënten een afzonderlijke houding ten opzichte
van elke dwangmaatregel hebben in plaats van een algemene houding.
47
Tijd
Verschillende auteurs reiken verklaringen aan voor deze uiteenlopende patiënten-ervaringen.
Tijd speelt hier, onder andere, een grote rol in. Hoekstra en Jansen (2014) vonden in hun
onderzoek dat vooral patiënten wiens ervaring al geruime tijd geleden plaatsvond, positieve
ervaringen benoemen. Dit duidt op het gegeven dat het even duurt vooraleer patiënten voorbij
de negatieve aspecten kunnen kijken; “It is hard to come to terms with the seclusion
experience” (p.281).
Ook Hughes et al. (2009) stellen dat de houding van de meerderheid van de patiënten positiever
werd na ontslag. Het duurt met andere woorden even vooraleer patiënten de voordelen en
noodzaak van dwangmaatregelen gaan inzien. Hoe langer het geleden is, hoe positiever de
evaluatie. Dat wordt ook bevestigd door Prinsen & Van Delden (2009) en Johanssen &
Lundman (2002) dat positieve aspecten voornamelijk pas een aanzienlijke tijd na de laatste
gebeurtenis ingezien worden en ervaringen met der tijd positiever worden.
Ziekte-inzicht
Andere onderzoekers stellen dan weer dat vooral ziekte-inzicht een belangrijke factor bij in de
evaluatie van dwangmaatregelen. O’Donoghue et al. (2010) vonden in hun onderzoek naar de
ervaring met gedwongen opname bij Ierse patiënten dat de meerderheid van de respondenten
die positief tegenover hun ervaring staat, ook meer ziekte-inzicht heeft. Ook Haw et al. (2011)
en Ezeobele et al. (2014) rapporteerden dat een beter ziekte-inzicht samengaat met positievere
ervaringen van dwang. Tot slot, stellen Veltkamp et al. (2008) dat de patiënten die in retrospect
begrijpen waarom de maatregel noodzakelijk was uiteindelijk ook positievere opvattingen over
de maatregel hebben.
Personeel
48
Ook het GGZ-personeel kan de ervaring beïnvloeden. Uit het onderzoek van Chien et al. (2005)
blijkt dat de percepties van patiënten over het gebruik van fixatie gelinkt zijn aan de houding
en het gedrag van het personeel gedurende de interventie. Daarnaast worden percepties ook
beïnvloed door de duur van de maatregel, de diagnose en de mentale staat van de respondenten.
Szmukler (2015) stelt dat het gevoel van dwang minder aanwezig is wanneer er een goede
relatie met de verpleging is en wanneer de patiënten het gevoel hebben dat ze gehoord worden.
En ook Katsakou & Priebe (2007) en Chien et al. (2005) concluderen dat wanneer patiënten het
gevoel hebben dat de hulpverleners echt om hen geven en bereid zijn om hulp en troost te
bieden, dwangmaatregelen ook minder negatief geëvalueerd worden. “Patients place great
significance on the professionals’ ability and willingness to interact and communicate
respectfully with them, and this has a significant impact on whether patients associate situations
before, during and after coercion with either positive or negative impacts” (Tingleff et al., 2017,
p.693). Ook Van den Hooff stelt vast dat patiënten dwangmaatregelen positief evalueren
wanneer ze het gevoel hadden dat ze gezien, gehoord, behoed en gerespecteerd werden. Zij
concludeerden dat patiënten voornamelijk het gevoel willen hebben dat ze veilig zijn,
beschermd worden en dat voor hen gezorgd wordt.
Daarentegen kan het gedrag en de houding van het personeel ook bijdragen tot een negatieve
ervaring. Een gebrek aan bezorgdheid, empathie en informatie zorgt ervoor dat de patiënten
zich machteloos en gefrustreerd voelen (Chien et al., 2005).
Verder is ook de manier waarop de dwangmaatregelen worden uitgeoefend, bepalend voor de
manier waarop het wordt ervaren (Brown & Tooke, 1992). Sibitz et al. (2011) stelden vast dat
de meeste respondenten, zich ernstige vragen stelden bij de manier waarop dwangmaatregelen
werden toegepast. De bevraagde patiënten vonden dat de toepassing van de meeste
dwangmaatregelen van slechte kwaliteit is, schade veroorzaakt, respectloos is en voor
verbetering vatbaar is.
49
Procedurele rechtvaardigheid
Ten slotte stellen Johansson & Lundman (2002) dat de ervaring van dwang veel te maken met
het gevoel van procedurele rechtvaardigheid.
Negatieve aspecten
Niettegenstaande de rapportage van positieve aspecten, worden toch voornamelijk negatieve
ervaringen beschreven. Holmes et al. (2004) suggereren zelfs dat de voordelen van dwang niet
opwegen tegen de vele nadelen. Tingleff et al. (2017) vonden in hun systematic review dat de
meerderheid van de patiënten dwangmaatregelen als negatief beschouwden. Ook de
Nederlandse onderzoekers Hoekstra et al. (2014) vonden dat het merendeel van de
afzonderingservaringen eerder negatief zijn. Dezelfde conclusie werd getrokken door zowel
Bowers et al. (2007) als Ezeobele et al. (2014).
Daarnaast beschreef ook in de Chinese studie van Chien et al. (2005) een groot deel van de
respondenten fixatie als een louter negatieve en niet therapeutisch interventie. Dit gold in het
bijzonder voor patiënten die gedurende een langere periode gefixeerd werden en weinig ziekte-
inzicht hebben. Ook in het onderzoek van Meehan et al. (2004) beschreef de helft van de
patiënten isolatie als niet-therapeutisch. Een derde van de respondenten meldde hierover dat
isolatie hen niet tot rust bracht en twee-derde beweerde dat ze zich er nooit beter door voelden.
Insgelijks beschreven respondenten in de studie van Sibitz et al. (2011) dwang als nuttig, noch
noodzakelijk. Het gebruik van dwangmaatregelen werd gezien als een mislukking om het echte
probleem adequaat te identificeren en aan te pakken. Sommigen vinden dat dwangmaatregelen
niet helpen om een crisis op te lossen en zelfs de situatie alleen maar erger maakt.
Emoties
Negatieve emoties die vaak gerapporteerd worden met betrekking tot dwangmaatregelen zijn
(doods)angst, woede, haat, hulpeloosheid, bezorgdheid, frustratie, eenzaamheid, stress, paniek,
50
benauwdheid, vijandigheid, verdriet, ellende, afwijzing, verwarring, verwaarlozing, verraad,
schuld en schaamte (Faschingbauer et al., 2013; Bowers et al., 2012; Dack et al., 2012; Meehan
et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al. 2004; Wynn, 2004; Hoekstra et al., 2004; Tooke
& Brown, 1992; Legris et al., 1999, Johansson & Lundman, 2002; Naber et al., 1996; Bonner
et al., 2002; Haw et al., 2011)
Daarnaast hebben de meeste negatieve ervaringen ook steeds te maken met machteloosheid en
vernedering (Haw et al., 2011; Van den Hooff, 2015; Naber et al., 1996; Legris et al., 1999;
Meehan et al., 2000, 2004; Ezeobele et al., 2014). Respondenten voelen zich machteloos omdat
ze het niet begrepen, zich niet gehoord, genegeerd en in de steek gelaten voelden (Bonner et
al., 2002; Van den Hooff, 2015; Naber et al., 1996; Olofsson & norberg, 2001; Johansson &
Lundman, 2002; Faschingbauer, 2013; Hughes et al., 2009; Ezeobele et al., 2014). Daarnaast
voelen ze zich ook hulpeloos en onzeker. Vernedering heeft dan weer voornamelijk te maken
met het gevoel minderwaardig behandeld te worden (Van den Hooff, 2015).
“Patients have reported they felt powerless and that they were being subjected to punishment
rather than to treatment” (Soininen et al., 2016, p.258). Ook verscheidene andere auteurs
melden dat het gebruik van dwangmaatregelen door patiënten soms als punitief wordt ervaren
(Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al., 2004; Olofsson
& Norberg, 2001; Kuosmanen et al., 2007). Faschingbauer et al. (2013) stellen dat “some
patients perceived that they did not need seclusion and felt this was used as punishment” (p.36).
Pijnlijk
Haw et al. (2011) bevonden in hun mixed methods-onderzoek naar de ervaring van patiënten
met dwang in het Verenigd Koninkrijk, dat fixatie niet alleen erg oncomfortabel, maar ook
pijnlijk kan zijn. Verschillende patiënten spreken ook over doodsangsten gedurende deze
ervaring. Daarnaast werd isolatie door de respondenten vergeleken met een gevangenisstraf en
51
beschreven als een koude, eenzame en claustrofobische ervaring. Verder wordt de verplichte
ontkleding bij afzondering als vernederend en beschamend ervaren.
Fixatie en medicatie worden gelijkaardig ervaren. Beiden zijn erg pijnlijk en roepen
bezorgdheden over de gezondheid op. Zo zorgt fixatie voor een moeilijke ademhaling en
kunnen dwanginspuitingen een soort van verlamming veroorzaken. Fixatie, medicatie en
isolatie worden alle drie als vernederend ervaren, waarbij de respondenten zich behandeld
voelen als dieren of criminelen (Haw et al., 2011).
Ook hughes et al. (2009) meldden dat de meerderheid van de deelnemers ook de bijwerkingen
van dwangmedicatie als angstaanjagend en pijnlijk beschreven. Sommige bijwerkingen werden
zelfs als levensbedreigend ervaren.
Minderwaardig
Newton-Howes & Mullen (2011) vermelden dat dwang door patiënten als onmenselijk ervaren
wordt. Ook de respondenten in de studie van Olofsson & Norberg (2001) hadden het gevoel dat
ze minderwaardig waren. Daarnaast vonden Katsakou en Priebe (2007) in hun systematic
review naar de verschillende aspecten van de ervaring van dwang, dat verschillende negatieve
emotionele responsen leidden tot het gevoel van minderwaarde. Zij concludeerden dat dwang
kan leiden tot een laag zelfbeeld. Ook Sibitz et al. (2011) vonden dat de ervaring van dwang
een schadelijk effect heeft op het zelfbeeld en -vertrouwen. Hughes et al. (2009) stellen vast dat
genegeerd worden en het gebruik van fysieke beperkingen leiden tot een verlies van
waardigheid en zelfrespect.
Verwaarlozing
Faschingbauer et al. (2013) beschrijven dat een groot deel van de patiënten het gevoel had dat
het personeel nooit kwam kijken terwijl ze in de isolatiekamer zaten. Verschillende patiënten
beschreven dat ze, onder andere, geen water kregen, het koud hadden en niet naar de wc konden
52
gaan. Een patiënt spreekt hierbij zelfs over verwaarlozing tot op het punt van incontinentie. Ook
Soininen et al. (2016) geven aan dat patiënten erg veel problemen ervaren met betrekking tot
hun basisbehoeften.
Traumatisch
Verschillende onderzoekers stellen ook vast dat dwangmaatregelen kunnen leiden tot
traumatisering. Uit de resultaten van het Amerikaans, kwantitatief onderzoek van Frueh et al.
(2005) blijkt dat een psychiatrische opname gepaard gaat met hoge percentages van
gerapporteerd trauma. In de studie werden, onder andere, het aanschouwen van traumatische
gebeurtenissen, de aanwezigheid van angstaanjagende of gewelddadige patiënten en
confrontatie met dwangmaatregelen als potentieel traumatiserende ervaringen aangeduid. Ook
Holmes et al. (2004), Bonner et al. (2002) en Hughes et al. (2009) geven aan dat het ondergaan
van dwang traumatisch kan zijn. In de studie van Sibitz et al. (2011) wilden een aantal
respondenten, ondanks hun deelname aan het onderzoek, niet aan de ervaring herinnerd worden
en waren ze erg terughoudend in het beschrijven van de gebeurtenis omherinneringen te
vermijden.
Personeel
Zoals hierboven al vermeld werd, heeft het personeel een belangrijke invloed op de ervaring
van de patiënt. Tingleff et al. (2017) stellen vast dat patiënten het gedrag van de verpleging als
vernederend en respectloos ervaren en dat ze vinden dat het personeel over het algemeen niet
luistert en slechte communicatievaardigheden vertoont. In de studie van Ezeobele et al. (2014)
beschrijven respondenten dat het personeel een gebrek aan empathie heeft en zelfs gemeen is.
Ook in de studie van Olofsson & Norberg (2001) hadden patiënten het gevoel dat de verpleging
niet de tijd nam om naar hen te luisteren of te praten, maar in plaats daarvan meteen naar
dwangmedicatie greep.
53
Wynn (2004) constateerde dat dwang een negatieve impact heeft op de therapeutische relatie
tussen patiënt en verpleging en dat het kan leiden tot een wantrouwen in de GGZ. Insgelijks
stellen Ezeobele et al. (2014) dat patiënten vaak wrok koesteren tegenover het personeel
omwille van dwangmaatregelen. Dit verzwakt niet alleen de therapeutische band, maar heeft
daarbij ook een negatief effect op therapietrouw en de visie op de GGZ (Ezeobele et al., 2014;
Haw et al., 2011). Hoekstra et al. (2004) bevonden dat wanneer patiënten het gevoel hebben dat
ze tijdens hun afzondering op een onrechtvaardige wijze zijn behandeld, of wanneer
afzondering een dagelijkse bedreiging blijft, dit een negatief effect heeft op de relaties met
zorgverleners. Ook Faschingbauer et al. (2013), Larsen & Terkelsen (2014) en Haw et al. (2011)
stellen vast dat dwangmaatregelen slecht is voor de patiënt-verpleging relatie.
Gebrek aan informatie
Een groot deel van deze negatieve ervaringen heeft te maken met een gebrek aan informatie
over de dwangmaatregelen en onbegrip over de reden voor de maatregel (Prinsen & Van
Delden, 2009; Völlm & Nedopil, 2016). Meehan et al. (2004) zeggen dat een gebrek aan
duidelijke communicatie over het proces, evenals inconsistenties in de implementatie, de
negatieve emotionele impact versterken. Ook Sibitz et al. (2011) rapporteerden dat “lack of
information about what was to happen next, and the lack of a clear rationale for treatment as
well as coercive measures contributed to increased anxiety and sometimes a worsening of
psychotic experiences” (p.241). Daarnaast beschrijven ook Olofsson & Norberg (2001),
Johanson & lundman (2002), Van den Hooff (2015) en Ezeobele et al. (2014) dat patiënten het
hinderlijk vinden om geen informatie te krijgen over wat er gebeurt en niet te weten waarom
dwang wordt gebruikt.
54
Positieve aspecten
Ondanks bovenstaande negatieve aspecten, kunnen dwangmaatregelen ook als positief worden
ervaren. Zo vonden verschillende onderzoeken dat respondenten soms achter het gebruik van
dwangmaatregelen staan (Borgeat & Zullino, 2004). In de Amerikaanse studie van Swartz et
al. (2004) vond 62% van de respondenten dwangmaatregelen effectief en 55% vond het gebruik
ook gepast. Insgelijks vond de helft van de bevraagde patiënten in de studie van Haw et al.
(2011) dat de ervaren dwangmaatregel nodig was; “In this study, 54% participants thought they
should have been restrained and 56 % thought they should have been secluded during the last
episode of coercive treatment” (p.581). Volgens Sibitz et al. (2011) gaven sommige patiënten
aan dat dwangmaatregelen nodig zijn voor de eigen veiligheid en die van anderen. Hierbij werd
de behoefte voor de dwangmaatregel meestal niet erkend op het moment dat het plaatsvond,
maar wel in retrospect. Achteraf gezien concludeerden ze dat ze geen controle hadden over hun
gedrag en/of destructief gedrag vertoonden (Sibitz et al., 2011). Ook uit de studies van Salize
e& Dressing (2005), Olofsson & Norberg (2001), Holmes et al. (2004) en Kastakou & Priebe
(2007) blijkt dat sommige patiënten dwang wel degelijk als noodzakelijk en gepast
beschouwen.
Verder schrijven patiënten ook positieve aspecten toe aan dwangmaatregelen. Zo constateerden
Haw et al. (2011) dat isolatie een schuilplaats geeft, dat fixatie schade voorkomt en dat
medicatie een kalmerend effect heeft. Isolatie laat ook toe om te reflecteren over wat er gebeurd
is en om een les te halen uit de ervaring.
Prinsen en Van Delden (2009) stellen daarnaast vast dat isolatie ervoor zorgt dat patiënten kalm
worden door een vermindering van omgevingsprikkels. Bovendien blijkt afzondering ook een
effectieve manier te zijn om verwondingen te voorkomen en onrust te verminderen. Kuosmanen
et al. (2007) concluderen eveneens dat isolatie een therapeutische waarde heeft omdat het
schade voorkomt en onrust verminderd door een afname aan prikkels. Chien et al. (2005) menen
55
dat ook fixatie door een groot deel van de respondenten als therapeutisch en positief beschreven
wordt. Het zorgzame gedrag van de verpleging, het gevoel van veiligheid en fysieke
bescherming speelden hierbij een belangrijke rol.
Verschillende andere auteurs rapporteren ook over het gevoel van veiligheid dat
dwangmaatregelen kunnen geven (Sibitz et al., 2011; Ezeobele et al., 2014; Meehan et al.,
2004). Olofsson & Norberg (2001) stelden vast dat dwang patiënten een gevoel van veiligheid
gaf. Zij rapporteerden net als Meehan et al. (2004) dat verschillende patiënten zelf vragen naar
de isolatiekamer om te kalmeren of om zich veilig te voelen.
Verder stellen Katsakou & priebe (2007) melden dat dwangmaatregelen ook kunnen leiden tot
positieve behandelingsuitkomsten. Zij stelden vast dat voor sommige respondenten de
gedwongen opname een stap in de richting van zelfbewustzijn en zelfreflectie kan zijn. Ook
Sibitz et al. (2011) rapporteren positieve levensveranderingen na de ervaring van
dwangmaatregelen. Zo zorgt het er, onder andere, voor dat verschillende respondenten hun
ziekte serieuzer zijn gaan nemen.
Herstel
Verschillende auteurs beweren dan weer dat dwangmaatregelen het herstel belemmeren. Zo
vonden Swartz et al. (2003) dat patiënten met een voorgeschiedenis van gedwongen opnames
significant geremder zijn bij het zoeken naar hulp omwille van de angst voor dwang. Ook
Bonner et al. (2002) constateren dat afzondering een angstaanjagende ervaring is en dat
patiënten hierdoor gereserveerder kunnen worden om hulp te zoeken, uit angst voor het ervaren
van afzondering. Een aantal respondenten was ook bang om gefixeerd te worden. Omwille van
deze angst vermeden zij hulp waardoor hun situatie verslechterde en hun angst om gefixeerd te
worden net werkelijkheid werd.
56
Hoewel een derde van de respondenten in de studie van Hughes et al. (2009) zich tijdens de
gedwongen opname ondersteund voelde en zo in staat was om aan het herstelproces te
beginnen, ervoer de minderheid, onvrijwillige behandeling daarentegen als een rem op hun
herstel. Ze vonden dat de opgelegde beperkingen vreselijk en ontmoedigend zijn en zo leiden
tot negatieve veranderingen in het zelfbeeld en conflict met het personeel. Hughes et al. (2009)
concludeerden hieruit dat dwangmaatregelen eerder een belemmering dan een stimulans voor
herstel zijn.
Aanleiding tot dwang
De meest voorkomende redenen voor het gebruik van dwangmaatregelen zijn episodes van
agressiviteit of de angst voor episoden van agressiviteit (Beghi et al., 2013; Tingleff et al.,
2017). Daarnaast leidt ook de inflexibiliteit van de afdelingsregels en de verpleging tot protest
en verzet (Larsen & Terkelsen, 2014; Johansson & Lundman, 2002; Tingleff et al., 2017).
Sommige patiënten hebben ook het gevoel dat dwangmaatregelen gebruikt worden om het
personeel te verlichten, om macht uit te oefenen of als straf (Olofsson & Norberg, 2001;
Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al., 2004; Kuosmanen
et al., 2007). In de studie van Ezeobele et al. (2014) hadden de respondenten ook het gevoel dat
isolatie heel snel werd toegepast bij de minste overtreding.
Verbeterpunten
In bovenstaande onderzoeken werden ook regelmatig mogelijke verbeteringen vermeld die de
ervaring van dwangmaatregelen positiever zouden kunnen maken en/of het gebruik ervan zou
kunnen verminderen.
Zo werd communicatie in verschillende onderzoeken door de respondenten naar voren gebracht
als een middel om niet alleen de ervaring van dwangmaatregelen minder negatief te maken,
maar ook om het gebruik te verminderen. Meehan et al. (2004) stelden vast dat een grotere
57
betrokkenheid van de verpleging en meer communicatie gedurende het isolatieproces, de
negatieve impact vermindert. Ook Haw et al. (2011) constateerden dat een betere
communicatie, naast een betere toepassing, een positieve verbetering zou zijn. Bovendien
bevonden Larsen & Terkelsen (2014) dat dialoog kan helpen om dwang te verminderen.
Olofsson & Norberg (2001) vinden dat dit dialoog er, onder andere, op gericht moet zijn om
het personeel de gevoelens van de patiënt beter te leren begrijpen, alsook de patiënt beter te
informeren. “All patients commented that they desired open communication about their
individual needs” (Faschingbauer et al., 2013, p.35).
Naast communicatie komt ook het belang van menselijk contact naar voren. Volgens de
respondenten in de studie van Olofsson & Norberg (2001) zou dwang voorkomen kunnen
worden door meer menselijk contact. Dit is meer begrip, aandacht, nabijheid, meer tijd om te
praten en te luisteren en af te wachten in plaats van meteen dwingen op te treden. Thomsen et
al. (2017) concluderen dat “Our results indicate that closer contact with the mental health care
services is a preventive factor for coercive measures” (p.986). Ook tijdens de dwangmaatregel
zorgt contact ervoor dat de patiënten zich minder onrustig en veiliger voelen. Johansson &
Lundman (2002) ondervonden ook dat contact met de verpleging een belangrijke factor is bij
het vermijden van angst en stress en de acceptatie van behandeling.
Maar ook na de dwangmaatregel is menselijk contact belangrijk. Respondenten geven namelijk
aan dat het moeilijk is om de afzonderingservaring te verwerken. Na de ervaring met isolatie,
hebben patiënten de neiging om er niet meer over te spreken hoewel ze retrospectief erkennen
dat dit net wel beter zou zijn. In het coping-proces krijgen patiënten bovendien erg weinig steun.
Naast tijd, zijn begrip over waarom het plaats vond, mogelijkheden om de ervaring met anderen
te bespreken en snel herstel van controle enkele factoren die bevorderlijk kunnen zijn voor het
copingsproces (Hoekstra et al., 2004). In de studie van Bonner et al. (2002) vonden
58
respondenten de aandacht en vriendelijkheid van het personeel erg behulpzaam voor de
verwerking van de ervaring.
Zoals hierboven vermeld, heeft een groot deel van de negatieve ervaringen te maken met gebrek
aan informatie. Meer informatie komt dan ook meermaals naar voren als een mogelijke
verbetering. Informatie over de reden voor het gebruik van de dwangmaatregelen zorgt ervoor
dat patiënten deze beperkingen begrijpen (Meehan et al., 2004; Chien et al., 2015). Chien et al.
(2005) constateerden dat wanneer gezondheidswerkers in de loop van de procedure voldoende
psychologische én informatieve ondersteuning bieden, fixatie als een therapeutische interventie
wordt gezien. Het is dus ook belangrijk om tijdens de procedure de patiënt zo veel mogelijk te
informeren over de duur van de maatregel, de nabijheid van het personeel, hoe vaak er
gecontroleerd zal worden, etc. (Faschingbauer et al. 2013). Bonner et al. (2002) ondervonden
ook dat zowel patiënten, als verpleging, een debriefing na de maatregel erg op prijs stelden,
maar dat dit nog te weinig gebeurt. Ook Faschingbauer et al. (2013) stelden dit vast; “Many
patients expressed the importance of talking over the incident leading to seclusion after the
episode, and they stated this was not commonly done” (p.36). Prinsen & Van Delden (2009)
stellen ook patiënten-educatie voor.
Tot slot, raden zowel Prinsen & Van Delden (2009), Beghi et al. (2013) als Faschingbauer et
al. (2013) personeelstrainingen aan, die ontworpen zijn voor omgang met, al dan niet,
agressieve psychiatrische patiënten om het gebruik van dwang te verminderen.
Besluit
De huidige empirische literatuur schetst een genuanceerd beeld. Hoewel het merendeel van de
onderzoeken voornamelijk negatieve ervaringen beschrijft, worden ook steeds meer positieve
ervaringen vastgesteld. Dit wijst erop dat patiënten dwangmaatregelen erg verschillend ervaren
(Sibitz et al., 2011). Verscheidene auteurs verklaren deze uiteenlopende ervaringen door tijd,
59
ziekte-inzicht, procedurele rechtvaardigheid, de uitvoering van dwangmaatregelen en het
gedrag en de houding van het GGZ-personeel tijdens de interventie. Wanneer patiënten het
gevoel hebben dat ze gezien, gehoord, behoed en gerespecteerd werden, evalueren zij
dwangmaatregelen positiever en vice vera (Van den Hooff, 2015).
Niettegenstaande de rapportage van positieve aspecten, worden toch voornamelijk negatieve
ervaringen beschreven. Zo worden dwangmaatregelen als niet therapeutisch, oncomfortabel en
pijnlijk omschreven (Haw et al., 2011). Verder gaan ze gepaard met een reeks negatieve
emoties, gaande van doodsangst tot machteloosheid. Verschillende onderzoeken geven zelfs
aan dat het gebruik van dwangmaatregelen traumatiserend kan zijn. Daarnaast voelen sommige
patiënten zich ook vernederend en onmenselijk behandeld. Faschingbauer et al. (2013)
beschrijven zelfs ervaringen van verwaarlozing, zoals geen toilet kunnen gebruiken. Met alle
gevolgen van dien.
Verschillende auteurs rapporteren ook dat dwang het herstel belemmert. Zo kunnen patiënten
geremder worden om hulp te zoeken, uit angst voor dwangmaatregelen. Daarnaast kunnen
opgelegde beperkingen erg ontmoedigend werken en leiden tot negatieve veranderingen in het
zelfbeeld (Hughes et al., 2009). Ook op de therapeutische relatie en het vertrouwen in de GGZ
kunnen ze een negatieve invloed hebben (Wynn, 2004).
Toch worden dwangmaatregelen soms ook als positief ervaren. Zo blijkt uit verschillende
onderzoeken dat sommige respondenten, in retrospect, wel achter het gebruik van
dwangmaatregelen staan. Deze patienten geven aan dat verschillende dwangmaatregelen een
kalmerend effect hebben, schade voorkomen en reflectie toelaten (Borgeat & Zullino, 2004;
Haw et al., 2011). Daarnaast kunnen ze ook een gevoel van veiligheid geven en een uitweg
bieden bij een overvloed aan prikkels.
60
De meeste onderzoeken suggereren mogelijke verbeteringen, zoals meer communicatie, meer
menselijk contact, meer informatie en personeelstrainingen om te leren omgaan met agressieve
patiënten.
Tot slot, blijkt ook dat de meest voorkomende reden voor het gebruik van dwang agressie is, al
dan niet door frustratie door de inflexibiliteit van de afdelingsregels (Beghi et al., 2013; Tingleff
et al., 2017; Larsen & Terkelsen, 2014; Johansson & Lundman, 2002). Patiënten hebben echter
ook het gevoel dat dwang gebruikt wordt als straf, om macht uit te oefenen of het personeel te
verlichten (Olofsson & Norberg, 2001; Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et
al., 2004; Holmes et al., 2004; Kuosmanen et al., 2007).
61
Deel 2: Empirisch luik
Hoofdstuk 5: Methodologie
In dit hoofdstuk wordt de methodologie van het empirisch onderzoek uiteengezet. Zo wordt
het onderzoeksdesign, de dataverzameling, de werving van de respondenten, data-analyse en
ethische aspecten besproken.
Onderzoeksdesign
Methode
In het kader van deze masterproef werd gekozen voor een kwalitatieve onderzoeksmethode.
Aangezien de doelstelling van de masterproef het beschrijven van de ervaringen van GGZ-
cliënten met dwangmaatregelen is en het dus de bedoeling is om belevingen en attitudes te
beschrijven, is het noodzakelijk om eerder in de diepte dan in de breedte te gaan werken. In
tegenstelling tot een kwantitatieve methode, laat een kwalitatieve onderzoeksmethode dit toe
(Johansson & Lundman, 2002). Ezeobele et al. (2014) geven aan dat kwalitatieve
onderzoeksmethoden het meest geschikt zijn voor het bestuderen van fenomenen zoals die
gepercipieerd worden door individuen. Ook Sibitz et al. (2011) zijn het hiermee eens: Using a
qualitative design makes it possible to obtain in-depth views of a variety of different
perspectives on coercion, and the different ways of integrating such an event into one’s life
story” (p. 243).
Onderzoek in de diepgang heeft een aantal belangrijke voordelen. Door het onderzoeksobject
in de diepte te bestuderen, kan de onderzoeker beter in detail gaan en complexiteit vaststellen.
Daarnaast zorgt de sterke onderbouwing die hiermee gepaard gaat voor een hoge interne
geldigheid (Hardyns & Vander Beken, 2017). Maar de keuze voor een kwalitatieve
onderzoeksmethode houdt ook in dat er gewerkt zal worden met een relatief kleine steekproef
62
en resultaten die niet open staan voor kwantitatieve analyse. Dit betekent dat de resultaten die
gevonden worden in kwalitatief onderzoek niet veralgemeenbaar zijn naar de brede populatie
(Frueh et al., 2005). Met andere woorden, hoewel een kwalitatief onderzoek een sterke mate
van interne geldigheid heeft (als het goed wordt uitgevoerd), boet het in aan externe geldigheid
(Hardyns & Vander Beken, 2017).
Onderzoeksstrategie en -techniek
Om de onderzoeksvraag ‘Hoe beleven GGZ-cliënten dwangmaatregelen?’ te beantwoorden
werd gekozen voor een casestudy als onderzoeksstrategie, met een diepte-interview als
onderzoekstechniek.
Onderzoeksstrategie: de case study
De casestudy sluit goed aan bij de onderzoeksopzet van de masterproef aangezien deze
strategie, volgens Hardyns en Vander Beken (2017), een onderzoek toelaat “waarbij de
onderzoeker probeert om een diepgaand en integraal inzicht te krijgen” (p.222). Zo heeften
casestudy een aantal belangrijke voordelen. Allereerst wordt er in een casestudy slechts gebruik
gemaakt van een beperkt aantal onderzoekseenheden. Dit zorgt ervoor dat het onderzoek
gemakkelijk binnen haalbare proporties blijft. Dit is een niet onbelangrijk punt bij het maken
van een masterproef waarbij het onderzoek haalbaar moet blijven binnen een beperkte tijd.
Daarnaast heeft het een casestudy als tweede praktische voordeel dat, in tegenstelling tot
kwantitatieve methoden van onderzoek, er “met relatief weinig methodologische kennis en
training toch zeer zinvolle onderzoeksresultaten gevonden kunnen worden verkregen”
(Hardyns & Vander Beken, 2017, p.232). Ook dit komt goed van pas bij het maken van een
masterproef, waarbij een (onervaren) student in opleiding het onderzoek zal uitvoeren. Een
derde voordeel van de casestudy is de wendbaarheid van het onderzoek omdat geringe
voorstructurering nodig is. Dit laat de onderzoeker toe om in de loop van het onderzoek nog
zaken te veranderen en op die manier zo iteratief mogelijk te werk te gaan. Maxwell (2008)
63
stelt dat een kwalitatieve studie steeds een reflexief proces inhoudt tijdens elke fase van het
onderzoek. Dit betekent dat het verzamelen van data, het aanpassen van de onderzoeksvragen,
het veranderen van het design, etc. zich vaak tegelijkertijd voordoen op basis van reeds
bekomen bevindingen die elkaar onderling beïnvloeden (Maxwell, 2008; DiCicco‐Bloom &
Crabtree, 2006). Als vierde, heeft de casestudy het belangrijke voordeel dat de resultaten
sneller door mensen uit het ‘veld’ geaccepteerd worden. Dit komt omdat de onderzoeker een
minder afstandelijke rol die op zich neemt, de methoden (zoals bijvoorbeeld het open-
interview) alledaagser zijn en de resultaten herkenbaarder zijn dan bij een kwantitatieve
onderzoeksstrategie (Maxwell, 2008; Hardyns & Vander Beken, 2017). Die acceptatie is van
belang als men met het onderzoek daadwerkelijk ook een verandering wilt teweegbrengen. Tot
slot, leent de casestudy zich ook uitstekend voor onderzoek van complexe thema’s en gevoelige
onderwerpen (zoals reeds werd aangetoond is het onderwerp van dwangmaatregelen
controversieel) vanwege zijn holistische benadering (Hardyns & Vander Beken, 2017).
Het gebruik van een casestudy heeft ook met aantal nadelen. Zo is het een arbeidsintensieve
benadering. Er moet bijvoorbeeld, onder andere, tijd worden uitgerokken om de interviews af
te nemen en vervolgens te transcriberen en te analyseren. Vooral het transcriberen is tijdrovend
en vereist enige training en inspanning (Potter & Hepburn, 2012; Warren, 2002). Daarnaast
zorgt het gebruik van een klein aantal onderzoekseenheden, hoewel voordelig voor de
haalbaarheid, ervoor dat de externe geldigheid van de resultaten onder druk staat. Daar
tegenover staat dan weer dat de interne geldigheid van het onderzoek, omwille van de
flexibiliteit, arbeidsintensiviteit en diepgang, erg sterk is (Hardyns & Vander Beken, 2017).
Onderzoekstechniek: het diepte-interview
Het diepte-interview is één van de meest gebruikte technieken binnen de kwalitatieve
onderzoeksmethode (DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006). Het betreft een “personal and intimate
64
encounter in which open, direct, verbal questions are used to elicit detailed narratives and
stories” (DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006, p.317).
Zoals de term diepte-onderzoek al laat doorschijnen, laat deze techniek toe om ervaringen en
attitudes in de diepte te onderzoeken (Johnson, 2002; DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006).
Johnson (2002) zegt er het volgende over; “We can learn also, through interviewing, about
people's interior experiences. We can learn what people perceived and how they interpreted
their perceptions. We can learn how events affect their thoughts and feelings” (p.7). Seidman
(2013) vermeldt dat “At the root of in depth interviewing is an interest in understanding the
lived experience of other people and the meaning they make of that experience” (p.9). Dit is
slechts één van de voordelen die gepaard gaan met deze techniek. Naast de mogelijkheid om
complexe thema’s en gevoelige onderwerpen in de diepte te bestuderen, heeft het diepte-
interview ook flexibiliteit als voordeel. Niet alleen kan het interview op gelijk welke plaats
afgenomen worden (bij voorkeur op een plaats waar de respondent zich op zijn gemak voelt),
maar door de open structuur van het interview kan er ook altijd doorgevraagd worden als dat
nodig blijkt om extra informatie te krijgen (Sibitz et al., 2011; Warren, 2002). Dit noemt men
probing (Decorte & Zaitch, 2010). Bovendien kan een diepte-interview een empowerende
werking hebben op de respondent (Johnson, 2002; Maxwell, 2008; Decorte & Zaitch, 2010).
Respondenten worden namelijk op een niet-confronterende wijze aangespoord om te
reflecteren over hun ervaringen en krijgen tegelijkertijd de kans om hun verhaal te doen waarbij
ze gehoord worden (Ezeobele et al., 2014)
Daarnaast leent het diepte-interview zich ook uitstekend voor dit onderzoek, zoals al meermaals
bewezen werd in eerder onderzoek binnen de gezondheidszorg (DiCicco‐Bloom & Crabtree,
2006). Johansson & Lundman (2002) menen dat “using a narrative method increases the
possibility to study coercion identified by the patient, as the method allows a minimum of
control from the investigator” (p.640).
65
Een nadeel van het diepte-interview is de arbeidsintensiviteit (Seidman, 2013). Dit type
interview duurt gemiddeld dertig minuten tot een uur en moet vervolgens ook getranscribeerd
worden (DiCicco-Bloom & Crabtree, 2006). Vanwege de arbeidsintensiviteit wordt best
gewerkt met een beperkt aantal respondenten om zo het onderzoek haalbaar te houden binnen
de beperkte tijdspanne van de masterproef. Daarnaast vereist de techniek een bepaald soort
vertrouwensrelatie tussen de onderzoeker en respondent, opdat deze laatste zich op zijn gemak
voelt om zijn verhaal in de diepte te vertellen (Johnson, 2002; Decorte & Zaitch, 2010). Zo’n
persoonlijke aanpak is niet voor iedereen weggelegd (Seidman, 2013). Aan de andere kant zorgt
een vertrouwensrelatie ook voor een belangrijk voordeel. Zoals hierboven al vermeld werd,
zorgt een vertrouwelijke rol van de onderzoeker voor een grotere kans van acceptatie bij mensen
uit ‘de praktijk’ (Maxwell, 2008; Hardyns & Vander Beken, 2017).
Voor dit onderzoek zal de vragenlijst van Haw et al. als leidraad gebruikt worden, waarop kan
worden bij- en doorgevraagd. Deze vragenlijst5 werd vertaald uit het Engels en verbreed naar
alle dwangmaatregelen (Haw et al. focussen slechts op 3 vormen van dwang). De respondenten
waren vrij om aan te geven wat zij als dwang ervaarden. Op deze manier werd de volledige
dwangervaring van de patiënt geïncludeerd.
Dataverzameling
Onderzoeksmateriaal
Het gebruiken van het diepte-interview als onderzoekstechniek heeft als vanzelfsprekend
gevolg dat het onderzoeksobject bestaat uit personen. Meer bepaald betreft het onderzoek in
deze masterproef acht psychiatrische patiënten, waaronder slechts één man, die residentieel zijn
opgenomen binnen de cluster psychosezorg (Narrante) in PC Multiversum, campus Mortsel.
5 De gehanteerde vragenlijst kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’
66
In dit onderzoek zijn patiënten zowel onderzoeksobject als -bron. Zij fungeren zowel als
databron, in de vorm van respondent, en als kennisbron, in de vorm van ervaringsdeskundige.
Het gebruiken van personen als onderzoeksbron heeft verschillende voordelen. Eén van deze
voordelen is de grote diversiteit aan informatie die zij kunnen verschaffen. Zo kan een persoon
niet alleen informatie over zichzelf verschaffen, maar ook over anderen of als
(ervarings)deskundige (Hardyns & Vander Beken, 2017). Volgens Johnson (2002) heeft “each
and every individual a sense of self that is owned and controlled by him- or herself, even if the
self is socially formulated and interpersonally responsive. This self makes it possible for
everyone to reflect meaningfully on individual experience and to enter into socially relevant
dialogue about it” (p.3). Daarnaast wordt de informatie op een relatief snelle wijze verkregen.
Door middel van een stimulusresponsetechniek (vraag en antwoord) kan de nodige informatie
meteen worden “aangeboord” (Hardyns & Vander Beken, 2017). Daarnaast laat het gebruik
van personen ook stuurbaarheid toe. De onderzoeker kan gericht vragen stellen en/of vragen
bijstellen of er dieper op ingaan zodat hij/zij de juiste data weet te verzamelen (Hardyns &
Vander Beken, 2017).
Echter, het gebruik van personen heeft ook een aantal nadelen. Personen kunnen namelijk niet
meteen bereid zijn om over bepaalde gevoelige, pijnlijke onderwerpen te praten. Zo kan de
ervaring met dwangmaatregelen pijnlijke herinneringen naar boven brengen waaraan men
liever niet terugdenkt. Daarnaast kunnen zij proberen zo wenselijk mogelijk te antwoorden
waarbij er geprobeerd wordt om die informatie te geven waarvan zij denken dat de onderzoeker
deze wilt horen (Decorte & Zaitch, 2010). Ten slotte, kan het ook moeilijk zijn voor personen
om bepaalde gedachten en emoties te verwoorden (Hardyns & Vander Beken, 2017). Dit kan
het geval zijn bij patiënten die wegens een acute toestand, medicatie of beperking moeite
hebben met het onder woorden brengen van hun gevoelens, gedachten en ervaringen.
67
Onderzoekssetting
Zoals hierboven reeds vermeld, is de onderzoeksetting de behandeleenheid ‘Narrante’ van het
PC Multiversum op de campus te Mortsel. De zorggroep Multiversum bestaat, onder andere,
uit een psychiatrisch ziekenhuis met een campus in Mortsel en een campus in Boechout. Binnen
de Antwerpse regio zorgt Multiversum voor een gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg
voor mensen met een ernstige psychische aandoening (https://www.multiversum.care).
Narrante is de cluster psychosezorg en bestaat uit vier afdelingen waar patiënten terecht kunnen
voor voltijdse opname, woontraining, daghospitalisatie en nazorg. Binnen de cluster worden
volwassenen met een psychotische kwetsbaarheid of een bipolaire problematiek in een zo open
mogelijke omgeving behandeld (https://www.multiversum.care).
Werving
Steekproef
De gehanteerde steekproef betreft een purposive convenience sample oftwel een selectieve,
strategische steekproef. Dit wilt zeggen dat de respondenten niet op toevallige wijze werden
gekozen, maar dat er gericht werd gezocht naar respondenten die konden en wilden deelnemen
aan de studie (Saunders et al., 2004). De inclusiecriteria waren: meerderjarigheid, residentiële
opname in het psychiatrisch ziekenhuis binnen het zorgprogramma psychosezorg (Narrante) en
ervaring met dwangmaatregelen. Indien de behandelende arts/team oordeelde dat er niet kon
worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het onderzoek een risico op acute
situatie met zich zou meebrengen, werd niet gestart met het onderzoek.
Er werd gekozen om respondenten te zoeken binnen de afdeling Narrante omdat, onder andere,
Prinsen en Van Delden (2009) bevonden dat isolatie voornamelijk voorkomt bij jonge patiënten
met de diagnose van schizofrenie, manie en persoonlijkheid stoornis. Ook uit de systematic
review van Beghi et al. (2013) komt naar voren dat patiënten die fixatie hebben ondergaan,
68
meestal in de dertig zijn en een diagnose van schizofrenie, bipolaire stoornis of een andere
psychotische stoornissen hebben. Andere variabelen die geassocieerd worden met het gebruik
van dwangmaatregelen zijn de gedwongen opname, agressie en de aanwezigheid van mannelijk
personeel (Beghi et al., 2013). Thomsen et al. (2017) vonden ook dat schizofrene patiënten in
het bijzonder risico lopen op dwang. Zij stelden ook vast dat drugsverslaving, als primaire of
secundaire diagnose, een goede voorspeller is voor het ondergaan van dwangmaatregelen.
Daarnaast constateerden zij ook dat er vooral tijdens de eerste opname een groot risico bestaat
op dwang en dat dit risico afneemt met het aantal opnames.
Uiteindelijk namen acht respondenten deel aan het onderzoek na één geval van uitval. Zes van
de respondenten hebben een psychotische kwetsbaarheid en/of een bipolaire problematiek. Eén
respondent had een verslavingsproblematiek en een andere leed aan depressie.
Contact
Om potentiële respondenten te bereiken gaf het personeel eerst uitleg aan de patiënten en
bevroegen ze wie er geïnteresseerd zou zijn om deel te nemen. Vervolgens werd een
informatiemoment afgesproken waarop de geïnteresseerde patiënten meer uitleg konden vragen
aan de onderzoeker. Op dit informatiemoment kregen de patiënten ook een informatiebrief6
mee. De respondenten kregen de kans om nog over deelname na te denken, maar konden ook
meteen een afspraak maken met de onderzoeker voor een interview. De patiënten werden
geïnformeerd over, onder meer, de vrijwilligheid van de deelname en de garantie van
anonimiteit. Wanneer patiënten besloten om deel te nemen aan het onderzoek kregen zij ook
een begeleidende brief7 mee waarin het onderzoek wat gedetailleerder uiteen werd gezet.
6 De informatiebrief kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’ 7 De begeleidende brief kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’
69
Informed conscent
Bij de aanvang van het onderzoek werd gevraagd een toestemmingsformulier8 (informed
consent) te ondertekenen waarin de gegevens van de onderzoeker, anonimiteit en afspraken nog
eens staan vermeld. Deelname aan het onderzoek was volledig vrijwillig en kon op elk moment
worden stopgezet zonder dat hiervoor een geldige reden moet worden opgeven en zonder dat
hier nadelige gevolgen aan verbonden zijn. De gegevens die eventueel al verzameld zouden
zijn werden in dit geval vernietigd.
Data-analyse en -verwerking
Het interview werd, met toestemming van de respondent, opgenomen zodat het achteraf
getranscribeerd kon worden. Tijdens het interview werd gewerkt met een vragenlijst. Hierop
kon wel worden bij- en doorgevraagd.
De interviews werden getranscribeerd en geanonimiseerd. Vervolgens werden de transcripties
gecodeerd met behulp van het programma NVIVO. Dit werd gedaan aan de hand van open
codering. Dit wilt zeggen dat de codes op inductieve wijze voortvloeiden uit de data zelf en niet
op voorhand bepaald werden op basis van theorie. De gecodeerde data werd vervolgens
verwerkt in resultaten.
Ethische aspecten
Omdat dit onderzoek patiënten bevraagt valt het onder de Belgische wetgeving inzake
experimenten op de menselijke persoon. Het onderzoeksprotocol werd daarom geëvalueerd
door de commissie ethiek van PC Multiversum vooraleer met de studie van start gegaan kon
worden. Zij controleerden of de rechten van de patiënten en de privacy gerespecteerd worden.
8 Het Informed Consent- formulier kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’
70
Dit onderzoek kreeg een gunstig advies van de lokale adviescommissie ethiek van de zorggroep
Multiversum9.
Zoals hierboven reeds vermeld werd, was de deelname aan het onderzoek volledig vrijwillig en
kon het onderzoek op elk moment worden stopgezet zonder dat hiervoor een geldige reden
moest worden opgeven. Het stopzetten van de deelname is bovendien ook steeds zonder
nadelige gevolgen. De gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn, zouden in dit geval
vernietigd worden.
Aan het onderzoek zijn normaal gezien geen risico’s verbonden, maar als de behandelende
arts/team oordeelt dat er niet kan worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het
onderzoek een risico op acute situatie met zich meebrengt, wordt niet gestart/verder gegaan met
het onderzoek. Volgens art. 29 § 1 van de wet inzake experimenten op de menselijke persoon
(2004) is de opdrachtgever, zelfs foutloos, steeds verantwoordelijk voor de schade die de
deelnemer en/of zijn rechthebbenden oplopen en die een direct dan wel indirect verband met
het onderzoek vertoont.
Vooraleer het onderzoek startte, werden de respondenten door de onderzoeker geïnformeerd.
De respondenten konden ook te allen tijde meer informatie vragen over de studie. De
onderzoeker heeft geen professionele of andere relatie met de respondenten.
Bij de aanvang van het onderzoek zal gevraagd worden om een toestemmingsformulier
(informed consent) te handtekenen waarin de gegevens van de onderzoeker, anonimiteit en
afspraken staan vermeld.
Omdat het onderwerp van het onderzoek hevige emoties zou kunnen opwekken bij de
respondenten, werden voorafgaand aan het onderzoek enkele afspraken gemaakt met de
zorgteams in verband met opvang en ondersteuning. Op die manier kunnen de respondenten,
9 De toestemming van de ethische commissie kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’
71
indien zij dit zelf willen, terecht voor opvang en steun. Dit werd ook duidelijk gecommuniceerd
aan de respondent alvorens het interview van start ging.
Met de gegevens wordt vertrouwelijk omgegaan en de resultaten werden ook geheel
vertrouwelijk en anoniem verwerkt. Indien de onderzoeksresultaten gebruikt zouden worden in
een wetenschappelijke publicatie, of op een andere manier openbaar gemaakt zouden worden,
dan zal dit volledig geanonimiseerd gebeuren. Intern werden er tijdens het onderzoek enkele
persoonsgegevens (naam en voornaam) genoteerd.
Hoewel tijdens het onderzoek enkel de voornaam werd genoteerd, heeft volgens de Wet van 8
december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer t.o.v. de verwerking van
persoonsgegevens de respondent te allen tijde recht op toegang, inzage en correctie van deze
gegevens. Deze gegevens worden door niemand anders ingezien dan door de onderzoeker zelf
en na afloop vernietigd.
72
Hoofdstuk 6: Resultaten
In dit hoofdstuk worden de belangrijkste bevindingen uit de acht diepte-interviews uiteengezet.
De respondenten waren vrij om aan te geven wat zij onder dwangmaatregelen verstonden. Dit
leidde tot het bespreken van de volgende dwangmaatregelen: isolatie, fixatie, dwangmedicatie,
gedwongen opname, verblijf op een gesloten afdeling, dwangbuis, kamertijd, het moeten
aanvaarden van een diagnose, rijverbod, en verplicht opstaan. Daarenboven werd ook melding
gemaakt van het dreigen met dwang.
Op de ervaringen van de respondenten stond geen tijdslimiet. Dit betekent dat de besproken
ervaringen niet noodzakelijk recent hoefden te zijn, maar de hele psychiatrische geschiedenis
van de respondent mochten beslaan. Dit zorgt ervoor dat bijvoorbeeld ook de ervaring met de
dwangbuis besproken werd. Een dwangmaatregel die intussen niet meer gebruikt wordt binnen
de Belgische GGZ. Daarnaast moesten de ervaren dwangmaatregelen ook niet hebben
plaatsgevonden in het PC Multiversum.
De namen van personen en plaatsen werden vervangen door ‘X’ om anonimiteit te garanderen.
Beschrijvingen
Aan het begin van het interview werd gevraagd aan de patiënten wat dwangmaatregelen voor
hen betekenen. Hierbij geven vrijwel alle respondenten aan dat dwangmaatregelen hun vrijheid
beperken.
“Ja dat uw vrije wil wordt ingeperkt, dat er een beslissing of een maatregel voor u wordt
genomen waar ge het niet mee eens zijt of waar dat ge op dat moment niet toe in staat zijt om
te bevatten. Dat er eigenlijk een beslissing voor u wordt genomen, een beslissing of een
beperking.” – Respondent 2
“Dat uw vrije wil beknopt wordt.” – Respondent 6
73
“Dat ge gedwongen wordt op een bepaalde plaats om een bepaalde tijd te zijn en dan te hoeven
luisteren naar wat ze u zeggen” – Respondent 8
Verschillende patiënten benoemen hierbij meteen bepaalde dwangmaatregelen:
“Wel als ik aan dwangmaatregelen denk, dan denk ik aan opgesloten worden in uw kamer,
opgesloten worden in een isoleercel, al dan niet vastgebonden. Opgesloten zitten op een
gesloten afdeling, dus tegen uw zin eigenlijk. Niet buiten mogen wanneer ge wilt. Euhm ja… da
is, dat zijn dwangmaatregelen. Ik heb het dan ook allemaal meegemaakt….” – Respondent 3
“Dat ik in het ziekenhuis moet zijn, dat ik tot een bepaalde periode hier moet zijn. Dat ik
medicatie moet inslikken maar daarvoor dat ik een diagnose moet aanvaarden zonder vragen.”
– Respondent 8
“Pillen, spuiten, platspuiten, vastbinden in bed.” – Respondent 7
Aanleiding
De beschreven aanleidingen tot dwangmaatregelen zijn erg uiteenlopend en gaan van een
onhoudbare thuissituatie tot (verbale of fysieke) agressie.
Onhoudbare thuissituatie:
Twee respondenten beschreven dat hun thuissituatie, vanwege hun psychische aandoening, niet
langer houdbaar was. Dit heeft geleid tot een gedwongen opname.
“Ik was al een paar nachten slecht aan het slapen en ik was bij mijn ouders thuis en het ging
echt ni dus de dokter van wacht heeft dan de ziekenwagen gebeld en dan ben ik per ziekenwagen
naar de PAAZ gebracht en dan via een brancard binnen gebracht in die kamer [isolatiekamer].
Omdat ik helemaal niet meer bij zinnen was. Omdat ik helemaal, ja, door aan het flippen was
eigenlijk.” – Respondent 2
74
“Ik had een beetje een communicatieprobleem met mijn ouders. Volgens mij kwam dat van de
kant van mijn ouders. Die hebben mij gezegd dat we een psychologe zouden gaan zien om
zogezegde familietherapie te doen. En dan ben ik voor een psychologe gekomen van een
hospitaal en die heeft mij vragen gesteld en ik heb geantwoord. En dan heeft die de antwoorden
veranderd en ik probeerde mij te verdedigen maar die liet dat niet toe. Dus eigenlijk voor dat
ik ben binnengekomen was al besloten dat ze mij gingen opnemen.” – Respondent 8
Agressie
Zowel verbale als (minieme) fysieke agressie worden ook beschreven door de respondenten als
aanleiding tot dwang.
“Roepen als de verpleging in de buurt is en kwaad worden op de verpleging, voor dinges die
dat ze ni mocht doen, dingen die da ni mochten zogezegd in uw hoofd. En dan heb ik eerst een
spuit gekregen. Allez dat was een spuit standaard want ze wisten toch dat ge kwaad ging
worden. En dan gefixeerd daarna.” – Respodent 6
“Als die binnenkwamen kregen die daar een salvo van ‘en ik zit hier opgewonden een uur aan
een stuk en ge had mij al lang een spuit moeten geven voor te kalmeren…’ en de minste keer
sloten die mij terug op natuurlijk. Ahja die kregen daar een salvo van ik weet ni wat.” –
Respondent 7
“Een soort van ‘stampkes’ geven aan de verpleging en dan op den duur ‘nu is het genoeg’ en
dan gaan ze nog even wachten en dan daarna bellen ze op en staan ze ineens binnen en dan
geven ze een spuit en dat wast.” – Respondent 6
Een respondent beschreef dat de inflexibiliteit van de afdelingsregels zo frustrerend was dat ze
uiteindelijk agressief is geworden.
“Ik had er eens eentje aangevallen gewoon, omdat ik mijn familie niet naar de uitgang mocht
begeleiden. Da maakt toch dat dat ni goe- allez dan zouden ze toch moeten in zien dat ze slecht
75
bezig zijn? Als ge ne mens als zo ver krijgt. Want ze zeggen altijd ‘oh dat braaf Xtje, dat lief
Xtje dit en dat’ en dan denk ik van ziet ge nu ni dat ge het zelf hebt uitgelokt? Ik mag nog niet
eens mijn familie mee- allez kan ik daar nog ni eens afscheid van nemen aan de deur, gewoon
efkes zwaaien ofzo. Dat was ongelooflijk en dan hebben ze mij nen temesta onder mijn tong
gelegd.” – Respondent 1
Te ziek
Twee respondenten rapporteren dat ze te manisch waren om nog verantwoord in de
maatschappij rond te lopen en werden bijgevolg gedwongen opgenomen en/of gefixeerd
“Ik was heel manisch geweest en ik was toen heel manisch en dan hebben ze mij, gelijk dat ze
het zeggen, gewoon platgespoten in ‘t begin en dan vastgebonden maar na een tijdje werd ik
beter en dan laten ze u dan losser en losser. Maar dat [manie] moet wat zakken he voordat ze
u terug op de afdeling laten en dat was de aanleiding dat ik heel manisch was. Te manisch voor
eigenlijk euh ja rond te lopen op de afdeling of rond te lopen in de iso zelf” – Respondent 3
“En bij het minste was ik emotioneel en begon ik te wenen en die zag aan mij dat ik manisch
was. Ik was in een manie. En dan hebben ze mij vandaaruit voor den eerste keer naar een
psychiatrie gevoerd […] En dan hebben ze mij vastgebonden in mijn bed want ik was manisch.”
– Respondent 7
Therapieontrouw
Ook therapieontrouw zoals stoppen met medicatie nemen kan leiden tot gedwongen opname en
het krijgen van inspuitingen onder dwang.
“Als ik mijn pillen ni nam dan was dat maar de week nadien dat dat tot uiting kwam. Dus ik
kon dat soms camoufleren he, dat ik ze stiekem toch ni nam. Maar ja de week nadien zat ik wel
in de hoogte he en kon ik terug naar den dokter met mijn familie en ik zei het zelf altijd ‘ja ik
ben mijn pillen weer gestopt’. En ik moest terug opgenomen worden he, ja dat was het gevolg.
76
[…] Dan hebben ze dat zo beginnen doen omdat ik stopte soms met mijn pillen. Hebben ze zo
beginnen doen dat ze mij depots beginnen in te spuiten zijn.” – Respondent 7
Druggebruik
Een respondent beschrijft ook dat het verkeren onder invloed van verdovende middelen haar
verschillende keren in de isolatiekamer heeft doen belanden.
“Ik was eerst verslaafd aan drugs, daar ben ik al jaren vanaf en nu heb ik het nog heel moeilijk
met benzo’s en ja als ik er eentje pak ben ik vertrokken en kan ik ook ni meer stoppen en dan
wil ik ook ni binnen gaan. De laatste jaren wel, met mijne vriend, maar daarvoor wilde ik nooit
ni binnen gaan dus er gebeurde vanalles en nog wat en uiteindelijk hebben ze mij naar het
ziekenhuis gedaan. Maar ik kwam dan heel hard, volledig onder invloed dikwijls in de
isoleercel.” – Respondent 4
Veiligheid
De aanleiding tot dwang wordt door twee respondenten ook beschreven als voor de
bescherming van de patiënt zelf.
“En dan ben ik willen gaan lopen en ik ben uit mijn bed gevallen want ik had de krachten ni,
van onder invloed te zijn, voor serieus te stappen. En dan viel ik tegen de grond maar in mijn
armen had ik nog kracht maar in mijn benen niet. Dus dat maakte dat ik altijd zo deed [beeld
uit]. En ineens zag ik allemaal bloed en ik dacht van ‘ik heb nog nen bloedneus ook nog’ en ik
deed voort tot dat uitkwam dees hier [wijst naar kin] was ik helemaal aan het kapot kloppen
zonder dat ik het wist. Want dat is dan nog genaaid moeten worden. En dan hebben ze me wel
vastgebonden, dat is logisch he. Voor mijn eigen veiligheid he.” – Respondent 4
“En de volgende dag was ik daar nog altijd, het was weekend en mijn ouders gingen op bezoek
komen maar ik had al mijn spullen ingepakt. Ik weet dat nog heel goed. En in ene keer was ik
met al mijn spullen terug vertrokken, weg. En kwam ik mijn ouders tegen onderweg, ik dacht
77
‘dju he’. Hup, weer naar binnen. Hadden ze mij in een ander afdeling gestoken. De gesloten
afdeling. Van de ene dag op de andere was ik opgesloten en ik besefte ook opeens dat ik ook
niet meer naar buiten mocht. Dus ik zeg ‘ja maar dan ga ik naar mijn ouders terug wonen he’
‘nee want ge hebt zelfmoordneigingen, ge ziet het leven niet meer zitten, ge zijt depressief, ge
gaat hier niet meer naar buiten’. ‘Wat?!’ oh man ik besefte in ene keer wat dat ik had gedaan,
ik had mijn eigen laten opsluiten.” – Respondent 1
‘Kattenkwaad’ tijdens isolatie
Twee respondenten beschrijven dat ze uit protest tijdens hun verblijf in de isoleerkamer
‘kattenkwaad’ uithaalden. Daarenboven wisten beide respondenten dat dit ging leiden tot
fixatie.
“Ook ene keer gedaan: die wc die marcheerde als ge voorbij een lichtje ging. Als ge voorbij
iets ging, dan ging die wc. Dan sjaste die door. Ik had ni beter gevonden dan er ne wc-rol in te
steken en altijd voor da lichtje te gaan en alles liep over onder water. En onder mijn bed waren
er een aantal planken, die waren just breed genoeg om die wc-rol in te steken dat ze da ni
konden zien van wat dat kwam [lacht]. Dat was een van de grappigste fixaties. Ik werd daarna
direct gefixeerd en in een andere isolatiecel omdat die nat was [lacht]. – Respondent 6
“Ik heb dat stopke in de afvoer gestoken en dat laten overlopen tot dat ze het voelde dat het
ergens drupte beneden. Maar dat wisten ze dan he dat dat van bij mij kwam. En ik wist het he
dat ze mij dan gingen vastbinden, maar ik had het ervoor over. Ik nam wraak.” – Respondent
7
Noodzakelijk
Vervolgens werden de respondenten gevraagd of ze vonden of de dwangmaatregel terecht
gebruikt werd. Het antwoord op deze vraag verschilde van dwangmaatregel tot
dwangmaatregel.
78
Nee
Twee respondenten vertellen hierbij dat ze zichzelf niet als gevaar voor zichzelf of een ander
zien en daarom ook niet begrijpen waarom dwang werd gebruikt.
“Nee ik denk dat ik op vakantie moest gaan misschien. Dwang is geen oplossing. Voor mij in
ieder geval niet. En dan om te zeggen dat ik een gevaar ben voor andere mensen, dat is de
reden waarom ze u isoleren he dat ik een gevaar ben voor andere mensen. Ik heb nooit ni iets
slechts gedaan aan iemand waarvoor ik opgenomen moest worden.” – Respondent 8 over
gedwongen opname
“Maar wat had ik geleerd in theorie: wanneer dat ze u vastbinden in bed dat ge een gevaar zijt
voor uzelf of voor anderen. Maar zo zag ik mijzelf ni he. Ik zag mezelf ni als een gevaar voor
anderen of voor mezelf he.” – Respondent 7 over fixatie
Een andere respondent begrijpt niet waarom ze niet met de auto mag rijden.
“Dat begrijp ik helemaal niet, want ik ben helemaal alert en ik snap dat niet dat dat een half
jaar moet duren. Ik ben nu al stabiel dus…” – Respondent 2 over rijverbod
Ja
Doch rapporteert de meerderheid van de respondenten dat de maatregel nodig was
“Allezja ik zag inderdaad mijn leven ni echt meer zitten” – Respondent 1 over gedwongen
opname
“Echt waar ik was soms zo kwaad en dan besefte van eigenlijk zo opgenomen zijn: oké, da
moest wel.” – Respondent 1 over gedwongen opname
“Ja dat moest wel gebeuren” – Respondent 2 over fixatie
79
“In feite een negatieve ervaring maar ik moet het wel afzwakken want ze hadden geen andere
keuze ook ni. Die medicatie inspuiten da gaat ni, ze kunnen alleen maar fixatie toedienen. Ze
hebben geen andere keus gewoonweg.” – Respondent 6 over fixatie
“De ervaring is heel negatief maar het is wel soms nodig dus ik kan niet zeggen dat ik er
helemaal negatief ten opzichte sta. Het is zowat dubbel, misschien neutraal.” – respondent 2
“De eerste keer begreep ik dat helemaal niet en ik begrijp nog altijd niet waarom dat niet mocht
met iemand bij. Maar zo de tweede keer dat het wel mocht met iemand bij, begreep ik wel
waarom het niet mocht alleen. Omdat ik toch wel heel verward was nog en ja dat ik kon
begrijpen dat ze mij ni uit het oog wouden verliezen. Dus ja dat begreep ik wel.” – Respondent
2 over niet alleen naar buiten mogen
“Ja toch wel, toch wel. Want op een gegeven moment was ik op de afdeling en ik was zo manisch
en goh ik was overal vanalles aant pikken en aant doen en ik liep daar rond gelijk nen halvegare
zo wild allez zo druk-druk-druk. Allez ik meen mij dat toch zo te herinneren. En er moest wel
op de rem gestaan worden he.” – Respondent 3 over isolatie
“Maar ik vind ook, ze steken u niet zomaar in de iso. Allez die ervaring heb ik toch ni.” –
Respondent 4 over isolatie
“Ik weet dat nu dat ik dat uitlokte” – Respondent 6 over dwanginspuitingen
“Ik was zo manisch dat ze niet anders konden, bij manier van spreken, dan mij platspuiten. Ten
minste dat deden ze zo. Dat allemaal dwang he, dat is allemaal dwang.” – Respondent 7 over
dwanginspuitingen
“Het was noodzakelijk in feite en als ik eerlijk ben” – Respondent 6 over dwang in het algemeen
De respondenten die ja zeiden, melden wel dat ze de noodzaak tot de dwangmaatregel pas
achteraf begrepen.
80
“Op dieje moment negatief maar achteraf besef ik dat het wel nodig was. Maar op dieje moment
ervaarde dat wel heel negatief.” – Respondent 4
“Als ge eerlijk zijt misschien wel [positief] maar ge hebt ni graag dat ze er positief over praten.
Achteraf gezien was het nodig maar plezant was het ni.” – Respondent 6
Hoewel sommige respondenten voor zichzelf niet de noodzaak inzagen, begrepen ze wel
waarom het bij anderen hoorde te gebeuren.
“Ik vind het wel goed dat het er is voor veel mensen omdat die een gevaar voor hun eigen zijn
dikwijls. Dus ik vind wel dat het er moet zijn” – Respondent 4
“De laatste jaren zijn ze er meer druggebruikers bijgekomen en zware druggebruikers, en dan
is fixeren wel nodig. Als ge ziet hoe sommige mensen- In X was het zo de laatste keer heb ik er
toch veel gezien van druggebruikers die alles gewoon afbraken gewoonweg.” – Respondent 6
Positieve/Negatieve ervaring
Verder werd de respondenten gevraagd hun ervaring met de verschillende dwangmaatregelen
te evalueren als een positieve, een neutrale of een negatieve ervaring. Neutraal was een
antwoord dat zeer zelden werd gegeven. Hoewel de negatieve ervaringen in de meerderheid
zijn, wordt er ook een aanzienlijk deel aan positieve aspecten beschreven.
Gedwongen opname op een gesloten afdeling
Negatief
Een respondent was erg kritisch over de in observatiestelling en is ervan overtuigd dat iedereen
die op dergelijke manier geobserveerd wordt, gek verklaard zou worden. Hierbij vermeldde ze
ook angst voor andere patiënten, verveling, respectloos gedrag van de verpleging en
beperkingen op vlak van eten, contact en slaap.
81
“De hele afdeling is een isolatie in het begin. Maar die afdeling dat is ni een grote afdeling, ze
zetten u bijvoorbeeld in een gang voor 40 dagen. En dan kunt ge over en weer lopen of in uw
kamer zitten en uw kamer heeft zelf geen slot. En ge ziet dan soms, ik was daar met andere
mensen en ik vroeg mij af of ze criminelen waren want ja ik- of helemaal gevaarlijk op een
andere manier, want die hadden fenomenen en ik was ni beschermd ook ni. […] Ik heb gezegd
dat ik dat ni leuk vond. Hoe kan een persoon gedurende 40 dagen- wat moet ge doen om er
normaal uit te zien? Dat is de grote vraag.” – Respondent 8
“Ik wist vanaf het begin, vanaf het moment dat ik in observatie zat, dan wist ik al vanuit de
manier waarop zij mensen behandelden, zoals ik beschreven heb; ze laten mij niet bellen, ze
geven stomme excuses, ze hebben geen respect voor mij en voor andere mensen. Dan zei ik
tegen mezelf: er klopt hier iets ni, dit is niet normaal. […] En ook speciaal eten dat ik nodig
heb, ik mocht dat ni hebben. En ze lieten mij ni normaal slapen.” – Respondent 8
Ook over de rechtsprocedure van de gedwongen opname zijn twee respondenten niet tevreden.
Zij vinden dat ze zich niet fatsoenlijk konden verdedigen en dat voor hen niet alle
rechtsmiddelen werden uitgeput.
“Ineens plots moet ge met een rechter spreken, en ze zeggen- mij in ieder geval niet gezegd
wanneer die rechter. Dus ze hebben mij minder lang dan een maand geobserveerd en dan
ineens toevallig heb ik gehoord dat ik de volgende dag voor een rechter moest verschijnen. Dus
ik kon niks voorbereiden of nen advocaat bellen of … En de hele dwangmaatregel is ook zo
gebeurd voor de rechter dat de rechter heeft zelf ni naar mij geluisterd, die heeft enkel
geluisterd naar de dokter en heeft gevraagd aan de dokter in publiek ‘waarom zou ze hier
moeten zijn?’ en die zei zo maar 1 woord, ne sticker he, van een soort syndroom. En zonder
discussie, zonder niks, en ik heb daarvoor nooit ni daarover gehoord maar wat ik daarover
gehoord had van de verpleger en de dokter daarvoor was ook nog iets anders. Dat was een
andere dokter, die enkel ontmoet wordt in de rechtszaak en gehoord wordt.” – Respondent 8
82
“Men heeft voor mij ni alle rechtsfaciliteiten uitgeoefend. Bijvoorbeeld cassatie ni. Wat dat
eigenlijk ni zou mogen dat een geïnterneerde ni verdedigd wordt tot in de laatste stap […] Dat
is dan de hoogste dwangmaatregel. Voor de cliënt of de patiënt moeten alle rechtsmiddelen
uitgeput worden. En desnoods naar Straatsburg [lacht].” – Respondent 6
Een andere respondent beschreef dan weer onzekerheid over de duur van de gedwongen
opname.
“Want dan mocht ik naar een half-open afdeling maar daar moest ik nog wel in het gesloten
stuk zitten een hele lange tijd en ze zeiden mij niet voor hoelang. Ja tot dat ge geen
zelfmoordgedachten meer hebt, ahja en wanneer is dat dan? Weet ik veel. Ik kan ook doen alsof
dat ik het een fantastisch leven vind enzo, dat ik mijn leven helemaal weer zie zitten. Dus
eigenlijk is dat dan voor de rest van mijn leven ofwat? Of sturen ze mij dan terug naar een hele
andere afdeling? Ik weet het niet. Maar bon dat zijn zo van die vraagtekens dat ge der ook nog
eens bijkrijgt.” – Respondent 1
Deze onzekerheid hangt ook samen met een gebrek aan informatie. Dit kan ook angst met zich
meebrengen.
“Wat dat ge daar allemaal meemaakt en niemand die u iets komt uitleggen.” – Respondent 1
“Dan zit ge al opgesloten dus ge weet ook ni wanneer da ge is ne keer buiten moogt gaan. Ze
vertellen u zo weinig, dat vind ik spijtig.” – Respondent 1
“Die mens van dat kamp heeft mij rechtstreeks naar de kliniek gevoerd. En ik wist ni welke
kliniek dat het was ni eens. Ik wist ni dat het een psychiatrische afdeling was of niks. […] maar
ik wist niet waar ik terecht gekomen was. Ik wist niet dat ik in een psychiatrie zat. Allez da was
raar, een hele rare situatie maar heel beangstigend. Heel beangstigend.” – Respondent 7
Ook woede en frustratie wordt beschreven.
“Ik heb mij zo de ene moment heel kwaad en opstandig gevoeld en dan andere momenten dacht
83
ik: Wat zit ik hier eigenlijk te doen? Maak ik dees echt mee? Ben ik levend, wakker? […] Het
was alleszins een negatieve ervaring.” – Respondent 1
Tijdens de gedwongen opname op een gesloten afdeling is contact met de buitenwereld
afhankelijk van de afdelingsregels. Ook dat is een bron van frustratie voor de respondenten.
“Een andere maatregel is ook dat ze in het begin u ni laten bellen of ze manipuleren u weer en
zeggen ‘ja ge moogt maar twee keer bellen om dit uur en dit uur’ en dan zeggen ze ‘ja maar ge
hebt al gebeld’, nee ik heb nog ni gebeld, maar that’s it daar is niks over te discussiëren van
wie gelijk heeft, wie ni gelijk heeft. Ge kunt ook geen visite krijgen.” – Respondent 8
“Maar het was wel moeilijk dat ze zo zeggen van... op den duur mocht ook mijn familie niet
meer komen nen tijd, ze mochten maar ene keer per week is bellen en ja dat is allemaal niet zo
gemakkelijk he. En dan voelt ge u wel efkes zo een beetje kwaad en machteloos” – Respondent
4
Een andere regel inherent aan een verblijf op een gesloten afdeling is het verbod om de afdeling
te verlaten. Een respondent vond dit zelfs dermate frustrerend dat dit heeft geleid tot agressie.
“Dat vond ik eigenlijk helemaal niet prettig. Toen in de PAAZ mocht ik ook niet van de afdeling
weg en mocht ik ook niet met bezoek weg. Dus dan was ik echt heel de tijd binnen, weken aan
een stuk.” – Respondent 2
“Ik was wel heel kwaad dat ik niet naar buiten mocht, daar was ik echt kwaad over.” –
Respondent 2
“Ik had er eens eentje aangevallen gewoon, omdat ik mijn familie niet naar de uitgang mocht
begeleiden. Da maakt toch dat dat ni goe- allez dan zouden ze toch moeten in zien dat ze slecht
bezig zijn? Als ge ne mens als zo ver krijgt […] Ik mag nog niet eens mijn familie mee- allez
kan ik daar nog ni eens afscheid van nemen aan de deur, gewoon efkes zwaaien ofzo.” –
Respondent 1
84
Positief
Hoewel de gedwongen opname voornamelijk als een negatieve ervaring wordt beschreven,
benoemen de respondenten ook een aantal positieve aspecten. Zoals daar zijn: het tussen de
natuur zitten, niet verplicht zijn om therapieën te volgen, vertrouwd zijn met de omgeving en
snel geholpen worden.
“Dan zit je zo in het midden van het groen zo, precies in een huis van een verdieping, precies
een villa. En dan laten ze u zogezegd doen wat ge wilt, ge moet ni deelnemen aan de therapieën.
Wat zij therapieën noemen ik noem dat niet therapie. Ze zeggen dat het beter is als ge therapie
volgt maar ze verplichten het niet echt. Dus ze verplichten mij niet, dus als ik wil kan ik doen
wat ik wil hier zolang ik de algemene regels volg, de uren bijvoorbeeld. Ik lees boeken, ik bekijk
video’s, ik probeer dinges bij te leren, een beetje in contact te zijn met vrienden via internet, …
En dat we in de natuur zitten, ja dat is toch mooi een beetje. Maar er zijn meer negatieve
aspecten dan positieve aspecten. Als uw leven in gevaar is, is het beter niet naar de positieve
aspecten te kijken, u niet te laten verleiden door de positieve aspecten want uw leven is in
gevaar.” – Respondent 8
“Op den duur kende ik iedereen van hier, ik heb hier al gezeten, ik heb hier een veel beter en
aangenamere communicatie gehad en een aangenamere sfeer.” – Respondent 1
“Ik bén een gedwongen patiënt. Allez ik staan onder gedwongen statuut. Ja euhm dat heeft twee
kanten he. Dat beperkt enerzijds uw vrijheid een beetje vind ik, maar anderzijds als ge buiten
zijt, dus uit de psychiatrie, en het loopt mis, ze kunnen u wel direct opnemen en u helpen. Ge
blijft niet op ne wachtlijst en ondertussen moet ge buiten voortsukkelen en dan komde misschien
in nog ne veel ergere staat binnen alst aan u is om binnen te gaan. Ja, onder gedwongen statuut
moeten ze u direct opnemen en behandelen snapte. Dus dat is zowat dubbel […] Het heeft echt
twee kanten. Ik zeg het ge kunt rap geholpen worden maar langs den andere kant is het zowat
het gedacht zowat van beperkte vrijheid”. – Respondent 3
85
Isolatie
Negatief
Verschillende respondenten rapporteren dat afzondering een frustrerende, angstaanjagende
ervaring is waarbij ze zich machteloos voelen. Dit heeft voornamelijk te maken met niet (op
tijd) responderen of controleren van de verpleging.
“Als ge dan uiteindelijk helemaal los in een isoleercel zit dan en ge roept de verpleging. Ge
roept eerst en er wordt geen gehoor aan gegeven, dan begint ge op de deur te kloppen uiteraard
na nen tijd wordt dat bonken want die komen maar niet direct en dat is heel grellig als ge
iemand roept en ze komen niet en er wordt geen gehoor gegeven in een isoleercel. En dan ja
dat is... dat vind ik persoonlijk een van de ergste dinges aan een isoleercel: als ge iemand roept,
ze komen niet of toch niet direct. Soms laten ze er veel tijd tussen en dat vind ik verschrikkelijk
angstaanjagend. Dat vind ik ja… […] Allez dat is inderdaad het feit dat daar zo veel tijd tussen
zat voor dat er iemand kwam, dat vond ik het ergst.”” – Respondent 3
“Ja en zo machteloos dikwijls, ik heb ook momenten gehad dat ik lag te roepen, roepen, roepen
en dat er gewoon niemand kwam. Ik had toen vragen en… ja ik wou maar vragen; mag ik een
sigaret, mag ik bellen, wanneer mag ik eruit,… Allez ik zat met zoveel vragen en ze bleven wel
heel lang weg altijd vond ik.” – Respondent 4
“En mij sloten ze ineens op in een klein kotteke. En ik had mijn uurwerk en ik was opgewonden
he, ik stond op barsten. En ik dacht nu ga ik eens zien, hoe laat dat ze naar mij komen. Hoe
lang dat dat gaat duren voor… stil wachten he, een uur nadien kwamen ze bij mij. Als die
binnenkwamen kregen die daar een salvo van ‘en ik zit hier opgewonden een uur aan een stuk
en ge had mij al lang een spuit moeten geven voor te kalmeren…’ en de minste keer sloten die
mij terug op natuurlijk. Ahja die kregen daar een salvo van ik weet ni wat.” – Respondent 7
86
Bij het afzonderen worden patiënten van alle potentieel schadelijke voorwerpen en zoveel
mogelijk kledij ontdaan, opdat ze zichzelf geen pijn kunnen doen. Dit ervaarde een van de
patiënten als gênant en overdreven.
“Ik ben al een paar keren in een isoleercel gegaan en ja daar moest ge u toch- allez dus eerst
en vooral fouilleren ze u een beetje, das ook al ni zo prettig en dan moet ge ook al uw juwelen
uit doen en zo en dan moogt ge in uw onderbroekje en uw onderlijfje en dat vond ik wel ni zo
leuk. […] Dat fouilleren ja dat is ook ni leuk. En zo me heel weinig kleren daar liggen, ge weet
dan dat daar een cameraatje hangt waar dat de verpleging altijd naar kan kijken wat ge aan
het doen zijt. Allez ja… […] Ik vind het wat overdreven dat ge zo veel kleding moet uit doen,
dat ge al uw juwelen moet uitdoen. Die dinges vind ik wel overdreven.” – Respondent 4
De isolatie gaat ook gepaard met verdriet en schuldgevoelens bij een respondent.
“En als ik dan wat terug nuchterder was, ja dan schreeuwde [lees: huilde] ik heel veel omdat
ik erin zat. […] En ook de iso naar mijn familie toe is ook zo… ja voor hun is dat ook altijd
teleurstelling. Ik voel me dan ook schuldig, zeker tegenover mijne zoon. Allez ja ook tegenover
mijn vader, mijn zus, …” – Respondent 4
Twee respondenten melden ook dat aan de basisbehoeften van de patiënt niet voldaan wordt,
zoals eten, drinken en naar het toilet gaan.
“Daar zit ik ook niet graag in he. Daar kan ik ni in slapen he, daar val ik ni in slaap in ze. Das
ook een straf. Want dat komen ze u bijna nog geen eten geven of geen drinken en ze komen nog
ni zien als ge moet plassen, er is geen toilet of niks […] Ze hebben ni komen kijken op tijd, ze
hebben mij ni op tijd laten drinken, ze hebben mij ni op tijd naar toilet laten gaan en dan heb
ik moeten kakken in de cel he!” – Respondent 7
“Dat vond ik ook maar raar, dat toen voor naar toilet te gaan – achteraf was er een toilet in de
iso maar daarvoor ni – en dan kreeg ge zo allemaal bekertjes naast elkaar en dan moest ge
87
daarin plassen. Dat is nog zoiets verschrikkelijk. Maar nu is da wel veranderd, nu is er een
toilet daar. Maar ja dat vond ik zo…” – Respondent 4
Daarnaast werd ook het gebrek aan contact met de buitenwereld als een echte beperking
ervaren.
“Ja toen was dat negatief, ge voelt u ellendig. Ook ge vraagt iets maar ge moogt dat allemaal
niet, maar op dieje moment wilt ge dat ook ni aanvaarden. Zoals naar mijn vriend bellen enzo,
dat zal ook wel zijn redenen gehad hebben maar op dieje moment voelt ge u zo machteloos en
ja… dat is moeilijk. Ik had zoiets van allez als dat mij kan geruststellen, doet dat dan toch. Wat
is nu een telefoontje? Voor mij was dat heel belangrijk dat ik naar mijn vriend efkes kon bellen.
En hij was dan ook naar het ziekenhuis gekomen en hij wou ook efkes naar den iso komen en
dat mocht ook ni. Al was het dat er nen begeleider bij was. Maar die dinges vind ik wel
overdreven.” – Respondent 4
Ook de uitvoering van de maatregelen wordt door de respondenten bekritiseerd.
“Ik vind dat ze het soms wat te lang gerokken hebben. Mij te lang in den iso gelaten hebben.”
– Respondent 3
“Met veel geweld worde daar naartoe ges- me veel geweld werd ik daarin gestuwd!” –
Respondent 7
Positief
Hoewel isolatie zijn negatieve aspecten heeft, geven de respondenten aan dat het wel werkt. Zo
helpt het om te kalmeren én om van een verslaving af te komen.
“Ik moet wel zeggen, met den tijd heeft me dat wel geholpen voor van die verslaving af te
komen.” – Respondent 4
88
“Ja ge wordt dan wel rustiger he tot dat ge iets nodig hebt natuurlijk he zoals bijvoorbeeld ge
wilt een sigaretje roken en dan hebt ge de verpleging nodig. Maar over het algemeen wordt ge
wel rustiger zene, ge zit eigenlijk in een kamer alleen euhm ge hebt daar tijd, ge hebt niks anders
te doen daar dan eigenlijk op dat bed te liggen. Ik denk dat ge automatisch wat rustiger wordt
na nen tijd zne.” – Respondent 3
“Ik ben er toch stabieler uitgekomen he dus dan zal dat zijn werk wel gedaan hebben he. Denk
ik dan he.” – Respondent 3
Eén respondent is zelf dankbaar voor zijn afzondering.
“Den eerste keer als ik ben opgenomen dan was ik heel ver weg, heel manisch ver weg en heb
ik zo ongeveer een maand, langer als een maand zelfs, in de afzonderingsruimte gezeten. Maar
dan was dat wel nodig want ik was zo ver weg en dan pillekes, maar ik was ni down te krijgen.
En toen was die stille ruimte wel nodig, ik ben daar wel dankbaar voor.” – Respondent 6
De isolatie beschermt ook tegen schadelijk gedrag zoals druggebruik.
“Ze hebben is nen tijd mij gewoon op de afdeling gelaten een paar uur. Maar ik had dieje
moment nog medicatie op zak, verstopt, en ja ik was dat nog maar aan het bij pakken en ik
vloog op den duur van de ene muur naar den andere van onder invloed. En dan hadden ze dat
door en hebben ze mij dus ook in den iso gedaan en dat vind ik heel goed want anders blijft ge
nemen en dat is heel gevaarlijk.” – Respondent 4
Twee respondenten hebben reeds zelf een aantal keer gevraagd om in de in de isolatiekamer te
mogen om zo minder prikkels te krijgen en rust te hebben.
“Maar ge vraagt dat zelf ook om in de isolatie te mogen om afgezonderd te worden van prikkels.
Omdat ge te veel prikkels krijgt op een ander gebied en dan vraagt ge meer om afzondering. Ni
echt om da lang te laten duren maar toch gewoon. Ik heb het een paar keer gevraagd, nu ni
89
meer ook ni want ik weet welke medicatie ik nodig heb en dan is er geen probleem ni meer bij
mij.” – Respondent 6
“Ik heb het zelfs eens zelf aangevraagd, nu met deze opname he in de gesloten afdeling hier, zo
van ik ben het beu, ik word constant lastiggevallen door mijn medepatiënten. Constant zitten ze
aan mijn deur. En ik durf niks te zeggen omdat ik ofwel ni tegoei reageer omdat ik bekan niks
durf zeggen, ofwel echt derop zou beginnen slaan, gewoon omdat ze mij met rust moeten laten.
En van die tweede reactie ben ik zo bang dat ik denk van ik zit beter vrijwillig in isolement dan
zitten wachten op mijn kamer en dat ik eens ne keer echt iemand te pakken gaan hebben he.” –
Respondent 1
Kamertijd
Een respondent heeft ook ervaring met kamertijd. Hoewel het de bedoeling van de maatregel
was om de respondent te laten rusten, had dit net het tegenovergestelde gevolg.
“Dat was op een gesloten afdeling en ze vonden daar dat ik na de middag moest rusten en euhm
ze deden daarbij ook de kamerdeur op slot. En ik kan u verzekeren dat ik dat niet gezellig vond
alleszins euh. Ja dat was angstaanjagend euhm ik begreep dat ook helemaal niet waarom dat
ze dat deden ik was niet allez ik pruttelde ook niet tegen ofzo maar ze deden mij kamerdeur op
slot elke keer dat ik moest gaan rusten. […] Zun zeiden “na het eten is een rustmoment”. Maar
ik kan ook rusten op mijn bed zonder dat die deur op slot moet he. Maar nee zun vonden per se
dat die deur op slot moest. Het enigste wat ik dan niet deed in die kamer was rusten he, ge ligt
daar te stressen en te doen omdat die deur op slot is he. Dat is niet rusten he. Hoh daar kan ik
nog kwaad van worden [lacht].” – Respondent 3
Fixatie
Negatief
Fixatie wordt door meerdere respondenten als een negatieve ervaring beschreven.
90
“Ik heb in de isoleercel gelegen, lang. Allez toch vrij lang eigenlijk. Vastgebonden en los en ik
kan u verzekeren dat is geen pretje. Dat is bikkelhard, dat is ja bikkelhard inderdaad ja.” –
Respondent 3
“De negatieve ervaringen vooral dat vastbinden en in de cel. Dat waren de ergste negatieve
ervaringen.” – Respondent 7
“Dat was verschrikkelijk.” – Respondent 3
Verschillende respondenten vertellen dat ze angsten hebben uitgestaan tijdens de fixatie. Angst
voor wat er verder ging gebeuren, om te sterven en omdat ze aan hun lot werden overgelaten.
Deze angsten gingen ook gepaard met woede en verdriet.
“Woede en angst meer ze. Angst voor wat er ging gebeuren in feite.” – Respondent 6
“Ik was heel angstig en ook ja verdrietig dat ik alleen was, dat ik ging sterven op mijn eentje.
Dat de mensen die ik graag zag niet meer kon afscheid nemen.” – Respondent 2
“Dan hebben ze mij daar den eerste keer vastgebonden in mijn bed en dan heb ik doodsangsten
uitgestaan, echt doodangsten. Ze laten u aan uw lot over, dat is om doodsbang van te worden.
En ze laten een belletje ook ni in het bereik he en ge ziet niemand. Echt ik was doodsbang.” –
Respondent 7
Ook bij fixatie vermelden de respondenten een gebrek aan respons of controle van de
verpleging. Dat veroorzaakt ook angstgevoelens.
“T is precies of ze horen u niet of allez ja ‘t is... Ik vind dat heel grellig, ik vind dat echt heel
grellig. […] dat is echt beangstigend, ge moet daar maar liggen wachten en wachten en
wachten tot dat daar eens iemand komt. Dat is, dat is… dat doet vies ze.” – Respondent 3
“Ge ligt daar te roepen en te doen en om hulp te roepen- allez ikke riep om hulp naar iedereen-
en roepen en doen en in die riemen te dingensen en dan denkte; ‘X, ik ben ne slechte geest’ dat
91
heb ik nu gedacht in mijn laatste psychose. ‘X gij zijt ne slechte geest’. Maar ik was bang, ik
heb de hel gezien.” – Respondent 7
Ook het gebrek aan controle over eigen het eigen lichaam zorgt voor machteloosheid en angst.
“Ge hebt totaal gene controle over uw eigen lichaam, ik bedoel ge zijt alle controle kwijt
gewoon. Euhm… allez ge wordt volledig overgeleverd aan die verpleging dat daar dan is. Allez
ge kunt uwen arm nog zelfs niet verleggen of uw been een beetje opschuiven. Dat is, das
beangstigend.” – respondent 3
Een respondent beschrijft ook ongeduld, woede, verdriet, onzekerheid, onmacht en frustratie
als emoties die ervaren worden gedurende de fixatie.
“Ongeduld. Op den duur woede. Ja verdriet toch wel ook. Onzekerheid want ge weet nooit ni
wanneer mag ik eruit. Onmacht. Frustratie, tis zowat die woede hangt samen met frustratie.”
– Respondent 3
Verder blijken ook toiletbehoeftes voor heel wat leed te zorgen tijdens de fixatie. Verschillende
patiënten beschrijven hierbij dat ze hun behoefte in bed hebben moeten doen omdat de
verpleging niet op tijd kwam.
“En als ge naar ‘t toilet moet bijvoorbeeld, dan begint gij maar wat te roepen tegen... in ‘t
wilde weg want in de hoop dat ze u horen. Soms is dat op tijd soms is dat te laat, dat zijn dan
allemaal dinges dat daar dan bijkomen.” – Respondent 3
“Maar als ge gefixeerd ligt dan ligt ge zo heel ambetant en ge kunt ni wateren, ge kunt geen
stoelgang doen en dan op den duur moete da wel doen en dan…” – Respondent 6
Een respondent beschrijft ook dat ze door de fixatie-riemen niet goed kon ademen.
“Ik had het dan toch eens zover gekregen, dat ik zo vermagerd was dat ik eruit geraakt was. En
dan, weet ge wat ze dan de volgende keer doen, spannen ze die nog harder aan. Maar dan
92
kunde bijna geen buikademing- dan kunde geen buikademing meer doen. Ge kunt alleen nog
ademen zo, maar uw buikademing kunt ge ni meer doen. Dat is het ook ni ze.” – Respondent 7
Positief
Net zoals isolatie kan ook fixatie een rustgevend effect hebben.
“Dat ik tot rust kon komen, dat ik anders bleef rondlopen en bleef mezelf uitputten.” –
Respondent 2
Daarnaast geeft fixatie ook de tijd om na te denken over wat er allemaal gebeurd is.
“Ge hebt er tijd genoeg en dan om uw tijd te doden gaat ge er eens over nadenken in feite.” –
Respondent 6
Een respondent beschrijft ook dat fixatie een effectief middel is om uit een psychose te geraken.
“Ja weet ge wat ge der wel kwijtgeraakt he, die psychose krijgt ge der toch alleen maar uit in
die dwangbuizen ze. Het helpt wel voor uit die psychose te geraken.” – Respondent 7
Dwangbuis
Een respondent beschrijft ook een ervaring met de dwangbuis jaren geleden.
“Ene keer in X in een dwangbuis. Dan bonden ze u rondom-rond en dan lieten ze u in een kamer
met een ijzeren bed en een matras daarop en vlak voor u neus een klok met het uur op en dan
elke minuut… en ge had dan ook iets gekregen van pillen en daar viel ge van in slaap en dan
vond ik da ni zo erg. Maar als dat anders geweest was, als ik niks had gekregen en ik moest
daar zo liggen op een klok liggen luisteren en liggen kijken dan… raakt ge wel in paniek want
dat is 5minuten, 10minuten, …” – Respondent 6
93
Dwangmedicatie
Negatief
Verschillende respondenten beschrijven dwangmedicatie als een negatieve ervaring. Woede,
ellende en machteloosheid worden hierbij gerapporteerd.
“Maar ja slikken om te slikken. Dat is het ergste wat ge kunt doen vind ik. […] Er zijn momenten
dat ik mij echt ellendig heb gevoeld. Enorm machteloos zo. Weeral de zoveelste pil, weeral dit,
weeral dat.” – Respondent 1
“De medicatie doet niks, het enige wat- allez de medicatie doet wel wat op psychologisch vlak,
het is gewoon de persoon doen zwijgen.” – Respondent 8
“Daar word ik heel kwaad van me momenten.” – Respondent 6
“Ahja dat is zeker [negatief]. Dan houden ze u met verschillende personen tegen en dan spuiten
ze u plat. Dat heb ik ook meegemaakt, amai.” – Respondent 3
Voornamelijk de bijwerkingen van de medicatie komen naar voren als een negatief aspect:
“Ik wil gewoon slapen. En ge weet ook niet waarom dat ge zo moe zijt constant en ge legt ook
geen linken van waarom dat ge zo moe zijt. Da ligt aan de andere medicatie, vandaar eigenlijk
ook vandaag dat ik er een klein beetje bijzit alsof het mij ja het komt precies over alsof het mij
niet kan schelen. Het kan mij wel schelen, absoluut wel. Maar ik neem nu dus medicatie
waarvan ik echt wel weet dat dat daaraan ligt dat ik zo moe ben. […] En het valt wel heel hard
op dat het sinds 14 dagen, allez sinds 14 dagen dat ik dat pilleke neem dat ik ook constant
hakkel over mijn woorden. Ik struikel constant over mijn woorden als ik wakker ben. Het is al
verbazingwekkend dat ik wakker ben.” – Respondent 1
94
“Het negatieve gevolg is dat ik daar wel veel van verdikt ben en ik wou eigenlijk geen Zyprexa
omdat ik daar de vorige keer als zo van verdikt was, dus ik vind het jammer dat ze niet een
andere medicatie hebben gegeven.” – Respondent 2
“Die medicatie dan beeft ge. Dan kreeg ge tremor, die Parkinsons-verschijnselen. Dan moest
ge daar ook weer pillekes voor pakken, voor de bijwerkingen.” – Respondent 7
Deze bijwerkingen kunnen ook gevaarlijk zijn voor de gezondheid van de patiënt.
“Ik ben gered van de nierdialyse. Want ik moest lithium nemen. Lithium is het medicament voor
de manische.” – Respondent 7
Twee respondenten geven aan dat ze de medicatie niet vertrouwen omdat deze gevaarlijk is.
“En dan geven ze medicatie en die medicatie is supergevaarlijk. Dat is wat mij het meeste
bezorgd maakt, waarom ik het meest tegen gedwongen opname ben is door die medicatie. Er
mag hier, de dokter heeft het zelf gezegd, in dit hospitaal niemand rondlopen zonder medicatie.
Dus ook al ben je gewoon normaal. Ook u als u hier gedwongen was opgenomen zou u
medicatie moeten inslikken […] dat is geen medicatie want die middelen die verwoesten het
brein. Ge moet echt hopen dat ge hier intact buiten komt, fysiek. Het is echt heel gevaarlijk. Ik
probeer me door allerlei middelen te beschermen, ik hoop dat er vanbinnen stukken nog
volledig zijn. Ik ga zelfs naar een neurologe gaan, binnenkort, om mijn brein te laten
controleren.” – Respondent 8
“Bij die Zypadhera moet ge drie uur na toediening van de spuit onder toezicht van de verpleging
blijven, dus ze vertrouwen hun eigen medicament ni [lacht].” – Respondent 6
Verschillende respondenten geven ook aan dat ze graag hun medicatie zouden laten aanpassen
om zo minder last van bijwerkingen te hebben, minder medicatie te hoeven nemen of omdat ze
de medicatie niet vertrouwen. Hieraan wordt door de verpleging en dokters echter geen gehoor
gegeven. Dit ervaren de patiënten ook als dwang.
95
“Toch wel want ik heb al een paar keer gevraagd- ik pak redelijk veel- ik heb al een paar keer
gevraagd om minder of iets anders en dat willen ze niet. Ze willen der niks aan veranderen.
[…] Ik zou willen dat er iets aan verandert, ik pak bijvoorbeeld een antipsychoticum en ik ben
niet psychotisch. Ik heb dat onlangs tegen mijnen dokter gezegd en die zei dan ‘nee maar dat is
dan voor uw angsten, dat werkt ook in op uw angsten’. Maar dat werkt helemaal niet in op mijn
angsten want ik zit al maanden met die angsten, dat blijft allemaal hetzelfde.” – Respondent 5
“Ook als ze u bepaalde pillen geven en ge wilt daarvan af, dat is ook een vorm van
dwangmaatregel, ge wilt daarvan af en ge hebt daar reden voor en ze willen dat ni afbouwen.
Dat is bij pillen ook dat ze die dwangmatig geven. En dat ge die moet pakken of ge kunt hier ni
buiten. […] En ge moet ze pakken gewoonweg. En geen andere willen voorschrijven en het ni
willen veranderen. Dat is ook ne vorm van dwangmaatregel op het nemen van medicatie he. ”
– Respondent 6
Verder geven de respondenten aan dat ze te weinig informatie krijgen over de medicatie. Een
respondent voelt zich hierdoor minderwaardig.
“Ik stond voor de keuze he Xeplion of Zypadhera, morgen beslissen, om 12u toedienen. Dat zijn
dwangmaatregelen he en ge moet kiezen tussen twee medicamenten, en ge kent ze van haar of
pluim.” – Respondent 6
“Temestas en leponex en medicatie dat ik bigot niet ken en ik moest dat dan maar slikken. Ik
vroeg dat dan: ‘wat is dat pilleke? Wat is dàt pilleke? Wat is dàt pilleke?’ ‘Ja dat weten we niet
X, ik ben maar een verpleegster en ik heb daar niks over te zeggen. Ik moet u dat geven en gij
hebt dat maar te slikken’. Dan denk ik van what the hell is hier aan de hand. Maar oké goed ik
zal het maar slikken want ik weet niet wat er anders gaat gebeuren dus ik zal het maar innemen.
Hoh amai. Maar enfin maar ik kan u wel zeggen ik voel mij- dan voelt ge u echt een stuk vuil,
een stuk van de maatschappij wilt u niet dus we steken die vol pillen.” – Respondent 1
96
“Ge gaat nu een spuit krijgen en ge gaat dat elke maand krijgen’. En als ge dan zegt ‘maar
waarom?’, ‘ja dat is zo. Er valt niets te discussiëren. Dat begint op die datum’. Zo is dat. En
als ge niet wilt zullen ze u dat met kracht geven.” – Respondent 8
Een respondent beschrijft het geven van dwanginspuitingen als barbaars en onmenselijk
“Dan worden die vastgenomen met kracht alsof ze precies een wild beest van de zoo, een wilde
tijger ofzo, aan het vangen zijn omdat die gevaarlijk is en dan geven ze die een inspuiting. Allez
dat heb ik op tv gezien over een zoo, maar dat doen ze met mensen. En het is niet 1 persoon die
dat doet, ze omringen u met 5 of 6 of meer verplegers en dan zitten ze rond u en proberen ze u
te intimideren en dan euh… met kracht een inspuiting geven. Dat is niet normaal, ik noem dat
middeleeuwse technieken. Dat is barbarisme.” – Respondent 8
Positief
Aan de andere kant heeft het krijgen van medicatie ook een kalmerend effect.
“Op zich denk ik dat het wel nodig was dus dat het misschien best was dat ze mij gedwongen
hebben. Omdat ik, ik ben echt geen voorstaander van medicatie dus ik wou liever ni maar het
gevolg was wel dat ik rustiger werd en dat ik meer prikkels aankon dus…” – Respondent 2
“Het is noodzakelijk dat ge iets krijgt en als ge niks krijgt dan kunnen ze u moeilijk doorslagen
he. Want dan wordt ge terug kwader en…” – Respondent 6
“Door de medicatie dat ik dan tot rust kon komen, dat ze mij uit mijn hyper-staat konden uit
brengen.” – Respondent 2
Verder rapporteren de respondenten ook dat ze zich geholpen voelen door de medicatie.
“Dat ervaar ik niet als dwang. Dat is medicatie, ik ga dat eerlijk zeggen ik neem vrij veel
medicatie, maar als ik daar goed mee ben en mee blijf dan vind ik dat niet erg dat te nemen.
97
Das voor mijn eigen bestwil dus dat ervaar ik niet als dwang. Dat is voor mijn eigen bestwil.”
– Respondent 3
“De medicatie die ik altijd al van hier heb gekregen die hebben mij eigenlijk altijd wel
geholpen.” – Respondent 4
Neutraal
Een respondenten stelt zich neutraal op tegenover dwangmedicatie. Aan de ene kant zijn er de
bijwerkingen, maar aan de andere kant is medicatie ook nodig om te kalmeren en om beter te
worden.
“Ik weet het niet het hangt er ook vanaf wat dat ze geven natuurlijk. Ik weet het niet goed. Maar
ik zou zeggen neutraal maar dan ietske meer geneigd naar de negatieve kant.” – Respondent 1
Aanvaarden van diagnose
Twee respondenten zien ook het moeten aanvaarden van een diagnose als een vorm van dwang
omdat zij niet ziek willen zijn.
“Dat ik een diagnose moet aanvaarden zonder vragen. Ik heb vragen gesteld en ik werd
uitgescholden en gemanipuleerd en… allez de dokter en de verplegers hebben mij geïsoleerd
in een kamer en mij dan zaken verteld en ik mocht geen vragen stellen. Ik mocht ni vragen hoe
ze dat weten of…” – Respondent 8
“Tegen wil en dank want ze verklaren u ziek, en ge wilt niet ziek zijn he int begin. Toch niet
psychisch ziek.” – Respondent 7
Rijverbod
Een respondent rapporteert ook dat een verbod om te rijden een beperking van haar vrijheid is.
“Ik mag een half jaar geen autorijden omdat… dat is voor mij ook een maatregel dat ik ni
graag heb. Ja dat is echt een beperking van mijn vrijheid, dat vind ik echt heel jammer.” –
98
Respondent 2
Gedwongen opstaan
Een respondent ervaart ook de verplichting om ’s ochtends op te moeten staan als dwang.
“En dan komen die naast mijn bed staan ‘opstaan, opstaan’ op een brute manier en X, een van
de verpleging hier, die doet da voorzichtig. Maar dat is helemaal anders als dat ze naast uw
bed staan te roepen ‘ge moet opstaan!’ ‘Sta nu eindelijk op!’. Dat vind ik dwang, ik vind dat
dwang. Dat hangt ervan af op hoe’n manier ge dat doet en hoe ge dat zegt ook. […] En daarna
bekijken die mij heel den dag vies en vuil en zeggen die niks meer tegen u. Ja die zijn dan
kwaad.” – Respondent 5
Dreigen
Tot slot, rapporteren de respondenten ook dat er al eens gedreigd wordt met het gebruik van
dwangmaatregelen.
“Of ze zeggen ’pas op he of ge zult een inspuiting krijgen’ zo van die zaken.” – Respondent 8
“En ik kon ook ni eten en ze zien dat he want ze brengen eten enzo. En ja ik kon ni eten en
dan zeiden ze van ‘als ge nu ni eet, dan blijft ge in den iso’ en dat is ook een soort dwang.” –
respondent 4
“Dan werd er gedreigd met dwangmaatregelen.” – Respondent 6
Informatie
Hoewel de respondenten meermaals hebben aangegeven dat er weinig informatie wordt
gegeven over de uitvoering en de redenen voor het gebruik van de dwangmaatregel(en) (supra),
geven de respondenten ook aan dat het vaak zinloos is de patiënt met redenen te voorzien, omdat
hij/zij op dat moment te ver weg is.
99
“Dat had geen zin eigenlijk omdat ik toch helemaal buiten zinnen was. Dat was onnodig.” –
Respondent 2
“Dat wordt ni gegeven want ge zijt ni voor rede vatbaar op dat moment.” – Respondent 6
Trauma
Verschillende respondenten omschrijven hun ervaring als traumatiserend.
“Dat was echt traumatiserend zelfs om te zien.” – Respondent 8
“Ik denk daar nog wel aan ja, ik zit daar nog wel een beetje mee. Dat is toch een heel enge
ervaring geweest, waar dat ik het soms toch moeilijk mee heb. Ik heb daar nu ni meer zoveel
over gepraat. Ik heb daar wel de periode erna veel over gepraat, dat zo echt als een trauma
beschreven en daar ook rond verwerkt dus het is al minder op de voorgrond door erover te
praten.” – Respondent 2
Een andere respondent vond het persoonlijk geen traumatische ervaring, maar kon zich wel
inbeelden dat dit voor anderen wel zo is.
“Fixatie ja dat… dat daar toch inderdaad een alternatief voor moet gezocht worden want dat
is echt wel, ik denk voor sommige mensen zelfs, ik zal het woord zelf gebruiken, traumatisch is.
Ik denk dat dat voor sommige mensen echt traumatisch is. Voor mij persoonlijk is dat echter
niet traumatisch geweest. Ik ben daar nu totaal niet meer mee bezig.” – Respondent 3
Ook andere respondenten hebben hun ervaring verwerkt en staan hier niet langer bij.
“Ik ben daar niet meer zo mee bezig omdat dat nu ook heel lang is geleden dat ik nog in de
isolatie heb gezeten.” – Respondent 4
“Ni echt, soms wel eens als ge zo eens nadenkt over uw verleden en dan durft ge der wel eens
over nadenken dat dat verschillende keren is voorgevallen. Als ge ook die papieren begint uit
te mesten, met als ik verhuisd ben, dan ziet ge die verzoekschriften voor collocatie van de
100
vrederechter. […] Zoveel praten ze er ni over de mensen, misschien is dat spijtig. Misschien
dat dat helpt ofzo als ge erover praat” – Respondent 6
Personeel
Verschillende respondenten nemen het de verpleging die de dwangmaatregelen uitvoerden
kwalijk.
“Het zijn mensen die slecht doen en bewust slecht doen en geen schaamte of geen spijt hebben
van wat ze doen en voortdoen. Zonder bewustzijn, ze hebben geen bewustzijn, ze hebben geen…
ze voelen niks. Dat is echt gevaarlijk, ge hebt te maken met mensen die… het zijn geen mensen,
het zijn monsters. […] Dat zijn supersterke ego’s, dat zijn dikke nekken.” – Respondent 8
“Want er zijn er toch bij in X, echt waar dat waren echt onmensen. Ik heb daar niks geen goed
over te vertellen.” – Respondent 1
Andere respondenten verwijten de verpleging dan weer niets.
“Ik was eigenlijk vooral kwaad op de dokter en op de verpleging was ik minder kwaad.” –
Respondent 2
“Pas op er zijn ook momenten geweest hier dat ik mij verschrikkelijk stom voelde en slecht
maar dat lag ni per se aan de verpleging.” – Respondent 1
Een respondent heeft zelfs respect voor de verpleging die met acute situaties moeten omgaan.
“Vandaar respect voor de mensen die op de gesloten afdeling werken, allez toch zeker in dit
ziekenhuis.” – Respondent 1
De verpleging kan ook helpen in het verwerken van de dwangervaring door vriendelijk te zijn
en de patiënt te troosten.
“Achteraf, bij die lieve verplegers gaat er rapper zand over gestrooid worden en dan voelt ge
u ni zo gekraakt. Ge voelt u soms gekraakt. Ge zijt bang, gekraakt... en die lieve verplegers
101
die sussen, ni 100% maar toch die sussen wat; ‘ge had dat ni moeten doen’ en ‘dat hebt ge
goed gedaan en daarom hebben ze u los gemaakt’ en…” – Respondent 6
Verbeteringen
Aan het einde van het interview werden de respondenten gevraagd wat zij dachten dat de
dwangervaring beter zou kunnen maken. Verschillende antwoorden kwamen hierbij naar voren,
gaande van afschaffing van de psychiatrie in zijn geheel tot meer communicatie.
Afschaffing
Een respondent neemt het radicale standpunt in dat de psychiatrie in zijn geheel dient afgeschaft
te worden.
“Ik vind dat psychiatrie afgeschaft moet zijn, ik vind dat het crimineel is. Ik vind dat degenen
die- de zogezegde gezondheidszorg- dat die zich serieuze vragen moet stellen.” – Respondent
8
Communicatie
Een andere respondent argumenteert dat meer communicatie de sleutel is tot minder dwang.
“Misschien zijn er meer groepsgesprekken nodig, communicatie. Ik denk dat dat toch de sleutel
is. Ik denk hoe minder prikkels en hoe meer dat er wordt gecommuniceerd, hoe minder
dwangmaatregelen er moeten toegepast worden. […] En ook mensen met elkaar he, patiënten
onder elkaar. Dat ge geen ruzie hoeft te maken over iets heel onnozel maar dat het sowieso
over miscommunicatie of misverstanden gaat en dat ja… Zo vermijdt ge ook heel veel conflicten
met fysiek geweld. Stel u nu voor, ik denk voornamelijk aan de gesloten afdeling he, dat ge dan
minder en minder isolaties moet inschakelen of gedwongen inspuitingen.” – Respondent 1
102
Educatie
Verder zou ook een opleiding voor het personeel om te leren waarom patiënten op bepaalde
manieren reageren en psycho-educatie rond medicatie voor de patiënten een stap vooruit zijn.
“Een psycho-educatie rond medicatie, ik heb het nog gezegd dat zouden ze een mogen geven.
Ja ik zou dat toch wel aanraden hier. Van wat doet die medicatie en waarom geven ze dat en
waarom werkt dat bij de een wel goed en bij de ander totaal niet.” – Respondent 1
Personeel
Ook veranderingen door het personeel kunnen de dwangervaring verbeteren. Zo stelt een
respondent dat de “zachtere” verplegers meer dienen tussen te komen.
“Dat die zachte verplegers meer tussen komen. Ge hebt lieve verplegers en die vergeet ge rap
en die babbelen zowat errond en die behandelen u zachter, terwijl die anderen…” – Respondent
6
Daarnaast dient de verpleging veel vaker langs te komen tijdens de isolatieperiode.
“Ten eerste al veel regelmatiger komen, véél regelmatiger komen. Ik kan niet zeggen hoeveel
tijd dat ze ertussen lieten maar veel regelmatiger is komen. Dat zal al veel veranderen. […] Ik
hoop zeker voor de mensen die na mij nog in de isoleercel belanden, al dan niet vastgebonden,
dat de verpleging inderdaad daar vroeg of laat wat regelmatiger langs gaat.” – Respondent 3
Ook de mogelijkheid om tijdens de isolatie toch af en toe naar buiten te kunnen wordt erg
geapprecieerd.
“Achteraf hebben ze in de X, dat was toen nog een gesloten afdeling nu ni meer, een soort
koertje gemaakt en dan mocht ge om het uur, met begeleiding wel, een sigaretje gaan roken.
Da vond ik wel- allez dat vind ik een heel goei ding.” – Respondent 4
Een andere respondent wenst meer informatie en steun.
103
“Met mij misschien eens op de kamer gaan zitten en eens ne keer een overzichtje te maken van
hoe dat zo’n dag er zou uitzien ofzo is ne keer een weekplan maken en mij is ne keer op mijn
gemak stellen in plaats van constant mij aan mijn lot over te laten.” – Respondent 1
Flexibiliteit
Een respondent geeft ook aan dat de verpleging wat flexibeler zou mogen zijn omdat dit
menswaardiger is.
“Misschien toch proberen van iets flexibeler te zijn. Van ook al lijkt het nodig van toch te
proberen iemand niet vast te binden bijvoorbeeld. Of iemand wél naar buiten laten gaan met
bezoek of… Allez toch iets flexibeler zijn. Dat is ook iets menswaardiger.” – Respondent 2
Alternatieven
Tot slot stellen verschillende respondenten ook dat er alternatieven dienen gevonden te worden
voor fixatie en isolatie en/of dat deze zo veel mogelijk vermeden dienen te worden.
“Ik denk bij die fixatie ja dat… dat daar toch inderdaad een alternatief voor moet gezocht
worden want dat is echt wel, ik denk voor sommige mensen zelfs, ik zal het woord zelf gebruiken,
traumatisch is.” – Respondent 3
“Dat ge dat echt van persoon tot persoon… Zo veel mogelijk vermijden.” – Respondent 2
“Wat mij zou helpen denk ik; een gespreksruimte met iemand die echt luistert en niet meteen
zegt van ‘dat mag niet he’, nee gewoon luistert van ‘wat is er nu gebeurd? Wat maakt dat gij
zo reageert? Vertel het eens’. Of ja… bij sommige mensen zou da zelfs ne rooie lap op een stier
kunnen zijn door er zo bij te zitten natuurlijk en ‘vertel het is’, da werkt ni bij iedereen.” –
Respondent 1
104
“Ja dus in plaats van mij vast te binden en mij angstig te maken, hadden ze mij ook kunnen
gewoon tot rust brengen zonder mij vast te binden dat ik- dat ze mij wel gewoon in het oog
zouden houden maar ik weet niet of dat genoeg geweest zou zijn.” – Respondent 2
“Mij niet vast te binden omdat ik daarvan nog extra hyper en angstig werd. […] Dus in plaats
van mij vast te binden en mij angstig te maken, hadden ze mij ook kunnen gewoon tot rust
brengen zonder mij vast te binden dat ik- dat ze mij wel gewoon in het oog zouden houden maar
ik weet niet of dat genoeg geweest zou zijn.” – Respondent 2
Aan de andere kant zijn de respondenten niet zeker of dit wel mogelijk is, aangezien
dwangmaatregelen altijd nodig zullen zijn.
“Er is geen alternatief denk ik ze. […] Ik denk ni dat er een alternatief is. ” – Respondent 6
“Ik weet ni of da ge da ooit kunt vervangen. Dat moet de toekomst uitwijzen. Ik weet ni voor
sommigen is het denk ik nog altijd een- kan het wel deugd doen, maar ik denk dat er ook nog
altijd mensen zijn die het al genoeg hebben gezien en die er verrast van gaan zijn als ge ze zo
is gewoon in een gespreksruimte apart gaat houden.” – Respondent 1
105
Hoofdstuk 7: Discussie
In dit hoofdstuk worden de gevonden resultaten uit hoofdstuk zes besproken en vergeleken met
de literatuur (zie hoofdstuk 4). Daarnaast worden ook enkele beperkingen van het onderzoek
overlopen.
Bespreking resultaten
Zoals de resultaten al doen blijken, zijn de ervaringen van de respondenten erg uiteenlopend.
Voor bijna elke ervaring worden zowel negatieve als positieve aspecten gerapporteerd. Net
zoals de studies van Olofsson & Norberg (2001), Johansson & Lundman (2002), Chien et al.
(2005), Prinsen & Van Delden (2009), Hughes et al. (2009), Sibitz et al. (2011), Dack et al.
(2012), Karsakou et al. (2012), Ezeobele et al. (2014) en Van den Hooff (2015), stelt ook deze
studie een genuanceerd beeld van dwangervaringen vast. Een neutrale ervaring wordt slechts
een keer gerapporteerd, maar zelfs dan wordt er geneigd naar de negatieve kant.
Angst is een emotie die beschreven wordt bij praktisch elke dwangmaatregel. Angst voor andere
patiënten tijdens de gedwongen opname, doodsangst tijdens isolatie en fixatie, angst voor de
gevaarlijke bijwerkingen van medicatie en angst door opgesloten te zijn tijdens de kamertijd.
Het gebrek aan controle door de verpleging tijdens de isolatie-/fixatieperiode zorgt, naast angst,
ook voor frustratie en machteloosheid. Machteloosheid wordt ook bij verschillende andere
maatregelen gerapporteerd. Zo zorgt het gebrek aan controle over het eigen lichaam tijdens de
fixatie, verplicht innemen van medicatie en gebrek aan contact met familie voor
machteloosheid. Contact met de buitenwereld is op de gesloten afdeling afhankelijk van de
afdelingsregels en tijdens isolatie en fixatie niet mogelijk. Dit wordt door verschillende
respondenten als frustrerend, beperkend en overdreven beschreven. De afdelingsregels kunnen
zelfs zo frustrerend zijn dat ze tot agressie leiden. Zo rapporteert een respondent dat ze een
personeelslid aanviel omdat het niet werd toegelaten om haar familie naar de deur te begeleiden.
106
Ook Johansson & Lundman (2002) en Larsen & Terkelsen (2014) stellen vast dat
afdelingsregels erg frustrerend kunnen zijn. Frustratie gaat na een tijd over in woede. Gevoelens
van woede worden ook bij de gedwongen opname, fixatie en dwangmedicatie beschreven. Maar
dwangmaatregelen gaan ook gepaard met verdriet en schuldgevoelens. Zowel bij isolatie als bij
fixatie rapporteren de respondenten verdriet omdat ze alleen zijn, bang zijn te sterven en omdat
ze het gevoel hebben hun familie teleur te stellen. Angst, machteloosheid, frustratie, woede,
verdriet en schuldgevoelens komen ook naar voren in de studies van Faschingbauer et al.
(2013), Bowers et al. (2012), Dack et al. (2012) Meehan et al. (2000, 2004), Holmes et al.
(2004), Wynn (2004), Hoekstra et al. (2004), Tooke & Brown (1992), Legris et al. (1999),
Johansson & Lundman (2002), Naber et al. (1996), Bonner et al. (2002), Haw et al. (2011),
Chien et al. (2005), Van den Hooff (2015) en Ezeobele et al. (2014)
Een gebrek aan informatie over de duur van de gedwongen opname en fixatie zorgt voor
onzekerheid. Verder blijken ook toiletbehoeften voor heel wat bijkomend leed te zorgen tijdens
de isolatie en fixatie Verschillende patiënten beschrijven dat ze hun behoeft in bed hebben
moeten doen omdat de verpleging niet op tijd kwam. Dit is uiteraard niet alleen erg gênant,
maar ook vernederend. Deze zelfde ervaringen worden ook gerapporteerd in de studies van
Faschingbauer et al. (2013) en Soininen et al. (2016). Ook het moeten ontdoen van de meeste
kledij bij isolatie wordt door een respondent als gênant en overdreven beschouwd, zoals ook in
de studie van Haw et al. (2011) naar voren komt.
Bij dwangmedicatie zijn voornamelijk de bijwerkingen van de medicatie naar een negatief
aspect. Deze bijwerkingen kunnen ook gevaarlijk zijn voor de gezondheid van de patiënt zoals
ook door Hughes et al. (2009) werd vastgesteld. Daarnaast geven verschillende respondenten
ook aan dat ze hun medicatie graag zouden willen aanpassen om zo minder last van
bijwerkingen te hebben, minder medicatie te moeten innemen of omdat ze de medicatie niet
vertrouwen, maar dat hier geen gehoor aan gegeven wordt. Ook dit ervaren de respondenten als
107
dwang. Bovendien wordt ook de uitvoering van de verschillende dwangmaatregelen in vraag
gesteld. Zo beschrijft een respondent de uitvoering van dwanginspuitingen als barbaars en
onmenselijk. Dit komt ook naar voren in de studies van Haw et al. (2011) en Newton-Howes
& Mullen (2011). Een andere respondent rapporteert dan weer dat tijdens de fixatie de riemen
zo strak waren aangespannen dat ze niet goed kon ademen. Ook dit wordt gerapporteerd in de
studie van Haw et al. (2011). Daarnaast duurt isolatie volgens de respondenten te lang, zoals
ook door Larsen & Terkelsen (2014) wordt vastgesteld.
Verder gaan de maatregelen ook met andere emoties gepaard. Verveling bij gedwongen
opname, kamertijd met stress, fixatie met ongeduld en dwangmedicatie met ellende. Tot slot
beschrijven twee respondenten ook dat ze niet tevreden zijn over de rechtsprocedure van de
gedwongen opname, omdat ze het gevoel hebben dat ze zich onvoldoende konden verdedigen
en dat niet alle rechtsmiddelen werden uitgeput.
Toch worden er ook positieve aspecten gerapporteerd. Zo hebben zowel isolatie, fixatie als
dwangmedicatie een kalmerend effect volgens sommige respondenten. Dit wordt ook door Haw
et al. (2011) vastgesteld. Het kalmerende effect van medicatie zorgt er ook voor dat andere
dwangmaatregelen, zoals de dwangbuis, niet als negatief worden ervaren. Daarnaast worden
fixatie en dwangmedicatie ook als effectieve middelen in het “genezen” van de patiënt gezien.
Dit komt ook in de studie van Swartz et al. (2014) naar voren. Verder worden ook de natuurrijke
omgeving, de vrijheid om (niet) deel te nemen aan therapieën, snelle hulpverlening en
vertrouwdheid met de omgeving beschreven als positieve aspecten van de gedwongen opname.
Isolatie heeft dan weer als voordeel dat het de patiënt beschermt tegen schadelijk gedrag en
geeft fixatie de tijd om na te denken. Gelijkaardige resultaten werden gevonden in de studies
van Chien et al. (2005) en Ezeobele et al. (2014). Een respondent is zelfs dankbaar voor zijn
isolatie en twee respondenten hebben reeds gevraagd om vrijwillig in de AK te mogen om zo
108
te ontsnappen aan een overvloed aan prikkels. Dit kwam ook naar voren in de studie van
Meehan et al. (2004).
Wat opvalt is dat de respondenten die positieve aspecten toeschrijven aan dwangmaatregelen,
en tevens begrijpen waarom dwangmaatregelen gebruikt worden, meer ziekte-inzicht hebben.
Dezelfde respondenten zien retrospectief ook de aanleiding tot dwang in en koesteren geen
wrok jegens de verpleging. Voorbeelden van ziekte-inzicht zijn: “Ik ben bipolair, dus ik ben
manisch-depressief.” (Respondent 3), “Want ik heb een bipolaire stoornis, dat weet ik nu wel
van mezelf dat ik die heb. Héb he, ik bén ni manisch-depressief he. Ik héb een bipolaire stoornis.
Zo ver zit ik al.” (Respondent 7), “Ik ben nogal achterdochtig van aard en teruggetrokken
achterdochtig en teruggetrokken gedrag zo.” (Respondent 6). Een respondent had duidelijk
(nog) geen ziekte-inzicht en het valt dan ook op dat deze respondent het meest kritisch ten
aanzien van dwangmaatregelen is en hoofdzakelijk negatieve ervaringen en aspecten
rapporteert. Voorbeelden van een gebrek aan ziekte-inzicht: “Ze noemen dat manisch, zo een
beetje in overdrive zo omdat ge ni slaapt en ni eet, een beetje vergelijkbaar als ge examens hebt
en alles op het einde doet dat ge dan- of als ge ni genoeg slaapt- zijt ge zo een beetje meer
nerveus en ja dat noemen zij een ziekte.” (Respondent 8) en “Als ze niet weten welke label dat
ze op u moeten plakken, dan zeggen ze dat je manisch-depressief bent en dan geven ze je
medicatie en die fokken je op en dan zeggen ze ‘ah zie je, je bent ziek he’. Eerst zetten ze ons in
een staat waarin we opgefokt zijn en dan zeggen ze ‘ja je bent ziek’.” (Respondent 8). Ook
O’Donoghue et al. (2010), Haw et al. (2011) en Ezeobele et al. (2014) stellen vast dat ziekte-
inzicht gepaard gaat met een positievere evaluatie.
Hoewel er dus ook positieve aspecten worden gerapporteerd zijn de ervaringen over het
algemeen negatief. Met andere woorden, ondanks de positieve aspecten blijft dwang een
negatieve ervaring voor de respondenten. Deze vaststelling kan echter deels verklaard worden
door de zogenaamde negativity bias of negativity effect. Dit begrip verwijst naar de aangeboren
109
neiging van mensen om meer gewicht te geven aan negatieve zaken (zoals ervaringen).
Negatieve gebeurtenissen zijn opvallender, krachtiger en dominanter dan positieve
gebeurtenissen waardoor mensen hier een grotere gevoeligheid voor hebben (Rozin &
Royzman, 2001; Ito et al., 1998). Deze “negativiteitsvertekening” wordt deels verklaard door
negativiteitsdominantie. Dit is de aanleg om bij een combinatie van positieve en negatieve
ervaringen – zoals in deze studie het geval is-, naar een vooral negatieve interpretatie te neigen.
Hoewel een loutere optelling van de positieve en negatieve aspecten, misschien niet tot deze
uitkomst zou leiden (Rozin & Royzman, 2001). Aangezien negatieve aspecten dus meer
gewicht hebben dan positieve aspecten in evaluaties, is het mogelijk dat dit ook het geval is in
de evaluatie van dwangervaringen door de respondenten (Ito et al., 1998).
Omdat de respondenten vrij waren om aan te geven wat zij als dwang ervaren, komen ook
enkele atypische vormen van dwang naar voren zoals het moeten aanvaarden van een diagnose,
gedwongen opstaan en een rijverbod. Hoewel het rijverbod eerder een juridische bepaling is
dan een dwangmaatregel, wordt deze wel meegerekend omdat de respondent dit als dwang
beschrijft.
Aanleiding
De aanleidingen tot het gebruik van dwangmaatregelen die in deze studie werden gevonden
waren verbale en/of fysieke agressie – al dan niet door frustratie wegens de inflexibiliteit van
afdelingsregels-, therapieontrouw, druggebruik, kattenkwaad in de AK, bescherming van de
patiënt en te manisch zijn om nog veilig rond te lopen.. Deze resultaten komen dus deels
overeen met de studies van Beghi et al (2013) en Tingleff et al. (2017) die bevonden dat agressie
de meest voorkomende reden in voor het gebruik van dwangmaatregelen. Net zoals in deze
studie, vonden ook Johanssen & Lundman (2002), Larsen & Terkelsen (2014) en Tingleff et al.
(2017) dat de inflexibiliteit van afdelingsregels tot frustratie en zo tot verzet en/of geweld kan
leiden. In tegenstelling tot de studies van Olofsson & Norberg (2001), Meehan et al. (2004),
110
Holmes et al. (2004), Kuosmanen et al. (2007) en Ezeobele et al. (2014) rapporteerden de
respondenten in deze studie niet het gevoel te hebben dat dwangmaatregelen gebruikt werden
om macht uit te oefenen of als straf.
Noodzaak
Het merendeel van de respondenten vond wel dat dat de maatregel nodig was, hoewel het
daarom geen minder negatieve ervaring was. Dit inzicht wordt wel pas achteraf, retrospectief
ingezien. Dit duidt op het gegeven dat tijd een belangrijke factor is voor de verwerking van
ervaringen en de erkenning van positieve aspecten. Deze resultaten komen overeen met de
studies van Haw et al. (2011), Larsen & Terkelsen (2014), Olofsson & Norberg (2001) en Sibitz
et al. (2011).
Informatie
Net zoals in de studies van Prinsen & Van Delden (2009), Meehan et al. (2004), Sibitz et al.
(2011), Olofsson & Norberg (2001), Johansson & Lundman (2002), Van den Hooff (2015) en
Ezeobele et al. (2014) rapporteren ook de respondenten uit deze studie een gebrek aan
informatie over de uitvoering en redenen voor het gebruik van dwangmaatregelen. Dit zorgt
ervoor dat respondenten zich onzeker, angstig en minderwaardig voelen. Aan de andere kant
geven verschillende patiënten ook aan dat informatie op het moment van de dwangmaatregelen
niet veel zin heeft, omdat de meeste patiënten op dit moment te ver weg zijn.
Trauma
Twee respondenten beschrijven hun dwangervaring als traumatiserend. Een andere respondent
ervaarde de ervaring persoonlijk niet zo, maar kon zich wel inbeelden dat dit voor andere
personen wel het geval is. De meerderheid van de respondenten staat echter niet langer stil bij
hun ervaringen, maar hebben deze verwerkt. Dit duidt er nogmaals op dat dwangmaatregelen
erg verschillend beleefd worden. Ook in de studies van Frueh et al. (2005), Bonner et al. (2002),
111
Holmes et al. (2004) en Hughes et al. (2009) komt naar voren dat sommige patiënten
dwangmaatregelen als traumatiserend kunnen ervaren. In deze studie betreft dit echter de
minderheid van de respondenten.
Personeel
Verschillende respondenten rapporteren dat ze het personeel verwijten voor het gebruik van
dwangmaatregelen. Dit blijkt ook uit de studie van Ezeobele et al. (2014). Het spreekt voor
zich dat wrok een negatieve invloed heeft op de therapeutische relatie. Toch rapporteren niet
alle respondenten deze gevoelens. Andere respondenten nemen de verpleging niets kwalijk.
Een respondent geeft zelfs aan respect te hebben voor het personeel dat met acute situaties moet
omgaan. Net als in de studie van Haw et al. (2011) zijn de gevoelens tegenover het personeel
dus erg verdeeld. Chien et al. (2005) schrijven deze verschillen in attitudes toe aan de houding
en het gedrag van de verpleging tijdens de interventie.
Een respondent stelt dat het personeel kan helpen bij het verwerken van de dwangervaring door
vriendelijk te zijn en de patiënt te troosten. Ook Bonner et al. (2002) stelden vast dat aandacht
en vriendelijkheid van het personeel helpen bij het verwerkingsproces.
Verbeteringen
De respondenten reiken zelf ook enkele veranderingen aan die de dwangervaring zouden
kunnen verbeteren. Zo wordt communicatie aangehaald als middel om het gebruik van
dwangmaatregelen te verminderen. Ook Haw et al. (2011), Meehan et al. (2004), Larsen &
Terkelsen (2014), Faschingbauer et al. (2013) en Olofsson & Norberg (2001) constateren dit in
hun studies. Daarnaast zou ook meer educatie, zowel voor het personeel als voor de patiënten
een stap vooruit zijn. Prinsen & Van Delden (2009), Beghi et al. (2013) en Faschingbauer et al.
(2013) stellen ook vast dat personeelstrainingen om beter om te gaan met psychiatrische
patiënten, het gebruik van dwang kunnen verminderen.
112
Verder kunnen ook veranderingen door het personeel de ervaring van dwangmaatregelen
verbeteren door meer informatie te geven, steun te bieden en vaker langs te komen tijdens de
isolatie/fixatie-periode. Daarnaast zouden ook de ‘zachte’ verplegers meer tussen moeten
komen. Ook Johansson & Lundman (2002) vonden dat meer menselijk contact tijdens de
dwanginterventie ervoor zorgt dat patiënten minder angst en stress ervaren. Meehan et al.
(2004), Chien et al. (2005) en Faschingbauer et al. (2013) stellen ook vast dat meer informatie
een verbetering zou zijn. Een respondent vindt ook dat de verpleging flexibeler dient te zijn met
afdelingsregels. Dit wordt ook gerapporteerd door de respondenten in de studie van Larsen &
Terkelsen (2014).
Verschillende respondenten geven aan dat er alternatieven moeten gevonden worden voor
fixatie en isolatie in het bijzonder en dat dwangmaatregelen zoveel mogelijk vermeden moeten
worden. Aan de andere kant zijn de respondenten niet zeker dat er alternatieven bestaan omdat
dwangmaatregelen altijd nodig zullen zijn.
Tot slot was er slechts een respondent die voorstaander was van het afschaffen van
dwangmaatregelen, en de psychiatrie in zijn geheel. Ook Meehan et al. (2004) vonden in hun
studie maar een erg kleine aanhang (nl. 22% van de respondenten) voor de afschaffing van
dwangmaatregelen.
Beperkingen van het onderzoek
Dit onderzoek betreft een kwalitatief en kleinschalige studie. De resultaten die gevonden
werden zijn dus niet veralgemeenbaar. Noch naar patiënten binnen het PC Multiversum, noch
naar patiënten uit andere psychiatrische centra/ziekenhuizen. Hoewel het gaat om een kleine
steekproef, nl. acht respondenten, kunnen ook ervaringen van een klein aantal patiënten een
waardevol inzicht geven volgens Johansson & Lundman (2002). Niettegenstaande dat meer
interviews een genuanceerder beeld kunnen geven (Johansson & Lundman, 2002).
113
Daarnaast moet de mogelijke beïnvloeding van de interviewer op de rapportage van de
respondent, ook interviewer-bias genoemd, altijd in overweging worden genomen bij het
gebruik van diepte-interviews (Johansson & Lundman, 2002; Decorte & Zaitch, 2010).
Maxwell (2008) beschrijft dit probleem als volgt: “For all types of interviews the interviewer
has a powerful and inescapable influence on the data collected; what the interviewee says is
always a function of the interviewer and the interview situation. Although there are some things
that you can do to prevent the more undesirable consequences of this, trying to “minimize”
your effect on the interviewee is an impossible goal” (p.243). Ook in dit onderzoek kan niet
worden uitgesloten dat er interviewer-bias heeft plaatsgevonden.
Aangezien de ervaringen van de respondenten niet gebonden waren door een tijdslimiet, maar
de hele psychiatrische geschiedenis van de respondent mochten beslaan, kan het zijn dat er
tussen de besproken ervaring van sommige respondenten en het diepte-interview heel wat tijd
verstreken is. Dit betekent dat er sprake zou kunnen zijn van memory-bias
(geheugenvertekening). Hiertegenover staat dan weer dat tijd ook toelaat om over ervaringen
te reflecteren (Sibitz et al., 2011). Zoals hierboven vermeld werd, is tijd een belangrijke factor
bij de verwerking van dwangervaringen en vervolgens de erkenning van positieve aspecten.
Ook ziekte-inzicht heeft hier een rol in(supra), een inzicht dat bij sommige patiënten ook tijd
nodig heeft.
Verder zorgt ook het gebruik van een purposive convenience sample (selectieve, strategische
steekproef) voor een aantal beperkingen. Bij het gebruik van dergelijke steekproef is er steeds
sprake van selectie-bias. Voor dit onderzoek werd gezocht naar respondenten binnen de
behandelingscluster psychosezorg die wilden deelnemen aan het onderzoek. Ten eerste zorgt
dit er dus voor dat de steekproef enkel respondenten bevat die geïnteresseerd waren in het
onderwerp en wilden deelnemen aan het onderzoek. Dat wil zeggen dat de ervaringen van
patiënten die minder geneigd zijn om hun ervaring met anderen te delen niet zijn opgenomen
114
in dit onderzoek. Het zou kunnen zijn dat binnen deze subgroep andere belevingen bestaan
(Johansson & Lundman, 2002; Sibitz et al., 2011). Dit zou moeten verder onderzoek kunnen
uitwijzen. Daarnaast komen alle respondenten dus ook uit dezelfde behandelingscluster, nl.
psychosezorg. Dat betekent dat dit onderzoek geen uitspraken kan doen over de ervaringen van
dwang bij patiënten met een andere psychische problematiek. Verder onderzoek zou kunnen
uitzoeken in welke mate ervaringen bij andere problematieken verschillen of gelijk zijn.
Tot slot is een beschrijving van een ervaring ook geen exacte weergave van wat er is gebeurd,
maar een mogelijke versie. Gebeurtenissen worden eerst geïnterpreteerd door de respondent en
vervolgens door de onderzoeker (Olofsson & Norberg, 2001). Aangezien het doel van dit
onderzoek de beschrijving van ervaringen is, en dus niet van feiten, vormt deze beperking geen
probleem.
Het is belangrijk om te vermelden dat binnen de GGZ de laatste jaren steeds meer aandacht
uitgaat naar het gebruik van dwangmaatregelen. Er bestaan reeds heel wat initiatieven om dit
gebruik zo veel mogelijk te beperken. Kortom, aan veel van de zaken die door de respondenten
worden beschreven wordt reeds hard gewerkt binnen de GGZ.
115
Hoofdstuk 8: Conclusie
Aan de hand van kwalitatieve diepte-interviews werd een antwoord gezocht op de
onderzoeksvraag ‘Hoe ervaren GGZ-cliënten in Vlaanderen dwangmaatregelen?’. Om deze
onderzoeksvraag te beantwoorden, dient eerst een antwoord geformuleerd te worden op de
deelvragen ‘Wat wordt er juist bedoeld met dwangmaatregelen?’ en ‘Ervaren patiënten
dwangmaatregelen positief of negatief volgens de bestaande empirische literatuur?’.
Onder dwangmaatregelen worden maatregelen verstaan die de patiënt in zijn vrijheid,
bewegingsruimte en/of onafhankelijk beslissingsrecht beperken met als voornaamste doel de
patiënt, en/of derden, te beschermen (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Schermer, 2003; Holmes
et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm & Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017).
Dwangmaatregelen zijn het laatste redmiddel om ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag te
verhinderen (Schermer, 2003; Thomsen et al., 2017). Binnen de Belgische psychiatrie worden,
ondanks gebrek aan een wettelijk kader en meerdere ethische bezwaren, verschillende
dwangmaatregelen gebruikt.
De huidige empirische literatuur schetst een genuanceerd beeld over de ervaring van
dwangmaatregelen, met zowel negatieve als positieve aspecten. Ook uit de resultaten van dit
onderzoek is gebleken dat patiënten dwang zowel negatief als positief ervaren.
De meeste negatieve ervaringen hebben te maken met de beleving van emoties zoals, onder
andere, (doods)angst, frustratie, machteloosheid, woede, verdriet, schuld, stress, ongeduld en
ellende. Ook gebrek aan informatie over het verloop van de maatregel en de redenen ervoor,
veroorzaken angst en onzekerheid. Verder stellen patiënten ook de uitvoering van sommige
dwangmaatregelen in vraag, omwille van een aantal negatieve aspecten. Zo ervaren patiënten
gêne als ze zich moeten ontkleden in de AK, veroorzaakt de medicatie onaangename
bijwerkingen en leidt het verzaken van toiletbehoeften tot vernederende toestanden.
116
Aan de andere kant worden ook positieve aspecten beschreven door patiënten. Een kalmerend
effect, effectiviteit en bescherming, zijn enkele voorbeelden hiervan. Daarnaast worden ook
reflectietijd, snelle hulpverlening, vrije keuze om deel te nemen aan therapieën en de natuurrijke
en vertrouwde omgeving als positief gerapporteerd. Opvallend daarbij is dat de respondenten
die positieve aspecten toeschrijven aan dwangmaatregelen ook meer ziekte-inzicht hebben.
Tijd is een belangrijke factor voor de erkenning van positieve eigenschappen. Dat blijkt uit het
gegeven dat het merendeel van de respondenten pas na verloop van tijd het nut van de maatregel
inzien.
Dat de dwangbeleving zeer uiteenlopend is, blijkt bijvoorbeeld ook uit sterke verschil tussen de
patiënten. Zo beschrijven twee respondenten hun ervaring als traumatisch, terwijl de andere
respondenten niet langer stilstaan bij hun ervaringen. Ook ten aanzien van het personeel bestaan
er verschillende perspectieven. Waar sommigen het GGZ-personeel verwijten voor
dwangmaatregelen, nemen andere respondenten de verpleging niets kwalijk.
Zoals gezegd, kan er geconcludeerd worden dat de Vlaamse GGZ-cliënten die bevraagd
werden in dit onderzoek, de toepassing van dwangmaatregelen erg uiteenlopend ervaren. Voor
(bijna) elke dwangmaatregel worden zowel negatieve als positieve aspecten gerapporteerd.
Hoewel de negatieve ervaringen in de meerderheid zijn, kan dit deels verklaard worden door
de zogenaamde negativity-bias.
Communicatie, educatie, meer informatie, meer contact en een alternatief voor fixatie zijn
enkele suggesties van de respondenten in dit onderzoek om het gebruik van dwang te verbeteren
en/of te voorkomen.
Hoewel dit onderzoek een bevestiging lijkt voor wat eerdere auteurs ook al vaststelden (supra),
geeft deze masterproef geen sluitend beeld van de ervaring van dwangmaatregelen binnen de
Vlaamse GGZ. Deze masterproef is namelijk toegespitst op de ervaringen van een klein aantal
117
respondenten die bovendien ook allemaal uit dezelfde zorgcluster en psychiatrisch centrum
komen. Daarom is er meer en uitgebreider onderzoek nodig om de volledige dwangbeleving
van GGZ-patiënten in Vlaanderen in kaart te brengen. Dit onderzoek kan eventueel daarvoor al
een aanzet zijn.
118
Bibliografie
Adshead, G., & Davies, T. (2016). Wise Restraints: Ethical Issues in the Coercion of Forensic
Patients. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in
Forensic Psychiatric Care (pp.69-86). Springer International Publishing.
Albrecht, H. J. (2016). Legal Aspects of the Use of Coercive Measures in Psychiatry. In
Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in Forensic
Psychiatric Care (pp. 31-48). Springer International Publishing.
Beghi, M., Peroni, F., Gabola, P., Rossetti, A., & Cornaggia, C. M. (2013). Prevalence and
risk factors for the use of restraint in psychiatry: a systematic review. Rivista di
psichiatria, 48(1), 10-22.
BIS. (2013). Gezondheid & Welzijn.
Bonner, G., Lowe, T., Rawcliffe, D., & Wellman, N. (2002). Trauma for all: a pilot study of
the subjective experience of physical restraint for mental health inpatients and staff in
the UK. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 9(4), 465-473.
Borgeat, F., & Zullino, D. (2004). Attitudes concerning involuntary treatment of mania:
results of a survey within self-help organizations. European psychiatry, 19(3), 155-
158.
Bowers, L., Ross, J., Nijman, H., Muir‐Cochrane, E., Noorthoorn, E., & Stewart, D. (2012).
The scope for replacing seclusion with time out in acute inpatient psychiatry in
England. Journal of advanced nursing, 68(4), 826-835.
Chien, W. T., Chan, C. W., Lam, L. W., & Kam, C. W. (2005). Psychiatric inpatients’
perceptions of positive and negative aspects of physical restraint. Patient education
and counseling, 59(1), 80-86.
Cools, B. (2017). Gedwongen opname: pleidooi voor alternatieven en een grondige
wetswijziging. TKP 47(3), 33-39. Geraadpleegd op 22/12/2017 van
http://79.170.44.80/re-member-psychischezorg.be/wp-
content/uploads/2017/10/Gedwongen-opname-pleidooi-voor-alternatieven-en-een-
grondige-wetswijziging.-Bob-Cools.pdf
119
Curtis, P., Hillier, B., Souster, R.& Sethi, F. (2016). Coercive Measures in General Adult and
Community Settings. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive
Measures in Forensic Psychiatric Care (pp.69-86). Springer International Publishing.
Dack, C., Ross, J., & Bowers, L. (2012). The relationship between attitudes towards different
containment measures and their usage in a national sample of psychiatric inpatients.
Journal of psychiatric and mental health nursing, 19(7), 577-586.
Decorte, T., & Zaitch, D. (2010). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminology.
Leuven: Acco.
DiCicco‐Bloom, B., & Crabtree, B. F. (2006). The qualitative research interview. Medical
education, 40(4), 314-321.
Dwang. (z.d.). In Van Dale Online. Geraadpleegd op 27 december 2017, van
http://www.vandale.be/gratis-
woordenboek/nederlands/betekenis/dwang#.WkPhdt_ibIU
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en fundamentele Vrijheden
van 4 november 1950, Treaty Series of the Council of Europe, No. 005.
Exworthy, T., Mohan, D., Hindley, N., & Basson, J. (2001). Seclusion: punitive or
protective?. Journal of Forensic Psychiatry, 12(2), 423-433.
Ezeobele, I. E., Malecha, A. T., Mock, A., Mackey‐Godine, A., & Hughes, M. (2014).
Patients’ lived seclusion experience in acute psychiatric hospital in the United States: a
qualitative study. Journal of psychiatric and mental health nursing, 21(4), 303-312.
Faschingbauer, K. M., Peden-McAlpine, C., & Tempel, W. (2013). Use of seclusion: finding
the voice of the patient to influence practice. Journal of psychosocial nursing and
mental health services, 51(7), 32-38
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu; Technische
Commissie voor Verpleegkunde. (2007). Werkgroep: Fixatie en Isolatie. Eindverslag.
Geraadpleegd van
http://www.valpreventie.be/Portals/Valpreventie/Documenten/WZC/EVV_WZC_Fixa
tie_Techncomm.pdf
120
Frueh, B. C., Knapp, R. G., Cusack, K. J., Grubaugh, A. L., Sauvageot, J. A., Cousins, V. C.,
... & Hiers, T. G. (2005). Special section on seclusion and restraint: Patients' reports of
traumatic or harmful experiences within the psychiatric setting. Psychiatric Services,
56(9), 1123-1133.
Gadd, D., Karstedt, S., & Messner, S.F. (2011). The Sage Handbook of criminological
research methods. London: SAGE
Gaebel, W., Grossimlinghaus, I., Heun, R., Janssen, B., Johnson, B., Kurimay, T., ... &
Ruggeri, M. (2015). European Psychiatric Association (EPA) guidance on quality
assurance in mental healthcare. European Psychiatry, 30(3), 360-387.
Georgieva, I. (2012). Coercive Interventions during Inpatient Psychiatric Care Patient's
preference, prevention and effects (proefschrift). Erasmus Universiteit Rotterdam,
Rotterdam.
Georgieva, I., Mulder, C. L., & Noorthoorn, E. (2013). Reducing seclusion through
involuntary medication: a randomized clinical trial. Psychiatry research, 205(1), 48-
53.
Gillon, R. (2015). Defending the four principles approach as a good basis for good medical
practice and therefore for good medical ethics. Journal of medical ethics, 41(1), 111-
116.
Hardyns, W., & Vander Beken, T. (2017-2018). Onderzoeksontwerp in de criminologie
[cursus]. Gent: Universiteit Gent Master in de Criminologische Wetenschappen.
Haw, C., Stubbs, J., Bickle, A., & Stewart, I. (2011). Coercive treatments in forensic
psychiatry: A study of patients’ experiences and preferences. Journal of Forensic
Psychiatry & Psychology, 22(4), 564–585
Hoekstra, T., Lendemeijer, H. H. G. M., & Jansen, M. G. M. J. (2004). Seclusion: the inside
story. Journal of psychiatric and mental health nursing, 11(3), 276-283.
Hoge Gezondheidsraad. (2016). Omgaan met conflict, conflictbeheersing en
dwanginterventies in de geestelijke gezondheidszorg (science-policy advisory report).
Geraadpleegd op 3 mei 2018,
121
van https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_f
ile/hgr_advies_9193_dwanginterventie.pdf
Holmes, D., Kennedy, S. L., & Perron, A. (2004). The mentally ill and social exclusion: a
critical examination of the use of seclusion from the patient's perspective. Issues in
mental health nursing, 25(6), 559-578.
Hughes, R., Hayward, M., & Finlay, W. M. L. (2009). Patients’ perceptions of the impact of
involuntary inpatient care on self, relationships and recovery. Journal of Mental
Health, 18(2), 152–160.
Ito, T. A., Larsen, J. T., Smith, N. K., & Cacioppo, J. T. (1998). Negative information weighs
more heavily on the brain: the negativity bias in evaluative categorizations. Journal of
personality and social psychology, 75(4), 887.
Janssen, W. A., van de Sande, R., Noorthoorn, E. O., Nijman, H. L. I., Bowers, L., Mulder, C.
L., ... & Steinert, T. (2011). Methodological issues in monitoring the use of coercive
measures. International journal of law and psychiatry, 34(6), 429-438.
Johansson, I. M., & Lundman, B. (2002). Patients’ experience of involuntary psychiatric care:
good opportunities and great losses. Journal of psychiatric and mental health nursing,
9(6), 639-647.
Johnson, J. M. (2002). In-depth interviewing. Handbook of interview research: Context and
method, 103-119.
Katsakou, C., & Priebe, S. (2007). Patient's experiences of involuntary hospital admission and
treatment: a review of qualitative studies. Epidemiology and Psychiatric
Sciences, 16(2), 172-178.
Katsakou, C., Rose, D., Amos, T., Bowers, L., McCabe, R., Oliver, D., ... & Priebe, S. (2012).
Psychiatric patients’ views on why their involuntary hospitalisation was right or
wrong: a qualitative study. Social psychiatry and psychiatric epidemiology, 47(7),
1169-1179.
Koninklijk Besluit Middelen en Maatregelen Bopz (NL). (1993, 3 november). Geraadpleegd
op 26 juli 2018, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0006225/1994-01-17
122
Koninklijk besluit ter uitvoering van artikel 36 van de wet van 26 juni 1990 betreffende de
bescherming van de persoon van de geesteszieke. (1991, 18 juli). Geraadpleegd op 24
juli 2018, van
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=199107
1837&table_name=wet
Koninklijk besluit tot bepaling van de normen die door de ziekenhuizen en hun diensten
moeten worden nageleefd. (1964, 23 oktober). Geraadpleegd op 24 juli 2018, van
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/loi_a1.pl?DETAIL=1964102301%2FN&calle
r=list&row_id=1&numero=1&rech=11&cn=1964102301&table_name=WET&nm=19
64102306&la=N&ddfm=10&chercher=t&dt=KONINKLIJK+BESLUIT&language=nl
&choix1=EN&choix2=EN&fromtab=wet_all&nl=n&sql=dt+contains++%27KONIN
KLIJK%27%26+%27BESLUIT%27+and+dd+between+date%271964-10-
23%27+and+date%271964-10-
23%27+and+actif+%3D+%27Y%27&ddda=1964&tri=dd+AS+RANK+&trier=afkon
diging&ddfa=1964&dddj=23&dddm=10&ddfj=23&imgcn.x=7&imgcn.y=5
Kuosmanen, L., Hätönen, H., Malkavaara, H., Kylmä, J., & Välimäki, M. (2007). Deprivation
of liberty in psychiatric hospital care: the patient's perspective. Nursing Ethics, 14(5),
597-607.
Larsen, I. B., & Terkelsen, T. B. (2014). Coercion in a locked psychiatric ward: Perspectives
of patients and staff. Nursing Ethics, 21(4), 426-436.
Legris, J., Walters, M., & Browne, G. (1999). The impact of seclusion on the treatment
outcomes of psychotic in-patients. Journal of advanced nursing, 30, 448-459.
Maxwell, J. A. (2008). Designing a qualitative study. The SAGE handbook of applied social
research methods, 2, 214-253.
Meehan, T., Bergen, H., & Fjeldsoe, K. (2004). Staff and patient perceptions of seclusion: has
anything changed?. Journal of advanced nursing, 47(1), 33-38.
Meehan, T., Vermeer, C., & Windsor, C. (2000). Patients’ perceptions of seclusion: a
qualitative investigation. Journal of advanced nursing, 31(2), 370-377.
123
Mielau, J., Altunbay, J., Gallinat, J., Heinz, A., Bermpohl, F., Lehmann, A., & Montag, C.
(2016). Subjective experience of coercion in psychiatric care: a study comparing the
attitudes of patients and healthy volunteers towards coercive methods and their
justification. European archives of psychiatry and clinical neuroscience, 266(4), 337-
347.
Ministeriële Omzendbrief van de Vlaamse Gemeenschap betreffende de afzondering van
patiënten opgenomen in psychiatrische ziekenhuizen en psychiatrische afdelingen van
algemene ziekenhuizen. (1990, 24 oktober). Geraadpleegd op 24 juli 2018, van
http://www.ombudsfunctieggz.be/?action=onderdeel&onderdeel=516&titel=Gedwong
en+opname%2C+afzondering+en+dwangbehandeling
Naber, D., Kircher, T., & Hessel, K. (1996). Schizophrenic patients' retrospective attitudes
regarding involuntary psychopharmacological treatment and restraint. European
Psychiatry, 11(1), 7-11.
Netwerk Geestelijke Gezondheidszorg Regio West-Vlaanderen. (z.d.). Wat wordt bedoeld met
Artikel 107 & de 5 functies? Geraadpleegd op 19 juli 2018, van
http://www.netwerkggzregionw-vl.be/visie/053-wat-wordt-bedoeld-met-artikel-107-
de-5-functies/
Newton-Howes, G., & Mullen, R. (2011). Coercion in psychiatric care: systematic review of
correlates and themes. Psychiatric Services, 62(5), 465-470.
Nys, H. (2010). Recht en bio-ethiek: wegwijs voor mensen in de gezondheidszorg. Leuven:
LannooCampus
O’Donoghue, B., Lyne, J., Hill, M., Larkin, C., Feeney, L., & O’Callaghan, E. (2010).
Involuntary admission from the patients’ perspective. Social psychiatry and
psychiatric epidemiology, 45(6), 631-638.
Olofsson, B., & Norberg, A. (2001). Experiences of coercion in psychiatric care as narrated
by patients, nurses and physicians. Journal of advanced nursing, 33(1), 89-97.
Perlin, M. L. (2016). International Human Rights and Institutional Forensic Psychiatry: The
Core Issues. . In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in
Forensic Psychiatric Care (pp. 9-29). Springer International Publishing.
124
Potter, J., & Hepburn, A. (2012). Eight challenges for interview researchers. Handbook of
interview research, 555-570.
Prinsen, E. J. D., & Van Delden, J. J. M. (2009). Can we justify eliminating coercive
measures in psychiatry?. Journal of medical ethics, 35(1), 69-73.
Raboch, J., Kališová, L., Nawka, A., Kitzlerová, E., Onchev, G., Karastergiou, A., ... &
Kjellin, L. (2010). Use of coercive measures during involuntary hospitalization:
findings from ten European countries. Psychiatric Services, 61(10), 1012-1017.
Recupero, P. R., Price, M., Garvey, K. A., Daly, B., & Xavier, S. L. (2011). Restraint and
seclusion in psychiatric treatment settings: regulation, case law, and risk management.
Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law Online, 39(4), 465-476.
Reynders, B. (n.d.). Een seclusion area als antwoord op eenzame isolatie. Geraadpleegd op
22/12/2017 via
http://kollectiefzonderdwang.be/onewebmedia/Een%20seclusion%20area%20als%20a
ntwoord%20op%20eenzame%20isolatie.pdf
Rigolle, S., & Vandevelde, S. (2016). Gedwongen opname in de psychiatrie: een kwalitatief
onderzoek naar ervaringen van familieleden (thesis).
Ritchie, J., & Lewis, J. (2008). Qualitative research practice: a guide for social science
students and researchers. Londen: Sage
Roberts, M. (2004). Psychiatric ethics; a critical introduction for mental health
nurses. Journal of psychiatric and mental health nursing, 11(5), 583-588.
Rozin, P., & Royzman, E. B. (2001). Negativity bias, negativity dominance, and
contagion. Personality and social psychology review, 5(4), 296-320.
Rushforth, J. (2014). Ethics and the use of coercion in the treatment of psychiatric
patients. Themis: Research Journal of Justice Studies and Forensic Science, 2(1), 6.
Salize, H. J., & Dressing, H. (2005). Coercion, involuntary treatment and quality of mental
health care: is there any link?. Current opinion in psychiatry, 18(5), 576-584.
Saunders, M., Lewis, P., & Thornhill, A. (2004). Methoden en technieken van onderzoek.
Amsterdam: Pearson Education
125
Schermer, M. (2003). Drang en informele dwang in de zorg. In (z.n.), het rapport Signalering
Ethiek en Gezondheid. Geraadpleegd op 27 december 2017 van
https://ceg.nl/uploads/publicaties/hfdst.3_drang_en_informele_dwang_Schermer_.pdf
Seidman, I. (2013). Interviewing as qualitative research: A guide for researchers in education
and the social sciences. Teachers college press.
Sibitz, I., Scheutz, A., Lakeman, R., Schrank, B., Schaffer, M., & Amering, M. (2011).
Impact of coercive measures on life stories: qualitative study. The British Journal of
Psychiatry, 199(3), 239-244.
Soininen, P., Kontio, R., Joffe , G., & Putkonen, H. (2016). Patient Experience of Coercive
Measures. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in
Forensic Psychiatric Care (pp.255-270). Springer International Publishing.
Steinert, T., Noorthoorn, E. O., & Mulder, C. L. (2014). The use of coercive interventions in
mental health care in Germany and the Netherlands: A comparison of the
developments in two neighbouring countries. Frontiers in public health, 2, 141.
Swartz, M. S., Swanson, J. W., & Hannon, M. J. (2003). Does fear of coercion keep people
away from mental health treatment? Evidence from a survey of persons with
schizophrenia and mental health professionals. Behavioral sciences & the law, 21(4),
459-472.
Swartz, M. S., Wagner, H. R., Swanson, J. W., & Elbogen, E. B. (2004). Consumers'
perceptions of the fairness and effectiveness of mandated community treatment and
related pressures. Psychiatric Services, 55(7), 780-785.
Szmukler, G. (2008). Treatment pressures, coercion and compulsion in mental health care.
Journal of Mental Health, 17(3), 229-231.
Szmukler, G. (2015). Compulsion and “coercion” in mental health care. World Psychiatry,
14(3), 259-261.
Thomsen, C., Starkopf, L., Hastrup, L. H., Andersen, P. K., Nordentoft, M., & Benros, M. E.
(2017). Risk factors of coercion among psychiatric inpatients: a nationwide register-
based cohort study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 52(8), 979–987
126
Tingleff, E. B., Bradley, S. K., Gildberg, F. A., Munksgaard, G., & Hounsgaard, L. (2017).
“Treat me with respect”. A systematic review and thematic analysis of psychiatric
patients’ reported perceptions of the situations associated with the process of coercion.
Journal of psychiatric and mental health nursing, 24(9-10), 681-698.
Tooke, S. K., & Brown, J. S. (1992). Perceptions of seclusion: comparing patient and staff
reactions. Journal of psychosocial nursing and mental health services, 30(8), 23-26.
UN Principles for the Protection of Persons with Mental Illness. (1991, 17 december).
Geraadpleegd op 26 juli 2018, van
http://www.un.org/documents/ga/res/46/a46r119.htm
UZ Leuven. (z.d.). Dwangmaatregelen. Geraadpleegd op 20 juli 2018, van
http://www.uzleuven.be/nl/dwangmaatregelen
Vaaler, A., Morken, G., & Linaker, O. (2005) Effects of different interior decorations in the
seclusion area of a psychiatric acute ward. Nordic Journal of Psychiatry, 59(1), 19-24.
Van den Hooff, S. (2015). Transcending responsibility (doctoral dissertation). Geraadpleegd
op 30/12/2017, van
http://repository.uvh.nl/uvh/bitstream/handle/11439/478/Hooff+van+den+Susanne+pr
oefschrift+DEF.pdf?sequence=1
Van Der Laan, M.C., Rietveld, T., & De Boer, S.B.B. (2016). Hoe beleven opgenomen
adolescenten separatie en andere vormen van dwang? Tijdschrift voor psychiatrie,
58(6), 471-475.
Van Herk, P., Van de Cloot, I. (2013) Hoe gezond is de geestelijke gezondheidszorg in
België? De feiten achter de mythen. Brussel: Itinera Institute, 9/2013
Vansweevelt, T., & Dewallens, F. (2014) Handboek gezondheidsrecht. Antwerpen:
Intersentia.
Veltkamp, E., Nijman, H., Stolker, J. J., Frigge, K., Dries, P., & Bowers, L. (2008). Patients'
preferences for seclusion or forced medication in acute psychiatric emergency in the
Netherlands. Psychiatric Services, 59(2), 209-211.
127
Verbrugghe, A., Nys, H., & Vandenberghe, J. (2008). Wanneer is een psychose gevaarlijk?
Ethische, professionele en juridische afwegingen inzake psychose en gedwongen
opname in België. Tijdschrift voor psychiatrie, 50(3), 149-158.
VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap van 13 december 2006.
Völlm, B., & Nedopil, N. (2016). The Use of Coercive Measures in Forensic Psychiatric
Care: Legal, Ethical and Practical Challenges [e-book]. Springer International
Publishing.
Voskes, Y., Theunissen, J., & Widdershoven, G. (2011). Best practices rondom
dwangreductie in de geestelijke gezondheidszorg. Amsterdam: VU Medisch
Centrum/GGZ Nederland.
Warren, C. A. (2001). Qualitative interviewing. In Gubrium, J. F., & Holstein, J. A. (Eds.),
Handbook of interview research: Context and method. Sage Publications.
Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (NL). (1992, 29 oktober).
Geraadpleegd op 26 juli 2018, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0005700/2016-01-
01#
Wet van 10 juli 2008 op de ziekenhuizen en andere verzorgingsinrichtingen. (2008, 7
november). Geraadpleegd op 19 juli 2018, van
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=200807
1090&table_name=wet
Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt. (2002, 26 september).
Geraadpleegd op 19 juli 2018, van
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=200208
2245&table_name=wet
Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke. (1990,
27 juli). Geraadpleegd op 19 juli 2018, van
http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=199006
2632&table_name=wet
Wynn, R. (2004). Psychiatric inpatients' experiences with restraint. Journal of Forensic
Psychiatry & Psychology, 15(1), 124-144.
128
Bijlagen
Bijlage 1: Vragenlijst
Vragenlijst:
Wat betekenen dwangmaatregelen voor jou?
Welke dwangmaatregelen heb jij al opgelegd gekregen?
Over welke dwangmaatregel zou jij eerst willen vertellen en waarom?
Als je terugdenkt aan de laatste keer dat je dwangmaatregel X onderging, kan je mij dan
vertellen waarom dit gebeurde?
Als je hier nu aan terugdenkt, denk je dan dat dit hoorde te gebeuren?
In het verleden, is het ondergaan van dwangmaatregel X een positieve, negatieve of neutrale
ervaring geweest voor jou?
Wat zijn de positieve aspecten aan dwangmaatregel X?
Wat zijn de negatieve aspecten aan dwangmaatregel X?
Is er nog iets dat we niet hebben besproken dat jij graag zou willen vertellen over
dwangmaatregel X?
Over welke dwangmaatregel zou jij als tweede willen vertellen en waarom?
Als je terugdenkt aan de laatste keer dat je dwangmaatregel Y onderging, kan je mij dan
vertellen waarom dit gebeurde?
Als je hier nu aan terugdenkt, denk je dan dat dit hoorde te gebeuren?
In het verleden, is het ondergaan van dwangmaatregel Y een positieve, negatieve of neutrale
ervaring geweest voor jou?
Wat zijn de positieve aspecten aan dwangmaatregel Y?
Wat zijn de negatieve aspecten aan dwangmaatregel Y?
Is er nog iets dat we niet hebben besproken dat jij graag zou willen vertellen over
dwangmaatregel Y?
Over welke dwangmaatregel zou jij als derde willen vertellen en waarom?
…. (enzovoort)
129
Bijlage 2: Informatiebrief
Uw ervaring van dwangmaatregelen in de GGZ
Beste mevrouw/mijnheer,
Allereerst wil ik u hartelijk danken voor uw deelname aan/ interesse in dit onderzoek. Ik ben een
masterstudente criminologie aan de universiteit Gent en voor mijn masterproef voer ik een onderzoek
uit naar de ervaringen van patiënten rond dwangmaatregelen.
Deze studie zal gevoerd worden aan de hand van een kwalitatief, beschrijvend onderzoek op basis van
interviews. In totaal zullen er ongeveer zo’n 10 patiënten deelnemen aan de studie. Uw ervaringen met
dwangmaatregelen staan centraal in dit onderzoek. Op basis van die ervaringen kan ik ook
aanbevelingen formuleren om de kwaliteit van de zorg te verbeteren.
Tijdens het interview zal een vragenlijst gebruikt worden als leidraad, waarop kan worden bij- en
doorgevraagd.
U kan te allen tijde (meer) informatie vragen aan mij betreffende de studie. Bij de aanvang van het
interview zal aan jou gevraagd worden om een toestemmingsformulier te handtekenen waarin mijn
gegevens, de aandacht voor anonimiteit van wat u mij zal vertellen en afspraken staan vermeld.
Uw deelname aan het onderzoek is volledig vrijwillig en u kan dit op elk moment stopzetten zonder dat
u hiervoor een geldige reden moet opgeven en zonder dat u hier nadelige gevolgen van ondervindt. De
gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn worden in dit geval vernietigd. Aan de deelname is
geen vergoeding verbonden.
Er zal betrouwbaar met uw gegevens worden omgegaan en de resultaten worden geheel vertrouwelijk
en anoniem verwerkt. Deze gegevens worden door niemand anders ingezien dan door de onderzoeker
zelf en na afloop vernietigd.
Mocht u nog vragen of opmerkingen hebben over het onderzoek, neem dan gerust contact met mij op
via [email protected].
Nogmaals hartelijk dank voor uw deelname/interesse aan dit onderzoek.
Met vriendelijke groet,
Ine Vandeputte
130
Bijlage 3: Begeleidende brief
Begeleidende brief deelname onderzoek: ‘Wanneer zorgt beperkt: De
ervaring van dwangmaatregelen bij cliënten in de GGZ’
Beste mevrouw/mijnheer,
Allereerst wil ik u hartelijk danken voor uw deelname aan dit onderzoek. Ik ben een masterstudente
criminologie aan de universiteit Gent en voor mijn masterproef voer ik een onderzoek uit naar de
ervaringen van patiënten rond dwangmaatregelen.
Deze studie zal gevoerd worden aan de hand van een kwalitatief, beschrijvend, fenomenologisch10
onderzoek op basis van diepte-interviews. In totaal zullen er zo’n 10 patiënten van het PZ deelnemen
aan de studie. Uw ervaringen met dwangmaatregelen staan centraal in dit onderzoek. Op basis van
die ervaringen kan ik ook aanbevelingen formuleren om de kwaliteit van de zorg te verbeteren.
De psychiatrie is een van de weinige medische disciplines waarin patiënten, onder bepaalde
omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van behandeling (Georgieva, 2012).
Op ethisch vlak kunnen er zich een groot aantal vraagtekens gesteld worden bij het gebruik van deze
maatregelen. Het gebruik van dwangmaatregelen betreft zonder twijfel een controversieel
onderwerp waarbij aan beide kanten van het spectrum goede argumenten worden geponeerd. Maar
wat vindt de persoon die deze maatregelen ook effectief ondergaat er nu zelf van? Hoe ervaren
psychiatrische patiënten dwangmaatregelen? Het perspectief van patiënten is van belang indien men
de kwaliteit van de zorg wil verbeteren. Daarnaast zorgt een kijkje in de ervaringswereld van
patiënten voor een serieuzere zoektocht naar alternatieven.
Het doel van de studie is om te beschrijven welke ervaringen personen die opgenomen zijn in een
psychiatrisch ziekenhuis hebben met betrekking tot dwangmaatregelen. Aan de hand van een dialoog
kunnen de ervaringen in beeld gebracht worden en kan er kritisch over gereflecteerd worden.
Tijdens het interview zal een vragenlijst gebruikt worden als leidraad, waarop kan worden bij- en
doorgevraagd.
U kan te allen tijde (meer) informatie vragen aan mij betreffende de studie. Bij de aanvang van het
interview zal aan jou gevraagd worden om een toestemmingsformulier te handtekenen waarin mijn
gegevens, de aandacht voor anonimiteit van wat u mij zal vertellen en afspraken staan vermeld.
10 Fenomenologisch onderzoek heeft als doel het beschrijven van de leefwereld zoals deze wordt ervaren. Het legt de nadruk op hoe een bepaald fenomeen, zoals in dit geval dwangmaatregelen, wordt ervaren.
131
Uw deelname aan het onderzoek is volledig vrijwillig en u kan dit op elk moment stopzetten zonder
dat u hiervoor een geldige reden moet opgeven en zonder dat u hier nadelige gevolgen van
ondervindt. De gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn worden in dit geval vernietigd. Aan
de deelname is geen vergoeding verbonden.
Aan het onderzoek zijn normaal gezien geen risico’s verbonden, maar indien de behandelende
arts/team oordeelt dat er niet kan worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het
onderzoek een risico op acute situatie met zich meebrengt, wordt niet gestart/verder gegaan met
het onderzoek. Volgens art. 29 § 1 van de wet 7/5/2004 is de opdrachtgever, zelfs foutloos, steeds
verantwoordelijk voor de schade die de deelnemer en/of zijn rechthebbenden opliepen en die een
direct dan wel indirect verband met het onderzoek vertoont.
Er zal betrouwbaar met uw gegevens worden omgegaan en de resultaten worden geheel
vertrouwelijk en anoniem verwerkt. Indien de onderzoeksresultaten worden gebruikt in
wetenschappelijke publicaties, of op een andere manier openbaar worden gemaakt, dan zal dit
volledig geanonimiseerd gebeuren. Intern zullen er tijdens het onderzoek enkele persoonsgegevens
(naam en voornaam) genoteerd worden. Volgens de Wet van 8 december 1992 tot bescherming van
de persoonlijke levenssfeer t.o.v. de verwerking van persoonsgegevens heeft u te allen tijde recht op
toegang, inzage en correctie van deze gegevens. Deze gegevens worden door niemand anders
ingezien dan door de onderzoeker zelf en na afloop vernietigd.
Omdat het onderwerp van de studie hevige emoties zou kunnen opwekken bij de deelnemers,
werden voorafgaand aan het onderzoek enkele afspraken gemaakt met de directie en zorgteams in
verband opvang en ondersteuning. Op die manier kan u, indien u dit zelf willen, terecht voor opvang
en steun na afloop van/tijdens het onderzoek.
Dit onderzoek werd doorgelicht door de ethische commissie.
Mocht u nog vragen of opmerkingen hebben over het onderzoek, neem dan gerust contact met mij op
via [email protected] of [email protected].
Nogmaals hartelijk dank voor uw deelname aan dit onderzoek.
Met vriendelijke groet,
Ine Vandeputte
Bijlage 4: Informed consent
‘Toestemmingsformulier deelname aan onderzoek; ‘Wanneer zorg beperkt: De ervaring van
dwangmaatregelen bij cliënten in de GGZ’. Ik verklaar hierbij op voor mij duidelijke wijze te
132
zijn ingelicht over de aard en methode van het onderzoek, zoals uiteengezet in de
informatiebrief bij dit onderzoek.
Ik stem geheel vrijwillig in met deelname aan dit onderzoek. Ik behoud daarbij het recht deze
instemming weer in te trekken zonder dat ik daarvoor een reden hoef op te geven en zonder
dat ik hier nadelen van zal ondervinden. Ik besef dat ik op elk moment mag stoppen met het
onderzoek.
Ik geef toestemming om het interview te laten opnemen. De opnames worden
geanonimiseerd en na verwerking vernietigd.
Als mijn onderzoeksresultaten worden gebruikt in wetenschappelijke publicaties, of op een
andere manier openbaar worden gemaakt, dan zal dit volledig geanonimiseerd gebeuren.
Als ik meer informatie wil, nu of in de toekomst, dan kan ik me Ine Vandeputte. Contact
gegevens: [email protected]
□ Ik begrijp de bovenstaande tekst en ga akkoord met deelname aan het onderzoek.
Handtekening en datum’
133
Bijlage 5: Toestemming ethische commissie