WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. ·...

140
WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE GGZ Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Criminologische Wetenschappen door (01408268) Vandeputte Ine Academiejaar 2017-2018 Promotor : Commissaris : Vander Laenen Freya De Kock Charlotte

Transcript of WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. ·...

Page 1: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN

BIJ CLIËNTEN IN DE GGZ

Masterproef neergelegd tot het behalen van

de graad van Master in de Criminologische Wetenschappen

door (01408268) Vandeputte Ine

Academiejaar 2017-2018

Promotor : Commissaris :

Vander Laenen Freya De Kock Charlotte

Page 2: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

II

Voorwoord

Tijdens mijn stage en aansluitend vakantiewerk in PZ Bethaniënhuis in Zoersel ben ik een

aantal keer in aanraking gekomen met dwangmaatregelen. Hierbij heb ik beide kanten van het

dwangverhaal leren kennen. Zowel de noodzaak om de patiënt en, vooral, anderen te

beschermen bij agressie of acute opstoten, als de ervaring van de patiënt die deze noodzaak niet

altijd inziet. Wanneer de tijd aanbrak om een onderwerp te kiezen voor de thesis die mij een

masterdiploma in de Criminologische Wetenschappen zou kunnen opleveren, was het thema

van dwangmaatregelen dan ook niet ver te zoeken.

Met dit voorwoord zou ik ook graag de kans willen nemen om een aantal mensen te bedanken.

In het bijzonder wil ik Klaas (Nicolaas) Martens bedanken om mijn contactpersoon binnen PC

Multiversum te zijn en al de moeite die hij voor mij en dit onderzoek gedaan heeft. Daarnaast

wil ik ook graag alle patiënten bedanken die de tijd hebben genomen om deel te nemen aan dit

onderzoek. Ook het personeel van Narrante 2 bedank ik voor hun vriendelijk onthaal.

Bij dezen wil ik ook graag mijn zus Lien Vandeputte bedanken voor het nalezen en verbeteren

van de masterproef. Alsook mijn gezin voor hun geduld en niet aflatende steun tijdens deze

intensieve periode. Ten slotte wil ik ook mijn promotor Freya Vander Laenen bedanken voor

mij te begeleiden en adviseren.

Tot slot zou ik willen benadrukken dat het met deze masterproef alles behalve de bedoeling is

om de GGZ in een slecht daglicht te stellen. Binnen de GGZ wordt er de laatste jaren heel veel

gedaan om dwangmaatregelen te voorkomen en verbeteren.

Page 3: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

III

Lijst gebruikte afkortingen

AK: Afzonderingskamer

BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (NL)

EHRM: Europees Hof voor de Rechten van de Mens

EVRM: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

GGZ: Geestelijke gezondheidszorg

KB: Koninklijk Besluit

OESO: Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling

PC: Psychiatrisch Centrum

Wet bescherming persoon geesteszieke: Wet betreffende de bescherming van de persoon van

de geesteszieke van 26 juni 1990

Wet patiëntenrechten: Wet betreffende de rechten van de patiënt van 22 augustus 2002

Page 4: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

IV

Inhoudsopgave

Voorwoord ................................................................................................................................ II

Lijst gebruikte afkortingen ....................................................................................................... III

Inhoudsopgave ......................................................................................................................... IV

Inleiding ..................................................................................................................................... 1

Situering .............................................................................................................................. 1

Dwangmaatregelen.............................................................................................................. 2

Gebrek aan onderzoek naar de ervaring .............................................................................. 4

Stand van zaken ........................................................................................................... 5

Beperkte overkoepelende focus ................................................................................... 6

Masterproef .................................................................................................................. 7

Leeswijzer ........................................................................................................................... 8

Deel 1: Literatuurstudie ............................................................................................................ 10

Hoofdstuk 1: Dwangmaatregelen ......................................................................................... 10

Definitie(s) ........................................................................................................................ 11

De verschillende soorten dwangmaatregelen in België .................................................... 12

Distincties ...................................................................................................................... 12

Soorten .......................................................................................................................... 13

Gebruik in andere landen .................................................................................................. 17

Alternatieven ..................................................................................................................... 18

Besluit ............................................................................................................................... 20

Hoofdstuk 2: Juridische aspecten ......................................................................................... 22

Wet betreffende de rechten van de patiënt ........................................................................ 22

Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke ............................. 24

Materiële voorwaarden .............................................................................................. 24

Procedure ................................................................................................................... 25

Observatie .................................................................................................................. 27

Verder verblijf ........................................................................................................... 27

Nazorg ....................................................................................................................... 28

Afloop ........................................................................................................................ 28

Rechten ...................................................................................................................... 29

Supranationale wetgeving ................................................................................................. 29

Europese Unie ............................................................................................................... 30

Verenigde Naties ........................................................................................................... 30

Page 5: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

V

Wettelijke Aanknopingspunten ......................................................................................... 32

Buurlanden ........................................................................................................................ 34

Nederland ...................................................................................................................... 34

Frankrijk ........................................................................................................................ 35

Verenigd Koninkrijk ..................................................................................................... 36

Besluit ............................................................................................................................... 36

Hoofdstuk 3: Ethische Aspecten ........................................................................................... 38

Principlisme ...................................................................................................................... 38

Paternalisme vs. Autonomie .......................................................................................... 39

Beneficence en nonmaleficence..................................................................................... 40

Informed consent ........................................................................................................... 42

Herstel ........................................................................................................................... 42

Discriminatie ................................................................................................................. 43

Besluit ............................................................................................................................... 43

Hoofdstuk 4: Literatuuroverzicht ......................................................................................... 45

Een genuanceerd beeld...................................................................................................... 45

Negatieve aspecten ............................................................................................................ 49

Emoties .......................................................................................................................... 49

Pijnlijk ........................................................................................................................... 50

Minderwaardig .............................................................................................................. 51

Verwaarlozing ............................................................................................................... 51

Traumatisch ................................................................................................................... 52

Personeel ....................................................................................................................... 52

Gebrek aan informatie ................................................................................................... 53

Positieve aspecten ............................................................................................................. 54

Herstel ............................................................................................................................... 55

Aanleiding tot dwang ........................................................................................................ 56

Verbeterpunten .................................................................................................................. 56

Besluit ............................................................................................................................... 58

Deel 2: Empirisch luik .............................................................................................................. 61

Hoofdstuk 5: Methodologie .................................................................................................. 61

Onderzoeksdesign ............................................................................................................. 61

Methode ......................................................................................................................... 61

Onderzoeksstrategie en -techniek .................................................................................. 62

Onderzoeksstrategie: de case study ........................................................................... 62

Page 6: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

VI

Onderzoekstechniek: het diepte-interview ................................................................ 63

Dataverzameling ............................................................................................................... 65

Onderzoeksmateriaal ..................................................................................................... 65

Onderzoekssetting ......................................................................................................... 67

Werving ............................................................................................................................. 67

Steekproef ...................................................................................................................... 67

Contact .......................................................................................................................... 68

Informed conscent ......................................................................................................... 69

Data-analyse en -verwerking ............................................................................................ 69

Ethische aspecten .............................................................................................................. 69

Hoofdstuk 6: Resultaten ....................................................................................................... 72

Beschrijvingen .................................................................................................................. 72

Aanleiding ......................................................................................................................... 73

Noodzakelijk ..................................................................................................................... 77

Positieve/Negatieve ervaring ............................................................................................ 80

Gedwongen opname op een gesloten afdeling .............................................................. 80

Negatief ..................................................................................................................... 80

Positief ....................................................................................................................... 84

Isolatie ........................................................................................................................... 85

Negatief ..................................................................................................................... 85

Positief ....................................................................................................................... 87

Kamertijd ....................................................................................................................... 89

Fixatie ............................................................................................................................ 89

Negatief ..................................................................................................................... 89

Positief ....................................................................................................................... 92

Dwangbuis ..................................................................................................................... 92

Dwangmedicatie ............................................................................................................ 93

Negatief ..................................................................................................................... 93

Positief ....................................................................................................................... 96

Neutraal ..................................................................................................................... 97

Aanvaarden van diagnose .............................................................................................. 97

Rijverbod ....................................................................................................................... 97

Gedwongen opstaan ...................................................................................................... 98

Dreigen .......................................................................................................................... 98

Informatie .......................................................................................................................... 98

Page 7: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

VII

Trauma .............................................................................................................................. 99

Personeel ......................................................................................................................... 100

Verbeteringen .................................................................................................................. 101

Afschaffing .............................................................................................................. 101

Communicatie .......................................................................................................... 101

Educatie ................................................................................................................... 102

Personeel .................................................................................................................. 102

Flexibiliteit ............................................................................................................... 103

Alternatieven ........................................................................................................... 103

Hoofdstuk 7: Discussie ....................................................................................................... 105

Bespreking resultaten ...................................................................................................... 105

Beperkingen van het onderzoek ...................................................................................... 112

Hoofdstuk 8: Conclusie ...................................................................................................... 115

Bibliografie ............................................................................................................................. 118

Bijlagen .................................................................................................................................. 128

Bijlage 1: Vragenlijst .......................................................................................................... 128

Bijlage 2: Informatiebrief ................................................................................................... 129

Bijlage 3: Begeleidende brief ............................................................................................. 130

Bijlage 4: Informed consent ............................................................................................... 131

Bijlage 5: Toestemming ethische commissie ..................................................................... 133

Page 8: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

1

Inleiding

Situering

Uit de laatste Belgische gezondheidsenquête (BIS, 2013) blijkt dat één derde van de Belgische

bevolking aangeeft last te hebben van psychische problemen. Dat is een aanzienlijke stijging in

vergelijking met de jaren daarvoor. Zo lag 5 jaar eerder het cijfer nog op een kwart van de

bevolking. Op wereldniveau hadden in 2001 volgens de World Health Organization 450

miljoen mensen te kampen met psychische klachten. Het is dus niet voor niets dat psychische

aandoeningen vaak ‘de ziektes van de 21e eeuw’ worden genoemd (Verheaghe & Bracke,

2008). In de meeste Westerse landen staan psychische stoornissen op de eerste plaats van

grootste ziektelasten, zelfs nog vóór cardiovasculaire aandoeningen. Men kan er dus van uit

gaan dat de impact van psychisch onwelzijn zowel op het individu als de samenleving erg groot

is (Van Herk & Van de Cloot, 2013).

Nochtans schat het OESO dat internationaal slechts 20% van de mensen met een zorgbehoefte

ook effectief zorg ontvangen (Van Herk & Van de Cloot, 2013). Bovendien komt hulp meestal

te laat. Gemiddeld zit er een periode van 10 jaar tussen de aanvang van de aandoening en het

eerste contact met de geestelijke gezondheidszorg. Dat verhoogt het risico dat een levenslange

behandeling en/of opname nodig zullen zijn (Van Herk & Van de Cloot, 2013).

Desalniettemin wordt in ons land een aanzienlijk deel van de mensen met psychische

stoornissen opgenomen in psychiatrische ziekenhuizen en instellingen. Volgens Van Herk en

Van de Cloot (2013) is België, op Japan na, wereldwijd koploper in de opname van patiënten.

Tussen 1999 en 2008 steeg het aantal gedwongen opnamen met 42%. In Vlaanderen is het

aantal opnamen in psychiatrische ziekenhuizen tussen 2004 en 2008 met 10 procent

toegenomen. Eén derde van de opgenomen psychiatrische patiënten verblijft daar zes jaar (Van

Page 9: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

2

Herk & Van de Cloot, 2013). Ondanks dit hoge aantal, vermoedelijk zelfs het hoogste ter

wereld, kampt België toch met erg lange wachttijden die de toegang tot de zorg bemoeilijken.

De Belgische overheid is zich welbewust van deze toenemende cijfers en zet zich al enkele

jaren in voor een vermaatschappelijking van de zorg (Van Herk & Van de Cloot, 2013). Zo gaat

de uitvoering van artikel 107 van de wet betreffende de ziekenhuizen en andere

verzorgingsinstellingen1 gepaard met een drastische afbouw van het aantal ziekenhuisbedden.

De laatste jaren zijn er al vele inspanningen geleverd. Helaas verloopt deze heroriëntering, in

vergelijking met andere landen, erg traag en is ze verre van voltooid (Van Herk & Van de Cloot,

2013). Het aantal opgenomen patiënten blijft voorlopig nog zeer hoog.

Uit onderzoek blijkt dat een opname in een psychiatrisch ziekenhuis gepaard kan gaan met

negatieve en traumatiserende ervaringen. Frueh et al. (2005) vonden in hun onderzoek een hoge

prevalentie van traumatisering door, onder andere, fysieke mishandeling, het aanschouwen van

traumatische gebeurtenissen en/of angst voor andere patiënten. Een groot deel van deze

traumatische gebeurtenissen wordt gelinkt aan het gebruik van dwangmaatregelen. Niet alleen

kunnen deze maatregelen op zich als zeer traumatisch en ingrijpend worden ervaren, daarnaast

kunnen zij ook vroegere traumatische ervaringen of gebeurtenissen doen heropleven. Een

opname in een psychiatrische instelling, en het ondergaan van dwangmaatregelen specifiek,

gaat dus gepaard met heel wat psychologisch leed (Frueh et al., 2013).

Dwangmaatregelen

De psychiatrie is één van de weinige medische disciplines waarin patiënten, onder bepaalde

omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van behandeling (Georgieva,

1 Art. 107 van de wet betreffende de ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen stelt: “De Koning kan in

specifieke financieringswijzen voorzien om, op experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en

programmageoriënteerde financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te maken.” (2008). Deze wet

heeft de vermaatschappelijking van de zorg tot doel zodat middelen en personeel ingezet kunnen worden in

vernieuwende initiatieven waarbij zo veel mogelijk gefocust wordt op eerstelijnshulpverlening en zorg in de

thuissituatie (Netwerk Geestelijke gezondheidszorg West-Vlaanderen, z.d.).

Page 10: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

3

2012; Salize & Dressing, 2005). Aan de hand van dwangmaatregelen worden patiënten vanuit

een preventief oogpunt kortstondig berooft van hun keuzevrijheid. Deze maatregelen worden

voornamelijk toegepast om schade te voorkomen aan de patiënt zelf of anderen, om agressie en

geweld te voorkomen of in te perken, of wanneer een patiënt niet kan/wil instemmen met een

noodzakelijke behandeling (Völlm & Nedopil, 2016; Georgieva, 2012). Met andere woorden,

dwangmaatregelen hebben het doel om ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag te

verhinderen (Schermer, 2003).

Hoewel dwangmaatregelen voornamelijk gebruikt worden voor het kortstondig reguleren van

acute situaties, kunnen ze ook langdurig gehanteerd worden. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm

van toedienen van depotmedicatie of verplichte, wekelijkse nazorg (Völlm & Nedopil, 2016).

In de Belgische psychiatrie worden verschillende soorten dwangmaatregelen gehanteerd

(infra). De meeste gebruikte daarvan zijn dwangmedicatie, isolatie, fixatie en gedwongen

opname. Verder wordt er ook gebruik gemaakt van de zogenaamde time-out (op een

gesloten/strengere afdeling) of kamertijd bij wangedrag of opstoot. Daarnaast is er de laatste

jaren een nieuwe dwangmaatregel ontwikkeld in de vorm van de seclusion area (infra).

Bovendien is België volgens de Hoge Gezondheidsraad (2016) een van de enige Westerse

landen waar het toegestaan is om meerdere dwanginterventies tegelijkertijd toe te passen.

Ondanks bovenstaande vermeldingen, bestaan er tot nog toe geen betrouwbare cijfers over de

toepassing van dwangmaatregelen in België (Hoge Gezondheidsraad, 2016).

Omdat de toepassing van dwangmaatregelen een enorme impact heeft op de autonomie van

personen, is het gebruik hiervan wereldwijd onderhevig aan zowel nationale als internationale

wetgeving (Salize & Dressing, 2005). In België is enkel het gebruik van de gedwongen

opname wettelijk geregeld door de wet van 26 juni 1990, betreffende de bescherming van de

persoon van de geesteszieke. Alle andere dwangmaatregelen zijn (nog) niet specifiek

Page 11: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

4

gereguleerd door wetgeving. Verder vallen psychiatrische patiënten ook onder de wet van 22

augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt.

Op ethisch vlak roept het gebruik van dwangmaatregelen (infra) veel vragen op. Vooral op het

gebied van autonomie, integriteit en toestemming. Deze zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar

verbonden en zijn elk een essentieel onderdeel van de medische ethiek. Zonder toestemming,

zoals in het geval van dwang, wordt zowel de autonomie als de integriteit van de patiënt

geschonden (Johansson & Lundman, 2002). Wanneer patiënten dwang moeten ondergaan

betekent dit dus een inbreuk op, onder andere, hun recht op keuzevrijheid en autonomie.

Gebrek aan onderzoek naar de ervaring

Zoals uit deze scriptie zal blijken, is het gebruik van dwangmaatregelen een erg controversieel

onderwerp waarbij sterke argumenten voor- en tegen worden geplaatst. Maar wat vindt de

persoon die deze maatregelen ook effectief ondergaat er nu zelf van? Hoe ervaren

psychiatrische patiënten zelf dwangmaatregelen?

Hoewel interesse in het onderwerp sinds de jaren 2000 wel in opmars is, blijft er een gebrek

aan onderzoek naar de ervaring van de patiënten (Völlm & Nedopil, 2016; Mielau et al., 2016;

Newton-Howes & Mullen, 2011; Veltkamp et al., 2008; Holmes et al., 2004; Johansson &

Lundman, 2002; Salize & Dressing, 2005). Het perspectief van patiënten is nochtans om

verschillende redenen belangrijk. Zo zorgt inzicht in de ervaringswereld van patiënten voor een

grotere evidenced-based praktijk, maar zorgt het ook dat psychiatrisch personeel zich bewuster

wordt van de gevolgen van dwang (Tingleff et al., 2017; Ezeobele et al., 2014; Meehan et al.,

2004). Op deze manier wordt het personeel gestimuleerd om zo zorgvuldig mogelijk met

dwangmaatregelen om te gaan en kunnen zij nadien ook beter helpen met het coping-proces

van de patiënt (Hoekstra et al., 2004; Holmes et al., 2004). Bovendien draagt dit bij aan een

gerichte zoektocht naar alternatieve methodes (Holmes et al., 2004; Ezeobele et al., 2014).

Page 12: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

5

Ezeobele et al. (2014) stellen het volgende: “It is crucial that the patients’ perception be

understood by mental health professionals in order to advocate other less restrictive alternative

interventions during aggressive situations” (p.303). Tot slot, draagt grotere kennis van

ervaringswereld van de patiënt ook in het algemeen bij tot betere kwaliteit van zorg en minder

paternalisme (Johansson & Lundman, 2002).

Stand van zaken

Sinds de jaren ’70 worden de ervaringen van patiënten met betrekking tot dwangmaatregelen

geleidelijk aan meer onderzocht (Soininen et al., 2016). Zowel in kwantitatief als in kwalitatief

onderzoek werd al gepeild naar de ervaring van patiënten. Hierbij werd echter meestal gefocust

op slechts één type dwangmaatregel.

Zo zijn er verschillende onderzoeken gevoerd naar de ervaring van patiënten met isolatie

(Meehan et al., 2004; Ezeobele et al., 2014; Tooke & Brown, 1992; Hoekstra & Jansen, 2014;

Faschingbauer et al., 2013). Zowel Meehan et al. (2004) als Ezeobele et al. (2014) en Tooke &

Brown (1992) constateerden in hun onderzoek dat isolatie door patiënten als punitief werd

ervaren en als een manier van de hulpverleners om hun gezag te doen gelden. Faschingbauer et

al. (2013) stelden vast dat isolatie gepaard gaat met gevoelens van angst en woede. Zij

benadrukken dan ook het belang van een goede debriefing na afloop om deze gevoelens te

temperen. Hoekstra en Jansen (2014) vonden in hun onderzoek dat, hoewel isolatie vaak

gepaard gaat met negatieve ervaringen, er na verloop van tijd ook positieve aspecten aan

worden toegeschreven. Dit geeft aan dat het even kan duren vooraleer patiënten voorbij de

negatieve ervaringen kunnen kijken; “It is hard to come to terms with the seclusion experience”

(p.281). Toch merken Tooke en Brown (1992) op dat, ondanks een aantal positieve ervaringen,

afzondering voornamelijk negatief ervaren wordt. Zij geven echter wel aan dat het gebruik van

een seclusion area (een afgezonderd deel van een afdeling) in tegenstelling tot een

afzonderingskamer (een kleine ruimte) gepaard ging met veel minder angst en woede.

Page 13: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

6

Een andere meermaals onderzochte maatregel is de gedwongen opname (Johansson &

Lundman, 2002; Hughes et al., 2009; O’Donoghue et al., 2010; Katsakou & Priebe, 2007;

Katsakou et al., 2012). Daarbij worden zowel positieve als negatieve ervaringen gerapporteerd.

Aan de ene kant gaat collocatie/internering gepaard met een verlies van vrijheid en een inbreuk

op de integriteit (Johansson & Lundman, 2002). Hughes et al. (2009) stellen zelfs dat de

negatieve ervaringen met de gedwongen opname een barrière tot herstel vormen. Aan de andere

kant worden ook gevoelens van respect en zorg gerapporteerd (Johansson & Lundman, 2002).

De gedwongen opname gaat dus gepaard met “good opportunities and great losses” (Johansson

& Lundman, 2002, p.646).

Chien et al. (2005) onderzochten de ervaring met fixatie. Ook bij deze dwangmeetregel vonden

zij zowel positieve als negatieve ervaringen. Positieve ervaringen worden meestal gelinkt aan

een zorgzaam optreden van de verpleging en een duidelijke debriefing bij afloop.

Beperkte overkoepelende focus

Het grootste deel van het bestaand onderzoek betreft echter een (beperkte) focus op

verschillende dwangmaatregelen samen (Haw et al., 2011; Larsen & Terkelsen, 2014; Olofsson

& Norberg, 2001; Frueh et al., 2005; Veltkamp et al., 2008; Mielau et al., 2016). Al deze

onderzoeken rapporteerden voornamelijk negatieve ervaringen. Zowel Frueh et al. (2005) als

Mielau et al. (2016) bevonden dat dwangmaatregelen een beschadigend en traumatiserend

effect hebben. Olofsson en Norberg (2001) benadrukken in hun onderzoek, dat zich focuste op

gedwongen opname, isolatie, fixatie en dwangmedicatie, dan ook het grote belang van

menselijk contact en dialoog om negatieve ervaringen te beperken. Ook Veltkamp et al. (2008)

wijzen, in hun onderzoek naar isolatie en dwangmedicatie, op de helende werking van uitleg en

debriefing na de feiten.

Haw et al. (2011) focussen in hun onderzoek op de ervaring met fixatie, isolatie en

dwangmedicatie. Zij maken hierbij gebruik van een mixed-methods aanpak. Zij stellen vast dat

Page 14: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

7

deze dwangmaatregelen voornamelijk als negatief werden beschouwd. Voornamelijk gevoelens

van angst, het verlies van waardigheid en vernedering werden hierbij gerapporteerd. Ondanks

die bemerkingen, ervaarde 16% van de respondenten hun laatste ervaring toch als positief. En

zelfs de helft van de respondenten begrijpt waarom het gebruik van dwangmaatregelen nodig

was en schrijft hier ook een aantal positieve aspecten aan toe.

Masterproef

Uit bovenstaande omschrijving blijkt dat er op vlak van dwangmaatregelen al heel wat

onderzoek werd gedaan. Echter, Vlaams onderzoek naar de ervaring van residentieel

opgenomen patiënten met dwangmaatregelen (ongespecificeerd) is er naar mijn mening nog

niet verricht.

De nood aan verder onderzoek in ons land wordt ook door verschillende onderzoekers

benadrukt. Van Herk en Van de Cloot (2013) stellen vast dat de GGZ een domein is dat in

België relatief onderbelicht blijft en dat er binnen dit gebied nog veel te weinig onderzoek

gebeurt, wat innovatie afremt. “Het gevolg is dat er bijzonder weinig evidence voorhanden is

over de inhoud van de zorg in de GGZ. België zou in de komende jaren één van de voorlopers

moeten worden om deze inertie te doorbreken. [..] This is the place to make a mark” (Van Herk

& Van de Cloot, 2013, p.14). Ook andere auteurs benadrukken dit gebrek aan

wettenschappelijke kennis (Georgieva, 2012; Raboch et al., 2010; Szmukler, 2008). Kennis die

cruciaal is om goede zorg te garanderen en de klinische praktijk te bevorderen (van den Hooff,

2015; Tingleff et al., 2017).

Tevens rechtvaardigen ook de vele negatieve, en zelfs traumatische ervaringen, van

dwangmaatregelen een nadere bestudering van de situatie (Frueh et al., 2005). Haw et al. (2011)

concluderen dat kwaliteitsvol empirisch onderzoek naar dit ethisch controversiële onderwerp

erg schaars is in verhouding met de mate waarin dwangmaatregelen dagelijks worden toegepast.

Page 15: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

8

Het doel van deze masterproef is om een bijdrage te leveren aan dit gebrek aan onderzoek. Aan

de hand van kwalitatieve diepte-interviews wordt beoogd de ervaring van residentieel

opgenomen psychiatrische patiënten met dwangmaatregelen te verkennen en beschrijven. De

onderzoeksvraag die deze masterproef tracht te beantwoorden is de volgende: Hoe ervaren

GGZ-cliënten in Vlaanderen dwangmaatregelen? Daarnaast probeert deze scriptie ook de

volgende deelvragen te beantwoorden: wat wordt er juist bedoeld met dwangmaatregelen?

Ervaren patiënten dwangmaatregelen als positief of negatief volgens de bestaande empirische

literatuur? Hierbij wordt niet gespecifieerd naar een bepaald type van dwangmaatregel opdat

de respondenten zelf volledig kunnen aangeven wat zij als dwang ervaren. Op die manier

worden ook subtiele/subjectieve dwang en drang geïncludeerd.

De ervaring van patiënten kan inzicht bieden in hoe en waar de zorg verbeterd kan worden.

Daarnaast kan een grotere kennis van de ervaringen en gevolgen van dwangmaatregelen

bijdragen tot een evidence-based perspectief op dwangmaatregelen. Zo kunnen op termijn enkel

de minst schadelijke dwangmaatregelen en/of alternatieven behouden worden. Dat kan

bovendien bijdragen tot een positiever klimaat binnen de GGZ.

Deze thesis bedraagt een gedeeltelijke replicatie van het onderzoek van Haw et al. (2011)

‘Coercive treatments in forensic psychiatry: A study of patients’ experiences and preferences.’.

Hierbij wordt enkel het kwalitatieve luik gekopieerd, meerbepaald de vragenlijst die zij

hanteerden bij hun kwalitatieve interviews.

Leeswijzer

Dit eerste gedeelte bestaat uit de inleiding tot de rest van mijn masterproef. Allereerst wordt in

deel 1 de literatuurstudie behandeld. Hoofdstuk 1 gaat dieper in op de definiëring, de

verschillende soorten dwangmaatregelen en het gebruik van dwang in andere landen. Het

tweede hoofdstuk bespreekt de juridische aspecten. Hoofdstuk 3 zet de ethische aspecten uiteen.

Page 16: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

9

Tot slot, wordt in hoofdstuk 4 een overzicht gegeven van de huidige literatuur over de ervaring

van dwangmaatregelen bij patiënten. Deel 2 is het empirische luik, waarin in de eerste plaats

de methodologie besproken in hoofdstuk 5. Daarna worden in hoofdstuk 6 de resultaten uit het

onderzoek gepresenteerd. Het zevende hoofdstuk betreft de discussie van de resultaten waarin

de resultaten worden geïnterpreteerd en vergeleken met de literatuur. Voorts worden ook de

beperkingen van het onderzoek besproken. In het laatste hoofdstuk wordt een conclusie

geformuleerd waarin de onderzoeksvragen beantwoord worden.

Page 17: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

10

Deel 1: Literatuurstudie

Hoofdstuk 1: Dwangmaatregelen

In dit hoofdstuk wordt het concept van dwangmaatregelen nader omschreven. Zo wordt er

ingegaan op mogelijke definiëringen van het begrip. Verder worden de verschillende soorten

dwangmaatregelen in België uiteengezet. Vervolgens wordt ook het gebruik van

dwangmaatregelen in andere landen besproken. Tot slot worden nog enkele alternatieven

overlopen.

Zoals eerder werd vermeld is de psychiatrie één van de weinige medische disciplines waarin

patiënten, onder bepaalde omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van

behandeling (Georgieva, 2012). Dwangmaatregelen binnen de psychiatrie behoren tot een van

de meest controversiële topics binnen de geestelijke gezondheidszorg en zijn reeds vele jaren

de onderwerp van verschillende politieke, klinische, ethische en juridische debatten (Salize &

Dressing, 2005; Prinsen & Van Delden, 2009; Janssen et al., 2011; Faschingbauer et al., 2013;

Ezeobele et al., 2014; Albrecht, 2016). Toch wordt de toepassing van deze maatregelen in de

meeste landen als noodzakelijk gezien (Recupero et al., 2011; Johansson & Lundman, 2002).

Deze noodzaak ligt dan voornamelijk in het voorkomen van schade aan de patiënt zelf of aan

derden (Schermer, 2003; Holmes et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm &

Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017). Agressie, onrust en geweld komen geregeld voor binnen

psychiatrische afdelingen (Holmes et al., 2004). Daarom is het soms noodzakelijk om

dwangmaatregelen toe te passen teneinde dit gedrag binnen de perken te kunnen houden en

escalatie te voorkomen (Haw et al., 2011; Meehan et al., 2004). Daarnaast kan het ook nodig

zijn wanneer een patiënt niet kan, of wil, instemmen met een noodzakelijke behandeling (Völlm

& Nedopil, 2016; Georgieva, 2012). Met andere woorden, dwangmaatregelen hebben het

nalaten van ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag tot doel (Schermer, 2003). Daarbij

Page 18: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

11

wordt dwang wel steeds als laatste redmiddel gezien (Thomsen et al., 2017). Namelijk, wanneer

de psychische aandoening het denken van de patiënt dermate ondermijnt dat samenwerken niet

meer lukt (Hoge Gezondheidsraad, 2016). “When there are no further treatment options left

and staff and patient are facing each other as ‘combatants’, only four options remain: ‘seclude

them, restrain them, medicate them or pass the problem to someone else’” (Hoekstra et al.,

2004, p. 227). Een dwangmaatregel toedienen moet steeds na afweging en overleg, zo kort

mogelijk duren, in verhouding staan tot de aanleiding en binnen een ethisch-juridisch kader

gebeuren (Hoge Gezondheidsraad, 2016).

Definitie(s)

Een algemeen aanvaarde definitie van dwangmaatregelen bestaat niet (Sibitz et al., 2011; Völlm

& Nedopil, 2016; Adhead & Davies, 2016). Volgens Van Dale is dwang een

“machtsuitoefening waardoor iemand tot iets wordt genoodzaakt” (Dwang, z.d.). The Oxford

Dictionary omschrijft het dan weer als een ‘action or practice of persuading someone to do

something by using force or threats’ (Völlm & Nedopil, 2016, p. 1). Verschillende

onderzoekers hebben ook een poging gedaan om een omvattende definitie te vormen.

Georgieva (2012) hanteert de volgende brede definitie; “any action or threat of actions which

compels the patient to behave in a manner inconsistent with his own wishes” (p.7). Ook Curtis

et al. (2016) kiezen voor een ruime omschrijving; ‘the application of force to control the action

of a voluntary agent’ (p.103). De Hoge Gezondheidsraad definieert in haar rapport

dwangmaatregelen al wat preciezer, namelijk als “beslissingen of handelingen vanwege een

hulpverlener die een individu te beperken in zijn vrijheid, bewegingsruimte of onafhankelijk

beslissingsrecht.” (2016, p.6). Adshead en Davies (2016) omschrijven dwang ten slotte als “the

use of force that limits a person’s choices or which involves physical or psychological distress”

(p.73). Zij voegen dus het aspect van leed nog toe aan de definitie.

Page 19: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

12

Dwang doet zich voor in situaties waarin de ene partij meer macht heeft dan de andere. Hierbij

zijn geweld en dreigingen niet expliciet nodig, de loutere suggestie dat deze gebruikt zouden

kunnen worden is voldoende (Völlm & Nedopil, 2016). Daarin ligt ook het verschil tussen

objectieve en subjectieve dwang.

Objectieve dwang is het effectieve gebruik van dwangmaatregelen. Subjectieve dwang

(perceived coercion) daarentegen is de ervaring van dwang, zelfs wanneer dit niet zo bedoeld

is (Szmukler, 2015; Newton-Howes & Mullen, 2011). De grens tussen deze twee vormen van

dwang is erg vaag. Sommige mensen kunnen maatregelen die niet dwingend zijn toch zo

ervaren, terwijl anderen ze dan weer als behulpzaam ervaren. Dit maakt de afbakening van het

begrip ‘dwangmaatregel’ eerder een uitdaging (Völlm & Nedopil, 2016).

De verschillende soorten dwangmaatregelen in België

Distincties

In de Belgische psychiatrie hanteert men verschillende soorten dwangmaatregelen, waarin de

literatuur verschillende onderscheiden maakt. Een eerste verschil is dat tussen kortstondige en

langdurige maatregelen. Dwangmaatregelen van korte duur worden gehanteerd voor het

reguleren van acute situaties, zoals agressie of geweld. Dwanginspuitingen, isolatie en fixatie

behoren, onder andere, tot deze categorie. Daarnaast kunnen ook langdurige dwangmaatregelen

opgelegd worden zoals gedwongen opname, verplichte nazorg en/of het verplicht innemen van

medicatie, al dan niet in de vorm van depotinspuitingen (Völlm & Nedopil, 2016).

Verder wordt er ook een onderscheid gemaakt tussen objectieve en subjectieve dwang dat

hierboven reeds uiteen werd gezet (supra). Perceived Coercion of subjectieve dwang is volgens

Szmukler (2015) het gevolg van de zogenaamde ‘coercive shadow’ waarmee de psychiatrie te

kampen heeft. Deze “schaduw” zou ervoor zorgen dat vele patiënten bang zijn dat weigering

Page 20: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

13

automatisch tot dwangmaatregelen zal leiden waardoor zij, om zo negatieve ervaringen te

vermijden, halfhartig instemmen (Szmukler, 2015).

Tot slot, moeten ook dwang en drang van elkaar onderscheden worden. Schermer (2003) zet

het verschil als volgt uiteen; “Van dwang is sprake wanneer iemand tegen zijn wil wordt

genoodzaakt iets te doen of te laten. Van vrijheid is dan geen sprake meer. Van drang is sprake

wanneer iemand zodanig wordt beïnvloed dat hij of zij minder keuzevrijheid heeft.” (p.2). De

persoon wordt dan niet zozeer gedwongen, maar wel sterk onder druk gezet. In de praktijk zijn

dwang en drang moeilijk van elkaar te scheiden omdat ze vaak geleidelijk in elkaar over gaan.

Het hangt voornamelijk van de patiënt af of iets als dwang of drang wordt ervaren (Schermer,

2003).

Soorten

De meest ingrijpende en langdurige dwangmaatregel is de gedwongen opname, vroeger ook

wel de collocatie genoemd. Hierbij wordt de patiënt tegen zijn wil opgenomen op een

psychiatrische afdeling zodat hij/zij vervolgens veilig een gepaste behandeling kan krijgen.

Sibitz et al. (2011) omschrijven het als “Physically forcing people to attend hospital” (p. 239).

De vrederechter beveelt de gedwongen opname wanneer de patiënt een gevaar betekent voor

zichzelf en/of anderen of wanneer er geen alternatieve behandeling mogelijk is. Al dan niet

omdat de patiënt deze weigert (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Völlm & Nedopil, 2016).

Het gebruik hiervan is uitvoerig gereguleerd aan de hand van (inter)nationale wetten (infra).

Hiermee onderscheidt de gedwongen opname zich van alle andere dwangmaatregelen die niet

wettelijk geregeld zijn. De gedwongen opname is ook internationaal de meest gebruikte en

zichtbare maatregel in de geestelijke gezondheidszorg (Salize & Dressing, 2005). Het aantal

dwangopnamen in België is de laatste jaren gestegen, zo is in Vlaanderen tussen 2004 en 2008

het aantal met 10 % toegenomen.

Page 21: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

14

Na gedwongen opname kan de patiënt ook verplicht worden tot (ambulante) nazorg (Rigolle &

Vandevelde, 2016). Tijdens deze periode staat de patiënt onder enkele voorwaarden, zoals

bijvoorbeeld verplichte therapieën. Wanneer de patiënt deze voorwaarden niet naleeft, wordt

hij/zij opnieuw opgenomen. In tegenstelling tot de gedwongen opname, is verplichte nazorg

niet wettelijk geregeld. De voorwaarden worden dus niet opgelegd door de vrederechter, maar

door de afdelingspsychiater.

Isolatie, of afzondering, is het afzonderen van een patiënt, tegen zijn wil, in een aparte ruimte

die hier al dan niet speciaal voor is ingericht. Deze afzonderingskamer (AK) wordt van buitenaf

op slot gedaan of verhindert de patiënt op een of andere wijze om de kamer vrij te verlaten

(Legris et al., 1999; Bowers et al., 2012; Legris et al., 2012; Ezeobele et al., 2014; Völlm &

Nedopli, 2016; Hoge Gezondheidsraad, 2016). De ruimte is vrij van prikkels en biedt een

veilige omgeving voor een persoon in een acute situatie (Völlm & Nedopil, 2016). Tijdens de

isolatieperiode wordt de patiënt nauw in de gaten gehouden door middel van een raampje,

camera en/of geluidsensor (Exworthy et al., 2001; Faschingbauer et al., 2013; Legris et al.,

2016). De beslissing tot isolatie wordt, zoals vrijwel elke dwangmaatregel, steeds in overleg

genomen en kan enkel omwille van strikt therapeutische redenen toegepast worden (UZ

Leuven, z.d.). Dit wil zeggen dat het gebruik van afzondering als strafmaatregel uitgesloten is

(Hoge Gezondheidsraad, 2016; Albrecht, 2016). Het komt ook voor dat patiënten vrijwillig

vragen om in de AK te mogen, wanneer zij overprikkeld zijn en nood hebben aan rust en/of een

gevoel van veiligheid (Prinsen & Van Delden, 2009; Faschingbauer et al., 2013; Hoge

Gezondheidsraad, 2016).

Verschillende situaties kunnen aanleiding geven tot isolatie. Allereerst dient het om

behandeling mogelijk te maken (Prinsen & Van Delden, 2009; UZ Leuven, z.d.). In dit opzicht

heeft afzondering hoofdzakelijk een therapeutisch doel. Daarnaast heeft isolatie ook een

veiligheidsdoel (Holmes et al., 2004). Er wordt namelijk ook overgegaan tot afzondering

Page 22: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

15

wanneer de patiënt een veiligheidsrisico dreigt te betekenen voor zichzelf en/of zijn omgeving.

Zo kan er bijvoorbeeld worden geïsoleerd om (het risico op) agressie en geweld te reguleren,

(zelf)verwondingen te voorkomen of onrust en overprikkeling te beperken wanneer de patiënt

de normale grenzen van intimiteit, persoonlijke ruimte en fysieke integriteit niet meer kan

naleven (Ezeobele et al., 2014; Prinsen & Van Delden, 2009; Exworthy et al., 2001; Bowers et

al., 2012; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Volgens Hoekstra et al. (2004) wordt isolatie

internationaal aanschouwt als de meest effectieve en onvervangbare maatregel om met

potentieel gevaarlijke patiënten om te gaan.

Wanneer isolatie op zich niet voldoende is, kan kortstondig een bewegingsbeperkende

maatregel gebruikt worden, ook wel immobilisatie of fixatie genoemd. Hieronder valt elke

maatregel die de bewegingsvrijheid van de patiënt beperkt en niet makkelijk kan worden

verwijderd (UZ Leuven, z.d.). Hierbinnen wordt er een onderscheid gemaakt tussen de manuele

en mechanische fixatie. Bij manuele fixatie wordt de patiënt handmatig in bedwang gehouden

door het verplegend personeel om zo zijn bewegingen te beperken. Dit is meestal de eerste stap

in het gebruik van dwangmaatregelen maar kan ook alleenstaand gebruikt worden. Bij

mechanische fixatie wordt de patiënt met behulp van instrumenten, zoals gordels, volledig of

gedeeltelijk vastgemaakt aan een bed om zo zijn bewegingen te beperken (Dack et al., 2012;

Völlm & Nedopil, 2016; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Het materiaal dat hierbij wordt

gebruikt is hiervoor speciaal ontworpen en het personeel is opgeleid om het te gebruiken (Völlm

& Nedopil, 2016).

Fixatie wordt toegepast wanneer er een gevaarlijke situatie dreigt voor de patiënt en/ of voor

anderen en alle andere alternatieven gefaald hebben of niet mogelijk blijken. Het gaat dus steeds

om een middel van de laatste keuze (UZ Leuven, z.d.). Vanuit dit oogpunt kunnen isolatie en

fixatie volgens Prinsen & Van Delden (2009) ook gezien worden als ‘treatment failure’. Fixatie

dient in de eerste plaats om de persoon te beschermen en om agressie en ernstige onrust te

Page 23: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

16

reduceren. Voorbeelden van aanleidingen zijn; geweld, risico op vallen, zwerfdrang, risico op

zelfmutilatie, … (Chien et al., 2005; Hoge Gezondheidsraad, 2016).

Dwangmedicatie is het toedienen van medicatie, gewoonlijk door middel van injectie, tegen de

wil van de patiënt (Dack et al., 2012; Völlm & Nedopil, 2016). Hierbij gaat het meestal om

rustgevende medicatie die de patiënt lichtjes verdoofd zodat hij/zij kan kalmeren, maar het kan

hierbij evengoed gaan om antipsychotica of -depressiva. Ook het verplicht moeten innemen van

orale medicatie op dagelijkse basis en het gebruik van sondevoeding wanneer een patiënt

weigert te eten vallen onder dwangmedicatie (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Tingleff et al.,

2017). Het doel van dwangmedicatie is om in een acute situatie de patiënt te kalmeren of te

verdoven, onrust en/ of agressie te doen afnemen en zo de patiënt en zijn omgeving te

beschermen (Hoge Gezondheidsraad, 2016). Volgens Georgieva et al. (2013) is in de meeste

Europese landen dwangmedicatie de dwangmaatregel bij voorkeur.

Deze dwangmaatregelen zijn zonder twijfel de meest gekende en meest gehanteerde binnen de

psychiatrie. Het is voornamelijk tegen deze maatregelen dat ethische bezwaren worden

opgebracht (infra). Maar verder wordt er ook gebruik gemaakt van de time-out (op een

gesloten/strengere afdeling) of kamertijd bij wangedrag of opstoot. Kamertijd houdt in dat de

patiënt voor een bepaalde tijd alleen op zijn/haar kamer moet blijven tot hij/zij tot rust is

gekomen (Bowers et al., 2012; Dack et al., 2012).

Bovendien is er de laatste jaren een nieuwe dwangmaatregel ontwikkeld in de vorm van de

seclusion area. De seclusion area is voornamelijk ontstaan als alternatief op het gebruik van de

isolatiekamer en focust hoofdzakelijk op het verminderen van prikkels (Vaaler et al., 2005).

“De seclusion area is een mini-afdeling binnen de afdeling. Het is een plek waar mensen

afgezonderd van de rest rust kunnen vinden terwijl ze nog wel kunnen circuleren en het mogelijk

is bij hen te blijven. De voorwaarde van circuleren is essentieel. Mensen moeten kunnen

circuleren, als wij ergens niet graag zijn dwalen onze gedachten af, de mentale circulatie zorgt

Page 24: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

17

ervoor dat we in ons hoofd kunnen ontsnappen” (Reynders, n.d., p. 5). In tegenstelling tot de

isolatiekamer worden de patiënten niet alleen gelaten, maar blijft het personeel nabij. Volgens

Cools (2017) heeft het gebruik van deze seclusion area al bewezen dat dit het aantal isolaties

kan halveren.

Zoals eerder vermeld, wordt er ook nog gebruik gemaakt van drang (supra). Hierbij raadt men

patiënten ten strengste iets aan of af, met de suggestie van dwangmaatregelen in het

achterhoofd. Het personeel kan ook subtiele dwang uitoefenen door hun persoonlijke relatie in

te zetten, bijvoorbeeld door de patiënt mee te delen hoe teleurgesteld ze zouden zijn als hij/zij

niet zou “gehoorzamen” (Sibitz et al., 2011; Völlm & Nedopil, 2016). Subtiele dwang kan

verschillende vormen aannemen: het manipuleren van opties, manipuleren van informatie (niet

of onvoldoende geven van informatie), psychologische manipulatie (inspelen op

schuldgevoelens), het negeren van de patiënt of oneerbied (Schermer, 2003; Adshead & Davies,

2016). Volgens Szmukler (2015) valt dreigen ook onder (subtiele) dwang.

Szmukler en Appelbaum onderscheiden een hiërarchie in het opdringen van behandeling. Deze

‘glijdende schaal’ gaat van overtuigen (beroep doen op rede en emoties) naar interpersoonlijke

invloed (het gebruik van de relatie tussen hulpverlener-patiënt om druk te zetten), stimuleren

(het krijgen van een beloning bij instemming), dreigen en eindigt bij dwang waarbij de keuze

volledig ontnomen wordt van de patiënt. Szmukler en Appelbaum stellen vast dat hoe verder

men de hiërarchie opklimt, hoe sterker de legitimatie voor het gebruik moet zijn (Völlm &

Nedopil, 2016; Szmukler, 2008).

Gebruik in andere landen

Het gebruik van dwangmaatregelen verschilt erg tussen landen. Binnen Europa varieert het

patroon van type en frequentie enorm (Raboch et al., 2010; Gaebel et al., 2015). Ook het

EUNOMIA-project (European Evaluation of Coercion in Psychiatry and Harmonization of Best

Page 25: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

18

Clinical Practice”) vond erg weinig consensus tussen Europese landen op vlak van methode,

gebruik en documentatie (Mielau et al.,2016). Thomsen et al. (2017) stellen dat er zo’n 21-59%

variatie zit op de frequentie van dwangmaatregelen binnen Europa. Deze variatie wordt door

verschillende auteurs verklaard door het verschil in klinische wetgeving en beleid (Thomsen et

al., 2017; Gaebel et al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010). Daarnaast verklaren ook

uiteenlopende ggz-structuren, culturele verschillen en lokale gewoontes deze verschillen

(Szmukler, 2008; Szmukler, 2015; Hoge Gezondheidsraad, 2016). Szmukler (2008) stelt het

volgende; “In a society increasingly preoccupied with ‘risk’, more attempts to control troubling

people, as many mentally disordered persons are perceived to be, are not surprising” (p.229).

Net zoals in België, is er ook in Nederland, Groot-Brittannië en verschillende andere Europese

landen, een opmerkelijke stijging van gedwongen opnames (Van den Hoof, 2015). Volgens de

Hoge Gezondheidsraad (2016) ligt het isolatiepercentage in Nederland het hoogst en in Groot-

Brittannië het laagst. Het terugdringen van het gebruik van isolatie staat in Nederland dan ook

erg hoog op de politieke agenda (Van Der Laan et al., 2016; Georgieva et al., 2013).

Alternatieven

Ondanks het wijdverspreid gebruik van dwangmaatregelen en begrip voor de noodzaak ervan,

bestaat er binnen de GGZ een algemene consensus dat dwang zo veel mogelijk vermeden moet

worden en dat hierbij de voorkeur van de patiënt zoveel mogelijk gerespecteerd moet worden

(Veltkamp et al., 2008; Dack et al., 2012). “Few would disagree that the use of compulsion

should be reduced to the minimum necessary” (p.229), aldus Szmukler (2008). Voorstaanders

van de radicale inperking van dwangmaatregelen zien de noodzaak ervan wel in, maar stellen

zich ernstige vragen bij de therapeutische waarde, de impact op het vertrouwen in de GGZ en

het wijdverspreid gebruik zonder bewijs van effectiviteit (Tingleff et al., 2017; Gaebel et

al.,2015; Berghi et al., 2013; Janssen et al., 2011; Legris et al., 1999). Dit heeft geleid tot

Page 26: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

19

internationale oproepen om het gebruik van dwang drastisch te verminderen (Völlm & Nedopil,

2016; Tingleff, 2017).

De afgelopen jaren worden er in Europa dan ook verschillende inspanningen geleverd om het

gebruik in te perken. Zo doet men steeds meer beroep op de-escalatietechnieken om

dwangmaatregelen te voorkomen. Daarnaast stelt Taxis (in Prinsen & Van Delden, 2009) dat

patiënten-educatie, goede communicatie en een gepaste opleiding voor het personeel enkele

factoren zijn die het gebruik van dwang kunnen terugschroeven.

Een veelbelovend alternatief dat de negatieve ervaring van dwangmaatregelen kan beperken, is

het zogenaamde advance statement. Hierin geeft de patiënt, op een helder moment, zijn

voorkeur aan voor behandeling in geval van acute crisis (Szmukler, 2008).

Gelijkaardig aan het advance statement is de crisiskaart. Dit is een kaartje waarop de patiënt

kan aangeven wat hij/zij belangrijk vindt gedurende een crisismoment, meer bepaald wat hij/zij

op dat moment nodig heeft en wie er benaderd kan worden. Deze crisiskaart wordt samen met

een consulent, al dan niet een ervaringsdeskundige, opgesteld en laat de patiënt toe zelf regie te

nemen over zijn/haar behandeling. Door middel van de crisiskaart kan de patiënt zo de zorg

ontvangen waar hij/zij nood aan heeft en worden misverstanden, frustraties, conflicten en

uiteindelijk dwang vermeden (Voskes et al., 2011).

Om de terugval van de patiënt te voorkomen en op tijd de gepaste hulp te kunnen geven, kan

een signaleringsplan worden opgesteld. Samen met de patiënt wordt dan een plan opgesteld

waarin de signalen voor decompensatie worden aangeven. Per fase van crisis wordt vermeld

welke signalen de patiënt afgeeft en hoe de verpleging hierop zal reageren. Op deze manier kan

er snel ingegrepen worden, zonder nood aan dwang, en is het voor de patiënt ook duidelijkheid

welke stappen genomen zullen worden. Dit versterkt bovendien de vertrouwensrelatie (Voskes

et al., 2011).

Page 27: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

20

Bovenvermelde voorbeelden zijn slechts enkele van de vele alternatieven en structuren die de

laatste jaren ontwikkeld zijn om het gebruik van dwangmaatregelen te verminderen, of om

althans de ervaring positiever te maken. Volgens Voskes et al. (2011) is het behoud van contact

het belangrijkste middel om dwang te voorkomen. Dwangmaatregelen verbreken net contact en

zijn daarom schadelijk voor het vertrouwen van de patiënt. Het herstellen van het contact, na

dwang, vraagt bovendien ook erg veel tijd (Voskes et al., 2011).

Besluit

We kunnen dus concluderen dat, ondanks hun controverse, dwangmaatregelen in de eerste

plaats gebruikt worden om de patiënt zelf en/of derden te beschermen (Schermer, 2003; Holmes

et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm & Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017).

Een algemene definitie van dwangmaatregelen bestaat niet, de meeste auteurs zijn het echter

wel eens dat het om een vorm van vrijheidsberoving gaat (Sibitz et al., 2011; Völlm & Nedopil,

2016; Adhead & Davies, 2016). Meerbepaald, een beperking van de vrijheid om te gaan, te

bewegen en/of eigen beslissingen te maken. Daarnaast maakt ook de dunne grens tussen

objectieve en subjectieve dwang dat afbakening van het begrip ‘dwangmaatregel’ een grote

uitdaging is (Völlm & Nedopil, 2016).

In de Belgische psychiatrie worden verschillende soorten dwangmaatregelen gebruikt.

Hierbinnen wordt naast objectieve en subjectieve dwang ook een onderscheid gemaakt tussen

kortstondige en langdurige dwangmaatregelen en tussen dwang en drang (Völlm & Nedopil,

2016; Schermer, 2003). De gedwongen opname (al dan niet met verplichte nazorg), isolatie,

fixatie en dwangmedicatie zijn zonder twijfel de meest gekende en gehanteerde

dwangmaatregelen binnen de psychiatrie. Verder wordt er ook gebruik gemaakt van de time-

out, kamertijd en sinds enkele jaren de seclusion area. Szmukler en Appelbaum spreken over

een ‘glijdende schaal’ in het gebruik van dwangmaatregelen die gaat van ‘drang’ naar ‘dreigen’

en eindigt met ‘dwang’.

Page 28: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

21

Soorten dwangmaatregelen en de frequentie van toepassing verschillen erg tussen landen

(Raboch et al., 2010; Gaebel et al., 2015). Verschillende auteurs verklaren dit door het verschil

in wetgeving, beleid, GGZ-structuren, cultuur en gewoontes (Thomsen et al., 2017; Gaebel et

al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010; Szmukler, 2008; Hoge Gezondheidsraad, 2016).

Nederland, Groot-Brittannië en verschillende andere landen hebben echter ook de opmerkelijke

stijging van gedwongen opnames gemeenschappelijk met België (Van den Hooff, 2015).

Binnen de GGZ bestaat er de algemene consensus dat dwangmaatregelen zo veel mogelijk

vermeden moeten worden (Veltkamp et al., 2008; Dack et al., 2012). In Europa worden er de

laatste jaren dan ook verschillende inspanningen geleverd om het gebruik ervan in te perken.

Zo wordt er steeds meer beroep gedaan op de-escalatie technieken. Verder zijn ook de advance

statement, de crisiskaart en het signaleringsplan enkele veelbelovende alternatieven.

Page 29: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

22

Hoofdstuk 2: Juridische aspecten

In dit hoofdstuk worden de juridische aspecten van dwangmaatregelen besproken zoals (het

gebrek aan) de wettelijke regeling in België. Daarnaast wordt overlopen wat de supranationale

wetgeving te zeggen heeft over het gebruik van dwang. Verder worden een aantal wettelijke

aanknopingspunten doorgenomen die het gebruik van dwang enigszins zouden kunnen

rechtvaardigen. Tot slot wordt ook gekeken hoe onze buurlanden dwangmaatregelen wel

juridische hebben geregeld.

Zoals eerder reeds vermeld, is het gebruik van dwangmaatregelen in België niet wettelijk

geregeld. De enige uitzondering hierop is de wet betreffende de bescherming van de persoon

van de geesteszieke. Die wet werd speciaal opgericht voor mensen met een psychiatrische

stoornis en zet uiteen wanneer en hoe mensen gedwongen kunnen worden opgenomen.

Daarnaast vallen psychiatrische patiënten uiteraard ook onder de wet betreffende de rechten

van de patiënt aangezien deze wet van toepassing is op “iedere natuurlijke persoon aan wie

gezondheidszorg wordt verstrekt, al dan niet op eigen verzoek” (art.2, Wet betreffende de

rechten van de patiënt 2002). Hierin worden de basisrechten van elke patiënt uiteengezet en hoe

deze kunnen worden afgedwongen of aangevochten worden.

Wet betreffende de rechten van de patiënt

Elke patiënt, dus ook de psychiatrische patiënt, heeft rechten. Naast de universele

mensenrechten, put de (psychiatrische) patiënt zijn rechten uit de wet betreffende de rechten

van de patiënt van 22 augustus 20022.Dit betekent in principe dat de psychiatrische patiënt niet

anders behandeld mag worden dan andere patiënten (Vansweevelt & Dewallens, 2014). De

psychiatrische patiënt heeft net als elke andere natuurlijke persoon aan wie gezondheidszorg

wordt verstrekt (art.2). Dit is het recht op een kwaliteitsvolle dienstverstrekking die

2 Verder wet patiëntenrechten genoemd.

Page 30: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

23

beantwoordt aan zijn behoeften (art.5), recht op vrije keuze van de beroepsbeoefenaar (art.6),

recht op alle hem betreffende informatie die nodig is om inzicht te krijgen in zijn

gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan en daarbij ook het recht op niet-weten

(art.7). Bovenal heeft de patiënt het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te

stemmen in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar en heeft hierbij ook het recht een

tussenkomst te weigeren of zijn toestemming in te trekken (art.8). Dit wil dus zeggen dat voor

iedere tussenkomst de geïnformeerde toestemming van de patiënt, of diens vertegenwoordiger,

vereist is. Daarnaast heeft de patiënt recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard

patiëntendossier waarin hij inzagerecht heeft (art.9). Verder heeft de patiënt recht op de

bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar

en betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid. Hierbij heeft hij recht op

respect voor zijn intimiteit (art 10). Tot slot heeft de patiënt ook het recht een klacht in verband

met de uitoefening van zijn rechten neer te leggen bij de bevoegde ombudsfunctie (art.11).

Deze wet stelt dus dat voor elke tussenkomst de geïnformeerde toestemming van de patiënt, of

diens vertegenwoordiger, vereist is (art.8). Dit wil zeggen dat als een patiënt weigert

toestemming te geven, dit in principe gerespecteerd moet worden. Dat betekent dus ook dat het

gebruik van dwangmaatregelen eigenlijk in strijd is met dit wetsartikel. Echter, het recht op

zelfbepaling is niet absoluut. Wanneer de patiënt een gevaar betekent voor derden kan een

dwangmaatregel worden toegepast op grond van wettelijke zelfverdediging of noodtoestand.

Daarnaast kan ook een wilsonbekwame patiënt zijn patiëntenrechten niet uitoefenen en kan

hij/zij bijgevolg ook geen geïnformeerde toestemming geven. In dit geval is de geïnformeerde

toestemming van de vertegenwoordiger vereist. Indien er geen duidelijkheid bestaat over de wil

van de patiënt of de vertegenwoordiger, mag er in geval van spoed wel onmiddellijk worden

opgetreden. Omdat dwangmaatregelen voornamelijk toegepast worden bij acute crisissituaties,

gaat het meestal om zo’n spoedbeslissing (Vansweevelt & Dewallens, 2014).

Page 31: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

24

Wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke

Zowel de wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke van 26 juni 19903

als de wet patiëntenrechten, hanteren het grondwettelijke uitgangspunt dat de vrijheid van een

persoon steeds gewaarborgd moet zijn. Slechts heel uitzonderlijk en ingeval van een gegronde

reden kan iemand onderworpen worden aan vrijheidsbeperkingen. Zo’n gegronde reden kan

gevonden worden in de gezondheidstoestand van een persoon (Vansweevelt & Dewallens,

2014). Een ‘geesteszieke’ persoon kan van zijn vrijheid worden beroofd teneinde de veiligheid

en de gezondheid van de psychiatrische patiënt zelf, maar ook die van andere mensen, te

beschermen. Met het oog op deze bescherming laat de Wet bescherming persoon geesteszieke

(1990) dus wel de gedwongen opname van een psychiatrische patiënt toe. In de wet wordt echter

nooit gesproken over de ‘gedwongen opname’, maar over de ‘behandeling in een ziekenhuis’.

De benaming collocatie uit de vroegere wetgeving wordt niet meer gebruikt (Nys, 2010).

Materiële voorwaarden

Vooraleer over te kunnen gaan tot gedwongen opname moet er aan een aantal materiële en

procedurele voorwaarden voldaan worden. Deze voorwaarden fungeren als waarborg tegen

willekeurige vrijheidsberoving. De belangrijkste voorwaarde is de toetsing door de

vrederechter. Een dwangopname berust op een rechterlijke beslissing, wat wil zeggen dat een

gerechtelijk beslissingsproces doorlopen moet worden.

Daarnaast kunnen uit art. 2, vier cumulatieve materiële voorwaarden worden afgeleid

(Vansweevelt & Dewallens, 2014; Verbrugghe et al.,2008).

Art.2, Wet Betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke: ”De

beschermingsmaatregelen mogen, bij gebreke van enige andere geschikte behandeling, alleen

getroffen worden ten aanzien van een geesteszieke indien zijn toestand zulks vereist, hetzij

3 Verder wet bescherming persoon geesteszieke genoemd.

Page 32: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

25

omdat hij zijn gezondheid en zijn veiligheid ernstig in gevaar brengt, hetzij omdat hij een

ernstige bedreiging vormt voor andermans leven of integriteit”.

Allereerst moet er sprake zijn van een geestesziekte. Alleen geesteszieken komen in

aanmerking voor een gedwongen opname. De wet geeft echter geen definitie van wat dit juist

inhoudt. Of er al dan niet sprake is van een geestesziekte moet uitgemaakt worden door een arts

(Nys, 2010). Daarnaast is de gedwongen opname slechts mogelijk als er geen enkele andere

gepaste behandeling kan worden gegeven. De gedwongen opname is dus niet mogelijk als de

patiënt vrijwillig instemt met een gepaste behandeling (art.3).

Tot slot moet er ook sprake zijn van een gevaar of een ernstige bedreiging voor zichzelf of voor

anderen. Een gevaar voor de gezondheid alleen volstaat hierbij niet, er moet ook een gevaar

voor de veiligheid van de patiënt bestaan. De beoordeling van dit gevaar wordt wederom

overgelaten aan de arts. Als er geen sprake is van een ernstig gevaar voor zichzelf, neemt de

wet ook genoegen met een ernstige bedreiging voor de integriteit van een ander. Het begrip

integriteit houdt ook de bedreiging van de psychologische integriteit in (Nys, 2010). Het spreekt

voor zich dat er een causaal verband moet bestaan tussen de geestesziekte en het gevaar

(Vansweevelt & Dewallens, 2014). Zodra aan deze voorwaarden voldaan is, kan de rechter de

beschermingsmaatregel bevelen.

Procedure

Een gedwongen opname verloopt in twee fasen: de gedwongen opname start altijd met een in-

observatie-stelling en kan indien nodig daarna verlengd worden met een verder verblijf. De

aanloop naar de gedwongen opname kan ook op twee manieren verlopen; via de gewone

procedure en de spoedprocedure. Deze laatste procedure die ontstaan is als uitzondering, is in

praktijk de regel geworden.

De gewone procedure

Page 33: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

26

Wanneer de gedwongen opname voor observatie niet dringend is, wordt deze altijd gestart via

een verzoekschrift aan de rechter. Iedere belanghebbende kan zo’n verzoekschrift indienen. Het

verzoek tot gedwongen opname is slechts ontvankelijk indien er een omstandig geneeskundig

verslag bij zit. In dit verslag worden de gezondheidstoestand en de symptomen van de patiënt

op gedetailleerde wijze beschreven. Voorafgaand aan het verslag, wordt een medisch onderzoek

uitgevoerd. Dit onderzoek mag slecht 15 dagen oud zijn. De patiënt heeft volgens de wet

patiëntenrechten het recht te weten met welke redenen dit onderzoek wordt uitgevoerd, alsook

het recht om dit onderzoek te weigeren. Uiteraard dient zowel het onderzoek als het verslag te

worden uitgevoerd door een arts. De wet bepaalt echter niet dat het hierbij moet gaan om een

deskundige. Dit wil zeggen dat iedere arts bevoegd is om het onderzoek te verrichten en het

verslag op te stellen (Nys, 2010; Hoge gezondheidsraad, 2016).

Wanneer uit het geneeskundig verslag blijkt dat aan de voorwaarden uit artikel twee voldaan

is, kan de vrederechter de gedwongen opname voor observatie bevelen. Alle partijen worden

eerst door de rechter gehoord. Binnen tien dagen na de indiening van het verzoekschrift doet de

rechter uitspraak. Als de rechter het verzoek inwilligt, duidt hij/zij meteen ook de psychiatrische

dienst aan waar de patiënt ter observatie dient worden opgenomen (Nys, 2010). De dienst -

hetzij van een psychiatrisch ziekenhuis, hetzij een psychiatrische afdeling van een algemeen

ziekenhuis (PAAZ) - die hiervoor wordt aangewezen is verplicht de patiënt op te nemen en

heeft geen weigerings- of doorverwijsrecht (Vansweevelt & Dewallens, 2014). De patiënt heeft

geen inspraak in het ziekenhuis waar hij/zij wordt opgenomen. Hierdoor wordt het recht op

vrije keuze van psychiater (art.6 wet patiëntenrechten) enigszins ingeperkt (Nys, 2010).

De spoedprocedure

In geval van spoed kan de procureur des konings, ambtshalve of op verzoek van

belanghebbenden, over de gedwongen opname voor observatie beslissen zonder rechterlijke

toetsing. Binnen 24uur na zijn/haar beslissing dient de procureur een verzoekschrift binnen te

Page 34: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

27

brengen bij de vrederechter om de gedwongen opname te bevestigen. Ook dit verzoekschrift

dient vergezeld te zijn van een omstandig geneeskundig verslag om ontvankelijk te zijn. Hoewel

deze spoedprocedure in het leven werd geroepen als uitzondering, wordt ze tegenwoordig zo

vaak toegepast dat het eerder de regel is geworden (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens,

2014; Hoge gezondheidsraad, 2016).

Observatie

Tijdens de in-observatie-stelling wordt de patiënt bewaakt, onderzocht en behandeld. Deze

observatieperiode duurt maximaal 40 dagen. Gedurende deze periode hebben de arts en de

rechter de tijd om de noodzaak van de maatregel te evalueren en eventueel te herzien. De

rechter, procureur des konings en het medisch diensthoofd kunnen al voor het verloop van de

40 dagen een einde maken aan de in-observatie-stelling wanneer de toestand van de patiënt een

gedwongen opname niet meer rechtvaardigt (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens, 2014;

Hoge gezondheidsraad, 2016).

Verder verblijf

Wanneer de toestand van de patiënt dit vereist, kan de observatieperiode na verloop van 40

dagen omgezet worden in een verder verblijf in de psychiatrische instelling. Dit gebeurt steeds

op initiatief van de directeur van de instelling waar de patiënt verblijft. Ten minste vijftien

dagen voor het verstrijken van de in-observatie-stelling moet hij/zij de vrederechter een

omstandig multidisciplinair verslag bezorgen dat werd opgesteld door de arts-diensthoofd van

de behandelende dienst en waarin de noodzaak tot verder opname uiteen wordt gezet.

De vrederechter beslist over de duur van het verder verblijf, dat niet langer dan twee jaar kan

duren. Na het verstrijken van deze termijn eindigt de gedwongen opname tenzij de vrederechter

beslist de opname met nogmaals twee jaar te verlengen. Net zoals tijdens de in-observatie-

stelling wordt de patiënt gedurende de gedwongen opname bewaakt en behandeld. Hij/zij kan

Page 35: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

28

wel, alleen of onder begeleiding, beperkt weggaan en eventueel een beroepsactiviteit uitoefenen

buiten de dienst. De patiënt kan ook, met het oog op een geschiktere behandeling, worden

overgebracht naar een andere psychiatrische dienst. Deze verplaatsing is een strikt medische

beslissing (Nys, 2010; Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge gezondheidsraad, 2016).

Nazorg

Tijdens de gedwongen opname kan de behandelende arts te allen tijde de beslissing nemen tot

nazorg buiten de instelling. De verplichte nazorg is een modaliteit die het verdere verblijf

versoepelt en volledig afhankelijk is van de gezondheidstoestand van de patiënt. Deze nazorg

wordt gezien als een proefperiode ter voorbereiding op het ontslag en dient om de re-integratie

te bevorderen. De beslissing tot verplichte nazorg ligt volledig bij de arts-diensthoofd zonder

rechterlijke tussenkomst. Aan de nazorg worden verschillende voorwaarden gekoppeld in

verband met verblijfplaats, behandeling en/of hulpverlening. De nazorg mag maximaal een jaar

duren en hoort te vallen binnen de periode van gedwongen opname. Wanneer de gedwongen

opname eindigt, vervalt de verplichte nazorg ook automatisch. Wanneer tijdens deze periode

de voorwaarden worden geschonden kan de patiënt opnieuw worden opgenomen zonder

verdere procedure. Daarentegen kan de behandelende arts bij grote vooruitgang de nazorg ook

doen eindigen en de patiënt definitief ontslaan (Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge

gezondheidsraad, 2016).

Afloop

De gedwongen opname eindigt automatisch bij het verstrijken van de rechterlijk vastgestelde

termijn of wanneer de behandelende arts, door middel van een gemotiveerd verslag waaruit

blijkt dat de maatregel niet langer noodzakelijk is, een einde maakt aan de opname. Uiteraard

kan ook de rechter altijd zijn beslissing herzien ((Vansweevelt & Dewallens, 2014; Hoge

gezondheidsraad, 2016).

Page 36: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

29

Rechten

De wet bescherming persoon geesteszieke omschrijft in artikel 32 ook zelf enkele

patiëntenrechten waarop de patiënt zich kan beroepen. Hierbij heeft de wet persoon

geesteszieke (lex specialis) altijd voorrang op de wet patiëntenrechten (lex generalis).

Art.32, Wet Betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke: Ҥ 1. Iedere

geesteszieke wordt behandeld met eerbiediging van zijn vrijheid van mening, van zijn

godsdienstige en filosofische overtuiging en op zulke wijze dat zijn lichamelijke en geestelijke

gezondheid, zijn sociale en gezinscontacten alsmede zijn culturele ontplooiing in de hand

worden gewerkt. § 2. Verzoekschriften of klachten uitgaande van de zieke en gericht tot de

gerechtelijke of administratieve overheden of brieven aan of van de zieke mogen niet worden

ingehouden, geopend of vernietigd. In iedere psychiatrische dienst kan de zieke het bezoek

ontvangen van zijn advocaat, van de door hem gekozen geneesheer en, overeenkomstig het

huishoudelijk reglement, van een vertrouwenspersoon of, behoudens geneeskundige contra-

indicatie, van iedere andere persoon. De door de zieke gekozen geneesheer en de advocaat van

de zieke kunnen zich het register bedoeld in artikel 10, doen voorleggen. Zij kunnen van een

geneesheer van de dienst alle inlichtingen verkrijgen die nuttig zijn voor de beoordeling van de

toestand van de zieke. Bovendien kan de door de zieke gekozen geneesheer, in

tegenwoordigheid van een geneesheer van de dienst, het geneeskundig dossier inzien.”.

Supranationale wetgeving

Aangezien België deel uitmaakt van een aantal supranationale instituten, zoals de Europese

Unie en de Verenigde Naties, is het bijgevolg ook onderhevig aan diens wetgeving. Hierbij gaat

een belangrijke aandacht uit naar de rechten van de mens (EVRM) en de internationale actoren

die verantwoordelijk zijn voor het toezicht en implementatie van deze rechten (o.a. de VN,

Raad van Europa en het EHRM).

Page 37: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

30

Europese Unie

Met betrekking tot het EVRM kunnen in verband met dwangmaatregelen vooral vraagtekens

gesteld worden bij artikel vijf dat stelt:” Eenieder heeft recht op vrijheid en veiligheid van zijn

persoon”. Dwangmaatregelen beroven de patiënt niet alleen van zijn keuzevrijheid, maar ook

van zijn fysieke vrijheid. In dit opzicht is het gebruik van dwang dus in strijd met het EVRM.

Daarentegen worden dwangmaatregelen voornamelijk toegepast in functie van de veiligheid

van de patiënt.

Voorts beweren verschillende auteurs ook dat het gebruik van dwangmaatregelen een inbreuk

van art.3 van het EVRM inhoudt. Dit artikel stelt dat “niemand mag worden onderworpen aan

folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen.”. Het gebruik

van dwangmaatregelen kan volgens sommigen gezien worden als een vernederende

behandeling. Szmukler (2008) meent echter dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

(EHRM) een erg hoge drempel stelt vooraleer het een dwangmaatregel in strijd met het artikel

acht.

Het Europees comité voor de preventie van foltering (art.3 EVRM) focust de laatste jaren steeds

meer op het gebruik van fixatie, isolatie en dwangmedicatie in de psychiatrie, aangezien deze

zouden kunnen leiden tot een onmenselijke en onterende behandeling. Daarnaast stelt het

comité zich vragen bij het hoog aantal gedwongen opnames en het gebrek aan alternatieven

hiervoor. Het benadrukt de nood voor meer data en het belang van alternatieven voor

dwangmaatregelen (Albrecht, 2016).

Verenigde Naties

De VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap (2006) is volgens Perlin

(2016) het meest revolutionaire internationale mensenrechten-document voor mensen met een

beperking. Het is het eerste wettelijk bindende instrument dat de rechten van mensen met een

Page 38: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

31

beperking uitgebreid beschermt. Het verzekert dat nationale wetten “fully recognize the rights

of those with mental illness” (p.11) en breidt de bestaande mensenrechten uit tot specifieke

rechten voor mensen met een beperking (Perlin, 2016). Artikel 14 van deze conventie stelt: “the

existence of a disability shall in no case justify a deprivation of liberty”. Ook in dit geval kunnen

dwangmaatregelen dus gezien worden als een inbreuk.

Ook de UN Principles for Protection of Persons with Mental Illness (1991) bieden belangrijke

rechten voor psychiatrische patiënten en basisnormen voor de GGZ. Deze principes, die niet

juridisch bindend zijn, dienen samen met de VN-Conventie inzake rechten van personen met

een handicap te worden gelezen (Janssen et al., 2011). Principe 11, paragraaf 11 leest: “Physical

restraint or involuntary seclusion of a patient shall not be employed except in accordance with

the officially approved procedures of the mental health facility and only when it is the only

means available to prevent immediate or imminent harm to the patient or others. It shall not be

prolonged beyond the period which is strictly necessary for this purpose. All instances of

physical restraint or involuntary seclusion, the reasons for them and their nature and extent

shall be recorded in the patient's medical record. A patient who is restrained or secluded shall

be kept under humane conditions and be under the care and close and regular supervision of

qualified members of the staff. A personal representative, if any and if relevant, shall be given

prompt notice of any physical restraint or involuntary seclusion of the patient” (UN Principles,

1991). Daarnaast stelt principe 8, paragraaf 2 dat “Every patient shall be protected from harm,

including unjustified medication, abuse by other patients, staff or others or other acts causing

mental distress or physical discomfort.” (UN Princliples, 1991). Aangezien dwangmaatregelen

de nodige mental distress en/of physical discomfort met zich mee kunnen brengen, kunnen zij

als in strijd met dit principe gezien worden.

Page 39: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

32

Wettelijke Aanknopingspunten

Het gebrek aan een wettelijke kader betekent ook dat dwangmaatregelen ontsnappen aan

rechterlijke controle. De Wet bescherming persoon geesteszieke bevat hierover in ieder geval

geen regeling. In tegendeel zelfs, de wet verbiedt in artikel één elke vrijheidsbeperking die niet

in de wet werd opgenomen (Vansweevelt & Dewallens, 2014). Ook lijken dwangmaatregelen

in strijd te zijn met verschillende andere wetten, zoals, onder andere, art. 8 van de wet

patiëntenrechten, art. 5 van het EVRM, art. 12 van de Belgische grondwet (‘De vrijheid van de

persoon is gewaarborgd’) en art. 14 van de VN-conventie inzake rechten van personen met een

handicap.

Ondanks het wettelijk problematisch karakter bestaat de praktijk van dwang al zeer lang en is

ze wijdverspreid. Het gebruik van dwangmaatregelen wordt volgens sommigen toch door

verschillende wettelijke aanknopingspunten gerechtvaardigd.

Zo wordt een minieme wettelijke basis geboden door het Koninklijk Besluit van 18 juli 1991

waarin staat dat een patiënt die onder een beschermingsmaatregel staat, nl. de gedwongen

opname, in een isoleer- of observatiekamer kan worden ondergebracht. Hiertoe moet de

afdelingsarts de dwangmaatregel optekenen in een register met vermelding van duur, aard en

medische indicatie. Dit register moet dagelijks worden geparagrafeerd door de behandelende

arts. Daarbij moet het verpleegkundig personeel intensief en regelmatig toezicht houden (art. 5

KB 18/7/1991; Vansweevelt & Dewallens, 2014).

Verder wordt ook de ministeriële omzendbrief- Weckx van 24 oktober 1990 met betrekking tot

de afzondering van opgenomen psychiatrische patiënten regelmatig aangehaald ter legitimering

van dwangmaatregelen. Deze omzendbrief is, in tegenstelling tot het hierboven vermelde KB,

ook van toepassing op vrijwillig opgenomen patiënten. De brief stelt dat de beslissing tot het

nemen van een dwangmaatregel in de eerste plaats bij de behandelende arts ligt en dat de

Page 40: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

33

rechten van de patiënt gevrijwaard dienen te worden door proceduremaatregelen. Daarnaast

moet iedere dienst die beschikt over een isolatiekamer een interne gedragscode opstellen over

het nemen van dwangmaatregelen. In deze code moeten de omstandigheden beschreven zijn

waarin een dwangmaatregel is geoorloofd, alsook de regels die hierbij in acht moeten worden

genomen (Ministeriële Omzendbrief, 1990; FOD Volksgezondheid, 2007). Verder dient al het

mogelijke gedaan te worden om de maatregel zo snel mogelijk ongedaan te maken, en de

betrokkene op een veilige en menswaardige manier te behandelen. Overigens, moet de

toepassing van de maatregel steeds geregistreerd worden (Ministeriële Omzendbrief, 1990). De

omzendbrief geniet een groot aanzien in de praktijk, de richtlijnen die erin geformuleerd staan

worden door instellingen gevolgd (Vansweevelt & Dewallens, 2014).

Een ander aanknopingspunt is te vinden in de erkenningsnormen voor ziekenhuizen. Volgens

artikel N19, paragraaf 11 van het Koninklijk Besluit tot bepaling van de normen die door de

ziekenhuizen en hun diensten moeten worden nageleefd, dient elke psychiatrische dienst te

beschikken over: “observatiekamers voor het afzonderen van onrustige zieken; die kamers

moeten in de nabijheid van de kamer van de wacht gelegen zijn en moeten beschikken over

voldoende verlichting, comfort en verluchting; de kamers moeten zo worden ingericht dat de

veiligheid van de zieken is gewaarborgd”. Een isolatiekamer is met andere woorden wettelijk

verplicht. Daaruit leidt men het wettelijk gebruik hiervan af (Vansweevelt & Dewallens, 2014).

Ten slotte wordt ook de lijst van technische verpleegkundige verstrekkingen gezien als vorm

van legimitatie. Volgens deze lijst is een verpleegkundige bevoegd om zonder voorschrift van

een arts fysieke preventieve maatregelen te nemen. Hieronder wordt het gebruik van fixatie,

isolatie, beveiliging en toezicht verstaan. Voor het toedienen van dwangmedicatie is

daarentegen altijd een medisch voorschrift vereist (Vansweevelt & Dewallens, 2014).

Toch voldoen bovenstaande aanknopingspunten niet om het gebruik van dwangmaatregelen

wettelijk te rechtvaardigen. Een lagere rechtsnorm, zoals een Koninklijk Besluit, kan niet doen

Page 41: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

34

afwijken van een hogere wetsnorm, zoals de Wet Bescherming Persoon Geestesziekte die een

duidelijk verbod op dwangmaatregelen oplegt.

Buurlanden

Het juridische landschap in Europa vertoont aanzienlijke verschillen als het gaat om

dwangmaatregelen (Albrecht, 2016). Dit is een van de redenen waarom ook het patroon van

type en frequentie in het gebruik van dwangmaatregelen tussen landen erg varieert (Thomsen

et al., 2017; Gaebel et al., 2015; Szmukler, 2015; Raboch et al., 2010). Ook België en haar

buurlanden verschillen juridisch sterk in de regeling van dwangmaatregelen. Waar het België

bijna volledig ontbreekt aan een wettelijke regeling, met de uitzondering van de wet

bescherming persoon geesteszieke, hebben zowel Nederland, Duitsland, Frankrijk als het

Verenigd Koninkrijk sinds kort het gebruik van dwangmaatregelen wettelijk geregeld.

Nederland

In Nederland regelt de Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ)

niet alleen de gedwongen opname van psychiatrische patiënten, maar ook het gebruik van

dwangmaatregelen. Dit doet de wet in artikel 38c en 39. Zo stelt artikel 38c dat een gedwongen

behandeling mogelijk is wanneer het gevaar dat de psychische stoornis doet veroorzaken zonder

behandeling niet kan worden afgewend. In artikel 39 staat dat er enkel ‘middelen of

maatregelen’ mogen worden toegepast ter overbrugging van een acute crisissituatie.

Het Koninklijk Besluit Middelen en Maatregelen Bopz van 3 november 1993 verklaart verder

welke middelen en maatregelen onder artikel 39 vallen. “Als middelen en maatregelen, die

kunnen worden toegepast in gevallen als bedoeld in artikel 39, eerste lid, van de wet, worden

aangewezen: a. afzondering, waaronder wordt verstaan het voor verzorging, verpleging en

behandeling insluiten van een patiënt in een speciaal daarvoor bestemde eenpersoons kamer;

b. separatie, waaronder wordt verstaan het voor verzorging, verpleging en behandeling

Page 42: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

35

insluiten van een patiënt, niet zijnde een patiënt verblijvend in een verpleeginrichting, in een

speciaal daarvoor bestemde en door Onze minister als separeerverblijf goedgekeurde

afzonderlijke ruimte; c. fixatie, waaronder wordt verstaan het op enigerlei wijze beperken van

een patiënt in zijn bewegingsmogelijkheden; d. medicatie, waaronder wordt verstaan het aan

een patiënt toedienen van geneesmiddelen; e. toediening aan een patiënt van vocht of voeding”

(art.2 KB 3/11/1993). Verder bepaalt het KB dat dwangmaatregelen niet langer dan 7

opeenvolgende dagen mogen duren (art.3).

In 2020 wordt de wet BOPZ vervangen door twee nieuwe wetten, namelijk de wet verplichte

ggz en de wet zorg en dwang.

Frankrijk

De Franse ‘Code de la santé publique’ zet in het eerste hoofdstuk van Boek II, Deel 3 de rechten

van personen onder psychiatrische zorg uiteen. Hierin staat, onder andere, dat niemand zonder

zijn/haar toestemming onderworpen kan worden aan psychiatrische behandeling, tenzij deze

persoon de veiligheid van zichzelf of van anderen in het gedrang brengt (Art. L3211-1).

Vervolgens wordt ook de wettelijke regeling van de gedwongen opname, die erg gelijkaardig

is aan de Belgische, toegelicht. Sinds 2016 bevat de Franse gezondheidswetgeving, in

tegenstelling tot België, een regeling voor de maatregelen isolatie en fixatie. Artikel L3222-5-

1 stelt dat isolatie en fixatie steeds als laatste toevluchtsoord gezien moeten worden en dat zij

enkel gebruikt kunnen worden om directe of dreigende schade aan de patiënt of anderen te

voorkomen. De beslissing tot deze maatregel wordt genomen door een psychiater. Daarbij moet

het gebruik van deze maatregel strikt te worden opgevolgd. Zo moet er een register worden

bijgehouden waarin elk gebruik van isolatie en fixatie vermeld wordt. Dit register moet op vraag

voorgelegd kunnen worden aan de departementale commissie voor psychiatrische zorg, de

algemene controleur van plaatsen van vrijheidsberoving en aan parlementsleden. Daarbij dient

de psychiatrische instelling jaarlijks een verslag op stellen over de het gebruik van deze

Page 43: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

36

dwangmaatregelen, hun beleid hierrond en de evaluatie van de uitvoering. Dit verslag wordt

vervolgens voorgelegd aan een toezichtscommissie.

Verenigd Koninkrijk

In het Verenigd Koninkrijk geeft ‘The Mental Health Act’ (MHA) van 1983 de toestemming

om mensen met psychische stoornissen tegen hun wil te behandelen, zélfs wanneer ze

beschikken over de volledige capaciteit om keuzes te maken. Een patiënt die onder de MHA

gedwongen opgenomen is, kan behandeling niet weigeren, kan verplicht worden medicatie in

te nemen of ingespoten te krijgen en mag gefixeerd worden (Adshead & Davies, 2016).

Besluit

In tegenstelling tot onze buurlanden, is het gebruik van dwangmaatregelen in België niet

wettelijk geregeld, met de uitzondering van de wet betreffende de bescherming van de persoon

van de geesteszieke. Deze wet zet uiteen wanneer en hoe mensen gedwongen kunnen worden

opgenomen. De aanloop naar de gedwongen opname kan ofwel via de gewone procedure ofwel

de spoedprocedure verlopen. Hoewel deze laatste procedure ontstaan is als uitzondering, is deze

in praktijk de regel geworden. De vrederechter kan de gedwongen opname enkel bevelen

wanneer er sprake is van een psychische stoornis, een gevaar of bedreiging voor zichzelf of

anderen en wanneer er geen enkele andere gepaste behandeling mogelijk is. De gedwongen

opname begint steeds met de inobservatiestelling die kan verlengd worden met een verder

verblijf. Eventueel wordt ook overgegaan worden tot verplichte nazorg als voorbereiding op

het ontslag. De beslissing voor nazorg ligt volledig bij de arts-diensthoofd. Verder vallen

psychiatrische patiënten ook, zoals elke andere patiënt, onder de wet betreffende de rechten van

de patiënt. Hierin worden de basisrechten van elke patiënt uiteengezet.

Aangezien België deel uitmaakt van een aantal supranationale instituten, zoals de Europese

Unie en de Verenigde Naties, is het bijgevolg ook onderhevig aan diens wetgevingen.

Page 44: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

37

Dwangmaatregelen kunnen in strijd gezien worden met verschillende artikelen van zowel het

EVRM, De VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap als met de UN

Principles for Protection of Persons with Mental Illness. Daarnaast lijken dwangmaatregelen

ook in strijd te zijn met verschillende lokale wetten zoals art. 8 van de wet patiëntenrechten,

art.12 van de Belgische grondwet en zelfs met art.1 van de wet bescherming persoon

geesteszieke. Deze laatste wet, die wel de gedwongen opname regelt, verbiedt elke andere

vrijheidsbeperking.

Desondanks wordt het gebruik van dwangmaatregelen door sommigen gerechtvaardigd door

verschillende wettelijke aanknopingspunten. Zo worden het Koninklijk Besluit van 18 juli

1991, de ministeriële omzendbrief- Weckx van 24 oktober 1990, de erkenningsnormen voor

ziekenhuizen en de lijst van technische verpleegkundige verstrekkingen allemaal gezien als

vorm van legimitatie. Desalniettemin volstaan deze aanknopingspunten niet om het gebruik van

dwangmaatregelen wettelijk te rechtvaardigen. Een lagere rechtsnorm, zoals een Koninklijk

Besluit, kan niet doen afwijken van een hogere wetsnorm, zoals de Wet Bescherming Persoon

Geestesziekte die een duidelijk verbod op dwangmaatregelen oplegt.

Page 45: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

38

Hoofdstuk 3: Ethische Aspecten

In dit hoofdstuk wordt overlopen hoe dwangmaatregelen zich verhouden ten opzichte van de

verschillende ethische principes uit het principlisme. Daarnaast wordt het gebruik van dwang

ook vergeleken met de concepten informed consent, herstel en discriminatie.

De laatste decennia worden er steeds meer ethische bezorgdheden over de psychiatrie

uitgesproken, in het bijzonder roept het gebruik van dwangmaatregelen een aantal ethische

vragen op. Vooral de afweging tussen de autonomie van de patiënt en de noodzaak om de

patiënt te beschermen zorgt voor een ethisch dilemma (van den Hooff, 2015; Schermer, 2003).

Hoewel de literatuur zich voornamelijk focust op het gebruik van de meest gekende

dwangmaatregelen (fixatie, seclusie, dwangmedicatie), wordt er ook gebruik gemaakt van

drang en subtiele vormen van dwang (supra). Echter, “zonder dat daarvoor duidelijke

richtlijnen en een heldere ethische legitimering bestaan. Deze vormen van ingrijpen roepen dan

ook ethische vragen op” (Schermer, 2013, p.1).

Principlisme

Vandaag de dag is het zogenaamde principlisme een van de dominante stromingen binnen de

medische ethiek (Roberts, 2004). Deze stroming bestudeerd ethische problemen aan de hand

van 4 morele principes. Deze zijn; respect voor autonomie, rechtvaardigheid (justice),

beneficence (voordelig) en nonmaleficence (niet schadelijk). Aan de hand van deze principes

kunnen geestelijke gezondheidswerkers ethische dilemma’s identificeren, analyseren en

oplossen (Gillon, 2015; Roberts, 2004; Rushforth, 2014; Adshead & Davies, 2016). Als men

dat doet blijkt dat verschillende van deze ethische principes een obstakel vormen voor het

gebruik van dwangmaatregelen.

Page 46: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

39

Paternalisme vs. Autonomie

Een van deze obstakels betreft het ethische conflict tussen paternalisme en autonomie.

Paternalisme is volgens Roberts (2004) het beperken van de vrijheid en/of

verantwoordelijkheden van ondergeschikten of afhankelijken door iemand in een

machtspositie. In dat opzicht kan gesteld worden dat de psychiatrie een erg paternalistische

instelling is. Vooral het gebruik van dwangmaatregelen kan gezien worden als paternalistisch

aangezien dit wel degelijk de patiënt, die grotendeels afhankelijk is van de zorgverleners, zijn

vrijheid beperkt (Roberts, 2004; Schermer, 2003).

Paternalisme roept ethische bezwaren op omdat het in strijd is met het ethisch principe van

autonomie. Volgens dit principe moet ieders keuze gerespecteerd worden en mag men niet

beïnvloed of gedwongen worden om hiervan af te zien. Autonomie gaat dus met andere

woorden over de vrijheid om je eigen leven te bepalen en deze vrijheid wordt weg genomen

door paternalisme. Respect voor de autonomie van een persoon is vandaag de dag een van de

belangrijkste principes binnen de medische ethiek, en in de Westerse samenleving in het

algemeen. De vraag is dan ook waar de grens van het recht op autonomie ligt. Hebben mensen

het recht om zichzelf te schaden zonder dat hierin wordt tussengekomen? Hiermee bevindt de

dwangmaatregelenkwestie zich tussen dezelfde controversiële onderwerpen als abortus en

euthanasie (Adhead & Davies, 2016; Roberts, 2004; Prinsen & Van Delden, 2009; Newton-

Howes & Mullen, 2011; Johansson & Lundman, 2002; Hoekstra et al., 2004).

Handelingen die in strijd zijn met de autonomie van een persoon vereisen steeds een ethische

rechtvaardiging (Roberts, 2004). Die rechtvaardiging wordt meestal gevonden in het concept

van ‘geestesziekte’ (Roberts, 2004). Het staat namelijk vast dat psychische stoornissen de

capaciteit tot het maken van autonome beslissingen acuut, chronisch, kort- of langdurig kunnen

verstoren. Zo kunnen hallucinaties, waanideeën, angsten, depressie, een gebrek aan ziekte-

inzicht, etc., het vermogen om zelfstandig en verantwoordelijk te handelen sterk beperken. In

Page 47: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

40

dat opzicht kan het nodig zijn om verantwoordelijk te handelen in plaats van de patiënten en

dus door middel van paternalisme (Schermer, 2003; Roberts, 2004; Adshead & Davies, 2016).

Volgens Adshead en Davies (2016) is het zelfs de taak van de psychiater om de patiënt te helpen

zijn autonomie opnieuw uit te oefenen. Om dat te bereiken kan het nodig zijn dat de psychiater

deze autonomie even overneemt wanneer de patiënt niet in staat is om verantwoordelijke keuzes

te maken. Volgens Verbrugghe et al. (2008) bestaat de ideale balans tussen paternalisme en

autonomie uit de minst mogelijke dwang met de best mogelijk klinische uitkomst en het hoogste

niveau van patiënttevredenheid.

Beneficence en nonmaleficence

Desalniettemin, is het argument van geestesziekte op zich niet voldoende om paternalisme te

verantwoorden. Een paternalistische handeling moet namelijk ook steeds in het belang van de

patiënt (beneficent) en niet schadelijk (nonmaleficent) zijn. Dit wilt zeggen dat ze steeds goed

moet doen en dient om schade te voorkomen (Rushforth, 2014; Roberts, 2004). Aangezien

dwangmaatregelen, hoewel paternalistisch, steeds dienen om schade te voorkomen en

psychische onrust te verzachten, kunnen zij zowel als beneficent als nonmaleficent beschouwd

worden. Prinsen en Van Delden (2009) zijn het hiermee eens, en argumenteren dat

“‘Interventions in care can be shown to be in the interest of patients, that is they can be seen as

interventions for attaining autonomy instead of threatening autonomy’. So it can be argued that

to avoid self-destructive behaviour sometimes coercive measures can be necessary to foster or

to regain autonomy” (p.70). Kortom, het gebruik van dwangmaatregelen kan ethisch worden

gerechtvaardigd door aan te brengen dat een psychische stoornis de autonomie belemmert en

omdat zij gehanteerd worden om goed te doen en schade te verhinderen (Roberts, 2004).

Page 48: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

41

4

Daartegenover kan worden aangehaald dat het ondergaan van een dwangmaatregel gepaard gaat

met de nodige spanningen. In dit opzicht kunnen dwangmaatregelen wél als maleficent of

schadelijk gezien worden. Volgens Adshead en Davies (2016) is “any intervention that causes

distress morally questionable because it causes harm, particularly because such patients are

vulnerable and demand extra protection” (p.74). Hierbij argumenteren zij niet alleen dat de

bijkomende onrust schadelijk kan zijn, maar ook dat wanneer patiënten dwang ondergaan dit

een inbreuk betekent op, onder andere, hun recht op keuzevrijheid en autonomie. Wanneer

mensen deze essentiële capaciteiten worden ontnomen kunnen zij zich vernederd, beschaamd

en minderwaardig voelen. Op die manier is de ervaring van dwangmaatregelen schadelijk voor

het zelfbeeld en hebben zij een langdurige impact op het leven van mensen (Adshead & Davies,

2016). Vanuit dat standpunt is dwang dus niet ethisch te rechtvaardigen en is, met andere

woorden, dus ethisch onverantwoord.

Sibitz et al. (2011) concluderen dat de ethische verantwoording van dwangmaatregelen

voornamelijk afhangt van het resultaat. Kortom hangt het ervan af of de goede uitkomsten

zwaarder doorwegen dan de schadelijke. Dit wil ook zeggen dat de percepties en ervaringen

van de personen die dwang ondergaan een belangrijke rol spelen in de, al dan niet, ethische

rechtvaardiging van dwangmaatregelen (Sibitz et al., 2011).

4 Roberts, 2004, figuur 3 p. 584

PATERNALISME AUTONOMIE

BENEFICENCE & GEESTESZIEKTE

NONMALEFICENCE

Page 49: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

42

Informed consent

Gelijkaardig aan het principe van autonomie is het principe van geïnformeerde toestemming.

Een principe dat ook wettelijk is vastgelegd. Binnen de geneeskunde, waaronder de psychiatrie

valt, is het een essentieel principe dat dokters de geïnformeerde toestemming van hun patiënten

verkrijgen. In geval van weigering moeten zij deze keuze respecteren en mogen zij hierin niet

(dwingend) tussenkomen (Adshead & Davies, 2016). Doen zij dit wel, dan schenden zij de

integriteit van de patiënt. Zo stellen Johansson en Lundman (2002) dat “one of the main

problems in compulsory care is how to handle the intrusion on the patient’s autonomy without

violating his/her integrity” (p.640). Autonomie, integriteit en toestemming zijn met elkaar

verbonden en maken elk een deel uit van de medische ethiek. Zonder toestemming wordt zowel

de autonomie als de integriteit van de patiënt geschonden (Johansson & Lundman, 2002).

Herstel

Sommigen beweren dat dwang rechtstreeks ingaat tegen het idee van genezing, “that no one

can be healed without their cooperation and against their will” (Adshead & Davies, 2016, p.

75). Zo menen zowel Newton-Howes & Mullen (2011) als Bonner et al. (2002) dat sommige

mensen geen behandeling zoeken omdat ze bang zijn om gedwongen te worden en gedurende

lange perioden onvrijwillig behandeld te worden. Ook Van Der Laan et al. (2016) oordelen dat

het ingrijpen onder dwang haaks staat op het uiteindelijke doel van de psychiatrische

behandeling, namelijk het terugkeren naar de grootst mogelijke mate van autonomie.

Adshead en Davies (2016) zijn het hier echter niet volledig mee eens. Zij voeren aan dat veel

patiënten met medische aandoeningen genezen zonder dat hiervoor hun actieve co-operatie

nodig is. Terughoudendheid en ambivalentie jegens behandeling zijn niet ongebruikelijk binnen

de geneeskunde en komen niet enkel voor bij psychiatrische patiënten. Hoewel een absolute

weigering om mee te werken waarschijnlijk een rem zet op het herstel, weten de meeste ervaren

zorgprofessionals dat een dergelijke houding in de loop van de tijd kan veranderen. Deze

Page 50: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

43

weigering geeft een zeer begrijpelijke angst of angst voor hun situatie weer (Adshead & Davies,

2016).

Discriminatie

Tot slot kan het gebruik van dwangmaatregelen ook als een vorm van discriminatie gezien

worden tegenover psychiatrische patiënten. De autonomie van personen met een psychische

stoornis wordt namelijk niet op dezelfde manier gerespecteerd als in de rest van de geneeskunde

(Szmukler, 2015). Szmukler (2015) argumenteert zo dat er veel gevaarlijkere mensen

rondlopen, zonder psychische stoornis, die niet aan dwang worden onderworpen. Hij pleit dan

ook voor ofwél een generieke wetgeving waarbij dwangmaatregelen kunnen worden toegepast

op alle mensen die een bedreiging vormen voor zichzelf of anderen, ongeacht het hebben van

een psychische stoornis, ofwél dat dwangmaatregelen op niemand toegepast mogen worden.

Besluit

Dwangmaatregelen roepen een aantal ethische vragen op met betrekking tot de vier principes

van het principlisme. Zo is het gebruik van dwangmaatregelen paternalistisch en bijgevolg in

strijd met het principe van autonomie. De schending van dit ethische principe wordt door

sommigen verantwoord door het concept ‘geestesziekte’ (Roberts, 2004). Zij stellen dat een

psychische stoornis de capaciteit tot autonomie verstoort en dat het daarom soms nodig is om

in de plaats van de patiënt op te treden, zelfs als dit paternalistisch is (Schermer, 2003; Roberts,

2004; Adshead & Davies, 2016). Het argument van geestesziekte is echter niet voldoende om

paternalisme te verantwoorden. Paternalistische daden dienen namelijk ook steeds in het belang

van de patiënt (beneficent) en niet schadelijk (nonmaleficent) te zijn (Rushforth, 2014; Roberts,

2004). Vermits dwangmaatregelen in de eerste plaats gebruikt worden om schade te voorkomen

kunnen zij als beneficent en nonmaleficent gezien worden. Maar aan de andere kant wordt ook

Page 51: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

44

geargumenteerd dat dwangmaatregelen gepaard gaan met spanningen en stress en in dit opzicht

dus wel schadelijk (maleficent) zijn.

Kortom, de concepten van beneficence en nonmaleficence kunnen zowel gebruikt worden om

het gebruik van paternalistische dwangmaatregelen te rechtvaardigen, als om deze te

veroordelen. Sibitz et al. (2011) concluderen dat de ethische verantwoording van

dwangmaatregelen voornamelijk afhangt van het resultaat, namelijk of de voordelen zwaarder

doorwegen dan de nadelen. Zij stellen derhalve dat de percepties en ervaringen van patiënten

met dwang een grote rol spelen in de ethische rechtvaardiging van dwangmaatregelen.

Verder kunnen dwangmaatregelen ook in strijd gezien worden met andere belangrijke principes

uit de medische ethiek. Zoals het principe van ‘informed consent’. Dit beginsel stelt dat artsen

steeds de geïnformeerde toestemming van hun patiënten moeten krijgen. Dit wil ook zeggen

dat een weigering tot behandeling steevast gerespecteerd moet worden (Adshead & Davies,

2016). Wanneer artsen toch dwingend tussenkomen, betekent dit niet alleen een schending van

informed consent, maar ook een schending van de integriteit en autonomie van de patiënt omdat

autonomie, integriteit en toestemming onderling met elkaar verbonden zijn binnen de medische

ethiek (Johansson & Lundman, 2002).

Sommige onderzoekers beweren ook dat dwang niet samengaat met herstel. Daartegen voeren

Adshead & Davies (2016) aan dat terughoudendheid ten aanzien van behandeling voorkomt in

alle takken van de geneeskunde en dat coöperatie niet noodzakelijk is voor genezing.

Tot slot kan het gebruik van dwang ook als een vorm van discriminatie gezien worden

tegenover psychiatrische patiënten, omdat de psychiatrie de enige medische discipline is waar

dwangmaatregelen gebruikt worden (Szmukler, 2015).

Page 52: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

45

Hoofdstuk 4: Literatuuroverzicht

In dit hoofdstuk wordt overlopen wat er reeds uit empirisch onderzoek naar voren is gekomen

over de ervaring van dwangmaatregelen bij psychiatrische patiënten.

Zoals al in de inleiding gezegd werd, is het onderzoek naar de ervaring van patiënten met

dwangmaatregelen sinds de jaren zeventig steeds meer toegenomen (Soininen et al., 2016).

Zowel kwantitatief als kwalitatief onderzoek rapporteerde hierover reeds erg uiteenlopende

resultaten. Hierbij werd er echter vaak gefocust op slechts één type dwangmaatregel.

Zo hebben verschillende auteurs onderzoek gevoerd naar de ervaring van patiënten met isolatie

(Tooke & Brown, 1992; Legris et al., 1999; Exworthy et al., 2001; Meehan et al., 2000; Meehan

et al., 2004; Holmes et al., 2004; Faschingbauer et al., 2013; Ezeobele et al., 2014; Hoekstra &

Jansen, 2014). Anderen hebben dan weer enkel de patiënt-ervaring met fixatie onderzocht

(Bonner et al., 2002; Wynn, 2004; Chien et al., 2005; Beghi et al., 2013). Ook de gedwongen

opname is reeds meermaals onderzocht (Johansson & Lundman, 2002; Swartz et al., 2004;

Hughes et al., 2009; O’Donoghue et al., 2010; Katsakou & Priebe, 2007; Katsakou et al., 2012).

Het grootste deel van het bestaand onderzoek betreft echter een (beperkte) focus op

verschillende dwangmaatregelen samen (Naber et al., 1996; Olofsson & Norberg, 2001; Swartz

et al., 2003; Frueh et al., 2005; Salize & Dressing, 2005; Kuosmanen et al., 2007; Veltkamp et

al., 2008; Sibitz et al., 2011; Haw et al., 2011; Dack et al., 2012; Bowers et al., 2012; Georgieva

et al., 2013; Larsen & Terkelsen, 2014; Van Der Laan et al., 2016; Mielau et al., 2016; Tingleff

et al., 2017).

Een genuanceerd beeld

Hoewel het merendeel van de onderzoeken hoofdzakelijk negatieve ervaringen beschrijft,

wordt de laatste jaren meer nuance aangebracht doordat verscheidene studies ook positieve

ervaringen vaststellen (Tingleff et al., 2017). Zo blijkt bijvoorbeeld uit de internationale

Page 53: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

46

literatuurstudie van Prinsen en Van Delden (2009), waarin ze nagingen of de afschaffing van

isolatie verantwoord zou zijn, dat isolatie zowel positief als negatief wordt ervaren door

patiënten. Zij gaven aan dat, hoewel de literatuur overwegend kennisgeeft van negatieve

isolatie-ervaringen, verschillende artikels rapporteren dat isolatie ook een therapeutisch effect

kan hebben. Ook Chien et al. (2005) constateerden zowel positieve als negatieve opvattingen

over het gebruik van fixatie bij Chinese patiënten. Daarnaast ondervonden Hughes et al. (2009)

dat ook de meningen van respondenten over dwangmedicatie erg uiteenlopend zijn.

Johansson & Lundman (2002) rapporteren in hun Zweeds onderzoek naar de ervaring van

gedwongen opname, enerzijds negatieve ervaringen, maar anderzijds ook positieve ervaringen.

Zij concludeerden dat de gedwongen opname een “balancing act between good opportunities

and great losses” is (p. 639). Ook Olofsson & Norberg (2001), karsakou et al. (2012), Ezeobele

et al. (2014) en Van den Hooff (2015) meldden dat sommige patiënten positief staan tegenover

dwangmaatregelen, terwijl anderen het een negatieve ervaring vinden.

Larsen en Terkelsen (2014) vonden, in hun kwalitatief onderzoek naar de perspectieven van

verpleging en patiënten op dwang in Noorwegen, dat patiënten het eens zijn met het gebruik

van dwangmaatregelen wanneer zaken te chaotisch worden maar dat ze vinden dat deze te lang

duren. De meeste respondenten vonden het gebruik van dwang dus wel nodig, maar ervaarden

het toch als negatief. Over het algemeen kan dus gezegd worden dat dwangmaatregelen zowel

positieve als negatieve aspecten hebben.

Verder toont ook het Oostenrijks onderzoek van Sibitz et al. (2011), naar de impact van

dwangmaatregelen op het leven van patiënten, aan dat dwangmaatregelen erg verschillend

ervaren worden. Sommige patiënten accepteren de ene dwangmaatregel, maar de andere niet.

Dit wijst erop dat er onder de patiënten erg diverse perspectieven op dwangmaatregelen bestaan.

Tot slot concluderen ook Dack et al. (2012) dat patiënten een afzonderlijke houding ten opzichte

van elke dwangmaatregel hebben in plaats van een algemene houding.

Page 54: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

47

Tijd

Verschillende auteurs reiken verklaringen aan voor deze uiteenlopende patiënten-ervaringen.

Tijd speelt hier, onder andere, een grote rol in. Hoekstra en Jansen (2014) vonden in hun

onderzoek dat vooral patiënten wiens ervaring al geruime tijd geleden plaatsvond, positieve

ervaringen benoemen. Dit duidt op het gegeven dat het even duurt vooraleer patiënten voorbij

de negatieve aspecten kunnen kijken; “It is hard to come to terms with the seclusion

experience” (p.281).

Ook Hughes et al. (2009) stellen dat de houding van de meerderheid van de patiënten positiever

werd na ontslag. Het duurt met andere woorden even vooraleer patiënten de voordelen en

noodzaak van dwangmaatregelen gaan inzien. Hoe langer het geleden is, hoe positiever de

evaluatie. Dat wordt ook bevestigd door Prinsen & Van Delden (2009) en Johanssen &

Lundman (2002) dat positieve aspecten voornamelijk pas een aanzienlijke tijd na de laatste

gebeurtenis ingezien worden en ervaringen met der tijd positiever worden.

Ziekte-inzicht

Andere onderzoekers stellen dan weer dat vooral ziekte-inzicht een belangrijke factor bij in de

evaluatie van dwangmaatregelen. O’Donoghue et al. (2010) vonden in hun onderzoek naar de

ervaring met gedwongen opname bij Ierse patiënten dat de meerderheid van de respondenten

die positief tegenover hun ervaring staat, ook meer ziekte-inzicht heeft. Ook Haw et al. (2011)

en Ezeobele et al. (2014) rapporteerden dat een beter ziekte-inzicht samengaat met positievere

ervaringen van dwang. Tot slot, stellen Veltkamp et al. (2008) dat de patiënten die in retrospect

begrijpen waarom de maatregel noodzakelijk was uiteindelijk ook positievere opvattingen over

de maatregel hebben.

Personeel

Page 55: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

48

Ook het GGZ-personeel kan de ervaring beïnvloeden. Uit het onderzoek van Chien et al. (2005)

blijkt dat de percepties van patiënten over het gebruik van fixatie gelinkt zijn aan de houding

en het gedrag van het personeel gedurende de interventie. Daarnaast worden percepties ook

beïnvloed door de duur van de maatregel, de diagnose en de mentale staat van de respondenten.

Szmukler (2015) stelt dat het gevoel van dwang minder aanwezig is wanneer er een goede

relatie met de verpleging is en wanneer de patiënten het gevoel hebben dat ze gehoord worden.

En ook Katsakou & Priebe (2007) en Chien et al. (2005) concluderen dat wanneer patiënten het

gevoel hebben dat de hulpverleners echt om hen geven en bereid zijn om hulp en troost te

bieden, dwangmaatregelen ook minder negatief geëvalueerd worden. “Patients place great

significance on the professionals’ ability and willingness to interact and communicate

respectfully with them, and this has a significant impact on whether patients associate situations

before, during and after coercion with either positive or negative impacts” (Tingleff et al., 2017,

p.693). Ook Van den Hooff stelt vast dat patiënten dwangmaatregelen positief evalueren

wanneer ze het gevoel hadden dat ze gezien, gehoord, behoed en gerespecteerd werden. Zij

concludeerden dat patiënten voornamelijk het gevoel willen hebben dat ze veilig zijn,

beschermd worden en dat voor hen gezorgd wordt.

Daarentegen kan het gedrag en de houding van het personeel ook bijdragen tot een negatieve

ervaring. Een gebrek aan bezorgdheid, empathie en informatie zorgt ervoor dat de patiënten

zich machteloos en gefrustreerd voelen (Chien et al., 2005).

Verder is ook de manier waarop de dwangmaatregelen worden uitgeoefend, bepalend voor de

manier waarop het wordt ervaren (Brown & Tooke, 1992). Sibitz et al. (2011) stelden vast dat

de meeste respondenten, zich ernstige vragen stelden bij de manier waarop dwangmaatregelen

werden toegepast. De bevraagde patiënten vonden dat de toepassing van de meeste

dwangmaatregelen van slechte kwaliteit is, schade veroorzaakt, respectloos is en voor

verbetering vatbaar is.

Page 56: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

49

Procedurele rechtvaardigheid

Ten slotte stellen Johansson & Lundman (2002) dat de ervaring van dwang veel te maken met

het gevoel van procedurele rechtvaardigheid.

Negatieve aspecten

Niettegenstaande de rapportage van positieve aspecten, worden toch voornamelijk negatieve

ervaringen beschreven. Holmes et al. (2004) suggereren zelfs dat de voordelen van dwang niet

opwegen tegen de vele nadelen. Tingleff et al. (2017) vonden in hun systematic review dat de

meerderheid van de patiënten dwangmaatregelen als negatief beschouwden. Ook de

Nederlandse onderzoekers Hoekstra et al. (2014) vonden dat het merendeel van de

afzonderingservaringen eerder negatief zijn. Dezelfde conclusie werd getrokken door zowel

Bowers et al. (2007) als Ezeobele et al. (2014).

Daarnaast beschreef ook in de Chinese studie van Chien et al. (2005) een groot deel van de

respondenten fixatie als een louter negatieve en niet therapeutisch interventie. Dit gold in het

bijzonder voor patiënten die gedurende een langere periode gefixeerd werden en weinig ziekte-

inzicht hebben. Ook in het onderzoek van Meehan et al. (2004) beschreef de helft van de

patiënten isolatie als niet-therapeutisch. Een derde van de respondenten meldde hierover dat

isolatie hen niet tot rust bracht en twee-derde beweerde dat ze zich er nooit beter door voelden.

Insgelijks beschreven respondenten in de studie van Sibitz et al. (2011) dwang als nuttig, noch

noodzakelijk. Het gebruik van dwangmaatregelen werd gezien als een mislukking om het echte

probleem adequaat te identificeren en aan te pakken. Sommigen vinden dat dwangmaatregelen

niet helpen om een crisis op te lossen en zelfs de situatie alleen maar erger maakt.

Emoties

Negatieve emoties die vaak gerapporteerd worden met betrekking tot dwangmaatregelen zijn

(doods)angst, woede, haat, hulpeloosheid, bezorgdheid, frustratie, eenzaamheid, stress, paniek,

Page 57: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

50

benauwdheid, vijandigheid, verdriet, ellende, afwijzing, verwarring, verwaarlozing, verraad,

schuld en schaamte (Faschingbauer et al., 2013; Bowers et al., 2012; Dack et al., 2012; Meehan

et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al. 2004; Wynn, 2004; Hoekstra et al., 2004; Tooke

& Brown, 1992; Legris et al., 1999, Johansson & Lundman, 2002; Naber et al., 1996; Bonner

et al., 2002; Haw et al., 2011)

Daarnaast hebben de meeste negatieve ervaringen ook steeds te maken met machteloosheid en

vernedering (Haw et al., 2011; Van den Hooff, 2015; Naber et al., 1996; Legris et al., 1999;

Meehan et al., 2000, 2004; Ezeobele et al., 2014). Respondenten voelen zich machteloos omdat

ze het niet begrepen, zich niet gehoord, genegeerd en in de steek gelaten voelden (Bonner et

al., 2002; Van den Hooff, 2015; Naber et al., 1996; Olofsson & norberg, 2001; Johansson &

Lundman, 2002; Faschingbauer, 2013; Hughes et al., 2009; Ezeobele et al., 2014). Daarnaast

voelen ze zich ook hulpeloos en onzeker. Vernedering heeft dan weer voornamelijk te maken

met het gevoel minderwaardig behandeld te worden (Van den Hooff, 2015).

“Patients have reported they felt powerless and that they were being subjected to punishment

rather than to treatment” (Soininen et al., 2016, p.258). Ook verscheidene andere auteurs

melden dat het gebruik van dwangmaatregelen door patiënten soms als punitief wordt ervaren

(Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al., 2004; Olofsson

& Norberg, 2001; Kuosmanen et al., 2007). Faschingbauer et al. (2013) stellen dat “some

patients perceived that they did not need seclusion and felt this was used as punishment” (p.36).

Pijnlijk

Haw et al. (2011) bevonden in hun mixed methods-onderzoek naar de ervaring van patiënten

met dwang in het Verenigd Koninkrijk, dat fixatie niet alleen erg oncomfortabel, maar ook

pijnlijk kan zijn. Verschillende patiënten spreken ook over doodsangsten gedurende deze

ervaring. Daarnaast werd isolatie door de respondenten vergeleken met een gevangenisstraf en

Page 58: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

51

beschreven als een koude, eenzame en claustrofobische ervaring. Verder wordt de verplichte

ontkleding bij afzondering als vernederend en beschamend ervaren.

Fixatie en medicatie worden gelijkaardig ervaren. Beiden zijn erg pijnlijk en roepen

bezorgdheden over de gezondheid op. Zo zorgt fixatie voor een moeilijke ademhaling en

kunnen dwanginspuitingen een soort van verlamming veroorzaken. Fixatie, medicatie en

isolatie worden alle drie als vernederend ervaren, waarbij de respondenten zich behandeld

voelen als dieren of criminelen (Haw et al., 2011).

Ook hughes et al. (2009) meldden dat de meerderheid van de deelnemers ook de bijwerkingen

van dwangmedicatie als angstaanjagend en pijnlijk beschreven. Sommige bijwerkingen werden

zelfs als levensbedreigend ervaren.

Minderwaardig

Newton-Howes & Mullen (2011) vermelden dat dwang door patiënten als onmenselijk ervaren

wordt. Ook de respondenten in de studie van Olofsson & Norberg (2001) hadden het gevoel dat

ze minderwaardig waren. Daarnaast vonden Katsakou en Priebe (2007) in hun systematic

review naar de verschillende aspecten van de ervaring van dwang, dat verschillende negatieve

emotionele responsen leidden tot het gevoel van minderwaarde. Zij concludeerden dat dwang

kan leiden tot een laag zelfbeeld. Ook Sibitz et al. (2011) vonden dat de ervaring van dwang

een schadelijk effect heeft op het zelfbeeld en -vertrouwen. Hughes et al. (2009) stellen vast dat

genegeerd worden en het gebruik van fysieke beperkingen leiden tot een verlies van

waardigheid en zelfrespect.

Verwaarlozing

Faschingbauer et al. (2013) beschrijven dat een groot deel van de patiënten het gevoel had dat

het personeel nooit kwam kijken terwijl ze in de isolatiekamer zaten. Verschillende patiënten

beschreven dat ze, onder andere, geen water kregen, het koud hadden en niet naar de wc konden

Page 59: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

52

gaan. Een patiënt spreekt hierbij zelfs over verwaarlozing tot op het punt van incontinentie. Ook

Soininen et al. (2016) geven aan dat patiënten erg veel problemen ervaren met betrekking tot

hun basisbehoeften.

Traumatisch

Verschillende onderzoekers stellen ook vast dat dwangmaatregelen kunnen leiden tot

traumatisering. Uit de resultaten van het Amerikaans, kwantitatief onderzoek van Frueh et al.

(2005) blijkt dat een psychiatrische opname gepaard gaat met hoge percentages van

gerapporteerd trauma. In de studie werden, onder andere, het aanschouwen van traumatische

gebeurtenissen, de aanwezigheid van angstaanjagende of gewelddadige patiënten en

confrontatie met dwangmaatregelen als potentieel traumatiserende ervaringen aangeduid. Ook

Holmes et al. (2004), Bonner et al. (2002) en Hughes et al. (2009) geven aan dat het ondergaan

van dwang traumatisch kan zijn. In de studie van Sibitz et al. (2011) wilden een aantal

respondenten, ondanks hun deelname aan het onderzoek, niet aan de ervaring herinnerd worden

en waren ze erg terughoudend in het beschrijven van de gebeurtenis omherinneringen te

vermijden.

Personeel

Zoals hierboven al vermeld werd, heeft het personeel een belangrijke invloed op de ervaring

van de patiënt. Tingleff et al. (2017) stellen vast dat patiënten het gedrag van de verpleging als

vernederend en respectloos ervaren en dat ze vinden dat het personeel over het algemeen niet

luistert en slechte communicatievaardigheden vertoont. In de studie van Ezeobele et al. (2014)

beschrijven respondenten dat het personeel een gebrek aan empathie heeft en zelfs gemeen is.

Ook in de studie van Olofsson & Norberg (2001) hadden patiënten het gevoel dat de verpleging

niet de tijd nam om naar hen te luisteren of te praten, maar in plaats daarvan meteen naar

dwangmedicatie greep.

Page 60: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

53

Wynn (2004) constateerde dat dwang een negatieve impact heeft op de therapeutische relatie

tussen patiënt en verpleging en dat het kan leiden tot een wantrouwen in de GGZ. Insgelijks

stellen Ezeobele et al. (2014) dat patiënten vaak wrok koesteren tegenover het personeel

omwille van dwangmaatregelen. Dit verzwakt niet alleen de therapeutische band, maar heeft

daarbij ook een negatief effect op therapietrouw en de visie op de GGZ (Ezeobele et al., 2014;

Haw et al., 2011). Hoekstra et al. (2004) bevonden dat wanneer patiënten het gevoel hebben dat

ze tijdens hun afzondering op een onrechtvaardige wijze zijn behandeld, of wanneer

afzondering een dagelijkse bedreiging blijft, dit een negatief effect heeft op de relaties met

zorgverleners. Ook Faschingbauer et al. (2013), Larsen & Terkelsen (2014) en Haw et al. (2011)

stellen vast dat dwangmaatregelen slecht is voor de patiënt-verpleging relatie.

Gebrek aan informatie

Een groot deel van deze negatieve ervaringen heeft te maken met een gebrek aan informatie

over de dwangmaatregelen en onbegrip over de reden voor de maatregel (Prinsen & Van

Delden, 2009; Völlm & Nedopil, 2016). Meehan et al. (2004) zeggen dat een gebrek aan

duidelijke communicatie over het proces, evenals inconsistenties in de implementatie, de

negatieve emotionele impact versterken. Ook Sibitz et al. (2011) rapporteerden dat “lack of

information about what was to happen next, and the lack of a clear rationale for treatment as

well as coercive measures contributed to increased anxiety and sometimes a worsening of

psychotic experiences” (p.241). Daarnaast beschrijven ook Olofsson & Norberg (2001),

Johanson & lundman (2002), Van den Hooff (2015) en Ezeobele et al. (2014) dat patiënten het

hinderlijk vinden om geen informatie te krijgen over wat er gebeurt en niet te weten waarom

dwang wordt gebruikt.

Page 61: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

54

Positieve aspecten

Ondanks bovenstaande negatieve aspecten, kunnen dwangmaatregelen ook als positief worden

ervaren. Zo vonden verschillende onderzoeken dat respondenten soms achter het gebruik van

dwangmaatregelen staan (Borgeat & Zullino, 2004). In de Amerikaanse studie van Swartz et

al. (2004) vond 62% van de respondenten dwangmaatregelen effectief en 55% vond het gebruik

ook gepast. Insgelijks vond de helft van de bevraagde patiënten in de studie van Haw et al.

(2011) dat de ervaren dwangmaatregel nodig was; “In this study, 54% participants thought they

should have been restrained and 56 % thought they should have been secluded during the last

episode of coercive treatment” (p.581). Volgens Sibitz et al. (2011) gaven sommige patiënten

aan dat dwangmaatregelen nodig zijn voor de eigen veiligheid en die van anderen. Hierbij werd

de behoefte voor de dwangmaatregel meestal niet erkend op het moment dat het plaatsvond,

maar wel in retrospect. Achteraf gezien concludeerden ze dat ze geen controle hadden over hun

gedrag en/of destructief gedrag vertoonden (Sibitz et al., 2011). Ook uit de studies van Salize

e& Dressing (2005), Olofsson & Norberg (2001), Holmes et al. (2004) en Kastakou & Priebe

(2007) blijkt dat sommige patiënten dwang wel degelijk als noodzakelijk en gepast

beschouwen.

Verder schrijven patiënten ook positieve aspecten toe aan dwangmaatregelen. Zo constateerden

Haw et al. (2011) dat isolatie een schuilplaats geeft, dat fixatie schade voorkomt en dat

medicatie een kalmerend effect heeft. Isolatie laat ook toe om te reflecteren over wat er gebeurd

is en om een les te halen uit de ervaring.

Prinsen en Van Delden (2009) stellen daarnaast vast dat isolatie ervoor zorgt dat patiënten kalm

worden door een vermindering van omgevingsprikkels. Bovendien blijkt afzondering ook een

effectieve manier te zijn om verwondingen te voorkomen en onrust te verminderen. Kuosmanen

et al. (2007) concluderen eveneens dat isolatie een therapeutische waarde heeft omdat het

schade voorkomt en onrust verminderd door een afname aan prikkels. Chien et al. (2005) menen

Page 62: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

55

dat ook fixatie door een groot deel van de respondenten als therapeutisch en positief beschreven

wordt. Het zorgzame gedrag van de verpleging, het gevoel van veiligheid en fysieke

bescherming speelden hierbij een belangrijke rol.

Verschillende andere auteurs rapporteren ook over het gevoel van veiligheid dat

dwangmaatregelen kunnen geven (Sibitz et al., 2011; Ezeobele et al., 2014; Meehan et al.,

2004). Olofsson & Norberg (2001) stelden vast dat dwang patiënten een gevoel van veiligheid

gaf. Zij rapporteerden net als Meehan et al. (2004) dat verschillende patiënten zelf vragen naar

de isolatiekamer om te kalmeren of om zich veilig te voelen.

Verder stellen Katsakou & priebe (2007) melden dat dwangmaatregelen ook kunnen leiden tot

positieve behandelingsuitkomsten. Zij stelden vast dat voor sommige respondenten de

gedwongen opname een stap in de richting van zelfbewustzijn en zelfreflectie kan zijn. Ook

Sibitz et al. (2011) rapporteren positieve levensveranderingen na de ervaring van

dwangmaatregelen. Zo zorgt het er, onder andere, voor dat verschillende respondenten hun

ziekte serieuzer zijn gaan nemen.

Herstel

Verschillende auteurs beweren dan weer dat dwangmaatregelen het herstel belemmeren. Zo

vonden Swartz et al. (2003) dat patiënten met een voorgeschiedenis van gedwongen opnames

significant geremder zijn bij het zoeken naar hulp omwille van de angst voor dwang. Ook

Bonner et al. (2002) constateren dat afzondering een angstaanjagende ervaring is en dat

patiënten hierdoor gereserveerder kunnen worden om hulp te zoeken, uit angst voor het ervaren

van afzondering. Een aantal respondenten was ook bang om gefixeerd te worden. Omwille van

deze angst vermeden zij hulp waardoor hun situatie verslechterde en hun angst om gefixeerd te

worden net werkelijkheid werd.

Page 63: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

56

Hoewel een derde van de respondenten in de studie van Hughes et al. (2009) zich tijdens de

gedwongen opname ondersteund voelde en zo in staat was om aan het herstelproces te

beginnen, ervoer de minderheid, onvrijwillige behandeling daarentegen als een rem op hun

herstel. Ze vonden dat de opgelegde beperkingen vreselijk en ontmoedigend zijn en zo leiden

tot negatieve veranderingen in het zelfbeeld en conflict met het personeel. Hughes et al. (2009)

concludeerden hieruit dat dwangmaatregelen eerder een belemmering dan een stimulans voor

herstel zijn.

Aanleiding tot dwang

De meest voorkomende redenen voor het gebruik van dwangmaatregelen zijn episodes van

agressiviteit of de angst voor episoden van agressiviteit (Beghi et al., 2013; Tingleff et al.,

2017). Daarnaast leidt ook de inflexibiliteit van de afdelingsregels en de verpleging tot protest

en verzet (Larsen & Terkelsen, 2014; Johansson & Lundman, 2002; Tingleff et al., 2017).

Sommige patiënten hebben ook het gevoel dat dwangmaatregelen gebruikt worden om het

personeel te verlichten, om macht uit te oefenen of als straf (Olofsson & Norberg, 2001;

Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et al., 2004; Holmes et al., 2004; Kuosmanen

et al., 2007). In de studie van Ezeobele et al. (2014) hadden de respondenten ook het gevoel dat

isolatie heel snel werd toegepast bij de minste overtreding.

Verbeterpunten

In bovenstaande onderzoeken werden ook regelmatig mogelijke verbeteringen vermeld die de

ervaring van dwangmaatregelen positiever zouden kunnen maken en/of het gebruik ervan zou

kunnen verminderen.

Zo werd communicatie in verschillende onderzoeken door de respondenten naar voren gebracht

als een middel om niet alleen de ervaring van dwangmaatregelen minder negatief te maken,

maar ook om het gebruik te verminderen. Meehan et al. (2004) stelden vast dat een grotere

Page 64: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

57

betrokkenheid van de verpleging en meer communicatie gedurende het isolatieproces, de

negatieve impact vermindert. Ook Haw et al. (2011) constateerden dat een betere

communicatie, naast een betere toepassing, een positieve verbetering zou zijn. Bovendien

bevonden Larsen & Terkelsen (2014) dat dialoog kan helpen om dwang te verminderen.

Olofsson & Norberg (2001) vinden dat dit dialoog er, onder andere, op gericht moet zijn om

het personeel de gevoelens van de patiënt beter te leren begrijpen, alsook de patiënt beter te

informeren. “All patients commented that they desired open communication about their

individual needs” (Faschingbauer et al., 2013, p.35).

Naast communicatie komt ook het belang van menselijk contact naar voren. Volgens de

respondenten in de studie van Olofsson & Norberg (2001) zou dwang voorkomen kunnen

worden door meer menselijk contact. Dit is meer begrip, aandacht, nabijheid, meer tijd om te

praten en te luisteren en af te wachten in plaats van meteen dwingen op te treden. Thomsen et

al. (2017) concluderen dat “Our results indicate that closer contact with the mental health care

services is a preventive factor for coercive measures” (p.986). Ook tijdens de dwangmaatregel

zorgt contact ervoor dat de patiënten zich minder onrustig en veiliger voelen. Johansson &

Lundman (2002) ondervonden ook dat contact met de verpleging een belangrijke factor is bij

het vermijden van angst en stress en de acceptatie van behandeling.

Maar ook na de dwangmaatregel is menselijk contact belangrijk. Respondenten geven namelijk

aan dat het moeilijk is om de afzonderingservaring te verwerken. Na de ervaring met isolatie,

hebben patiënten de neiging om er niet meer over te spreken hoewel ze retrospectief erkennen

dat dit net wel beter zou zijn. In het coping-proces krijgen patiënten bovendien erg weinig steun.

Naast tijd, zijn begrip over waarom het plaats vond, mogelijkheden om de ervaring met anderen

te bespreken en snel herstel van controle enkele factoren die bevorderlijk kunnen zijn voor het

copingsproces (Hoekstra et al., 2004). In de studie van Bonner et al. (2002) vonden

Page 65: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

58

respondenten de aandacht en vriendelijkheid van het personeel erg behulpzaam voor de

verwerking van de ervaring.

Zoals hierboven vermeld, heeft een groot deel van de negatieve ervaringen te maken met gebrek

aan informatie. Meer informatie komt dan ook meermaals naar voren als een mogelijke

verbetering. Informatie over de reden voor het gebruik van de dwangmaatregelen zorgt ervoor

dat patiënten deze beperkingen begrijpen (Meehan et al., 2004; Chien et al., 2015). Chien et al.

(2005) constateerden dat wanneer gezondheidswerkers in de loop van de procedure voldoende

psychologische én informatieve ondersteuning bieden, fixatie als een therapeutische interventie

wordt gezien. Het is dus ook belangrijk om tijdens de procedure de patiënt zo veel mogelijk te

informeren over de duur van de maatregel, de nabijheid van het personeel, hoe vaak er

gecontroleerd zal worden, etc. (Faschingbauer et al. 2013). Bonner et al. (2002) ondervonden

ook dat zowel patiënten, als verpleging, een debriefing na de maatregel erg op prijs stelden,

maar dat dit nog te weinig gebeurt. Ook Faschingbauer et al. (2013) stelden dit vast; “Many

patients expressed the importance of talking over the incident leading to seclusion after the

episode, and they stated this was not commonly done” (p.36). Prinsen & Van Delden (2009)

stellen ook patiënten-educatie voor.

Tot slot, raden zowel Prinsen & Van Delden (2009), Beghi et al. (2013) als Faschingbauer et

al. (2013) personeelstrainingen aan, die ontworpen zijn voor omgang met, al dan niet,

agressieve psychiatrische patiënten om het gebruik van dwang te verminderen.

Besluit

De huidige empirische literatuur schetst een genuanceerd beeld. Hoewel het merendeel van de

onderzoeken voornamelijk negatieve ervaringen beschrijft, worden ook steeds meer positieve

ervaringen vastgesteld. Dit wijst erop dat patiënten dwangmaatregelen erg verschillend ervaren

(Sibitz et al., 2011). Verscheidene auteurs verklaren deze uiteenlopende ervaringen door tijd,

Page 66: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

59

ziekte-inzicht, procedurele rechtvaardigheid, de uitvoering van dwangmaatregelen en het

gedrag en de houding van het GGZ-personeel tijdens de interventie. Wanneer patiënten het

gevoel hebben dat ze gezien, gehoord, behoed en gerespecteerd werden, evalueren zij

dwangmaatregelen positiever en vice vera (Van den Hooff, 2015).

Niettegenstaande de rapportage van positieve aspecten, worden toch voornamelijk negatieve

ervaringen beschreven. Zo worden dwangmaatregelen als niet therapeutisch, oncomfortabel en

pijnlijk omschreven (Haw et al., 2011). Verder gaan ze gepaard met een reeks negatieve

emoties, gaande van doodsangst tot machteloosheid. Verschillende onderzoeken geven zelfs

aan dat het gebruik van dwangmaatregelen traumatiserend kan zijn. Daarnaast voelen sommige

patiënten zich ook vernederend en onmenselijk behandeld. Faschingbauer et al. (2013)

beschrijven zelfs ervaringen van verwaarlozing, zoals geen toilet kunnen gebruiken. Met alle

gevolgen van dien.

Verschillende auteurs rapporteren ook dat dwang het herstel belemmert. Zo kunnen patiënten

geremder worden om hulp te zoeken, uit angst voor dwangmaatregelen. Daarnaast kunnen

opgelegde beperkingen erg ontmoedigend werken en leiden tot negatieve veranderingen in het

zelfbeeld (Hughes et al., 2009). Ook op de therapeutische relatie en het vertrouwen in de GGZ

kunnen ze een negatieve invloed hebben (Wynn, 2004).

Toch worden dwangmaatregelen soms ook als positief ervaren. Zo blijkt uit verschillende

onderzoeken dat sommige respondenten, in retrospect, wel achter het gebruik van

dwangmaatregelen staan. Deze patienten geven aan dat verschillende dwangmaatregelen een

kalmerend effect hebben, schade voorkomen en reflectie toelaten (Borgeat & Zullino, 2004;

Haw et al., 2011). Daarnaast kunnen ze ook een gevoel van veiligheid geven en een uitweg

bieden bij een overvloed aan prikkels.

Page 67: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

60

De meeste onderzoeken suggereren mogelijke verbeteringen, zoals meer communicatie, meer

menselijk contact, meer informatie en personeelstrainingen om te leren omgaan met agressieve

patiënten.

Tot slot, blijkt ook dat de meest voorkomende reden voor het gebruik van dwang agressie is, al

dan niet door frustratie door de inflexibiliteit van de afdelingsregels (Beghi et al., 2013; Tingleff

et al., 2017; Larsen & Terkelsen, 2014; Johansson & Lundman, 2002). Patiënten hebben echter

ook het gevoel dat dwang gebruikt wordt als straf, om macht uit te oefenen of het personeel te

verlichten (Olofsson & Norberg, 2001; Ezeobele et al., 2014, Meehan et al. 2000; Meehan et

al., 2004; Holmes et al., 2004; Kuosmanen et al., 2007).

Page 68: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

61

Deel 2: Empirisch luik

Hoofdstuk 5: Methodologie

In dit hoofdstuk wordt de methodologie van het empirisch onderzoek uiteengezet. Zo wordt

het onderzoeksdesign, de dataverzameling, de werving van de respondenten, data-analyse en

ethische aspecten besproken.

Onderzoeksdesign

Methode

In het kader van deze masterproef werd gekozen voor een kwalitatieve onderzoeksmethode.

Aangezien de doelstelling van de masterproef het beschrijven van de ervaringen van GGZ-

cliënten met dwangmaatregelen is en het dus de bedoeling is om belevingen en attitudes te

beschrijven, is het noodzakelijk om eerder in de diepte dan in de breedte te gaan werken. In

tegenstelling tot een kwantitatieve methode, laat een kwalitatieve onderzoeksmethode dit toe

(Johansson & Lundman, 2002). Ezeobele et al. (2014) geven aan dat kwalitatieve

onderzoeksmethoden het meest geschikt zijn voor het bestuderen van fenomenen zoals die

gepercipieerd worden door individuen. Ook Sibitz et al. (2011) zijn het hiermee eens: Using a

qualitative design makes it possible to obtain in-depth views of a variety of different

perspectives on coercion, and the different ways of integrating such an event into one’s life

story” (p. 243).

Onderzoek in de diepgang heeft een aantal belangrijke voordelen. Door het onderzoeksobject

in de diepte te bestuderen, kan de onderzoeker beter in detail gaan en complexiteit vaststellen.

Daarnaast zorgt de sterke onderbouwing die hiermee gepaard gaat voor een hoge interne

geldigheid (Hardyns & Vander Beken, 2017). Maar de keuze voor een kwalitatieve

onderzoeksmethode houdt ook in dat er gewerkt zal worden met een relatief kleine steekproef

Page 69: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

62

en resultaten die niet open staan voor kwantitatieve analyse. Dit betekent dat de resultaten die

gevonden worden in kwalitatief onderzoek niet veralgemeenbaar zijn naar de brede populatie

(Frueh et al., 2005). Met andere woorden, hoewel een kwalitatief onderzoek een sterke mate

van interne geldigheid heeft (als het goed wordt uitgevoerd), boet het in aan externe geldigheid

(Hardyns & Vander Beken, 2017).

Onderzoeksstrategie en -techniek

Om de onderzoeksvraag ‘Hoe beleven GGZ-cliënten dwangmaatregelen?’ te beantwoorden

werd gekozen voor een casestudy als onderzoeksstrategie, met een diepte-interview als

onderzoekstechniek.

Onderzoeksstrategie: de case study

De casestudy sluit goed aan bij de onderzoeksopzet van de masterproef aangezien deze

strategie, volgens Hardyns en Vander Beken (2017), een onderzoek toelaat “waarbij de

onderzoeker probeert om een diepgaand en integraal inzicht te krijgen” (p.222). Zo heeften

casestudy een aantal belangrijke voordelen. Allereerst wordt er in een casestudy slechts gebruik

gemaakt van een beperkt aantal onderzoekseenheden. Dit zorgt ervoor dat het onderzoek

gemakkelijk binnen haalbare proporties blijft. Dit is een niet onbelangrijk punt bij het maken

van een masterproef waarbij het onderzoek haalbaar moet blijven binnen een beperkte tijd.

Daarnaast heeft het een casestudy als tweede praktische voordeel dat, in tegenstelling tot

kwantitatieve methoden van onderzoek, er “met relatief weinig methodologische kennis en

training toch zeer zinvolle onderzoeksresultaten gevonden kunnen worden verkregen”

(Hardyns & Vander Beken, 2017, p.232). Ook dit komt goed van pas bij het maken van een

masterproef, waarbij een (onervaren) student in opleiding het onderzoek zal uitvoeren. Een

derde voordeel van de casestudy is de wendbaarheid van het onderzoek omdat geringe

voorstructurering nodig is. Dit laat de onderzoeker toe om in de loop van het onderzoek nog

zaken te veranderen en op die manier zo iteratief mogelijk te werk te gaan. Maxwell (2008)

Page 70: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

63

stelt dat een kwalitatieve studie steeds een reflexief proces inhoudt tijdens elke fase van het

onderzoek. Dit betekent dat het verzamelen van data, het aanpassen van de onderzoeksvragen,

het veranderen van het design, etc. zich vaak tegelijkertijd voordoen op basis van reeds

bekomen bevindingen die elkaar onderling beïnvloeden (Maxwell, 2008; DiCicco‐Bloom &

Crabtree, 2006). Als vierde, heeft de casestudy het belangrijke voordeel dat de resultaten

sneller door mensen uit het ‘veld’ geaccepteerd worden. Dit komt omdat de onderzoeker een

minder afstandelijke rol die op zich neemt, de methoden (zoals bijvoorbeeld het open-

interview) alledaagser zijn en de resultaten herkenbaarder zijn dan bij een kwantitatieve

onderzoeksstrategie (Maxwell, 2008; Hardyns & Vander Beken, 2017). Die acceptatie is van

belang als men met het onderzoek daadwerkelijk ook een verandering wilt teweegbrengen. Tot

slot, leent de casestudy zich ook uitstekend voor onderzoek van complexe thema’s en gevoelige

onderwerpen (zoals reeds werd aangetoond is het onderwerp van dwangmaatregelen

controversieel) vanwege zijn holistische benadering (Hardyns & Vander Beken, 2017).

Het gebruik van een casestudy heeft ook met aantal nadelen. Zo is het een arbeidsintensieve

benadering. Er moet bijvoorbeeld, onder andere, tijd worden uitgerokken om de interviews af

te nemen en vervolgens te transcriberen en te analyseren. Vooral het transcriberen is tijdrovend

en vereist enige training en inspanning (Potter & Hepburn, 2012; Warren, 2002). Daarnaast

zorgt het gebruik van een klein aantal onderzoekseenheden, hoewel voordelig voor de

haalbaarheid, ervoor dat de externe geldigheid van de resultaten onder druk staat. Daar

tegenover staat dan weer dat de interne geldigheid van het onderzoek, omwille van de

flexibiliteit, arbeidsintensiviteit en diepgang, erg sterk is (Hardyns & Vander Beken, 2017).

Onderzoekstechniek: het diepte-interview

Het diepte-interview is één van de meest gebruikte technieken binnen de kwalitatieve

onderzoeksmethode (DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006). Het betreft een “personal and intimate

Page 71: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

64

encounter in which open, direct, verbal questions are used to elicit detailed narratives and

stories” (DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006, p.317).

Zoals de term diepte-onderzoek al laat doorschijnen, laat deze techniek toe om ervaringen en

attitudes in de diepte te onderzoeken (Johnson, 2002; DiCicco‐Bloom & Crabtree, 2006).

Johnson (2002) zegt er het volgende over; “We can learn also, through interviewing, about

people's interior experiences. We can learn what people perceived and how they interpreted

their perceptions. We can learn how events affect their thoughts and feelings” (p.7). Seidman

(2013) vermeldt dat “At the root of in depth interviewing is an interest in understanding the

lived experience of other people and the meaning they make of that experience” (p.9). Dit is

slechts één van de voordelen die gepaard gaan met deze techniek. Naast de mogelijkheid om

complexe thema’s en gevoelige onderwerpen in de diepte te bestuderen, heeft het diepte-

interview ook flexibiliteit als voordeel. Niet alleen kan het interview op gelijk welke plaats

afgenomen worden (bij voorkeur op een plaats waar de respondent zich op zijn gemak voelt),

maar door de open structuur van het interview kan er ook altijd doorgevraagd worden als dat

nodig blijkt om extra informatie te krijgen (Sibitz et al., 2011; Warren, 2002). Dit noemt men

probing (Decorte & Zaitch, 2010). Bovendien kan een diepte-interview een empowerende

werking hebben op de respondent (Johnson, 2002; Maxwell, 2008; Decorte & Zaitch, 2010).

Respondenten worden namelijk op een niet-confronterende wijze aangespoord om te

reflecteren over hun ervaringen en krijgen tegelijkertijd de kans om hun verhaal te doen waarbij

ze gehoord worden (Ezeobele et al., 2014)

Daarnaast leent het diepte-interview zich ook uitstekend voor dit onderzoek, zoals al meermaals

bewezen werd in eerder onderzoek binnen de gezondheidszorg (DiCicco‐Bloom & Crabtree,

2006). Johansson & Lundman (2002) menen dat “using a narrative method increases the

possibility to study coercion identified by the patient, as the method allows a minimum of

control from the investigator” (p.640).

Page 72: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

65

Een nadeel van het diepte-interview is de arbeidsintensiviteit (Seidman, 2013). Dit type

interview duurt gemiddeld dertig minuten tot een uur en moet vervolgens ook getranscribeerd

worden (DiCicco-Bloom & Crabtree, 2006). Vanwege de arbeidsintensiviteit wordt best

gewerkt met een beperkt aantal respondenten om zo het onderzoek haalbaar te houden binnen

de beperkte tijdspanne van de masterproef. Daarnaast vereist de techniek een bepaald soort

vertrouwensrelatie tussen de onderzoeker en respondent, opdat deze laatste zich op zijn gemak

voelt om zijn verhaal in de diepte te vertellen (Johnson, 2002; Decorte & Zaitch, 2010). Zo’n

persoonlijke aanpak is niet voor iedereen weggelegd (Seidman, 2013). Aan de andere kant zorgt

een vertrouwensrelatie ook voor een belangrijk voordeel. Zoals hierboven al vermeld werd,

zorgt een vertrouwelijke rol van de onderzoeker voor een grotere kans van acceptatie bij mensen

uit ‘de praktijk’ (Maxwell, 2008; Hardyns & Vander Beken, 2017).

Voor dit onderzoek zal de vragenlijst van Haw et al. als leidraad gebruikt worden, waarop kan

worden bij- en doorgevraagd. Deze vragenlijst5 werd vertaald uit het Engels en verbreed naar

alle dwangmaatregelen (Haw et al. focussen slechts op 3 vormen van dwang). De respondenten

waren vrij om aan te geven wat zij als dwang ervaarden. Op deze manier werd de volledige

dwangervaring van de patiënt geïncludeerd.

Dataverzameling

Onderzoeksmateriaal

Het gebruiken van het diepte-interview als onderzoekstechniek heeft als vanzelfsprekend

gevolg dat het onderzoeksobject bestaat uit personen. Meer bepaald betreft het onderzoek in

deze masterproef acht psychiatrische patiënten, waaronder slechts één man, die residentieel zijn

opgenomen binnen de cluster psychosezorg (Narrante) in PC Multiversum, campus Mortsel.

5 De gehanteerde vragenlijst kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’

Page 73: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

66

In dit onderzoek zijn patiënten zowel onderzoeksobject als -bron. Zij fungeren zowel als

databron, in de vorm van respondent, en als kennisbron, in de vorm van ervaringsdeskundige.

Het gebruiken van personen als onderzoeksbron heeft verschillende voordelen. Eén van deze

voordelen is de grote diversiteit aan informatie die zij kunnen verschaffen. Zo kan een persoon

niet alleen informatie over zichzelf verschaffen, maar ook over anderen of als

(ervarings)deskundige (Hardyns & Vander Beken, 2017). Volgens Johnson (2002) heeft “each

and every individual a sense of self that is owned and controlled by him- or herself, even if the

self is socially formulated and interpersonally responsive. This self makes it possible for

everyone to reflect meaningfully on individual experience and to enter into socially relevant

dialogue about it” (p.3). Daarnaast wordt de informatie op een relatief snelle wijze verkregen.

Door middel van een stimulusresponsetechniek (vraag en antwoord) kan de nodige informatie

meteen worden “aangeboord” (Hardyns & Vander Beken, 2017). Daarnaast laat het gebruik

van personen ook stuurbaarheid toe. De onderzoeker kan gericht vragen stellen en/of vragen

bijstellen of er dieper op ingaan zodat hij/zij de juiste data weet te verzamelen (Hardyns &

Vander Beken, 2017).

Echter, het gebruik van personen heeft ook een aantal nadelen. Personen kunnen namelijk niet

meteen bereid zijn om over bepaalde gevoelige, pijnlijke onderwerpen te praten. Zo kan de

ervaring met dwangmaatregelen pijnlijke herinneringen naar boven brengen waaraan men

liever niet terugdenkt. Daarnaast kunnen zij proberen zo wenselijk mogelijk te antwoorden

waarbij er geprobeerd wordt om die informatie te geven waarvan zij denken dat de onderzoeker

deze wilt horen (Decorte & Zaitch, 2010). Ten slotte, kan het ook moeilijk zijn voor personen

om bepaalde gedachten en emoties te verwoorden (Hardyns & Vander Beken, 2017). Dit kan

het geval zijn bij patiënten die wegens een acute toestand, medicatie of beperking moeite

hebben met het onder woorden brengen van hun gevoelens, gedachten en ervaringen.

Page 74: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

67

Onderzoekssetting

Zoals hierboven reeds vermeld, is de onderzoeksetting de behandeleenheid ‘Narrante’ van het

PC Multiversum op de campus te Mortsel. De zorggroep Multiversum bestaat, onder andere,

uit een psychiatrisch ziekenhuis met een campus in Mortsel en een campus in Boechout. Binnen

de Antwerpse regio zorgt Multiversum voor een gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg

voor mensen met een ernstige psychische aandoening (https://www.multiversum.care).

Narrante is de cluster psychosezorg en bestaat uit vier afdelingen waar patiënten terecht kunnen

voor voltijdse opname, woontraining, daghospitalisatie en nazorg. Binnen de cluster worden

volwassenen met een psychotische kwetsbaarheid of een bipolaire problematiek in een zo open

mogelijke omgeving behandeld (https://www.multiversum.care).

Werving

Steekproef

De gehanteerde steekproef betreft een purposive convenience sample oftwel een selectieve,

strategische steekproef. Dit wilt zeggen dat de respondenten niet op toevallige wijze werden

gekozen, maar dat er gericht werd gezocht naar respondenten die konden en wilden deelnemen

aan de studie (Saunders et al., 2004). De inclusiecriteria waren: meerderjarigheid, residentiële

opname in het psychiatrisch ziekenhuis binnen het zorgprogramma psychosezorg (Narrante) en

ervaring met dwangmaatregelen. Indien de behandelende arts/team oordeelde dat er niet kon

worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het onderzoek een risico op acute

situatie met zich zou meebrengen, werd niet gestart met het onderzoek.

Er werd gekozen om respondenten te zoeken binnen de afdeling Narrante omdat, onder andere,

Prinsen en Van Delden (2009) bevonden dat isolatie voornamelijk voorkomt bij jonge patiënten

met de diagnose van schizofrenie, manie en persoonlijkheid stoornis. Ook uit de systematic

review van Beghi et al. (2013) komt naar voren dat patiënten die fixatie hebben ondergaan,

Page 75: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

68

meestal in de dertig zijn en een diagnose van schizofrenie, bipolaire stoornis of een andere

psychotische stoornissen hebben. Andere variabelen die geassocieerd worden met het gebruik

van dwangmaatregelen zijn de gedwongen opname, agressie en de aanwezigheid van mannelijk

personeel (Beghi et al., 2013). Thomsen et al. (2017) vonden ook dat schizofrene patiënten in

het bijzonder risico lopen op dwang. Zij stelden ook vast dat drugsverslaving, als primaire of

secundaire diagnose, een goede voorspeller is voor het ondergaan van dwangmaatregelen.

Daarnaast constateerden zij ook dat er vooral tijdens de eerste opname een groot risico bestaat

op dwang en dat dit risico afneemt met het aantal opnames.

Uiteindelijk namen acht respondenten deel aan het onderzoek na één geval van uitval. Zes van

de respondenten hebben een psychotische kwetsbaarheid en/of een bipolaire problematiek. Eén

respondent had een verslavingsproblematiek en een andere leed aan depressie.

Contact

Om potentiële respondenten te bereiken gaf het personeel eerst uitleg aan de patiënten en

bevroegen ze wie er geïnteresseerd zou zijn om deel te nemen. Vervolgens werd een

informatiemoment afgesproken waarop de geïnteresseerde patiënten meer uitleg konden vragen

aan de onderzoeker. Op dit informatiemoment kregen de patiënten ook een informatiebrief6

mee. De respondenten kregen de kans om nog over deelname na te denken, maar konden ook

meteen een afspraak maken met de onderzoeker voor een interview. De patiënten werden

geïnformeerd over, onder meer, de vrijwilligheid van de deelname en de garantie van

anonimiteit. Wanneer patiënten besloten om deel te nemen aan het onderzoek kregen zij ook

een begeleidende brief7 mee waarin het onderzoek wat gedetailleerder uiteen werd gezet.

6 De informatiebrief kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’ 7 De begeleidende brief kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’

Page 76: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

69

Informed conscent

Bij de aanvang van het onderzoek werd gevraagd een toestemmingsformulier8 (informed

consent) te ondertekenen waarin de gegevens van de onderzoeker, anonimiteit en afspraken nog

eens staan vermeld. Deelname aan het onderzoek was volledig vrijwillig en kon op elk moment

worden stopgezet zonder dat hiervoor een geldige reden moet worden opgeven en zonder dat

hier nadelige gevolgen aan verbonden zijn. De gegevens die eventueel al verzameld zouden

zijn werden in dit geval vernietigd.

Data-analyse en -verwerking

Het interview werd, met toestemming van de respondent, opgenomen zodat het achteraf

getranscribeerd kon worden. Tijdens het interview werd gewerkt met een vragenlijst. Hierop

kon wel worden bij- en doorgevraagd.

De interviews werden getranscribeerd en geanonimiseerd. Vervolgens werden de transcripties

gecodeerd met behulp van het programma NVIVO. Dit werd gedaan aan de hand van open

codering. Dit wilt zeggen dat de codes op inductieve wijze voortvloeiden uit de data zelf en niet

op voorhand bepaald werden op basis van theorie. De gecodeerde data werd vervolgens

verwerkt in resultaten.

Ethische aspecten

Omdat dit onderzoek patiënten bevraagt valt het onder de Belgische wetgeving inzake

experimenten op de menselijke persoon. Het onderzoeksprotocol werd daarom geëvalueerd

door de commissie ethiek van PC Multiversum vooraleer met de studie van start gegaan kon

worden. Zij controleerden of de rechten van de patiënten en de privacy gerespecteerd worden.

8 Het Informed Consent- formulier kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’

Page 77: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

70

Dit onderzoek kreeg een gunstig advies van de lokale adviescommissie ethiek van de zorggroep

Multiversum9.

Zoals hierboven reeds vermeld werd, was de deelname aan het onderzoek volledig vrijwillig en

kon het onderzoek op elk moment worden stopgezet zonder dat hiervoor een geldige reden

moest worden opgeven. Het stopzetten van de deelname is bovendien ook steeds zonder

nadelige gevolgen. De gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn, zouden in dit geval

vernietigd worden.

Aan het onderzoek zijn normaal gezien geen risico’s verbonden, maar als de behandelende

arts/team oordeelt dat er niet kan worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het

onderzoek een risico op acute situatie met zich meebrengt, wordt niet gestart/verder gegaan met

het onderzoek. Volgens art. 29 § 1 van de wet inzake experimenten op de menselijke persoon

(2004) is de opdrachtgever, zelfs foutloos, steeds verantwoordelijk voor de schade die de

deelnemer en/of zijn rechthebbenden oplopen en die een direct dan wel indirect verband met

het onderzoek vertoont.

Vooraleer het onderzoek startte, werden de respondenten door de onderzoeker geïnformeerd.

De respondenten konden ook te allen tijde meer informatie vragen over de studie. De

onderzoeker heeft geen professionele of andere relatie met de respondenten.

Bij de aanvang van het onderzoek zal gevraagd worden om een toestemmingsformulier

(informed consent) te handtekenen waarin de gegevens van de onderzoeker, anonimiteit en

afspraken staan vermeld.

Omdat het onderwerp van het onderzoek hevige emoties zou kunnen opwekken bij de

respondenten, werden voorafgaand aan het onderzoek enkele afspraken gemaakt met de

zorgteams in verband met opvang en ondersteuning. Op die manier kunnen de respondenten,

9 De toestemming van de ethische commissie kunt u terugvinden onder ‘Bijlagen’

Page 78: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

71

indien zij dit zelf willen, terecht voor opvang en steun. Dit werd ook duidelijk gecommuniceerd

aan de respondent alvorens het interview van start ging.

Met de gegevens wordt vertrouwelijk omgegaan en de resultaten werden ook geheel

vertrouwelijk en anoniem verwerkt. Indien de onderzoeksresultaten gebruikt zouden worden in

een wetenschappelijke publicatie, of op een andere manier openbaar gemaakt zouden worden,

dan zal dit volledig geanonimiseerd gebeuren. Intern werden er tijdens het onderzoek enkele

persoonsgegevens (naam en voornaam) genoteerd.

Hoewel tijdens het onderzoek enkel de voornaam werd genoteerd, heeft volgens de Wet van 8

december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer t.o.v. de verwerking van

persoonsgegevens de respondent te allen tijde recht op toegang, inzage en correctie van deze

gegevens. Deze gegevens worden door niemand anders ingezien dan door de onderzoeker zelf

en na afloop vernietigd.

Page 79: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

72

Hoofdstuk 6: Resultaten

In dit hoofdstuk worden de belangrijkste bevindingen uit de acht diepte-interviews uiteengezet.

De respondenten waren vrij om aan te geven wat zij onder dwangmaatregelen verstonden. Dit

leidde tot het bespreken van de volgende dwangmaatregelen: isolatie, fixatie, dwangmedicatie,

gedwongen opname, verblijf op een gesloten afdeling, dwangbuis, kamertijd, het moeten

aanvaarden van een diagnose, rijverbod, en verplicht opstaan. Daarenboven werd ook melding

gemaakt van het dreigen met dwang.

Op de ervaringen van de respondenten stond geen tijdslimiet. Dit betekent dat de besproken

ervaringen niet noodzakelijk recent hoefden te zijn, maar de hele psychiatrische geschiedenis

van de respondent mochten beslaan. Dit zorgt ervoor dat bijvoorbeeld ook de ervaring met de

dwangbuis besproken werd. Een dwangmaatregel die intussen niet meer gebruikt wordt binnen

de Belgische GGZ. Daarnaast moesten de ervaren dwangmaatregelen ook niet hebben

plaatsgevonden in het PC Multiversum.

De namen van personen en plaatsen werden vervangen door ‘X’ om anonimiteit te garanderen.

Beschrijvingen

Aan het begin van het interview werd gevraagd aan de patiënten wat dwangmaatregelen voor

hen betekenen. Hierbij geven vrijwel alle respondenten aan dat dwangmaatregelen hun vrijheid

beperken.

“Ja dat uw vrije wil wordt ingeperkt, dat er een beslissing of een maatregel voor u wordt

genomen waar ge het niet mee eens zijt of waar dat ge op dat moment niet toe in staat zijt om

te bevatten. Dat er eigenlijk een beslissing voor u wordt genomen, een beslissing of een

beperking.” – Respondent 2

“Dat uw vrije wil beknopt wordt.” – Respondent 6

Page 80: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

73

“Dat ge gedwongen wordt op een bepaalde plaats om een bepaalde tijd te zijn en dan te hoeven

luisteren naar wat ze u zeggen” – Respondent 8

Verschillende patiënten benoemen hierbij meteen bepaalde dwangmaatregelen:

“Wel als ik aan dwangmaatregelen denk, dan denk ik aan opgesloten worden in uw kamer,

opgesloten worden in een isoleercel, al dan niet vastgebonden. Opgesloten zitten op een

gesloten afdeling, dus tegen uw zin eigenlijk. Niet buiten mogen wanneer ge wilt. Euhm ja… da

is, dat zijn dwangmaatregelen. Ik heb het dan ook allemaal meegemaakt….” – Respondent 3

“Dat ik in het ziekenhuis moet zijn, dat ik tot een bepaalde periode hier moet zijn. Dat ik

medicatie moet inslikken maar daarvoor dat ik een diagnose moet aanvaarden zonder vragen.”

– Respondent 8

“Pillen, spuiten, platspuiten, vastbinden in bed.” – Respondent 7

Aanleiding

De beschreven aanleidingen tot dwangmaatregelen zijn erg uiteenlopend en gaan van een

onhoudbare thuissituatie tot (verbale of fysieke) agressie.

Onhoudbare thuissituatie:

Twee respondenten beschreven dat hun thuissituatie, vanwege hun psychische aandoening, niet

langer houdbaar was. Dit heeft geleid tot een gedwongen opname.

“Ik was al een paar nachten slecht aan het slapen en ik was bij mijn ouders thuis en het ging

echt ni dus de dokter van wacht heeft dan de ziekenwagen gebeld en dan ben ik per ziekenwagen

naar de PAAZ gebracht en dan via een brancard binnen gebracht in die kamer [isolatiekamer].

Omdat ik helemaal niet meer bij zinnen was. Omdat ik helemaal, ja, door aan het flippen was

eigenlijk.” – Respondent 2

Page 81: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

74

“Ik had een beetje een communicatieprobleem met mijn ouders. Volgens mij kwam dat van de

kant van mijn ouders. Die hebben mij gezegd dat we een psychologe zouden gaan zien om

zogezegde familietherapie te doen. En dan ben ik voor een psychologe gekomen van een

hospitaal en die heeft mij vragen gesteld en ik heb geantwoord. En dan heeft die de antwoorden

veranderd en ik probeerde mij te verdedigen maar die liet dat niet toe. Dus eigenlijk voor dat

ik ben binnengekomen was al besloten dat ze mij gingen opnemen.” – Respondent 8

Agressie

Zowel verbale als (minieme) fysieke agressie worden ook beschreven door de respondenten als

aanleiding tot dwang.

“Roepen als de verpleging in de buurt is en kwaad worden op de verpleging, voor dinges die

dat ze ni mocht doen, dingen die da ni mochten zogezegd in uw hoofd. En dan heb ik eerst een

spuit gekregen. Allez dat was een spuit standaard want ze wisten toch dat ge kwaad ging

worden. En dan gefixeerd daarna.” – Respodent 6

“Als die binnenkwamen kregen die daar een salvo van ‘en ik zit hier opgewonden een uur aan

een stuk en ge had mij al lang een spuit moeten geven voor te kalmeren…’ en de minste keer

sloten die mij terug op natuurlijk. Ahja die kregen daar een salvo van ik weet ni wat.” –

Respondent 7

“Een soort van ‘stampkes’ geven aan de verpleging en dan op den duur ‘nu is het genoeg’ en

dan gaan ze nog even wachten en dan daarna bellen ze op en staan ze ineens binnen en dan

geven ze een spuit en dat wast.” – Respondent 6

Een respondent beschreef dat de inflexibiliteit van de afdelingsregels zo frustrerend was dat ze

uiteindelijk agressief is geworden.

“Ik had er eens eentje aangevallen gewoon, omdat ik mijn familie niet naar de uitgang mocht

begeleiden. Da maakt toch dat dat ni goe- allez dan zouden ze toch moeten in zien dat ze slecht

Page 82: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

75

bezig zijn? Als ge ne mens als zo ver krijgt. Want ze zeggen altijd ‘oh dat braaf Xtje, dat lief

Xtje dit en dat’ en dan denk ik van ziet ge nu ni dat ge het zelf hebt uitgelokt? Ik mag nog niet

eens mijn familie mee- allez kan ik daar nog ni eens afscheid van nemen aan de deur, gewoon

efkes zwaaien ofzo. Dat was ongelooflijk en dan hebben ze mij nen temesta onder mijn tong

gelegd.” – Respondent 1

Te ziek

Twee respondenten rapporteren dat ze te manisch waren om nog verantwoord in de

maatschappij rond te lopen en werden bijgevolg gedwongen opgenomen en/of gefixeerd

“Ik was heel manisch geweest en ik was toen heel manisch en dan hebben ze mij, gelijk dat ze

het zeggen, gewoon platgespoten in ‘t begin en dan vastgebonden maar na een tijdje werd ik

beter en dan laten ze u dan losser en losser. Maar dat [manie] moet wat zakken he voordat ze

u terug op de afdeling laten en dat was de aanleiding dat ik heel manisch was. Te manisch voor

eigenlijk euh ja rond te lopen op de afdeling of rond te lopen in de iso zelf” – Respondent 3

“En bij het minste was ik emotioneel en begon ik te wenen en die zag aan mij dat ik manisch

was. Ik was in een manie. En dan hebben ze mij vandaaruit voor den eerste keer naar een

psychiatrie gevoerd […] En dan hebben ze mij vastgebonden in mijn bed want ik was manisch.”

– Respondent 7

Therapieontrouw

Ook therapieontrouw zoals stoppen met medicatie nemen kan leiden tot gedwongen opname en

het krijgen van inspuitingen onder dwang.

“Als ik mijn pillen ni nam dan was dat maar de week nadien dat dat tot uiting kwam. Dus ik

kon dat soms camoufleren he, dat ik ze stiekem toch ni nam. Maar ja de week nadien zat ik wel

in de hoogte he en kon ik terug naar den dokter met mijn familie en ik zei het zelf altijd ‘ja ik

ben mijn pillen weer gestopt’. En ik moest terug opgenomen worden he, ja dat was het gevolg.

Page 83: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

76

[…] Dan hebben ze dat zo beginnen doen omdat ik stopte soms met mijn pillen. Hebben ze zo

beginnen doen dat ze mij depots beginnen in te spuiten zijn.” – Respondent 7

Druggebruik

Een respondent beschrijft ook dat het verkeren onder invloed van verdovende middelen haar

verschillende keren in de isolatiekamer heeft doen belanden.

“Ik was eerst verslaafd aan drugs, daar ben ik al jaren vanaf en nu heb ik het nog heel moeilijk

met benzo’s en ja als ik er eentje pak ben ik vertrokken en kan ik ook ni meer stoppen en dan

wil ik ook ni binnen gaan. De laatste jaren wel, met mijne vriend, maar daarvoor wilde ik nooit

ni binnen gaan dus er gebeurde vanalles en nog wat en uiteindelijk hebben ze mij naar het

ziekenhuis gedaan. Maar ik kwam dan heel hard, volledig onder invloed dikwijls in de

isoleercel.” – Respondent 4

Veiligheid

De aanleiding tot dwang wordt door twee respondenten ook beschreven als voor de

bescherming van de patiënt zelf.

“En dan ben ik willen gaan lopen en ik ben uit mijn bed gevallen want ik had de krachten ni,

van onder invloed te zijn, voor serieus te stappen. En dan viel ik tegen de grond maar in mijn

armen had ik nog kracht maar in mijn benen niet. Dus dat maakte dat ik altijd zo deed [beeld

uit]. En ineens zag ik allemaal bloed en ik dacht van ‘ik heb nog nen bloedneus ook nog’ en ik

deed voort tot dat uitkwam dees hier [wijst naar kin] was ik helemaal aan het kapot kloppen

zonder dat ik het wist. Want dat is dan nog genaaid moeten worden. En dan hebben ze me wel

vastgebonden, dat is logisch he. Voor mijn eigen veiligheid he.” – Respondent 4

“En de volgende dag was ik daar nog altijd, het was weekend en mijn ouders gingen op bezoek

komen maar ik had al mijn spullen ingepakt. Ik weet dat nog heel goed. En in ene keer was ik

met al mijn spullen terug vertrokken, weg. En kwam ik mijn ouders tegen onderweg, ik dacht

Page 84: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

77

‘dju he’. Hup, weer naar binnen. Hadden ze mij in een ander afdeling gestoken. De gesloten

afdeling. Van de ene dag op de andere was ik opgesloten en ik besefte ook opeens dat ik ook

niet meer naar buiten mocht. Dus ik zeg ‘ja maar dan ga ik naar mijn ouders terug wonen he’

‘nee want ge hebt zelfmoordneigingen, ge ziet het leven niet meer zitten, ge zijt depressief, ge

gaat hier niet meer naar buiten’. ‘Wat?!’ oh man ik besefte in ene keer wat dat ik had gedaan,

ik had mijn eigen laten opsluiten.” – Respondent 1

‘Kattenkwaad’ tijdens isolatie

Twee respondenten beschrijven dat ze uit protest tijdens hun verblijf in de isoleerkamer

‘kattenkwaad’ uithaalden. Daarenboven wisten beide respondenten dat dit ging leiden tot

fixatie.

“Ook ene keer gedaan: die wc die marcheerde als ge voorbij een lichtje ging. Als ge voorbij

iets ging, dan ging die wc. Dan sjaste die door. Ik had ni beter gevonden dan er ne wc-rol in te

steken en altijd voor da lichtje te gaan en alles liep over onder water. En onder mijn bed waren

er een aantal planken, die waren just breed genoeg om die wc-rol in te steken dat ze da ni

konden zien van wat dat kwam [lacht]. Dat was een van de grappigste fixaties. Ik werd daarna

direct gefixeerd en in een andere isolatiecel omdat die nat was [lacht]. – Respondent 6

“Ik heb dat stopke in de afvoer gestoken en dat laten overlopen tot dat ze het voelde dat het

ergens drupte beneden. Maar dat wisten ze dan he dat dat van bij mij kwam. En ik wist het he

dat ze mij dan gingen vastbinden, maar ik had het ervoor over. Ik nam wraak.” – Respondent

7

Noodzakelijk

Vervolgens werden de respondenten gevraagd of ze vonden of de dwangmaatregel terecht

gebruikt werd. Het antwoord op deze vraag verschilde van dwangmaatregel tot

dwangmaatregel.

Page 85: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

78

Nee

Twee respondenten vertellen hierbij dat ze zichzelf niet als gevaar voor zichzelf of een ander

zien en daarom ook niet begrijpen waarom dwang werd gebruikt.

“Nee ik denk dat ik op vakantie moest gaan misschien. Dwang is geen oplossing. Voor mij in

ieder geval niet. En dan om te zeggen dat ik een gevaar ben voor andere mensen, dat is de

reden waarom ze u isoleren he dat ik een gevaar ben voor andere mensen. Ik heb nooit ni iets

slechts gedaan aan iemand waarvoor ik opgenomen moest worden.” – Respondent 8 over

gedwongen opname

“Maar wat had ik geleerd in theorie: wanneer dat ze u vastbinden in bed dat ge een gevaar zijt

voor uzelf of voor anderen. Maar zo zag ik mijzelf ni he. Ik zag mezelf ni als een gevaar voor

anderen of voor mezelf he.” – Respondent 7 over fixatie

Een andere respondent begrijpt niet waarom ze niet met de auto mag rijden.

“Dat begrijp ik helemaal niet, want ik ben helemaal alert en ik snap dat niet dat dat een half

jaar moet duren. Ik ben nu al stabiel dus…” – Respondent 2 over rijverbod

Ja

Doch rapporteert de meerderheid van de respondenten dat de maatregel nodig was

“Allezja ik zag inderdaad mijn leven ni echt meer zitten” – Respondent 1 over gedwongen

opname

“Echt waar ik was soms zo kwaad en dan besefte van eigenlijk zo opgenomen zijn: oké, da

moest wel.” – Respondent 1 over gedwongen opname

“Ja dat moest wel gebeuren” – Respondent 2 over fixatie

Page 86: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

79

“In feite een negatieve ervaring maar ik moet het wel afzwakken want ze hadden geen andere

keuze ook ni. Die medicatie inspuiten da gaat ni, ze kunnen alleen maar fixatie toedienen. Ze

hebben geen andere keus gewoonweg.” – Respondent 6 over fixatie

“De ervaring is heel negatief maar het is wel soms nodig dus ik kan niet zeggen dat ik er

helemaal negatief ten opzichte sta. Het is zowat dubbel, misschien neutraal.” – respondent 2

“De eerste keer begreep ik dat helemaal niet en ik begrijp nog altijd niet waarom dat niet mocht

met iemand bij. Maar zo de tweede keer dat het wel mocht met iemand bij, begreep ik wel

waarom het niet mocht alleen. Omdat ik toch wel heel verward was nog en ja dat ik kon

begrijpen dat ze mij ni uit het oog wouden verliezen. Dus ja dat begreep ik wel.” – Respondent

2 over niet alleen naar buiten mogen

“Ja toch wel, toch wel. Want op een gegeven moment was ik op de afdeling en ik was zo manisch

en goh ik was overal vanalles aant pikken en aant doen en ik liep daar rond gelijk nen halvegare

zo wild allez zo druk-druk-druk. Allez ik meen mij dat toch zo te herinneren. En er moest wel

op de rem gestaan worden he.” – Respondent 3 over isolatie

“Maar ik vind ook, ze steken u niet zomaar in de iso. Allez die ervaring heb ik toch ni.” –

Respondent 4 over isolatie

“Ik weet dat nu dat ik dat uitlokte” – Respondent 6 over dwanginspuitingen

“Ik was zo manisch dat ze niet anders konden, bij manier van spreken, dan mij platspuiten. Ten

minste dat deden ze zo. Dat allemaal dwang he, dat is allemaal dwang.” – Respondent 7 over

dwanginspuitingen

“Het was noodzakelijk in feite en als ik eerlijk ben” – Respondent 6 over dwang in het algemeen

De respondenten die ja zeiden, melden wel dat ze de noodzaak tot de dwangmaatregel pas

achteraf begrepen.

Page 87: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

80

“Op dieje moment negatief maar achteraf besef ik dat het wel nodig was. Maar op dieje moment

ervaarde dat wel heel negatief.” – Respondent 4

“Als ge eerlijk zijt misschien wel [positief] maar ge hebt ni graag dat ze er positief over praten.

Achteraf gezien was het nodig maar plezant was het ni.” – Respondent 6

Hoewel sommige respondenten voor zichzelf niet de noodzaak inzagen, begrepen ze wel

waarom het bij anderen hoorde te gebeuren.

“Ik vind het wel goed dat het er is voor veel mensen omdat die een gevaar voor hun eigen zijn

dikwijls. Dus ik vind wel dat het er moet zijn” – Respondent 4

“De laatste jaren zijn ze er meer druggebruikers bijgekomen en zware druggebruikers, en dan

is fixeren wel nodig. Als ge ziet hoe sommige mensen- In X was het zo de laatste keer heb ik er

toch veel gezien van druggebruikers die alles gewoon afbraken gewoonweg.” – Respondent 6

Positieve/Negatieve ervaring

Verder werd de respondenten gevraagd hun ervaring met de verschillende dwangmaatregelen

te evalueren als een positieve, een neutrale of een negatieve ervaring. Neutraal was een

antwoord dat zeer zelden werd gegeven. Hoewel de negatieve ervaringen in de meerderheid

zijn, wordt er ook een aanzienlijk deel aan positieve aspecten beschreven.

Gedwongen opname op een gesloten afdeling

Negatief

Een respondent was erg kritisch over de in observatiestelling en is ervan overtuigd dat iedereen

die op dergelijke manier geobserveerd wordt, gek verklaard zou worden. Hierbij vermeldde ze

ook angst voor andere patiënten, verveling, respectloos gedrag van de verpleging en

beperkingen op vlak van eten, contact en slaap.

Page 88: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

81

“De hele afdeling is een isolatie in het begin. Maar die afdeling dat is ni een grote afdeling, ze

zetten u bijvoorbeeld in een gang voor 40 dagen. En dan kunt ge over en weer lopen of in uw

kamer zitten en uw kamer heeft zelf geen slot. En ge ziet dan soms, ik was daar met andere

mensen en ik vroeg mij af of ze criminelen waren want ja ik- of helemaal gevaarlijk op een

andere manier, want die hadden fenomenen en ik was ni beschermd ook ni. […] Ik heb gezegd

dat ik dat ni leuk vond. Hoe kan een persoon gedurende 40 dagen- wat moet ge doen om er

normaal uit te zien? Dat is de grote vraag.” – Respondent 8

“Ik wist vanaf het begin, vanaf het moment dat ik in observatie zat, dan wist ik al vanuit de

manier waarop zij mensen behandelden, zoals ik beschreven heb; ze laten mij niet bellen, ze

geven stomme excuses, ze hebben geen respect voor mij en voor andere mensen. Dan zei ik

tegen mezelf: er klopt hier iets ni, dit is niet normaal. […] En ook speciaal eten dat ik nodig

heb, ik mocht dat ni hebben. En ze lieten mij ni normaal slapen.” – Respondent 8

Ook over de rechtsprocedure van de gedwongen opname zijn twee respondenten niet tevreden.

Zij vinden dat ze zich niet fatsoenlijk konden verdedigen en dat voor hen niet alle

rechtsmiddelen werden uitgeput.

“Ineens plots moet ge met een rechter spreken, en ze zeggen- mij in ieder geval niet gezegd

wanneer die rechter. Dus ze hebben mij minder lang dan een maand geobserveerd en dan

ineens toevallig heb ik gehoord dat ik de volgende dag voor een rechter moest verschijnen. Dus

ik kon niks voorbereiden of nen advocaat bellen of … En de hele dwangmaatregel is ook zo

gebeurd voor de rechter dat de rechter heeft zelf ni naar mij geluisterd, die heeft enkel

geluisterd naar de dokter en heeft gevraagd aan de dokter in publiek ‘waarom zou ze hier

moeten zijn?’ en die zei zo maar 1 woord, ne sticker he, van een soort syndroom. En zonder

discussie, zonder niks, en ik heb daarvoor nooit ni daarover gehoord maar wat ik daarover

gehoord had van de verpleger en de dokter daarvoor was ook nog iets anders. Dat was een

andere dokter, die enkel ontmoet wordt in de rechtszaak en gehoord wordt.” – Respondent 8

Page 89: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

82

“Men heeft voor mij ni alle rechtsfaciliteiten uitgeoefend. Bijvoorbeeld cassatie ni. Wat dat

eigenlijk ni zou mogen dat een geïnterneerde ni verdedigd wordt tot in de laatste stap […] Dat

is dan de hoogste dwangmaatregel. Voor de cliënt of de patiënt moeten alle rechtsmiddelen

uitgeput worden. En desnoods naar Straatsburg [lacht].” – Respondent 6

Een andere respondent beschreef dan weer onzekerheid over de duur van de gedwongen

opname.

“Want dan mocht ik naar een half-open afdeling maar daar moest ik nog wel in het gesloten

stuk zitten een hele lange tijd en ze zeiden mij niet voor hoelang. Ja tot dat ge geen

zelfmoordgedachten meer hebt, ahja en wanneer is dat dan? Weet ik veel. Ik kan ook doen alsof

dat ik het een fantastisch leven vind enzo, dat ik mijn leven helemaal weer zie zitten. Dus

eigenlijk is dat dan voor de rest van mijn leven ofwat? Of sturen ze mij dan terug naar een hele

andere afdeling? Ik weet het niet. Maar bon dat zijn zo van die vraagtekens dat ge der ook nog

eens bijkrijgt.” – Respondent 1

Deze onzekerheid hangt ook samen met een gebrek aan informatie. Dit kan ook angst met zich

meebrengen.

“Wat dat ge daar allemaal meemaakt en niemand die u iets komt uitleggen.” – Respondent 1

“Dan zit ge al opgesloten dus ge weet ook ni wanneer da ge is ne keer buiten moogt gaan. Ze

vertellen u zo weinig, dat vind ik spijtig.” – Respondent 1

“Die mens van dat kamp heeft mij rechtstreeks naar de kliniek gevoerd. En ik wist ni welke

kliniek dat het was ni eens. Ik wist ni dat het een psychiatrische afdeling was of niks. […] maar

ik wist niet waar ik terecht gekomen was. Ik wist niet dat ik in een psychiatrie zat. Allez da was

raar, een hele rare situatie maar heel beangstigend. Heel beangstigend.” – Respondent 7

Ook woede en frustratie wordt beschreven.

“Ik heb mij zo de ene moment heel kwaad en opstandig gevoeld en dan andere momenten dacht

Page 90: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

83

ik: Wat zit ik hier eigenlijk te doen? Maak ik dees echt mee? Ben ik levend, wakker? […] Het

was alleszins een negatieve ervaring.” – Respondent 1

Tijdens de gedwongen opname op een gesloten afdeling is contact met de buitenwereld

afhankelijk van de afdelingsregels. Ook dat is een bron van frustratie voor de respondenten.

“Een andere maatregel is ook dat ze in het begin u ni laten bellen of ze manipuleren u weer en

zeggen ‘ja ge moogt maar twee keer bellen om dit uur en dit uur’ en dan zeggen ze ‘ja maar ge

hebt al gebeld’, nee ik heb nog ni gebeld, maar that’s it daar is niks over te discussiëren van

wie gelijk heeft, wie ni gelijk heeft. Ge kunt ook geen visite krijgen.” – Respondent 8

“Maar het was wel moeilijk dat ze zo zeggen van... op den duur mocht ook mijn familie niet

meer komen nen tijd, ze mochten maar ene keer per week is bellen en ja dat is allemaal niet zo

gemakkelijk he. En dan voelt ge u wel efkes zo een beetje kwaad en machteloos” – Respondent

4

Een andere regel inherent aan een verblijf op een gesloten afdeling is het verbod om de afdeling

te verlaten. Een respondent vond dit zelfs dermate frustrerend dat dit heeft geleid tot agressie.

“Dat vond ik eigenlijk helemaal niet prettig. Toen in de PAAZ mocht ik ook niet van de afdeling

weg en mocht ik ook niet met bezoek weg. Dus dan was ik echt heel de tijd binnen, weken aan

een stuk.” – Respondent 2

“Ik was wel heel kwaad dat ik niet naar buiten mocht, daar was ik echt kwaad over.” –

Respondent 2

“Ik had er eens eentje aangevallen gewoon, omdat ik mijn familie niet naar de uitgang mocht

begeleiden. Da maakt toch dat dat ni goe- allez dan zouden ze toch moeten in zien dat ze slecht

bezig zijn? Als ge ne mens als zo ver krijgt […] Ik mag nog niet eens mijn familie mee- allez

kan ik daar nog ni eens afscheid van nemen aan de deur, gewoon efkes zwaaien ofzo.” –

Respondent 1

Page 91: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

84

Positief

Hoewel de gedwongen opname voornamelijk als een negatieve ervaring wordt beschreven,

benoemen de respondenten ook een aantal positieve aspecten. Zoals daar zijn: het tussen de

natuur zitten, niet verplicht zijn om therapieën te volgen, vertrouwd zijn met de omgeving en

snel geholpen worden.

“Dan zit je zo in het midden van het groen zo, precies in een huis van een verdieping, precies

een villa. En dan laten ze u zogezegd doen wat ge wilt, ge moet ni deelnemen aan de therapieën.

Wat zij therapieën noemen ik noem dat niet therapie. Ze zeggen dat het beter is als ge therapie

volgt maar ze verplichten het niet echt. Dus ze verplichten mij niet, dus als ik wil kan ik doen

wat ik wil hier zolang ik de algemene regels volg, de uren bijvoorbeeld. Ik lees boeken, ik bekijk

video’s, ik probeer dinges bij te leren, een beetje in contact te zijn met vrienden via internet, …

En dat we in de natuur zitten, ja dat is toch mooi een beetje. Maar er zijn meer negatieve

aspecten dan positieve aspecten. Als uw leven in gevaar is, is het beter niet naar de positieve

aspecten te kijken, u niet te laten verleiden door de positieve aspecten want uw leven is in

gevaar.” – Respondent 8

“Op den duur kende ik iedereen van hier, ik heb hier al gezeten, ik heb hier een veel beter en

aangenamere communicatie gehad en een aangenamere sfeer.” – Respondent 1

“Ik bén een gedwongen patiënt. Allez ik staan onder gedwongen statuut. Ja euhm dat heeft twee

kanten he. Dat beperkt enerzijds uw vrijheid een beetje vind ik, maar anderzijds als ge buiten

zijt, dus uit de psychiatrie, en het loopt mis, ze kunnen u wel direct opnemen en u helpen. Ge

blijft niet op ne wachtlijst en ondertussen moet ge buiten voortsukkelen en dan komde misschien

in nog ne veel ergere staat binnen alst aan u is om binnen te gaan. Ja, onder gedwongen statuut

moeten ze u direct opnemen en behandelen snapte. Dus dat is zowat dubbel […] Het heeft echt

twee kanten. Ik zeg het ge kunt rap geholpen worden maar langs den andere kant is het zowat

het gedacht zowat van beperkte vrijheid”. – Respondent 3

Page 92: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

85

Isolatie

Negatief

Verschillende respondenten rapporteren dat afzondering een frustrerende, angstaanjagende

ervaring is waarbij ze zich machteloos voelen. Dit heeft voornamelijk te maken met niet (op

tijd) responderen of controleren van de verpleging.

“Als ge dan uiteindelijk helemaal los in een isoleercel zit dan en ge roept de verpleging. Ge

roept eerst en er wordt geen gehoor aan gegeven, dan begint ge op de deur te kloppen uiteraard

na nen tijd wordt dat bonken want die komen maar niet direct en dat is heel grellig als ge

iemand roept en ze komen niet en er wordt geen gehoor gegeven in een isoleercel. En dan ja

dat is... dat vind ik persoonlijk een van de ergste dinges aan een isoleercel: als ge iemand roept,

ze komen niet of toch niet direct. Soms laten ze er veel tijd tussen en dat vind ik verschrikkelijk

angstaanjagend. Dat vind ik ja… […] Allez dat is inderdaad het feit dat daar zo veel tijd tussen

zat voor dat er iemand kwam, dat vond ik het ergst.”” – Respondent 3

“Ja en zo machteloos dikwijls, ik heb ook momenten gehad dat ik lag te roepen, roepen, roepen

en dat er gewoon niemand kwam. Ik had toen vragen en… ja ik wou maar vragen; mag ik een

sigaret, mag ik bellen, wanneer mag ik eruit,… Allez ik zat met zoveel vragen en ze bleven wel

heel lang weg altijd vond ik.” – Respondent 4

“En mij sloten ze ineens op in een klein kotteke. En ik had mijn uurwerk en ik was opgewonden

he, ik stond op barsten. En ik dacht nu ga ik eens zien, hoe laat dat ze naar mij komen. Hoe

lang dat dat gaat duren voor… stil wachten he, een uur nadien kwamen ze bij mij. Als die

binnenkwamen kregen die daar een salvo van ‘en ik zit hier opgewonden een uur aan een stuk

en ge had mij al lang een spuit moeten geven voor te kalmeren…’ en de minste keer sloten die

mij terug op natuurlijk. Ahja die kregen daar een salvo van ik weet ni wat.” – Respondent 7

Page 93: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

86

Bij het afzonderen worden patiënten van alle potentieel schadelijke voorwerpen en zoveel

mogelijk kledij ontdaan, opdat ze zichzelf geen pijn kunnen doen. Dit ervaarde een van de

patiënten als gênant en overdreven.

“Ik ben al een paar keren in een isoleercel gegaan en ja daar moest ge u toch- allez dus eerst

en vooral fouilleren ze u een beetje, das ook al ni zo prettig en dan moet ge ook al uw juwelen

uit doen en zo en dan moogt ge in uw onderbroekje en uw onderlijfje en dat vond ik wel ni zo

leuk. […] Dat fouilleren ja dat is ook ni leuk. En zo me heel weinig kleren daar liggen, ge weet

dan dat daar een cameraatje hangt waar dat de verpleging altijd naar kan kijken wat ge aan

het doen zijt. Allez ja… […] Ik vind het wat overdreven dat ge zo veel kleding moet uit doen,

dat ge al uw juwelen moet uitdoen. Die dinges vind ik wel overdreven.” – Respondent 4

De isolatie gaat ook gepaard met verdriet en schuldgevoelens bij een respondent.

“En als ik dan wat terug nuchterder was, ja dan schreeuwde [lees: huilde] ik heel veel omdat

ik erin zat. […] En ook de iso naar mijn familie toe is ook zo… ja voor hun is dat ook altijd

teleurstelling. Ik voel me dan ook schuldig, zeker tegenover mijne zoon. Allez ja ook tegenover

mijn vader, mijn zus, …” – Respondent 4

Twee respondenten melden ook dat aan de basisbehoeften van de patiënt niet voldaan wordt,

zoals eten, drinken en naar het toilet gaan.

“Daar zit ik ook niet graag in he. Daar kan ik ni in slapen he, daar val ik ni in slaap in ze. Das

ook een straf. Want dat komen ze u bijna nog geen eten geven of geen drinken en ze komen nog

ni zien als ge moet plassen, er is geen toilet of niks […] Ze hebben ni komen kijken op tijd, ze

hebben mij ni op tijd laten drinken, ze hebben mij ni op tijd naar toilet laten gaan en dan heb

ik moeten kakken in de cel he!” – Respondent 7

“Dat vond ik ook maar raar, dat toen voor naar toilet te gaan – achteraf was er een toilet in de

iso maar daarvoor ni – en dan kreeg ge zo allemaal bekertjes naast elkaar en dan moest ge

Page 94: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

87

daarin plassen. Dat is nog zoiets verschrikkelijk. Maar nu is da wel veranderd, nu is er een

toilet daar. Maar ja dat vond ik zo…” – Respondent 4

Daarnaast werd ook het gebrek aan contact met de buitenwereld als een echte beperking

ervaren.

“Ja toen was dat negatief, ge voelt u ellendig. Ook ge vraagt iets maar ge moogt dat allemaal

niet, maar op dieje moment wilt ge dat ook ni aanvaarden. Zoals naar mijn vriend bellen enzo,

dat zal ook wel zijn redenen gehad hebben maar op dieje moment voelt ge u zo machteloos en

ja… dat is moeilijk. Ik had zoiets van allez als dat mij kan geruststellen, doet dat dan toch. Wat

is nu een telefoontje? Voor mij was dat heel belangrijk dat ik naar mijn vriend efkes kon bellen.

En hij was dan ook naar het ziekenhuis gekomen en hij wou ook efkes naar den iso komen en

dat mocht ook ni. Al was het dat er nen begeleider bij was. Maar die dinges vind ik wel

overdreven.” – Respondent 4

Ook de uitvoering van de maatregelen wordt door de respondenten bekritiseerd.

“Ik vind dat ze het soms wat te lang gerokken hebben. Mij te lang in den iso gelaten hebben.”

– Respondent 3

“Met veel geweld worde daar naartoe ges- me veel geweld werd ik daarin gestuwd!” –

Respondent 7

Positief

Hoewel isolatie zijn negatieve aspecten heeft, geven de respondenten aan dat het wel werkt. Zo

helpt het om te kalmeren én om van een verslaving af te komen.

“Ik moet wel zeggen, met den tijd heeft me dat wel geholpen voor van die verslaving af te

komen.” – Respondent 4

Page 95: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

88

“Ja ge wordt dan wel rustiger he tot dat ge iets nodig hebt natuurlijk he zoals bijvoorbeeld ge

wilt een sigaretje roken en dan hebt ge de verpleging nodig. Maar over het algemeen wordt ge

wel rustiger zene, ge zit eigenlijk in een kamer alleen euhm ge hebt daar tijd, ge hebt niks anders

te doen daar dan eigenlijk op dat bed te liggen. Ik denk dat ge automatisch wat rustiger wordt

na nen tijd zne.” – Respondent 3

“Ik ben er toch stabieler uitgekomen he dus dan zal dat zijn werk wel gedaan hebben he. Denk

ik dan he.” – Respondent 3

Eén respondent is zelf dankbaar voor zijn afzondering.

“Den eerste keer als ik ben opgenomen dan was ik heel ver weg, heel manisch ver weg en heb

ik zo ongeveer een maand, langer als een maand zelfs, in de afzonderingsruimte gezeten. Maar

dan was dat wel nodig want ik was zo ver weg en dan pillekes, maar ik was ni down te krijgen.

En toen was die stille ruimte wel nodig, ik ben daar wel dankbaar voor.” – Respondent 6

De isolatie beschermt ook tegen schadelijk gedrag zoals druggebruik.

“Ze hebben is nen tijd mij gewoon op de afdeling gelaten een paar uur. Maar ik had dieje

moment nog medicatie op zak, verstopt, en ja ik was dat nog maar aan het bij pakken en ik

vloog op den duur van de ene muur naar den andere van onder invloed. En dan hadden ze dat

door en hebben ze mij dus ook in den iso gedaan en dat vind ik heel goed want anders blijft ge

nemen en dat is heel gevaarlijk.” – Respondent 4

Twee respondenten hebben reeds zelf een aantal keer gevraagd om in de in de isolatiekamer te

mogen om zo minder prikkels te krijgen en rust te hebben.

“Maar ge vraagt dat zelf ook om in de isolatie te mogen om afgezonderd te worden van prikkels.

Omdat ge te veel prikkels krijgt op een ander gebied en dan vraagt ge meer om afzondering. Ni

echt om da lang te laten duren maar toch gewoon. Ik heb het een paar keer gevraagd, nu ni

Page 96: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

89

meer ook ni want ik weet welke medicatie ik nodig heb en dan is er geen probleem ni meer bij

mij.” – Respondent 6

“Ik heb het zelfs eens zelf aangevraagd, nu met deze opname he in de gesloten afdeling hier, zo

van ik ben het beu, ik word constant lastiggevallen door mijn medepatiënten. Constant zitten ze

aan mijn deur. En ik durf niks te zeggen omdat ik ofwel ni tegoei reageer omdat ik bekan niks

durf zeggen, ofwel echt derop zou beginnen slaan, gewoon omdat ze mij met rust moeten laten.

En van die tweede reactie ben ik zo bang dat ik denk van ik zit beter vrijwillig in isolement dan

zitten wachten op mijn kamer en dat ik eens ne keer echt iemand te pakken gaan hebben he.” –

Respondent 1

Kamertijd

Een respondent heeft ook ervaring met kamertijd. Hoewel het de bedoeling van de maatregel

was om de respondent te laten rusten, had dit net het tegenovergestelde gevolg.

“Dat was op een gesloten afdeling en ze vonden daar dat ik na de middag moest rusten en euhm

ze deden daarbij ook de kamerdeur op slot. En ik kan u verzekeren dat ik dat niet gezellig vond

alleszins euh. Ja dat was angstaanjagend euhm ik begreep dat ook helemaal niet waarom dat

ze dat deden ik was niet allez ik pruttelde ook niet tegen ofzo maar ze deden mij kamerdeur op

slot elke keer dat ik moest gaan rusten. […] Zun zeiden “na het eten is een rustmoment”. Maar

ik kan ook rusten op mijn bed zonder dat die deur op slot moet he. Maar nee zun vonden per se

dat die deur op slot moest. Het enigste wat ik dan niet deed in die kamer was rusten he, ge ligt

daar te stressen en te doen omdat die deur op slot is he. Dat is niet rusten he. Hoh daar kan ik

nog kwaad van worden [lacht].” – Respondent 3

Fixatie

Negatief

Fixatie wordt door meerdere respondenten als een negatieve ervaring beschreven.

Page 97: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

90

“Ik heb in de isoleercel gelegen, lang. Allez toch vrij lang eigenlijk. Vastgebonden en los en ik

kan u verzekeren dat is geen pretje. Dat is bikkelhard, dat is ja bikkelhard inderdaad ja.” –

Respondent 3

“De negatieve ervaringen vooral dat vastbinden en in de cel. Dat waren de ergste negatieve

ervaringen.” – Respondent 7

“Dat was verschrikkelijk.” – Respondent 3

Verschillende respondenten vertellen dat ze angsten hebben uitgestaan tijdens de fixatie. Angst

voor wat er verder ging gebeuren, om te sterven en omdat ze aan hun lot werden overgelaten.

Deze angsten gingen ook gepaard met woede en verdriet.

“Woede en angst meer ze. Angst voor wat er ging gebeuren in feite.” – Respondent 6

“Ik was heel angstig en ook ja verdrietig dat ik alleen was, dat ik ging sterven op mijn eentje.

Dat de mensen die ik graag zag niet meer kon afscheid nemen.” – Respondent 2

“Dan hebben ze mij daar den eerste keer vastgebonden in mijn bed en dan heb ik doodsangsten

uitgestaan, echt doodangsten. Ze laten u aan uw lot over, dat is om doodsbang van te worden.

En ze laten een belletje ook ni in het bereik he en ge ziet niemand. Echt ik was doodsbang.” –

Respondent 7

Ook bij fixatie vermelden de respondenten een gebrek aan respons of controle van de

verpleging. Dat veroorzaakt ook angstgevoelens.

“T is precies of ze horen u niet of allez ja ‘t is... Ik vind dat heel grellig, ik vind dat echt heel

grellig. […] dat is echt beangstigend, ge moet daar maar liggen wachten en wachten en

wachten tot dat daar eens iemand komt. Dat is, dat is… dat doet vies ze.” – Respondent 3

“Ge ligt daar te roepen en te doen en om hulp te roepen- allez ikke riep om hulp naar iedereen-

en roepen en doen en in die riemen te dingensen en dan denkte; ‘X, ik ben ne slechte geest’ dat

Page 98: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

91

heb ik nu gedacht in mijn laatste psychose. ‘X gij zijt ne slechte geest’. Maar ik was bang, ik

heb de hel gezien.” – Respondent 7

Ook het gebrek aan controle over eigen het eigen lichaam zorgt voor machteloosheid en angst.

“Ge hebt totaal gene controle over uw eigen lichaam, ik bedoel ge zijt alle controle kwijt

gewoon. Euhm… allez ge wordt volledig overgeleverd aan die verpleging dat daar dan is. Allez

ge kunt uwen arm nog zelfs niet verleggen of uw been een beetje opschuiven. Dat is, das

beangstigend.” – respondent 3

Een respondent beschrijft ook ongeduld, woede, verdriet, onzekerheid, onmacht en frustratie

als emoties die ervaren worden gedurende de fixatie.

“Ongeduld. Op den duur woede. Ja verdriet toch wel ook. Onzekerheid want ge weet nooit ni

wanneer mag ik eruit. Onmacht. Frustratie, tis zowat die woede hangt samen met frustratie.”

– Respondent 3

Verder blijken ook toiletbehoeftes voor heel wat leed te zorgen tijdens de fixatie. Verschillende

patiënten beschrijven hierbij dat ze hun behoefte in bed hebben moeten doen omdat de

verpleging niet op tijd kwam.

“En als ge naar ‘t toilet moet bijvoorbeeld, dan begint gij maar wat te roepen tegen... in ‘t

wilde weg want in de hoop dat ze u horen. Soms is dat op tijd soms is dat te laat, dat zijn dan

allemaal dinges dat daar dan bijkomen.” – Respondent 3

“Maar als ge gefixeerd ligt dan ligt ge zo heel ambetant en ge kunt ni wateren, ge kunt geen

stoelgang doen en dan op den duur moete da wel doen en dan…” – Respondent 6

Een respondent beschrijft ook dat ze door de fixatie-riemen niet goed kon ademen.

“Ik had het dan toch eens zover gekregen, dat ik zo vermagerd was dat ik eruit geraakt was. En

dan, weet ge wat ze dan de volgende keer doen, spannen ze die nog harder aan. Maar dan

Page 99: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

92

kunde bijna geen buikademing- dan kunde geen buikademing meer doen. Ge kunt alleen nog

ademen zo, maar uw buikademing kunt ge ni meer doen. Dat is het ook ni ze.” – Respondent 7

Positief

Net zoals isolatie kan ook fixatie een rustgevend effect hebben.

“Dat ik tot rust kon komen, dat ik anders bleef rondlopen en bleef mezelf uitputten.” –

Respondent 2

Daarnaast geeft fixatie ook de tijd om na te denken over wat er allemaal gebeurd is.

“Ge hebt er tijd genoeg en dan om uw tijd te doden gaat ge er eens over nadenken in feite.” –

Respondent 6

Een respondent beschrijft ook dat fixatie een effectief middel is om uit een psychose te geraken.

“Ja weet ge wat ge der wel kwijtgeraakt he, die psychose krijgt ge der toch alleen maar uit in

die dwangbuizen ze. Het helpt wel voor uit die psychose te geraken.” – Respondent 7

Dwangbuis

Een respondent beschrijft ook een ervaring met de dwangbuis jaren geleden.

“Ene keer in X in een dwangbuis. Dan bonden ze u rondom-rond en dan lieten ze u in een kamer

met een ijzeren bed en een matras daarop en vlak voor u neus een klok met het uur op en dan

elke minuut… en ge had dan ook iets gekregen van pillen en daar viel ge van in slaap en dan

vond ik da ni zo erg. Maar als dat anders geweest was, als ik niks had gekregen en ik moest

daar zo liggen op een klok liggen luisteren en liggen kijken dan… raakt ge wel in paniek want

dat is 5minuten, 10minuten, …” – Respondent 6

Page 100: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

93

Dwangmedicatie

Negatief

Verschillende respondenten beschrijven dwangmedicatie als een negatieve ervaring. Woede,

ellende en machteloosheid worden hierbij gerapporteerd.

“Maar ja slikken om te slikken. Dat is het ergste wat ge kunt doen vind ik. […] Er zijn momenten

dat ik mij echt ellendig heb gevoeld. Enorm machteloos zo. Weeral de zoveelste pil, weeral dit,

weeral dat.” – Respondent 1

“De medicatie doet niks, het enige wat- allez de medicatie doet wel wat op psychologisch vlak,

het is gewoon de persoon doen zwijgen.” – Respondent 8

“Daar word ik heel kwaad van me momenten.” – Respondent 6

“Ahja dat is zeker [negatief]. Dan houden ze u met verschillende personen tegen en dan spuiten

ze u plat. Dat heb ik ook meegemaakt, amai.” – Respondent 3

Voornamelijk de bijwerkingen van de medicatie komen naar voren als een negatief aspect:

“Ik wil gewoon slapen. En ge weet ook niet waarom dat ge zo moe zijt constant en ge legt ook

geen linken van waarom dat ge zo moe zijt. Da ligt aan de andere medicatie, vandaar eigenlijk

ook vandaag dat ik er een klein beetje bijzit alsof het mij ja het komt precies over alsof het mij

niet kan schelen. Het kan mij wel schelen, absoluut wel. Maar ik neem nu dus medicatie

waarvan ik echt wel weet dat dat daaraan ligt dat ik zo moe ben. […] En het valt wel heel hard

op dat het sinds 14 dagen, allez sinds 14 dagen dat ik dat pilleke neem dat ik ook constant

hakkel over mijn woorden. Ik struikel constant over mijn woorden als ik wakker ben. Het is al

verbazingwekkend dat ik wakker ben.” – Respondent 1

Page 101: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

94

“Het negatieve gevolg is dat ik daar wel veel van verdikt ben en ik wou eigenlijk geen Zyprexa

omdat ik daar de vorige keer als zo van verdikt was, dus ik vind het jammer dat ze niet een

andere medicatie hebben gegeven.” – Respondent 2

“Die medicatie dan beeft ge. Dan kreeg ge tremor, die Parkinsons-verschijnselen. Dan moest

ge daar ook weer pillekes voor pakken, voor de bijwerkingen.” – Respondent 7

Deze bijwerkingen kunnen ook gevaarlijk zijn voor de gezondheid van de patiënt.

“Ik ben gered van de nierdialyse. Want ik moest lithium nemen. Lithium is het medicament voor

de manische.” – Respondent 7

Twee respondenten geven aan dat ze de medicatie niet vertrouwen omdat deze gevaarlijk is.

“En dan geven ze medicatie en die medicatie is supergevaarlijk. Dat is wat mij het meeste

bezorgd maakt, waarom ik het meest tegen gedwongen opname ben is door die medicatie. Er

mag hier, de dokter heeft het zelf gezegd, in dit hospitaal niemand rondlopen zonder medicatie.

Dus ook al ben je gewoon normaal. Ook u als u hier gedwongen was opgenomen zou u

medicatie moeten inslikken […] dat is geen medicatie want die middelen die verwoesten het

brein. Ge moet echt hopen dat ge hier intact buiten komt, fysiek. Het is echt heel gevaarlijk. Ik

probeer me door allerlei middelen te beschermen, ik hoop dat er vanbinnen stukken nog

volledig zijn. Ik ga zelfs naar een neurologe gaan, binnenkort, om mijn brein te laten

controleren.” – Respondent 8

“Bij die Zypadhera moet ge drie uur na toediening van de spuit onder toezicht van de verpleging

blijven, dus ze vertrouwen hun eigen medicament ni [lacht].” – Respondent 6

Verschillende respondenten geven ook aan dat ze graag hun medicatie zouden laten aanpassen

om zo minder last van bijwerkingen te hebben, minder medicatie te hoeven nemen of omdat ze

de medicatie niet vertrouwen. Hieraan wordt door de verpleging en dokters echter geen gehoor

gegeven. Dit ervaren de patiënten ook als dwang.

Page 102: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

95

“Toch wel want ik heb al een paar keer gevraagd- ik pak redelijk veel- ik heb al een paar keer

gevraagd om minder of iets anders en dat willen ze niet. Ze willen der niks aan veranderen.

[…] Ik zou willen dat er iets aan verandert, ik pak bijvoorbeeld een antipsychoticum en ik ben

niet psychotisch. Ik heb dat onlangs tegen mijnen dokter gezegd en die zei dan ‘nee maar dat is

dan voor uw angsten, dat werkt ook in op uw angsten’. Maar dat werkt helemaal niet in op mijn

angsten want ik zit al maanden met die angsten, dat blijft allemaal hetzelfde.” – Respondent 5

“Ook als ze u bepaalde pillen geven en ge wilt daarvan af, dat is ook een vorm van

dwangmaatregel, ge wilt daarvan af en ge hebt daar reden voor en ze willen dat ni afbouwen.

Dat is bij pillen ook dat ze die dwangmatig geven. En dat ge die moet pakken of ge kunt hier ni

buiten. […] En ge moet ze pakken gewoonweg. En geen andere willen voorschrijven en het ni

willen veranderen. Dat is ook ne vorm van dwangmaatregel op het nemen van medicatie he. ”

– Respondent 6

Verder geven de respondenten aan dat ze te weinig informatie krijgen over de medicatie. Een

respondent voelt zich hierdoor minderwaardig.

“Ik stond voor de keuze he Xeplion of Zypadhera, morgen beslissen, om 12u toedienen. Dat zijn

dwangmaatregelen he en ge moet kiezen tussen twee medicamenten, en ge kent ze van haar of

pluim.” – Respondent 6

“Temestas en leponex en medicatie dat ik bigot niet ken en ik moest dat dan maar slikken. Ik

vroeg dat dan: ‘wat is dat pilleke? Wat is dàt pilleke? Wat is dàt pilleke?’ ‘Ja dat weten we niet

X, ik ben maar een verpleegster en ik heb daar niks over te zeggen. Ik moet u dat geven en gij

hebt dat maar te slikken’. Dan denk ik van what the hell is hier aan de hand. Maar oké goed ik

zal het maar slikken want ik weet niet wat er anders gaat gebeuren dus ik zal het maar innemen.

Hoh amai. Maar enfin maar ik kan u wel zeggen ik voel mij- dan voelt ge u echt een stuk vuil,

een stuk van de maatschappij wilt u niet dus we steken die vol pillen.” – Respondent 1

Page 103: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

96

“Ge gaat nu een spuit krijgen en ge gaat dat elke maand krijgen’. En als ge dan zegt ‘maar

waarom?’, ‘ja dat is zo. Er valt niets te discussiëren. Dat begint op die datum’. Zo is dat. En

als ge niet wilt zullen ze u dat met kracht geven.” – Respondent 8

Een respondent beschrijft het geven van dwanginspuitingen als barbaars en onmenselijk

“Dan worden die vastgenomen met kracht alsof ze precies een wild beest van de zoo, een wilde

tijger ofzo, aan het vangen zijn omdat die gevaarlijk is en dan geven ze die een inspuiting. Allez

dat heb ik op tv gezien over een zoo, maar dat doen ze met mensen. En het is niet 1 persoon die

dat doet, ze omringen u met 5 of 6 of meer verplegers en dan zitten ze rond u en proberen ze u

te intimideren en dan euh… met kracht een inspuiting geven. Dat is niet normaal, ik noem dat

middeleeuwse technieken. Dat is barbarisme.” – Respondent 8

Positief

Aan de andere kant heeft het krijgen van medicatie ook een kalmerend effect.

“Op zich denk ik dat het wel nodig was dus dat het misschien best was dat ze mij gedwongen

hebben. Omdat ik, ik ben echt geen voorstaander van medicatie dus ik wou liever ni maar het

gevolg was wel dat ik rustiger werd en dat ik meer prikkels aankon dus…” – Respondent 2

“Het is noodzakelijk dat ge iets krijgt en als ge niks krijgt dan kunnen ze u moeilijk doorslagen

he. Want dan wordt ge terug kwader en…” – Respondent 6

“Door de medicatie dat ik dan tot rust kon komen, dat ze mij uit mijn hyper-staat konden uit

brengen.” – Respondent 2

Verder rapporteren de respondenten ook dat ze zich geholpen voelen door de medicatie.

“Dat ervaar ik niet als dwang. Dat is medicatie, ik ga dat eerlijk zeggen ik neem vrij veel

medicatie, maar als ik daar goed mee ben en mee blijf dan vind ik dat niet erg dat te nemen.

Page 104: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

97

Das voor mijn eigen bestwil dus dat ervaar ik niet als dwang. Dat is voor mijn eigen bestwil.”

– Respondent 3

“De medicatie die ik altijd al van hier heb gekregen die hebben mij eigenlijk altijd wel

geholpen.” – Respondent 4

Neutraal

Een respondenten stelt zich neutraal op tegenover dwangmedicatie. Aan de ene kant zijn er de

bijwerkingen, maar aan de andere kant is medicatie ook nodig om te kalmeren en om beter te

worden.

“Ik weet het niet het hangt er ook vanaf wat dat ze geven natuurlijk. Ik weet het niet goed. Maar

ik zou zeggen neutraal maar dan ietske meer geneigd naar de negatieve kant.” – Respondent 1

Aanvaarden van diagnose

Twee respondenten zien ook het moeten aanvaarden van een diagnose als een vorm van dwang

omdat zij niet ziek willen zijn.

“Dat ik een diagnose moet aanvaarden zonder vragen. Ik heb vragen gesteld en ik werd

uitgescholden en gemanipuleerd en… allez de dokter en de verplegers hebben mij geïsoleerd

in een kamer en mij dan zaken verteld en ik mocht geen vragen stellen. Ik mocht ni vragen hoe

ze dat weten of…” – Respondent 8

“Tegen wil en dank want ze verklaren u ziek, en ge wilt niet ziek zijn he int begin. Toch niet

psychisch ziek.” – Respondent 7

Rijverbod

Een respondent rapporteert ook dat een verbod om te rijden een beperking van haar vrijheid is.

“Ik mag een half jaar geen autorijden omdat… dat is voor mij ook een maatregel dat ik ni

graag heb. Ja dat is echt een beperking van mijn vrijheid, dat vind ik echt heel jammer.” –

Page 105: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

98

Respondent 2

Gedwongen opstaan

Een respondent ervaart ook de verplichting om ’s ochtends op te moeten staan als dwang.

“En dan komen die naast mijn bed staan ‘opstaan, opstaan’ op een brute manier en X, een van

de verpleging hier, die doet da voorzichtig. Maar dat is helemaal anders als dat ze naast uw

bed staan te roepen ‘ge moet opstaan!’ ‘Sta nu eindelijk op!’. Dat vind ik dwang, ik vind dat

dwang. Dat hangt ervan af op hoe’n manier ge dat doet en hoe ge dat zegt ook. […] En daarna

bekijken die mij heel den dag vies en vuil en zeggen die niks meer tegen u. Ja die zijn dan

kwaad.” – Respondent 5

Dreigen

Tot slot, rapporteren de respondenten ook dat er al eens gedreigd wordt met het gebruik van

dwangmaatregelen.

“Of ze zeggen ’pas op he of ge zult een inspuiting krijgen’ zo van die zaken.” – Respondent 8

“En ik kon ook ni eten en ze zien dat he want ze brengen eten enzo. En ja ik kon ni eten en

dan zeiden ze van ‘als ge nu ni eet, dan blijft ge in den iso’ en dat is ook een soort dwang.” –

respondent 4

“Dan werd er gedreigd met dwangmaatregelen.” – Respondent 6

Informatie

Hoewel de respondenten meermaals hebben aangegeven dat er weinig informatie wordt

gegeven over de uitvoering en de redenen voor het gebruik van de dwangmaatregel(en) (supra),

geven de respondenten ook aan dat het vaak zinloos is de patiënt met redenen te voorzien, omdat

hij/zij op dat moment te ver weg is.

Page 106: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

99

“Dat had geen zin eigenlijk omdat ik toch helemaal buiten zinnen was. Dat was onnodig.” –

Respondent 2

“Dat wordt ni gegeven want ge zijt ni voor rede vatbaar op dat moment.” – Respondent 6

Trauma

Verschillende respondenten omschrijven hun ervaring als traumatiserend.

“Dat was echt traumatiserend zelfs om te zien.” – Respondent 8

“Ik denk daar nog wel aan ja, ik zit daar nog wel een beetje mee. Dat is toch een heel enge

ervaring geweest, waar dat ik het soms toch moeilijk mee heb. Ik heb daar nu ni meer zoveel

over gepraat. Ik heb daar wel de periode erna veel over gepraat, dat zo echt als een trauma

beschreven en daar ook rond verwerkt dus het is al minder op de voorgrond door erover te

praten.” – Respondent 2

Een andere respondent vond het persoonlijk geen traumatische ervaring, maar kon zich wel

inbeelden dat dit voor anderen wel zo is.

“Fixatie ja dat… dat daar toch inderdaad een alternatief voor moet gezocht worden want dat

is echt wel, ik denk voor sommige mensen zelfs, ik zal het woord zelf gebruiken, traumatisch is.

Ik denk dat dat voor sommige mensen echt traumatisch is. Voor mij persoonlijk is dat echter

niet traumatisch geweest. Ik ben daar nu totaal niet meer mee bezig.” – Respondent 3

Ook andere respondenten hebben hun ervaring verwerkt en staan hier niet langer bij.

“Ik ben daar niet meer zo mee bezig omdat dat nu ook heel lang is geleden dat ik nog in de

isolatie heb gezeten.” – Respondent 4

“Ni echt, soms wel eens als ge zo eens nadenkt over uw verleden en dan durft ge der wel eens

over nadenken dat dat verschillende keren is voorgevallen. Als ge ook die papieren begint uit

te mesten, met als ik verhuisd ben, dan ziet ge die verzoekschriften voor collocatie van de

Page 107: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

100

vrederechter. […] Zoveel praten ze er ni over de mensen, misschien is dat spijtig. Misschien

dat dat helpt ofzo als ge erover praat” – Respondent 6

Personeel

Verschillende respondenten nemen het de verpleging die de dwangmaatregelen uitvoerden

kwalijk.

“Het zijn mensen die slecht doen en bewust slecht doen en geen schaamte of geen spijt hebben

van wat ze doen en voortdoen. Zonder bewustzijn, ze hebben geen bewustzijn, ze hebben geen…

ze voelen niks. Dat is echt gevaarlijk, ge hebt te maken met mensen die… het zijn geen mensen,

het zijn monsters. […] Dat zijn supersterke ego’s, dat zijn dikke nekken.” – Respondent 8

“Want er zijn er toch bij in X, echt waar dat waren echt onmensen. Ik heb daar niks geen goed

over te vertellen.” – Respondent 1

Andere respondenten verwijten de verpleging dan weer niets.

“Ik was eigenlijk vooral kwaad op de dokter en op de verpleging was ik minder kwaad.” –

Respondent 2

“Pas op er zijn ook momenten geweest hier dat ik mij verschrikkelijk stom voelde en slecht

maar dat lag ni per se aan de verpleging.” – Respondent 1

Een respondent heeft zelfs respect voor de verpleging die met acute situaties moeten omgaan.

“Vandaar respect voor de mensen die op de gesloten afdeling werken, allez toch zeker in dit

ziekenhuis.” – Respondent 1

De verpleging kan ook helpen in het verwerken van de dwangervaring door vriendelijk te zijn

en de patiënt te troosten.

“Achteraf, bij die lieve verplegers gaat er rapper zand over gestrooid worden en dan voelt ge

u ni zo gekraakt. Ge voelt u soms gekraakt. Ge zijt bang, gekraakt... en die lieve verplegers

Page 108: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

101

die sussen, ni 100% maar toch die sussen wat; ‘ge had dat ni moeten doen’ en ‘dat hebt ge

goed gedaan en daarom hebben ze u los gemaakt’ en…” – Respondent 6

Verbeteringen

Aan het einde van het interview werden de respondenten gevraagd wat zij dachten dat de

dwangervaring beter zou kunnen maken. Verschillende antwoorden kwamen hierbij naar voren,

gaande van afschaffing van de psychiatrie in zijn geheel tot meer communicatie.

Afschaffing

Een respondent neemt het radicale standpunt in dat de psychiatrie in zijn geheel dient afgeschaft

te worden.

“Ik vind dat psychiatrie afgeschaft moet zijn, ik vind dat het crimineel is. Ik vind dat degenen

die- de zogezegde gezondheidszorg- dat die zich serieuze vragen moet stellen.” – Respondent

8

Communicatie

Een andere respondent argumenteert dat meer communicatie de sleutel is tot minder dwang.

“Misschien zijn er meer groepsgesprekken nodig, communicatie. Ik denk dat dat toch de sleutel

is. Ik denk hoe minder prikkels en hoe meer dat er wordt gecommuniceerd, hoe minder

dwangmaatregelen er moeten toegepast worden. […] En ook mensen met elkaar he, patiënten

onder elkaar. Dat ge geen ruzie hoeft te maken over iets heel onnozel maar dat het sowieso

over miscommunicatie of misverstanden gaat en dat ja… Zo vermijdt ge ook heel veel conflicten

met fysiek geweld. Stel u nu voor, ik denk voornamelijk aan de gesloten afdeling he, dat ge dan

minder en minder isolaties moet inschakelen of gedwongen inspuitingen.” – Respondent 1

Page 109: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

102

Educatie

Verder zou ook een opleiding voor het personeel om te leren waarom patiënten op bepaalde

manieren reageren en psycho-educatie rond medicatie voor de patiënten een stap vooruit zijn.

“Een psycho-educatie rond medicatie, ik heb het nog gezegd dat zouden ze een mogen geven.

Ja ik zou dat toch wel aanraden hier. Van wat doet die medicatie en waarom geven ze dat en

waarom werkt dat bij de een wel goed en bij de ander totaal niet.” – Respondent 1

Personeel

Ook veranderingen door het personeel kunnen de dwangervaring verbeteren. Zo stelt een

respondent dat de “zachtere” verplegers meer dienen tussen te komen.

“Dat die zachte verplegers meer tussen komen. Ge hebt lieve verplegers en die vergeet ge rap

en die babbelen zowat errond en die behandelen u zachter, terwijl die anderen…” – Respondent

6

Daarnaast dient de verpleging veel vaker langs te komen tijdens de isolatieperiode.

“Ten eerste al veel regelmatiger komen, véél regelmatiger komen. Ik kan niet zeggen hoeveel

tijd dat ze ertussen lieten maar veel regelmatiger is komen. Dat zal al veel veranderen. […] Ik

hoop zeker voor de mensen die na mij nog in de isoleercel belanden, al dan niet vastgebonden,

dat de verpleging inderdaad daar vroeg of laat wat regelmatiger langs gaat.” – Respondent 3

Ook de mogelijkheid om tijdens de isolatie toch af en toe naar buiten te kunnen wordt erg

geapprecieerd.

“Achteraf hebben ze in de X, dat was toen nog een gesloten afdeling nu ni meer, een soort

koertje gemaakt en dan mocht ge om het uur, met begeleiding wel, een sigaretje gaan roken.

Da vond ik wel- allez dat vind ik een heel goei ding.” – Respondent 4

Een andere respondent wenst meer informatie en steun.

Page 110: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

103

“Met mij misschien eens op de kamer gaan zitten en eens ne keer een overzichtje te maken van

hoe dat zo’n dag er zou uitzien ofzo is ne keer een weekplan maken en mij is ne keer op mijn

gemak stellen in plaats van constant mij aan mijn lot over te laten.” – Respondent 1

Flexibiliteit

Een respondent geeft ook aan dat de verpleging wat flexibeler zou mogen zijn omdat dit

menswaardiger is.

“Misschien toch proberen van iets flexibeler te zijn. Van ook al lijkt het nodig van toch te

proberen iemand niet vast te binden bijvoorbeeld. Of iemand wél naar buiten laten gaan met

bezoek of… Allez toch iets flexibeler zijn. Dat is ook iets menswaardiger.” – Respondent 2

Alternatieven

Tot slot stellen verschillende respondenten ook dat er alternatieven dienen gevonden te worden

voor fixatie en isolatie en/of dat deze zo veel mogelijk vermeden dienen te worden.

“Ik denk bij die fixatie ja dat… dat daar toch inderdaad een alternatief voor moet gezocht

worden want dat is echt wel, ik denk voor sommige mensen zelfs, ik zal het woord zelf gebruiken,

traumatisch is.” – Respondent 3

“Dat ge dat echt van persoon tot persoon… Zo veel mogelijk vermijden.” – Respondent 2

“Wat mij zou helpen denk ik; een gespreksruimte met iemand die echt luistert en niet meteen

zegt van ‘dat mag niet he’, nee gewoon luistert van ‘wat is er nu gebeurd? Wat maakt dat gij

zo reageert? Vertel het eens’. Of ja… bij sommige mensen zou da zelfs ne rooie lap op een stier

kunnen zijn door er zo bij te zitten natuurlijk en ‘vertel het is’, da werkt ni bij iedereen.” –

Respondent 1

Page 111: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

104

“Ja dus in plaats van mij vast te binden en mij angstig te maken, hadden ze mij ook kunnen

gewoon tot rust brengen zonder mij vast te binden dat ik- dat ze mij wel gewoon in het oog

zouden houden maar ik weet niet of dat genoeg geweest zou zijn.” – Respondent 2

“Mij niet vast te binden omdat ik daarvan nog extra hyper en angstig werd. […] Dus in plaats

van mij vast te binden en mij angstig te maken, hadden ze mij ook kunnen gewoon tot rust

brengen zonder mij vast te binden dat ik- dat ze mij wel gewoon in het oog zouden houden maar

ik weet niet of dat genoeg geweest zou zijn.” – Respondent 2

Aan de andere kant zijn de respondenten niet zeker of dit wel mogelijk is, aangezien

dwangmaatregelen altijd nodig zullen zijn.

“Er is geen alternatief denk ik ze. […] Ik denk ni dat er een alternatief is. ” – Respondent 6

“Ik weet ni of da ge da ooit kunt vervangen. Dat moet de toekomst uitwijzen. Ik weet ni voor

sommigen is het denk ik nog altijd een- kan het wel deugd doen, maar ik denk dat er ook nog

altijd mensen zijn die het al genoeg hebben gezien en die er verrast van gaan zijn als ge ze zo

is gewoon in een gespreksruimte apart gaat houden.” – Respondent 1

Page 112: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

105

Hoofdstuk 7: Discussie

In dit hoofdstuk worden de gevonden resultaten uit hoofdstuk zes besproken en vergeleken met

de literatuur (zie hoofdstuk 4). Daarnaast worden ook enkele beperkingen van het onderzoek

overlopen.

Bespreking resultaten

Zoals de resultaten al doen blijken, zijn de ervaringen van de respondenten erg uiteenlopend.

Voor bijna elke ervaring worden zowel negatieve als positieve aspecten gerapporteerd. Net

zoals de studies van Olofsson & Norberg (2001), Johansson & Lundman (2002), Chien et al.

(2005), Prinsen & Van Delden (2009), Hughes et al. (2009), Sibitz et al. (2011), Dack et al.

(2012), Karsakou et al. (2012), Ezeobele et al. (2014) en Van den Hooff (2015), stelt ook deze

studie een genuanceerd beeld van dwangervaringen vast. Een neutrale ervaring wordt slechts

een keer gerapporteerd, maar zelfs dan wordt er geneigd naar de negatieve kant.

Angst is een emotie die beschreven wordt bij praktisch elke dwangmaatregel. Angst voor andere

patiënten tijdens de gedwongen opname, doodsangst tijdens isolatie en fixatie, angst voor de

gevaarlijke bijwerkingen van medicatie en angst door opgesloten te zijn tijdens de kamertijd.

Het gebrek aan controle door de verpleging tijdens de isolatie-/fixatieperiode zorgt, naast angst,

ook voor frustratie en machteloosheid. Machteloosheid wordt ook bij verschillende andere

maatregelen gerapporteerd. Zo zorgt het gebrek aan controle over het eigen lichaam tijdens de

fixatie, verplicht innemen van medicatie en gebrek aan contact met familie voor

machteloosheid. Contact met de buitenwereld is op de gesloten afdeling afhankelijk van de

afdelingsregels en tijdens isolatie en fixatie niet mogelijk. Dit wordt door verschillende

respondenten als frustrerend, beperkend en overdreven beschreven. De afdelingsregels kunnen

zelfs zo frustrerend zijn dat ze tot agressie leiden. Zo rapporteert een respondent dat ze een

personeelslid aanviel omdat het niet werd toegelaten om haar familie naar de deur te begeleiden.

Page 113: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

106

Ook Johansson & Lundman (2002) en Larsen & Terkelsen (2014) stellen vast dat

afdelingsregels erg frustrerend kunnen zijn. Frustratie gaat na een tijd over in woede. Gevoelens

van woede worden ook bij de gedwongen opname, fixatie en dwangmedicatie beschreven. Maar

dwangmaatregelen gaan ook gepaard met verdriet en schuldgevoelens. Zowel bij isolatie als bij

fixatie rapporteren de respondenten verdriet omdat ze alleen zijn, bang zijn te sterven en omdat

ze het gevoel hebben hun familie teleur te stellen. Angst, machteloosheid, frustratie, woede,

verdriet en schuldgevoelens komen ook naar voren in de studies van Faschingbauer et al.

(2013), Bowers et al. (2012), Dack et al. (2012) Meehan et al. (2000, 2004), Holmes et al.

(2004), Wynn (2004), Hoekstra et al. (2004), Tooke & Brown (1992), Legris et al. (1999),

Johansson & Lundman (2002), Naber et al. (1996), Bonner et al. (2002), Haw et al. (2011),

Chien et al. (2005), Van den Hooff (2015) en Ezeobele et al. (2014)

Een gebrek aan informatie over de duur van de gedwongen opname en fixatie zorgt voor

onzekerheid. Verder blijken ook toiletbehoeften voor heel wat bijkomend leed te zorgen tijdens

de isolatie en fixatie Verschillende patiënten beschrijven dat ze hun behoeft in bed hebben

moeten doen omdat de verpleging niet op tijd kwam. Dit is uiteraard niet alleen erg gênant,

maar ook vernederend. Deze zelfde ervaringen worden ook gerapporteerd in de studies van

Faschingbauer et al. (2013) en Soininen et al. (2016). Ook het moeten ontdoen van de meeste

kledij bij isolatie wordt door een respondent als gênant en overdreven beschouwd, zoals ook in

de studie van Haw et al. (2011) naar voren komt.

Bij dwangmedicatie zijn voornamelijk de bijwerkingen van de medicatie naar een negatief

aspect. Deze bijwerkingen kunnen ook gevaarlijk zijn voor de gezondheid van de patiënt zoals

ook door Hughes et al. (2009) werd vastgesteld. Daarnaast geven verschillende respondenten

ook aan dat ze hun medicatie graag zouden willen aanpassen om zo minder last van

bijwerkingen te hebben, minder medicatie te moeten innemen of omdat ze de medicatie niet

vertrouwen, maar dat hier geen gehoor aan gegeven wordt. Ook dit ervaren de respondenten als

Page 114: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

107

dwang. Bovendien wordt ook de uitvoering van de verschillende dwangmaatregelen in vraag

gesteld. Zo beschrijft een respondent de uitvoering van dwanginspuitingen als barbaars en

onmenselijk. Dit komt ook naar voren in de studies van Haw et al. (2011) en Newton-Howes

& Mullen (2011). Een andere respondent rapporteert dan weer dat tijdens de fixatie de riemen

zo strak waren aangespannen dat ze niet goed kon ademen. Ook dit wordt gerapporteerd in de

studie van Haw et al. (2011). Daarnaast duurt isolatie volgens de respondenten te lang, zoals

ook door Larsen & Terkelsen (2014) wordt vastgesteld.

Verder gaan de maatregelen ook met andere emoties gepaard. Verveling bij gedwongen

opname, kamertijd met stress, fixatie met ongeduld en dwangmedicatie met ellende. Tot slot

beschrijven twee respondenten ook dat ze niet tevreden zijn over de rechtsprocedure van de

gedwongen opname, omdat ze het gevoel hebben dat ze zich onvoldoende konden verdedigen

en dat niet alle rechtsmiddelen werden uitgeput.

Toch worden er ook positieve aspecten gerapporteerd. Zo hebben zowel isolatie, fixatie als

dwangmedicatie een kalmerend effect volgens sommige respondenten. Dit wordt ook door Haw

et al. (2011) vastgesteld. Het kalmerende effect van medicatie zorgt er ook voor dat andere

dwangmaatregelen, zoals de dwangbuis, niet als negatief worden ervaren. Daarnaast worden

fixatie en dwangmedicatie ook als effectieve middelen in het “genezen” van de patiënt gezien.

Dit komt ook in de studie van Swartz et al. (2014) naar voren. Verder worden ook de natuurrijke

omgeving, de vrijheid om (niet) deel te nemen aan therapieën, snelle hulpverlening en

vertrouwdheid met de omgeving beschreven als positieve aspecten van de gedwongen opname.

Isolatie heeft dan weer als voordeel dat het de patiënt beschermt tegen schadelijk gedrag en

geeft fixatie de tijd om na te denken. Gelijkaardige resultaten werden gevonden in de studies

van Chien et al. (2005) en Ezeobele et al. (2014). Een respondent is zelfs dankbaar voor zijn

isolatie en twee respondenten hebben reeds gevraagd om vrijwillig in de AK te mogen om zo

Page 115: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

108

te ontsnappen aan een overvloed aan prikkels. Dit kwam ook naar voren in de studie van

Meehan et al. (2004).

Wat opvalt is dat de respondenten die positieve aspecten toeschrijven aan dwangmaatregelen,

en tevens begrijpen waarom dwangmaatregelen gebruikt worden, meer ziekte-inzicht hebben.

Dezelfde respondenten zien retrospectief ook de aanleiding tot dwang in en koesteren geen

wrok jegens de verpleging. Voorbeelden van ziekte-inzicht zijn: “Ik ben bipolair, dus ik ben

manisch-depressief.” (Respondent 3), “Want ik heb een bipolaire stoornis, dat weet ik nu wel

van mezelf dat ik die heb. Héb he, ik bén ni manisch-depressief he. Ik héb een bipolaire stoornis.

Zo ver zit ik al.” (Respondent 7), “Ik ben nogal achterdochtig van aard en teruggetrokken

achterdochtig en teruggetrokken gedrag zo.” (Respondent 6). Een respondent had duidelijk

(nog) geen ziekte-inzicht en het valt dan ook op dat deze respondent het meest kritisch ten

aanzien van dwangmaatregelen is en hoofdzakelijk negatieve ervaringen en aspecten

rapporteert. Voorbeelden van een gebrek aan ziekte-inzicht: “Ze noemen dat manisch, zo een

beetje in overdrive zo omdat ge ni slaapt en ni eet, een beetje vergelijkbaar als ge examens hebt

en alles op het einde doet dat ge dan- of als ge ni genoeg slaapt- zijt ge zo een beetje meer

nerveus en ja dat noemen zij een ziekte.” (Respondent 8) en “Als ze niet weten welke label dat

ze op u moeten plakken, dan zeggen ze dat je manisch-depressief bent en dan geven ze je

medicatie en die fokken je op en dan zeggen ze ‘ah zie je, je bent ziek he’. Eerst zetten ze ons in

een staat waarin we opgefokt zijn en dan zeggen ze ‘ja je bent ziek’.” (Respondent 8). Ook

O’Donoghue et al. (2010), Haw et al. (2011) en Ezeobele et al. (2014) stellen vast dat ziekte-

inzicht gepaard gaat met een positievere evaluatie.

Hoewel er dus ook positieve aspecten worden gerapporteerd zijn de ervaringen over het

algemeen negatief. Met andere woorden, ondanks de positieve aspecten blijft dwang een

negatieve ervaring voor de respondenten. Deze vaststelling kan echter deels verklaard worden

door de zogenaamde negativity bias of negativity effect. Dit begrip verwijst naar de aangeboren

Page 116: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

109

neiging van mensen om meer gewicht te geven aan negatieve zaken (zoals ervaringen).

Negatieve gebeurtenissen zijn opvallender, krachtiger en dominanter dan positieve

gebeurtenissen waardoor mensen hier een grotere gevoeligheid voor hebben (Rozin &

Royzman, 2001; Ito et al., 1998). Deze “negativiteitsvertekening” wordt deels verklaard door

negativiteitsdominantie. Dit is de aanleg om bij een combinatie van positieve en negatieve

ervaringen – zoals in deze studie het geval is-, naar een vooral negatieve interpretatie te neigen.

Hoewel een loutere optelling van de positieve en negatieve aspecten, misschien niet tot deze

uitkomst zou leiden (Rozin & Royzman, 2001). Aangezien negatieve aspecten dus meer

gewicht hebben dan positieve aspecten in evaluaties, is het mogelijk dat dit ook het geval is in

de evaluatie van dwangervaringen door de respondenten (Ito et al., 1998).

Omdat de respondenten vrij waren om aan te geven wat zij als dwang ervaren, komen ook

enkele atypische vormen van dwang naar voren zoals het moeten aanvaarden van een diagnose,

gedwongen opstaan en een rijverbod. Hoewel het rijverbod eerder een juridische bepaling is

dan een dwangmaatregel, wordt deze wel meegerekend omdat de respondent dit als dwang

beschrijft.

Aanleiding

De aanleidingen tot het gebruik van dwangmaatregelen die in deze studie werden gevonden

waren verbale en/of fysieke agressie – al dan niet door frustratie wegens de inflexibiliteit van

afdelingsregels-, therapieontrouw, druggebruik, kattenkwaad in de AK, bescherming van de

patiënt en te manisch zijn om nog veilig rond te lopen.. Deze resultaten komen dus deels

overeen met de studies van Beghi et al (2013) en Tingleff et al. (2017) die bevonden dat agressie

de meest voorkomende reden in voor het gebruik van dwangmaatregelen. Net zoals in deze

studie, vonden ook Johanssen & Lundman (2002), Larsen & Terkelsen (2014) en Tingleff et al.

(2017) dat de inflexibiliteit van afdelingsregels tot frustratie en zo tot verzet en/of geweld kan

leiden. In tegenstelling tot de studies van Olofsson & Norberg (2001), Meehan et al. (2004),

Page 117: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

110

Holmes et al. (2004), Kuosmanen et al. (2007) en Ezeobele et al. (2014) rapporteerden de

respondenten in deze studie niet het gevoel te hebben dat dwangmaatregelen gebruikt werden

om macht uit te oefenen of als straf.

Noodzaak

Het merendeel van de respondenten vond wel dat dat de maatregel nodig was, hoewel het

daarom geen minder negatieve ervaring was. Dit inzicht wordt wel pas achteraf, retrospectief

ingezien. Dit duidt op het gegeven dat tijd een belangrijke factor is voor de verwerking van

ervaringen en de erkenning van positieve aspecten. Deze resultaten komen overeen met de

studies van Haw et al. (2011), Larsen & Terkelsen (2014), Olofsson & Norberg (2001) en Sibitz

et al. (2011).

Informatie

Net zoals in de studies van Prinsen & Van Delden (2009), Meehan et al. (2004), Sibitz et al.

(2011), Olofsson & Norberg (2001), Johansson & Lundman (2002), Van den Hooff (2015) en

Ezeobele et al. (2014) rapporteren ook de respondenten uit deze studie een gebrek aan

informatie over de uitvoering en redenen voor het gebruik van dwangmaatregelen. Dit zorgt

ervoor dat respondenten zich onzeker, angstig en minderwaardig voelen. Aan de andere kant

geven verschillende patiënten ook aan dat informatie op het moment van de dwangmaatregelen

niet veel zin heeft, omdat de meeste patiënten op dit moment te ver weg zijn.

Trauma

Twee respondenten beschrijven hun dwangervaring als traumatiserend. Een andere respondent

ervaarde de ervaring persoonlijk niet zo, maar kon zich wel inbeelden dat dit voor andere

personen wel het geval is. De meerderheid van de respondenten staat echter niet langer stil bij

hun ervaringen, maar hebben deze verwerkt. Dit duidt er nogmaals op dat dwangmaatregelen

erg verschillend beleefd worden. Ook in de studies van Frueh et al. (2005), Bonner et al. (2002),

Page 118: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

111

Holmes et al. (2004) en Hughes et al. (2009) komt naar voren dat sommige patiënten

dwangmaatregelen als traumatiserend kunnen ervaren. In deze studie betreft dit echter de

minderheid van de respondenten.

Personeel

Verschillende respondenten rapporteren dat ze het personeel verwijten voor het gebruik van

dwangmaatregelen. Dit blijkt ook uit de studie van Ezeobele et al. (2014). Het spreekt voor

zich dat wrok een negatieve invloed heeft op de therapeutische relatie. Toch rapporteren niet

alle respondenten deze gevoelens. Andere respondenten nemen de verpleging niets kwalijk.

Een respondent geeft zelfs aan respect te hebben voor het personeel dat met acute situaties moet

omgaan. Net als in de studie van Haw et al. (2011) zijn de gevoelens tegenover het personeel

dus erg verdeeld. Chien et al. (2005) schrijven deze verschillen in attitudes toe aan de houding

en het gedrag van de verpleging tijdens de interventie.

Een respondent stelt dat het personeel kan helpen bij het verwerken van de dwangervaring door

vriendelijk te zijn en de patiënt te troosten. Ook Bonner et al. (2002) stelden vast dat aandacht

en vriendelijkheid van het personeel helpen bij het verwerkingsproces.

Verbeteringen

De respondenten reiken zelf ook enkele veranderingen aan die de dwangervaring zouden

kunnen verbeteren. Zo wordt communicatie aangehaald als middel om het gebruik van

dwangmaatregelen te verminderen. Ook Haw et al. (2011), Meehan et al. (2004), Larsen &

Terkelsen (2014), Faschingbauer et al. (2013) en Olofsson & Norberg (2001) constateren dit in

hun studies. Daarnaast zou ook meer educatie, zowel voor het personeel als voor de patiënten

een stap vooruit zijn. Prinsen & Van Delden (2009), Beghi et al. (2013) en Faschingbauer et al.

(2013) stellen ook vast dat personeelstrainingen om beter om te gaan met psychiatrische

patiënten, het gebruik van dwang kunnen verminderen.

Page 119: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

112

Verder kunnen ook veranderingen door het personeel de ervaring van dwangmaatregelen

verbeteren door meer informatie te geven, steun te bieden en vaker langs te komen tijdens de

isolatie/fixatie-periode. Daarnaast zouden ook de ‘zachte’ verplegers meer tussen moeten

komen. Ook Johansson & Lundman (2002) vonden dat meer menselijk contact tijdens de

dwanginterventie ervoor zorgt dat patiënten minder angst en stress ervaren. Meehan et al.

(2004), Chien et al. (2005) en Faschingbauer et al. (2013) stellen ook vast dat meer informatie

een verbetering zou zijn. Een respondent vindt ook dat de verpleging flexibeler dient te zijn met

afdelingsregels. Dit wordt ook gerapporteerd door de respondenten in de studie van Larsen &

Terkelsen (2014).

Verschillende respondenten geven aan dat er alternatieven moeten gevonden worden voor

fixatie en isolatie in het bijzonder en dat dwangmaatregelen zoveel mogelijk vermeden moeten

worden. Aan de andere kant zijn de respondenten niet zeker dat er alternatieven bestaan omdat

dwangmaatregelen altijd nodig zullen zijn.

Tot slot was er slechts een respondent die voorstaander was van het afschaffen van

dwangmaatregelen, en de psychiatrie in zijn geheel. Ook Meehan et al. (2004) vonden in hun

studie maar een erg kleine aanhang (nl. 22% van de respondenten) voor de afschaffing van

dwangmaatregelen.

Beperkingen van het onderzoek

Dit onderzoek betreft een kwalitatief en kleinschalige studie. De resultaten die gevonden

werden zijn dus niet veralgemeenbaar. Noch naar patiënten binnen het PC Multiversum, noch

naar patiënten uit andere psychiatrische centra/ziekenhuizen. Hoewel het gaat om een kleine

steekproef, nl. acht respondenten, kunnen ook ervaringen van een klein aantal patiënten een

waardevol inzicht geven volgens Johansson & Lundman (2002). Niettegenstaande dat meer

interviews een genuanceerder beeld kunnen geven (Johansson & Lundman, 2002).

Page 120: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

113

Daarnaast moet de mogelijke beïnvloeding van de interviewer op de rapportage van de

respondent, ook interviewer-bias genoemd, altijd in overweging worden genomen bij het

gebruik van diepte-interviews (Johansson & Lundman, 2002; Decorte & Zaitch, 2010).

Maxwell (2008) beschrijft dit probleem als volgt: “For all types of interviews the interviewer

has a powerful and inescapable influence on the data collected; what the interviewee says is

always a function of the interviewer and the interview situation. Although there are some things

that you can do to prevent the more undesirable consequences of this, trying to “minimize”

your effect on the interviewee is an impossible goal” (p.243). Ook in dit onderzoek kan niet

worden uitgesloten dat er interviewer-bias heeft plaatsgevonden.

Aangezien de ervaringen van de respondenten niet gebonden waren door een tijdslimiet, maar

de hele psychiatrische geschiedenis van de respondent mochten beslaan, kan het zijn dat er

tussen de besproken ervaring van sommige respondenten en het diepte-interview heel wat tijd

verstreken is. Dit betekent dat er sprake zou kunnen zijn van memory-bias

(geheugenvertekening). Hiertegenover staat dan weer dat tijd ook toelaat om over ervaringen

te reflecteren (Sibitz et al., 2011). Zoals hierboven vermeld werd, is tijd een belangrijke factor

bij de verwerking van dwangervaringen en vervolgens de erkenning van positieve aspecten.

Ook ziekte-inzicht heeft hier een rol in(supra), een inzicht dat bij sommige patiënten ook tijd

nodig heeft.

Verder zorgt ook het gebruik van een purposive convenience sample (selectieve, strategische

steekproef) voor een aantal beperkingen. Bij het gebruik van dergelijke steekproef is er steeds

sprake van selectie-bias. Voor dit onderzoek werd gezocht naar respondenten binnen de

behandelingscluster psychosezorg die wilden deelnemen aan het onderzoek. Ten eerste zorgt

dit er dus voor dat de steekproef enkel respondenten bevat die geïnteresseerd waren in het

onderwerp en wilden deelnemen aan het onderzoek. Dat wil zeggen dat de ervaringen van

patiënten die minder geneigd zijn om hun ervaring met anderen te delen niet zijn opgenomen

Page 121: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

114

in dit onderzoek. Het zou kunnen zijn dat binnen deze subgroep andere belevingen bestaan

(Johansson & Lundman, 2002; Sibitz et al., 2011). Dit zou moeten verder onderzoek kunnen

uitwijzen. Daarnaast komen alle respondenten dus ook uit dezelfde behandelingscluster, nl.

psychosezorg. Dat betekent dat dit onderzoek geen uitspraken kan doen over de ervaringen van

dwang bij patiënten met een andere psychische problematiek. Verder onderzoek zou kunnen

uitzoeken in welke mate ervaringen bij andere problematieken verschillen of gelijk zijn.

Tot slot is een beschrijving van een ervaring ook geen exacte weergave van wat er is gebeurd,

maar een mogelijke versie. Gebeurtenissen worden eerst geïnterpreteerd door de respondent en

vervolgens door de onderzoeker (Olofsson & Norberg, 2001). Aangezien het doel van dit

onderzoek de beschrijving van ervaringen is, en dus niet van feiten, vormt deze beperking geen

probleem.

Het is belangrijk om te vermelden dat binnen de GGZ de laatste jaren steeds meer aandacht

uitgaat naar het gebruik van dwangmaatregelen. Er bestaan reeds heel wat initiatieven om dit

gebruik zo veel mogelijk te beperken. Kortom, aan veel van de zaken die door de respondenten

worden beschreven wordt reeds hard gewerkt binnen de GGZ.

Page 122: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

115

Hoofdstuk 8: Conclusie

Aan de hand van kwalitatieve diepte-interviews werd een antwoord gezocht op de

onderzoeksvraag ‘Hoe ervaren GGZ-cliënten in Vlaanderen dwangmaatregelen?’. Om deze

onderzoeksvraag te beantwoorden, dient eerst een antwoord geformuleerd te worden op de

deelvragen ‘Wat wordt er juist bedoeld met dwangmaatregelen?’ en ‘Ervaren patiënten

dwangmaatregelen positief of negatief volgens de bestaande empirische literatuur?’.

Onder dwangmaatregelen worden maatregelen verstaan die de patiënt in zijn vrijheid,

bewegingsruimte en/of onafhankelijk beslissingsrecht beperken met als voornaamste doel de

patiënt, en/of derden, te beschermen (Hoge Gezondheidsraad, 2016; Schermer, 2003; Holmes

et al., 2004; Dack et al., 2012; Georgieva, 2012; Völlm & Nedopil, 2016; Tingleff et al., 2017).

Dwangmaatregelen zijn het laatste redmiddel om ongezond, ongewenst of gevaarlijk gedrag te

verhinderen (Schermer, 2003; Thomsen et al., 2017). Binnen de Belgische psychiatrie worden,

ondanks gebrek aan een wettelijk kader en meerdere ethische bezwaren, verschillende

dwangmaatregelen gebruikt.

De huidige empirische literatuur schetst een genuanceerd beeld over de ervaring van

dwangmaatregelen, met zowel negatieve als positieve aspecten. Ook uit de resultaten van dit

onderzoek is gebleken dat patiënten dwang zowel negatief als positief ervaren.

De meeste negatieve ervaringen hebben te maken met de beleving van emoties zoals, onder

andere, (doods)angst, frustratie, machteloosheid, woede, verdriet, schuld, stress, ongeduld en

ellende. Ook gebrek aan informatie over het verloop van de maatregel en de redenen ervoor,

veroorzaken angst en onzekerheid. Verder stellen patiënten ook de uitvoering van sommige

dwangmaatregelen in vraag, omwille van een aantal negatieve aspecten. Zo ervaren patiënten

gêne als ze zich moeten ontkleden in de AK, veroorzaakt de medicatie onaangename

bijwerkingen en leidt het verzaken van toiletbehoeften tot vernederende toestanden.

Page 123: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

116

Aan de andere kant worden ook positieve aspecten beschreven door patiënten. Een kalmerend

effect, effectiviteit en bescherming, zijn enkele voorbeelden hiervan. Daarnaast worden ook

reflectietijd, snelle hulpverlening, vrije keuze om deel te nemen aan therapieën en de natuurrijke

en vertrouwde omgeving als positief gerapporteerd. Opvallend daarbij is dat de respondenten

die positieve aspecten toeschrijven aan dwangmaatregelen ook meer ziekte-inzicht hebben.

Tijd is een belangrijke factor voor de erkenning van positieve eigenschappen. Dat blijkt uit het

gegeven dat het merendeel van de respondenten pas na verloop van tijd het nut van de maatregel

inzien.

Dat de dwangbeleving zeer uiteenlopend is, blijkt bijvoorbeeld ook uit sterke verschil tussen de

patiënten. Zo beschrijven twee respondenten hun ervaring als traumatisch, terwijl de andere

respondenten niet langer stilstaan bij hun ervaringen. Ook ten aanzien van het personeel bestaan

er verschillende perspectieven. Waar sommigen het GGZ-personeel verwijten voor

dwangmaatregelen, nemen andere respondenten de verpleging niets kwalijk.

Zoals gezegd, kan er geconcludeerd worden dat de Vlaamse GGZ-cliënten die bevraagd

werden in dit onderzoek, de toepassing van dwangmaatregelen erg uiteenlopend ervaren. Voor

(bijna) elke dwangmaatregel worden zowel negatieve als positieve aspecten gerapporteerd.

Hoewel de negatieve ervaringen in de meerderheid zijn, kan dit deels verklaard worden door

de zogenaamde negativity-bias.

Communicatie, educatie, meer informatie, meer contact en een alternatief voor fixatie zijn

enkele suggesties van de respondenten in dit onderzoek om het gebruik van dwang te verbeteren

en/of te voorkomen.

Hoewel dit onderzoek een bevestiging lijkt voor wat eerdere auteurs ook al vaststelden (supra),

geeft deze masterproef geen sluitend beeld van de ervaring van dwangmaatregelen binnen de

Vlaamse GGZ. Deze masterproef is namelijk toegespitst op de ervaringen van een klein aantal

Page 124: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

117

respondenten die bovendien ook allemaal uit dezelfde zorgcluster en psychiatrisch centrum

komen. Daarom is er meer en uitgebreider onderzoek nodig om de volledige dwangbeleving

van GGZ-patiënten in Vlaanderen in kaart te brengen. Dit onderzoek kan eventueel daarvoor al

een aanzet zijn.

Page 125: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

118

Bibliografie

Adshead, G., & Davies, T. (2016). Wise Restraints: Ethical Issues in the Coercion of Forensic

Patients. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in

Forensic Psychiatric Care (pp.69-86). Springer International Publishing.

Albrecht, H. J. (2016). Legal Aspects of the Use of Coercive Measures in Psychiatry. In

Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in Forensic

Psychiatric Care (pp. 31-48). Springer International Publishing.

Beghi, M., Peroni, F., Gabola, P., Rossetti, A., & Cornaggia, C. M. (2013). Prevalence and

risk factors for the use of restraint in psychiatry: a systematic review. Rivista di

psichiatria, 48(1), 10-22.

BIS. (2013). Gezondheid & Welzijn.

Bonner, G., Lowe, T., Rawcliffe, D., & Wellman, N. (2002). Trauma for all: a pilot study of

the subjective experience of physical restraint for mental health inpatients and staff in

the UK. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 9(4), 465-473.

Borgeat, F., & Zullino, D. (2004). Attitudes concerning involuntary treatment of mania:

results of a survey within self-help organizations. European psychiatry, 19(3), 155-

158.

Bowers, L., Ross, J., Nijman, H., Muir‐Cochrane, E., Noorthoorn, E., & Stewart, D. (2012).

The scope for replacing seclusion with time out in acute inpatient psychiatry in

England. Journal of advanced nursing, 68(4), 826-835.

Chien, W. T., Chan, C. W., Lam, L. W., & Kam, C. W. (2005). Psychiatric inpatients’

perceptions of positive and negative aspects of physical restraint. Patient education

and counseling, 59(1), 80-86.

Cools, B. (2017). Gedwongen opname: pleidooi voor alternatieven en een grondige

wetswijziging. TKP 47(3), 33-39. Geraadpleegd op 22/12/2017 van

http://79.170.44.80/re-member-psychischezorg.be/wp-

content/uploads/2017/10/Gedwongen-opname-pleidooi-voor-alternatieven-en-een-

grondige-wetswijziging.-Bob-Cools.pdf

Page 126: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

119

Curtis, P., Hillier, B., Souster, R.& Sethi, F. (2016). Coercive Measures in General Adult and

Community Settings. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive

Measures in Forensic Psychiatric Care (pp.69-86). Springer International Publishing.

Dack, C., Ross, J., & Bowers, L. (2012). The relationship between attitudes towards different

containment measures and their usage in a national sample of psychiatric inpatients.

Journal of psychiatric and mental health nursing, 19(7), 577-586.

Decorte, T., & Zaitch, D. (2010). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminology.

Leuven: Acco.

DiCicco‐Bloom, B., & Crabtree, B. F. (2006). The qualitative research interview. Medical

education, 40(4), 314-321.

Dwang. (z.d.). In Van Dale Online. Geraadpleegd op 27 december 2017, van

http://www.vandale.be/gratis-

woordenboek/nederlands/betekenis/dwang#.WkPhdt_ibIU

Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en fundamentele Vrijheden

van 4 november 1950, Treaty Series of the Council of Europe, No. 005.

Exworthy, T., Mohan, D., Hindley, N., & Basson, J. (2001). Seclusion: punitive or

protective?. Journal of Forensic Psychiatry, 12(2), 423-433.

Ezeobele, I. E., Malecha, A. T., Mock, A., Mackey‐Godine, A., & Hughes, M. (2014).

Patients’ lived seclusion experience in acute psychiatric hospital in the United States: a

qualitative study. Journal of psychiatric and mental health nursing, 21(4), 303-312.

Faschingbauer, K. M., Peden-McAlpine, C., & Tempel, W. (2013). Use of seclusion: finding

the voice of the patient to influence practice. Journal of psychosocial nursing and

mental health services, 51(7), 32-38

FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu; Technische

Commissie voor Verpleegkunde. (2007). Werkgroep: Fixatie en Isolatie. Eindverslag.

Geraadpleegd van

http://www.valpreventie.be/Portals/Valpreventie/Documenten/WZC/EVV_WZC_Fixa

tie_Techncomm.pdf

Page 127: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

120

Frueh, B. C., Knapp, R. G., Cusack, K. J., Grubaugh, A. L., Sauvageot, J. A., Cousins, V. C.,

... & Hiers, T. G. (2005). Special section on seclusion and restraint: Patients' reports of

traumatic or harmful experiences within the psychiatric setting. Psychiatric Services,

56(9), 1123-1133.

Gadd, D., Karstedt, S., & Messner, S.F. (2011). The Sage Handbook of criminological

research methods. London: SAGE

Gaebel, W., Grossimlinghaus, I., Heun, R., Janssen, B., Johnson, B., Kurimay, T., ... &

Ruggeri, M. (2015). European Psychiatric Association (EPA) guidance on quality

assurance in mental healthcare. European Psychiatry, 30(3), 360-387.

Georgieva, I. (2012). Coercive Interventions during Inpatient Psychiatric Care Patient's

preference, prevention and effects (proefschrift). Erasmus Universiteit Rotterdam,

Rotterdam.

Georgieva, I., Mulder, C. L., & Noorthoorn, E. (2013). Reducing seclusion through

involuntary medication: a randomized clinical trial. Psychiatry research, 205(1), 48-

53.

Gillon, R. (2015). Defending the four principles approach as a good basis for good medical

practice and therefore for good medical ethics. Journal of medical ethics, 41(1), 111-

116.

Hardyns, W., & Vander Beken, T. (2017-2018). Onderzoeksontwerp in de criminologie

[cursus]. Gent: Universiteit Gent Master in de Criminologische Wetenschappen.

Haw, C., Stubbs, J., Bickle, A., & Stewart, I. (2011). Coercive treatments in forensic

psychiatry: A study of patients’ experiences and preferences. Journal of Forensic

Psychiatry & Psychology, 22(4), 564–585

Hoekstra, T., Lendemeijer, H. H. G. M., & Jansen, M. G. M. J. (2004). Seclusion: the inside

story. Journal of psychiatric and mental health nursing, 11(3), 276-283.

Hoge Gezondheidsraad. (2016). Omgaan met conflict, conflictbeheersing en

dwanginterventies in de geestelijke gezondheidszorg (science-policy advisory report).

Geraadpleegd op 3 mei 2018,

Page 128: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

121

van https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_f

ile/hgr_advies_9193_dwanginterventie.pdf

Holmes, D., Kennedy, S. L., & Perron, A. (2004). The mentally ill and social exclusion: a

critical examination of the use of seclusion from the patient's perspective. Issues in

mental health nursing, 25(6), 559-578.

Hughes, R., Hayward, M., & Finlay, W. M. L. (2009). Patients’ perceptions of the impact of

involuntary inpatient care on self, relationships and recovery. Journal of Mental

Health, 18(2), 152–160.

Ito, T. A., Larsen, J. T., Smith, N. K., & Cacioppo, J. T. (1998). Negative information weighs

more heavily on the brain: the negativity bias in evaluative categorizations. Journal of

personality and social psychology, 75(4), 887.

Janssen, W. A., van de Sande, R., Noorthoorn, E. O., Nijman, H. L. I., Bowers, L., Mulder, C.

L., ... & Steinert, T. (2011). Methodological issues in monitoring the use of coercive

measures. International journal of law and psychiatry, 34(6), 429-438.

Johansson, I. M., & Lundman, B. (2002). Patients’ experience of involuntary psychiatric care:

good opportunities and great losses. Journal of psychiatric and mental health nursing,

9(6), 639-647.

Johnson, J. M. (2002). In-depth interviewing. Handbook of interview research: Context and

method, 103-119.

Katsakou, C., & Priebe, S. (2007). Patient's experiences of involuntary hospital admission and

treatment: a review of qualitative studies. Epidemiology and Psychiatric

Sciences, 16(2), 172-178.

Katsakou, C., Rose, D., Amos, T., Bowers, L., McCabe, R., Oliver, D., ... & Priebe, S. (2012).

Psychiatric patients’ views on why their involuntary hospitalisation was right or

wrong: a qualitative study. Social psychiatry and psychiatric epidemiology, 47(7),

1169-1179.

Koninklijk Besluit Middelen en Maatregelen Bopz (NL). (1993, 3 november). Geraadpleegd

op 26 juli 2018, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0006225/1994-01-17

Page 129: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

122

Koninklijk besluit ter uitvoering van artikel 36 van de wet van 26 juni 1990 betreffende de

bescherming van de persoon van de geesteszieke. (1991, 18 juli). Geraadpleegd op 24

juli 2018, van

http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=199107

1837&table_name=wet

Koninklijk besluit tot bepaling van de normen die door de ziekenhuizen en hun diensten

moeten worden nageleefd. (1964, 23 oktober). Geraadpleegd op 24 juli 2018, van

http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/loi_a1.pl?DETAIL=1964102301%2FN&calle

r=list&row_id=1&numero=1&rech=11&cn=1964102301&table_name=WET&nm=19

64102306&la=N&ddfm=10&chercher=t&dt=KONINKLIJK+BESLUIT&language=nl

&choix1=EN&choix2=EN&fromtab=wet_all&nl=n&sql=dt+contains++%27KONIN

KLIJK%27%26+%27BESLUIT%27+and+dd+between+date%271964-10-

23%27+and+date%271964-10-

23%27+and+actif+%3D+%27Y%27&ddda=1964&tri=dd+AS+RANK+&trier=afkon

diging&ddfa=1964&dddj=23&dddm=10&ddfj=23&imgcn.x=7&imgcn.y=5

Kuosmanen, L., Hätönen, H., Malkavaara, H., Kylmä, J., & Välimäki, M. (2007). Deprivation

of liberty in psychiatric hospital care: the patient's perspective. Nursing Ethics, 14(5),

597-607.

Larsen, I. B., & Terkelsen, T. B. (2014). Coercion in a locked psychiatric ward: Perspectives

of patients and staff. Nursing Ethics, 21(4), 426-436.

Legris, J., Walters, M., & Browne, G. (1999). The impact of seclusion on the treatment

outcomes of psychotic in-patients. Journal of advanced nursing, 30, 448-459.

Maxwell, J. A. (2008). Designing a qualitative study. The SAGE handbook of applied social

research methods, 2, 214-253.

Meehan, T., Bergen, H., & Fjeldsoe, K. (2004). Staff and patient perceptions of seclusion: has

anything changed?. Journal of advanced nursing, 47(1), 33-38.

Meehan, T., Vermeer, C., & Windsor, C. (2000). Patients’ perceptions of seclusion: a

qualitative investigation. Journal of advanced nursing, 31(2), 370-377.

Page 130: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

123

Mielau, J., Altunbay, J., Gallinat, J., Heinz, A., Bermpohl, F., Lehmann, A., & Montag, C.

(2016). Subjective experience of coercion in psychiatric care: a study comparing the

attitudes of patients and healthy volunteers towards coercive methods and their

justification. European archives of psychiatry and clinical neuroscience, 266(4), 337-

347.

Ministeriële Omzendbrief van de Vlaamse Gemeenschap betreffende de afzondering van

patiënten opgenomen in psychiatrische ziekenhuizen en psychiatrische afdelingen van

algemene ziekenhuizen. (1990, 24 oktober). Geraadpleegd op 24 juli 2018, van

http://www.ombudsfunctieggz.be/?action=onderdeel&onderdeel=516&titel=Gedwong

en+opname%2C+afzondering+en+dwangbehandeling

Naber, D., Kircher, T., & Hessel, K. (1996). Schizophrenic patients' retrospective attitudes

regarding involuntary psychopharmacological treatment and restraint. European

Psychiatry, 11(1), 7-11.

Netwerk Geestelijke Gezondheidszorg Regio West-Vlaanderen. (z.d.). Wat wordt bedoeld met

Artikel 107 & de 5 functies? Geraadpleegd op 19 juli 2018, van

http://www.netwerkggzregionw-vl.be/visie/053-wat-wordt-bedoeld-met-artikel-107-

de-5-functies/

Newton-Howes, G., & Mullen, R. (2011). Coercion in psychiatric care: systematic review of

correlates and themes. Psychiatric Services, 62(5), 465-470.

Nys, H. (2010). Recht en bio-ethiek: wegwijs voor mensen in de gezondheidszorg. Leuven:

LannooCampus

O’Donoghue, B., Lyne, J., Hill, M., Larkin, C., Feeney, L., & O’Callaghan, E. (2010).

Involuntary admission from the patients’ perspective. Social psychiatry and

psychiatric epidemiology, 45(6), 631-638.

Olofsson, B., & Norberg, A. (2001). Experiences of coercion in psychiatric care as narrated

by patients, nurses and physicians. Journal of advanced nursing, 33(1), 89-97.

Perlin, M. L. (2016). International Human Rights and Institutional Forensic Psychiatry: The

Core Issues. . In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in

Forensic Psychiatric Care (pp. 9-29). Springer International Publishing.

Page 131: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

124

Potter, J., & Hepburn, A. (2012). Eight challenges for interview researchers. Handbook of

interview research, 555-570.

Prinsen, E. J. D., & Van Delden, J. J. M. (2009). Can we justify eliminating coercive

measures in psychiatry?. Journal of medical ethics, 35(1), 69-73.

Raboch, J., Kališová, L., Nawka, A., Kitzlerová, E., Onchev, G., Karastergiou, A., ... &

Kjellin, L. (2010). Use of coercive measures during involuntary hospitalization:

findings from ten European countries. Psychiatric Services, 61(10), 1012-1017.

Recupero, P. R., Price, M., Garvey, K. A., Daly, B., & Xavier, S. L. (2011). Restraint and

seclusion in psychiatric treatment settings: regulation, case law, and risk management.

Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law Online, 39(4), 465-476.

Reynders, B. (n.d.). Een seclusion area als antwoord op eenzame isolatie. Geraadpleegd op

22/12/2017 via

http://kollectiefzonderdwang.be/onewebmedia/Een%20seclusion%20area%20als%20a

ntwoord%20op%20eenzame%20isolatie.pdf

Rigolle, S., & Vandevelde, S. (2016). Gedwongen opname in de psychiatrie: een kwalitatief

onderzoek naar ervaringen van familieleden (thesis).

Ritchie, J., & Lewis, J. (2008). Qualitative research practice: a guide for social science

students and researchers. Londen: Sage

Roberts, M. (2004). Psychiatric ethics; a critical introduction for mental health

nurses. Journal of psychiatric and mental health nursing, 11(5), 583-588.

Rozin, P., & Royzman, E. B. (2001). Negativity bias, negativity dominance, and

contagion. Personality and social psychology review, 5(4), 296-320.

Rushforth, J. (2014). Ethics and the use of coercion in the treatment of psychiatric

patients. Themis: Research Journal of Justice Studies and Forensic Science, 2(1), 6.

Salize, H. J., & Dressing, H. (2005). Coercion, involuntary treatment and quality of mental

health care: is there any link?. Current opinion in psychiatry, 18(5), 576-584.

Saunders, M., Lewis, P., & Thornhill, A. (2004). Methoden en technieken van onderzoek.

Amsterdam: Pearson Education

Page 132: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

125

Schermer, M. (2003). Drang en informele dwang in de zorg. In (z.n.), het rapport Signalering

Ethiek en Gezondheid. Geraadpleegd op 27 december 2017 van

https://ceg.nl/uploads/publicaties/hfdst.3_drang_en_informele_dwang_Schermer_.pdf

Seidman, I. (2013). Interviewing as qualitative research: A guide for researchers in education

and the social sciences. Teachers college press.

Sibitz, I., Scheutz, A., Lakeman, R., Schrank, B., Schaffer, M., & Amering, M. (2011).

Impact of coercive measures on life stories: qualitative study. The British Journal of

Psychiatry, 199(3), 239-244.

Soininen, P., Kontio, R., Joffe , G., & Putkonen, H. (2016). Patient Experience of Coercive

Measures. In Völlm, B., & Nedopil, N. (Eds.), The Use of Coercive Measures in

Forensic Psychiatric Care (pp.255-270). Springer International Publishing.

Steinert, T., Noorthoorn, E. O., & Mulder, C. L. (2014). The use of coercive interventions in

mental health care in Germany and the Netherlands: A comparison of the

developments in two neighbouring countries. Frontiers in public health, 2, 141.

Swartz, M. S., Swanson, J. W., & Hannon, M. J. (2003). Does fear of coercion keep people

away from mental health treatment? Evidence from a survey of persons with

schizophrenia and mental health professionals. Behavioral sciences & the law, 21(4),

459-472.

Swartz, M. S., Wagner, H. R., Swanson, J. W., & Elbogen, E. B. (2004). Consumers'

perceptions of the fairness and effectiveness of mandated community treatment and

related pressures. Psychiatric Services, 55(7), 780-785.

Szmukler, G. (2008). Treatment pressures, coercion and compulsion in mental health care.

Journal of Mental Health, 17(3), 229-231.

Szmukler, G. (2015). Compulsion and “coercion” in mental health care. World Psychiatry,

14(3), 259-261.

Thomsen, C., Starkopf, L., Hastrup, L. H., Andersen, P. K., Nordentoft, M., & Benros, M. E.

(2017). Risk factors of coercion among psychiatric inpatients: a nationwide register-

based cohort study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 52(8), 979–987

Page 133: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

126

Tingleff, E. B., Bradley, S. K., Gildberg, F. A., Munksgaard, G., & Hounsgaard, L. (2017).

“Treat me with respect”. A systematic review and thematic analysis of psychiatric

patients’ reported perceptions of the situations associated with the process of coercion.

Journal of psychiatric and mental health nursing, 24(9-10), 681-698.

Tooke, S. K., & Brown, J. S. (1992). Perceptions of seclusion: comparing patient and staff

reactions. Journal of psychosocial nursing and mental health services, 30(8), 23-26.

UN Principles for the Protection of Persons with Mental Illness. (1991, 17 december).

Geraadpleegd op 26 juli 2018, van

http://www.un.org/documents/ga/res/46/a46r119.htm

UZ Leuven. (z.d.). Dwangmaatregelen. Geraadpleegd op 20 juli 2018, van

http://www.uzleuven.be/nl/dwangmaatregelen

Vaaler, A., Morken, G., & Linaker, O. (2005) Effects of different interior decorations in the

seclusion area of a psychiatric acute ward. Nordic Journal of Psychiatry, 59(1), 19-24.

Van den Hooff, S. (2015). Transcending responsibility (doctoral dissertation). Geraadpleegd

op 30/12/2017, van

http://repository.uvh.nl/uvh/bitstream/handle/11439/478/Hooff+van+den+Susanne+pr

oefschrift+DEF.pdf?sequence=1

Van Der Laan, M.C., Rietveld, T., & De Boer, S.B.B. (2016). Hoe beleven opgenomen

adolescenten separatie en andere vormen van dwang? Tijdschrift voor psychiatrie,

58(6), 471-475.

Van Herk, P., Van de Cloot, I. (2013) Hoe gezond is de geestelijke gezondheidszorg in

België? De feiten achter de mythen. Brussel: Itinera Institute, 9/2013

Vansweevelt, T., & Dewallens, F. (2014) Handboek gezondheidsrecht. Antwerpen:

Intersentia.

Veltkamp, E., Nijman, H., Stolker, J. J., Frigge, K., Dries, P., & Bowers, L. (2008). Patients'

preferences for seclusion or forced medication in acute psychiatric emergency in the

Netherlands. Psychiatric Services, 59(2), 209-211.

Page 134: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

127

Verbrugghe, A., Nys, H., & Vandenberghe, J. (2008). Wanneer is een psychose gevaarlijk?

Ethische, professionele en juridische afwegingen inzake psychose en gedwongen

opname in België. Tijdschrift voor psychiatrie, 50(3), 149-158.

VN-conventie inzake rechten van personen met een handicap van 13 december 2006.

Völlm, B., & Nedopil, N. (2016). The Use of Coercive Measures in Forensic Psychiatric

Care: Legal, Ethical and Practical Challenges [e-book]. Springer International

Publishing.

Voskes, Y., Theunissen, J., & Widdershoven, G. (2011). Best practices rondom

dwangreductie in de geestelijke gezondheidszorg. Amsterdam: VU Medisch

Centrum/GGZ Nederland.

Warren, C. A. (2001). Qualitative interviewing. In Gubrium, J. F., & Holstein, J. A. (Eds.),

Handbook of interview research: Context and method. Sage Publications.

Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (NL). (1992, 29 oktober).

Geraadpleegd op 26 juli 2018, van http://wetten.overheid.nl/BWBR0005700/2016-01-

01#

Wet van 10 juli 2008 op de ziekenhuizen en andere verzorgingsinrichtingen. (2008, 7

november). Geraadpleegd op 19 juli 2018, van

http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=200807

1090&table_name=wet

Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt. (2002, 26 september).

Geraadpleegd op 19 juli 2018, van

http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=200208

2245&table_name=wet

Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke. (1990,

27 juli). Geraadpleegd op 19 juli 2018, van

http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=199006

2632&table_name=wet

Wynn, R. (2004). Psychiatric inpatients' experiences with restraint. Journal of Forensic

Psychiatry & Psychology, 15(1), 124-144.

Page 135: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

128

Bijlagen

Bijlage 1: Vragenlijst

Vragenlijst:

Wat betekenen dwangmaatregelen voor jou?

Welke dwangmaatregelen heb jij al opgelegd gekregen?

Over welke dwangmaatregel zou jij eerst willen vertellen en waarom?

Als je terugdenkt aan de laatste keer dat je dwangmaatregel X onderging, kan je mij dan

vertellen waarom dit gebeurde?

Als je hier nu aan terugdenkt, denk je dan dat dit hoorde te gebeuren?

In het verleden, is het ondergaan van dwangmaatregel X een positieve, negatieve of neutrale

ervaring geweest voor jou?

Wat zijn de positieve aspecten aan dwangmaatregel X?

Wat zijn de negatieve aspecten aan dwangmaatregel X?

Is er nog iets dat we niet hebben besproken dat jij graag zou willen vertellen over

dwangmaatregel X?

Over welke dwangmaatregel zou jij als tweede willen vertellen en waarom?

Als je terugdenkt aan de laatste keer dat je dwangmaatregel Y onderging, kan je mij dan

vertellen waarom dit gebeurde?

Als je hier nu aan terugdenkt, denk je dan dat dit hoorde te gebeuren?

In het verleden, is het ondergaan van dwangmaatregel Y een positieve, negatieve of neutrale

ervaring geweest voor jou?

Wat zijn de positieve aspecten aan dwangmaatregel Y?

Wat zijn de negatieve aspecten aan dwangmaatregel Y?

Is er nog iets dat we niet hebben besproken dat jij graag zou willen vertellen over

dwangmaatregel Y?

Over welke dwangmaatregel zou jij als derde willen vertellen en waarom?

…. (enzovoort)

Page 136: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

129

Bijlage 2: Informatiebrief

Uw ervaring van dwangmaatregelen in de GGZ

Beste mevrouw/mijnheer,

Allereerst wil ik u hartelijk danken voor uw deelname aan/ interesse in dit onderzoek. Ik ben een

masterstudente criminologie aan de universiteit Gent en voor mijn masterproef voer ik een onderzoek

uit naar de ervaringen van patiënten rond dwangmaatregelen.

Deze studie zal gevoerd worden aan de hand van een kwalitatief, beschrijvend onderzoek op basis van

interviews. In totaal zullen er ongeveer zo’n 10 patiënten deelnemen aan de studie. Uw ervaringen met

dwangmaatregelen staan centraal in dit onderzoek. Op basis van die ervaringen kan ik ook

aanbevelingen formuleren om de kwaliteit van de zorg te verbeteren.

Tijdens het interview zal een vragenlijst gebruikt worden als leidraad, waarop kan worden bij- en

doorgevraagd.

U kan te allen tijde (meer) informatie vragen aan mij betreffende de studie. Bij de aanvang van het

interview zal aan jou gevraagd worden om een toestemmingsformulier te handtekenen waarin mijn

gegevens, de aandacht voor anonimiteit van wat u mij zal vertellen en afspraken staan vermeld.

Uw deelname aan het onderzoek is volledig vrijwillig en u kan dit op elk moment stopzetten zonder dat

u hiervoor een geldige reden moet opgeven en zonder dat u hier nadelige gevolgen van ondervindt. De

gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn worden in dit geval vernietigd. Aan de deelname is

geen vergoeding verbonden.

Er zal betrouwbaar met uw gegevens worden omgegaan en de resultaten worden geheel vertrouwelijk

en anoniem verwerkt. Deze gegevens worden door niemand anders ingezien dan door de onderzoeker

zelf en na afloop vernietigd.

Mocht u nog vragen of opmerkingen hebben over het onderzoek, neem dan gerust contact met mij op

via [email protected].

Nogmaals hartelijk dank voor uw deelname/interesse aan dit onderzoek.

Met vriendelijke groet,

Ine Vandeputte

Page 137: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

130

Bijlage 3: Begeleidende brief

Begeleidende brief deelname onderzoek: ‘Wanneer zorgt beperkt: De

ervaring van dwangmaatregelen bij cliënten in de GGZ’

Beste mevrouw/mijnheer,

Allereerst wil ik u hartelijk danken voor uw deelname aan dit onderzoek. Ik ben een masterstudente

criminologie aan de universiteit Gent en voor mijn masterproef voer ik een onderzoek uit naar de

ervaringen van patiënten rond dwangmaatregelen.

Deze studie zal gevoerd worden aan de hand van een kwalitatief, beschrijvend, fenomenologisch10

onderzoek op basis van diepte-interviews. In totaal zullen er zo’n 10 patiënten van het PZ deelnemen

aan de studie. Uw ervaringen met dwangmaatregelen staan centraal in dit onderzoek. Op basis van

die ervaringen kan ik ook aanbevelingen formuleren om de kwaliteit van de zorg te verbeteren.

De psychiatrie is een van de weinige medische disciplines waarin patiënten, onder bepaalde

omstandigheden, gedwongen kunnen worden tot het ondergaan van behandeling (Georgieva, 2012).

Op ethisch vlak kunnen er zich een groot aantal vraagtekens gesteld worden bij het gebruik van deze

maatregelen. Het gebruik van dwangmaatregelen betreft zonder twijfel een controversieel

onderwerp waarbij aan beide kanten van het spectrum goede argumenten worden geponeerd. Maar

wat vindt de persoon die deze maatregelen ook effectief ondergaat er nu zelf van? Hoe ervaren

psychiatrische patiënten dwangmaatregelen? Het perspectief van patiënten is van belang indien men

de kwaliteit van de zorg wil verbeteren. Daarnaast zorgt een kijkje in de ervaringswereld van

patiënten voor een serieuzere zoektocht naar alternatieven.

Het doel van de studie is om te beschrijven welke ervaringen personen die opgenomen zijn in een

psychiatrisch ziekenhuis hebben met betrekking tot dwangmaatregelen. Aan de hand van een dialoog

kunnen de ervaringen in beeld gebracht worden en kan er kritisch over gereflecteerd worden.

Tijdens het interview zal een vragenlijst gebruikt worden als leidraad, waarop kan worden bij- en

doorgevraagd.

U kan te allen tijde (meer) informatie vragen aan mij betreffende de studie. Bij de aanvang van het

interview zal aan jou gevraagd worden om een toestemmingsformulier te handtekenen waarin mijn

gegevens, de aandacht voor anonimiteit van wat u mij zal vertellen en afspraken staan vermeld.

10 Fenomenologisch onderzoek heeft als doel het beschrijven van de leefwereld zoals deze wordt ervaren. Het legt de nadruk op hoe een bepaald fenomeen, zoals in dit geval dwangmaatregelen, wordt ervaren.

Page 138: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

131

Uw deelname aan het onderzoek is volledig vrijwillig en u kan dit op elk moment stopzetten zonder

dat u hiervoor een geldige reden moet opgeven en zonder dat u hier nadelige gevolgen van

ondervindt. De gegevens die eventueel al verzameld zouden zijn worden in dit geval vernietigd. Aan

de deelname is geen vergoeding verbonden.

Aan het onderzoek zijn normaal gezien geen risico’s verbonden, maar indien de behandelende

arts/team oordeelt dat er niet kan worden deelgenomen door een acute situatie of doordat het

onderzoek een risico op acute situatie met zich meebrengt, wordt niet gestart/verder gegaan met

het onderzoek. Volgens art. 29 § 1 van de wet 7/5/2004 is de opdrachtgever, zelfs foutloos, steeds

verantwoordelijk voor de schade die de deelnemer en/of zijn rechthebbenden opliepen en die een

direct dan wel indirect verband met het onderzoek vertoont.

Er zal betrouwbaar met uw gegevens worden omgegaan en de resultaten worden geheel

vertrouwelijk en anoniem verwerkt. Indien de onderzoeksresultaten worden gebruikt in

wetenschappelijke publicaties, of op een andere manier openbaar worden gemaakt, dan zal dit

volledig geanonimiseerd gebeuren. Intern zullen er tijdens het onderzoek enkele persoonsgegevens

(naam en voornaam) genoteerd worden. Volgens de Wet van 8 december 1992 tot bescherming van

de persoonlijke levenssfeer t.o.v. de verwerking van persoonsgegevens heeft u te allen tijde recht op

toegang, inzage en correctie van deze gegevens. Deze gegevens worden door niemand anders

ingezien dan door de onderzoeker zelf en na afloop vernietigd.

Omdat het onderwerp van de studie hevige emoties zou kunnen opwekken bij de deelnemers,

werden voorafgaand aan het onderzoek enkele afspraken gemaakt met de directie en zorgteams in

verband opvang en ondersteuning. Op die manier kan u, indien u dit zelf willen, terecht voor opvang

en steun na afloop van/tijdens het onderzoek.

Dit onderzoek werd doorgelicht door de ethische commissie.

Mocht u nog vragen of opmerkingen hebben over het onderzoek, neem dan gerust contact met mij op

via [email protected] of [email protected].

Nogmaals hartelijk dank voor uw deelname aan dit onderzoek.

Met vriendelijke groet,

Ine Vandeputte

Bijlage 4: Informed consent

‘Toestemmingsformulier deelname aan onderzoek; ‘Wanneer zorg beperkt: De ervaring van

dwangmaatregelen bij cliënten in de GGZ’. Ik verklaar hierbij op voor mij duidelijke wijze te

Page 139: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

132

zijn ingelicht over de aard en methode van het onderzoek, zoals uiteengezet in de

informatiebrief bij dit onderzoek.

Ik stem geheel vrijwillig in met deelname aan dit onderzoek. Ik behoud daarbij het recht deze

instemming weer in te trekken zonder dat ik daarvoor een reden hoef op te geven en zonder

dat ik hier nadelen van zal ondervinden. Ik besef dat ik op elk moment mag stoppen met het

onderzoek.

Ik geef toestemming om het interview te laten opnemen. De opnames worden

geanonimiseerd en na verwerking vernietigd.

Als mijn onderzoeksresultaten worden gebruikt in wetenschappelijke publicaties, of op een

andere manier openbaar worden gemaakt, dan zal dit volledig geanonimiseerd gebeuren.

Als ik meer informatie wil, nu of in de toekomst, dan kan ik me Ine Vandeputte. Contact

gegevens: [email protected]

□ Ik begrijp de bovenstaande tekst en ga akkoord met deelname aan het onderzoek.

Handtekening en datum’

Page 140: WANNEER ZORG BEPERKT: DE ERVARING VAN DWANGMAATRGELEN BIJ CLIËNTEN IN DE … · 2018. 11. 22. · BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ... Nochtans schat het OESO dat

133

Bijlage 5: Toestemming ethische commissie