Waarom dit discussiestuk?

Quick scan – workshop 1 maart 2013

Technologie in de zorg Een kijkje in de zorg van morgen

Alex van Geldrop, Joey van Boxsel & Ellen Willemse

2

“De moeilijkheid is niet het nieuwe te

begrijpen, maar het oude te vergeten.”

J.M. Keynes

Met dank aan:

Hans van der Veen

Jasper van Alten

Josee van Eijndhoven

René Drost

Ton van der Steen

3

Inhoud

4 Samenvatting

8 Nieuws uit 2030

9 Bevindingen quick scan

Maatschappelijke ontwikkelingen (p. 9)

Technologische ontwikkelingen (p. 14)

Implementatietraject (p. 20)

Effecten op de zorg (p.22)

13 Toekomstbeeld 2030 – Ontspoorde zorg

15 Mindmap ontwikkelingen en onzekerheden

19 Meer nieuws uit 2030

21 Toekomstbeeld 2030 – Innovatie als redder in nood

30 Toekomstbeeld 2030 – Een ander zorglandschap

31 Bronnen

32 Programma

4

Samenvatting Niemand weet hoe de toekomst eruit zal zien. Dat maakt het

echter niet zinloos om er over na te denken, want zonder

visie is verandering moeilijk te realiseren.

“The best way to predict the future is to

invent it.”

Alan Kay

Dat geldt niet in het minst voor de zorg. Behoud van

zorgkwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid, tegen kosten die

we als samenleving bereid zijn op te brengen, is dé uitdaging

van de komende decennia.

Om een beeld te krijgen van hoe technologie kan bijdragen

aan mogelijke oplossingsrichtingen, hebben KIVI NIRIA en STT

een quick scan uitgevoerd, bestaand uit literatuuronderzoek,

interviews en een discussiebijeenkomst. De bevindingen van

de quick scan worden binnenkort in hun geheel gepubliceerd

op de website van STT (www.stt.nl). Dit document bevat een

samenvatting van deze bevindingen en is bedoeld ter

ondersteuning van de Workshop van 1 maart 2013.

Maatschappelijke ontwikkelingen hebben invloed op de

context waarin de zorg functioneert. De populatie wordt

ouder maar wordt vaker ziek oud, zorgpersoneel wordt

5

schaarser en patiënten worden kritischer. Dit leidt er o.a. toe

dat zorg meer ouderenzorg zal worden, dat het draagvlak

voor het betalen van het collectieve stelsel kan verzwakken

en dat het imago van ‘werken in de zorg’ zal verslechteren.

Deze ontwikkelingen leveren uitdagingen op. Naast de

overkoepelende uitdaging van het op een betaalbare wijze

behouden van het huidige zorgstelsel, kwamen drie andere

uitdagingen sterk naar voren.

• Keuzes maken in de geleverde zorg.

• Effectieve ontwikkeling, implementatie en acceptatie

van technologie.

• Veranderingen in zorgprocessen en cultuur.

Wij bieden geen kant-en-klare oplossingen, maar geloven wel

dat voor het oplossen van elk van deze uitdagingen een

strategie noodzakelijk is hoe technologie kan worden ingezet.

Gebeurt dit weldoordacht, dan heeft technologie veel

potentie om de zorg op verschillende manieren te

ondersteunen.

Ten eerste doordat technologie een preventieve en

ontlastende werking heeft. Innovaties kunnen mensen helpen

langer zelfstandig thuis te blijven wonen. Technologische

ontwikkelingen in andere sectoren dan de zorg kunnen ook

sterke effecten hebben. Zoals superintelligent vervoer met

een sterke daling van verkeersslachtoffers als gevolg.

6

Daarnaast worden steeds effectievere en efficiëntere

evidence-based middelen voor diagnoses en behandelingen

ontworpen waardoor kosten en hersteltijd kunnen dalen.

Ten derde kan het herstelproces worden geoptimaliseerd.

Zowel qua kosten, door personeel te ondersteunen of te

vervangen, als in kwaliteit van leven door bijvoorbeeld steeds

beter functionerende protheses te ontwerpen.

Ten slotte kan een verdere toepassing van ICT in de zorg tot

winst leiden. Daarvoor is het wel noodzakelijk dat systemen

voldoende betrouwbaar zijn en gebruikers er open voor

staan.

De theoretische mogelijkheden zijn eindeloos. In de praktijk

blijkt echter dat de wijdverspreide implementatie van

innovaties moeizaam gaat. Dat heeft onder andere te maken

met het huidige zorgstelsel waarin incrementele

verbeteringen sneller dan radicale innovaties worden vergoed

uit het basisverstrekkingenpakket. De eerste pogingen om tot

nieuwe beoordelingsmethodes te komen zijn echter al

zichtbaar.

Vanwege het karakter van een quick scan is er geen

mogelijkheid geweest om diep op specifieke onderwerpen in

te gaan. De zorg van de toekomst is echter een dusdanig

belangrijk onderwerp dat STT serieus overweegt een

volledige toekomstverkenning uit te voeren. Dat brengt ons

bij de reden voor de workshop van vandaag.

7

Dit document benoemt een aantal interessante

aandachtsgebieden op pagina 27 & 28. Wij vragen uw inbreng

bij het bepalen welke van deze, of mogelijk aanvullende,

interessegebieden, het meest interessant is voor een

toekomstige verkenning. Door een gevarieerde groep

geïnteresseerden uit te nodigen, wordt de mening van

beleidsmedewerkers, patiëntvertegenwoordigers, technici,

artsen en anderen meegenomen. Vaak hoort men over de

kloof tussen arts en ingenieur. Door in een vroeg stadium alle

partijen te betrekken, willen we dit voorkomen.

We starten met gevonden trends en onzekerheden die

relevant zijn voor de toekomst van de zorg (zie mindmap op

pagina 16). Deze vormen de basis voor het bepalen van

mogelijke oplossingsrichtingen. Aan u de vraag of dit

overzicht de belangrijkste trends en onzekerheden bevat. Om

u vast in een staat van toekomstgericht denken te krijgen,

bevat dit document enkele beknopte toekomstbeelden voor

de zorg en nieuwsberichten uit 2030. Zij geven een indruk

van wat de toekomst zou kunnen brengen. Nadrukkelijk geen

voorspellingen, maar middelen om het denken over de

toekomst te stimuleren en het denkkader op te rekken.

“The real purpose of books is to trap the

mind into doing its own thinking”

Christopher Morley

8

9

Bevindingen quick scan

Maatschappelijke ontwikkelingen

De kaders waarbinnen de zorg functioneert worden opgesteld

op basis van de normen en waarden van de maatschappij.

Ethische zorgdilemma’s als de waarde van een leven of de

keuze tussen privacy en efficiëntie zijn mede afhankelijk van

de huidige tijdsgeest. Daardoor hebben maatschappelijke

ontwikkelingen een directe invloed op de zorg.

Er is een overzicht samengesteld van de verwachte

demografische, sociale en economische ontwikkelingen die

de komende twintig jaar een sterke invloed (kunnen) hebben

op de zorg. Deze zijn weergegeven in onderstaande tabel.

Vergrijzing door de geboortepiek van 1945 - 1965

Ontgroening

Toenemende geografische verspreiding families

Verdere individualisering

Kritische, geïnformeerde patiënten

Globalisering

Stijgende zorgkosten (absoluut en relatief t.o.v. het BBP)

Onzekerheid over de toekomstige levensverwachting.

Tabel 1 – Demografische, sociale en economische ontwikkelingen

Dat het aantal ouderen ten opzichte van het aantal jongeren

toe zal nemen, wordt als zekerheid gezien. Dit zal leiden tot

een hogere zorgvraag en de (relatief) kleinere groep jongeren

10

kan deze vraag moeilijk opvangen. Hierdoor zal het werken in

de zorg minder aantrekkelijk worden en de verwachting is dat

er binnen twintig jaar een ernstig tekort aan zorgpersoneel is.

De stijgende zorgvraag als gevolg van de vergrijzing is één van

de redenen dat de kosten van de zorg stijgen, maar zeker niet

de enige. De drempel voor het vragen van zorg komt ook

steeds lager te liggen. Gezondheidsproblemen waar men

vroeger niets aan deed, worden tegenwoordig wel

behandeld. Actuele discussies hierover gaan onder andere

over het plakken van etiketten op kinderen die (licht) afwijken

van ‘normaal gedrag’. Ook nieuwe behandelmethoden zijn

een factor bij de kostenstijging. Het ontwikkelen van nieuwe

apparatuur en medicijnen is zo’n complex, geavanceerd en

duur proces geworden dat men zich achteraf vaak afvraagt of

de (vaak kleine) effectiviteitswinst de kosten wel waard zijn.

Een andere ethische vraag die momenteel al speelt is hoeveel

een gewonnen levensjaar maximaal zou mogen kosten.

De hogere zorgkosten zorgen voor hogere lasten en we

moeten bereid zijn deze met zijn allen op te brengen. De

afgelopen decennia is er echter in toenemende mate sprake

van individualisering en de verwachting is dat dit proces zal

voortgaan. De vraag is of het sociale draagvlak voor het

huidige collectieve zorgstelsel wel blijft standhouden. Met

name met betrekking tot risicogroepen, als rokers en

ongezonde eters, is er discussie of anderen wel moeten

betalen voor het (bewust) ongezonde gedrag van een

individu. Wij nemen hier in dit document geen standpunt

11

over in, maar merken wel op dat dit een discussie is die de

komende jaren waarschijnlijk verder gevoerd gaat worden.

Individualisering heeft nog een ander effect. We wonen

verder van onze familie en vrienden af en vinden minder vaak

een levenspartner. Echtscheidingen komen vaker voor en

families raken gefragmenteerd. Een beroep doen op

mantelzorg is dan vaak niet meer mogelijk waardoor er vaker

een beroep op professionele gedaan moet worden.

Een andere ontwikkeling heeft te maken met de patiënt zelf.

Vooral door de komst van het internet is een groot deel van

de patiënten, zeker bij langere zorgtrajecten, zelf op de

hoogte van behandelmethoden en alternatieven. De patiënt

wordt een kritische consument in plaats van een passieve

patiënt Door de toenemende globalisering en de verkleining

van de wereld zal het bij complexe ingrepen bovendien vaker

voorkomen dat een patiënt kiest voor een buitenlandse

zorginstelling met de beste reputatie op het betreffende

gebied.

Tot slot één laatste ontwikkeling waar grote onzekerheid over

bestaat: de levensverwachting. Tot op heden is de

levensverwachting altijd gestegen en de algemene opinie is

dat dit de komende decennia niet zal veranderen. Er bestaan

echter aanwijzingen dat ongezonde levensstijlen (verkeerd

voedingspatroon, weinig beweging, etc.) en daardoor

welvaartsziekten, leiden tot een dalende levensverwachting.

Voorlopig is dit echter nog niet zichtbaar en neemt de

12

levensverwachting ieder jaar toe, al daalt de gemiddelde

leeftijd waarop men een chronische ziekte krijgt wel.

Deze ontwikkelingen zijn weergegeven in tabel 2.

Gezondheidszorg wordt meer ouderenzorg

Imago van werken in de zorg verslechtert

Groot tekort aan zorgpersoneel

Minder mogelijkheid voor mantelzorg

Krimpend sociaal draagvlak voor een sterk collectief

zorgstelsel

Zorgkosten slokken een groeiend deel van het BBP op.

Internationale concurrentie voor specialistische

behandelingen

Eerder chronisch ziek (welvaartsziekten)

Tabel 2 – Effecten van de maatschappelijke ontwikkelingen op de zorg

Deze ontwikkelingen zullen zeer waarschijnlijk een sterk

negatief effect hebben op zorg wanneer er geen maatregelen

genomen worden. Een dergelijk toekomstbeeld wordt

geschetst in ‘2030 – Ontspoorde zorg’. Als vervolgstap in de

quick scan is gekeken naar de huidige technologische

ontwikkelingen en hoe deze kunnen helpen om de komende

uitdagingen op te vangen.

“Think for yourselves and let others enjoy

the privilege to do so, too”

Voltaire

13

2030 – Ontspoorde zorg!

Dat gezondheidszorg meer ouderenzorg zou worden was bekend, maar

wat dit precies betekende voor zorginstellingen is lang onduidelijk

gebleven. Nu is duidelijk dat met name het aantal handen aan het bed flink

tekort schoot. De werkdruk in de zorg steeg tot enorme hoogtes. Het

positieve imago, dat toch al onder druk stond, bestaat niet meer. Niemand

wil werken in een sector waar men slechts de meest noodzakelijke en

ondankbare taken kan uitvoeren. Het voorspelde tekort van 450.000

zorgmedewerkers in 2025 bleek een grove onderschatting. Er zijn wijken

waar ambulances niet durven komen. Hoewel een groot deel van

Nederland schande spreekt van de mensen die ambulancebroeders

aanvallen, is ook een groot deel van mening dat zij dit over zichzelf hebben

afgeroepen.

Innovatieve toepassingen die mensen konden helpen zelfstandig te blijven

wonen zijn nooit gestimuleerd. Horrorverhalen over groepen ouderen die

dagenlang niet uit bed kunnen komen en in hun eigen ontlasting moeten

wachten op de verzorger zijn al lang geen schokkend nieuws meer. De

kwaliteit van leven is voor grote groepen sterk gedaald met een piek in het

aantal pogingen tot zelfdoding als gevolg.

De aanhoudende malaise in de Europese economie zorgde voor grote

aantallen psychische klachten waaronder stress en depressie. Vanwege de

stijgende zorgkosten is het eigen risico voor iedereen verhoogd tot € 1050.

Alleen de meest basale en noodzakelijke zorg wordt nog uit het collectieve

pakket betaald en zelfs daar zijn enorme wachtlijsten.

Extra wrang is dat andere landen veel beter voorbereid waren. Buurlanden

die de ontwikkelingen goed bestudeerd hebben en die stevig geïnvesteerd

hebben in technologische toepassingen om de aankomende problemen op

te vangen staan er stukken beter voor. De kwaliteit van de zorg is daar op

niveau gebleven zonder dat de kosten buitenproportioneel zijn gestegen.

14

Technologische ontwikkelingen en hun invloed op de zorg

Ontwikkelingen in (zorg)technologie vinden overal plaats. Van

uiterst geavanceerde chirurgische robots tot een innovatie

die helpt bij het aantrekken van steunkousen. Een aantal van

deze gebieden worden kort besproken.

De zorgsector heeft lange tijd achtergelopen op de rest van

het bedrijfsleven bij het volledig integreren van

informatietechnologie. Hét bekende voorbeeld hiervan is een

(variant op) het elektronische patiëntendossier. Al meer dan

twintig jaar worden pogingen gedaan om een centraal

platform voor patiëntgegevens op te starten. Zo’n platform

biedt efficiencyvoordelen, maar bovenal biedt het

uniformiteit van informatie. Hierdoor hebben patiënten

(vooral chronisch zieken) de zekerheid dat de juiste

informatie direct beschikbaar is. De grote obstakels liggen op

dit moment bij de veiligheid van privacygegevens. De

algemene verwachting is dat deze bezwaren ruim binnen een

periode van twintig jaar overwonnen zullen zijn.

De andere doorbraak is de volledige integratie van telehealth

en e-health in de gehele zorgstructuur. Contacten tussen

patiënten en artsen zullen waar mogelijk steeds meer via

digitale communicatiemiddelen gaan en wanneer

meetinstrumenten voor thuisgebruik gemeengoed worden,

zal een patiënt thuis zijn eigen onderzoek kunnen verrichten

en de gegevens doorsturen naar de arts. Ook het digitale

contact tussen zorgprofessionals onderling en tussen

patiënten onderling zal blijven toenemen.

15

Toepassingen die een vast onderdeel uitmaken van de

woning en die bewoners assisteren vallen onder de noemer

domotica. Domotica biedt vooral mogelijkheden om de

zelfstandigheid en veiligheid van patiënten en ouderen te

bevorderen. Een toepassing die bewoners stimuleert en

herinnert om voldoende te bewegen en op tijd medicijnen in

te nemen kan de leefomstandigheden al flink verbeteren. Een

systeem dat daarnaast in geval van nood alarm slaat, vergroot

ook de perceptie van veiligheid.

Gerelateerd aan domotica is robotica. Robotica is echter niet

geïntegreerd in een woning, maar bestaat uit meer autonoom

werkende apparaten. Er zijn vier categorieën:

1. Care and service robotica

2. Cure robotica

3. Therapeutische robotica

4. Sociale robotica

Alle categorieën hebben enorm veel potentie. Robots die het

huishouden vereenvoudigen; operatierobotica waardoor

incisies en andere bewegingen nauwkeuriger worden en niet

beïnvloed worden door menselijke trillingen; robots die

helpen in het revalidatieproces door herstellende patiënten

waar nodig te ondersteunen; of robots die patiënten

gezelschap aanbieden zoals een robot(zee)hond die

Alzheimerpatiënten gezelschap en afleiding biedt.

16

17

18

Als laatste lichten we de nanotechnologie eruit. Met

nanotechnologie worden extreem kleine toepassingen

gemaakt. Voorbeelden zijn o.a. het lab-on-a-chip waarmee

een druppel bloed voldoende is voor een diagnose en Point-

of-Care Devices; apparaten die een patiënt thuis zelf gebruikt

om metingen uit te voeren. Ontwikkelingen die gaande zijn

hebben onder andere betrekking op smart pills; pillen die een

patiënt kan innemen en die een inspectie van het weefsel

uitvoeren. Zo zou de detectie van bijvoorbeeld darmkanker

pijnloos kunnen verlopen in tegenstelling tot de huidige

pijnlijke procedure. De volgende generatie smart pills kan

wellicht zelfs weefselmonsters nemen.

Bovengenoemde voorbeelden zijn slechts een oppervlakkige

selectie van de ontwikkelingen. Er zijn nog vele andere

voorbeelden mogelijk zoals het ontwikkelen of klonen van

organen, 3d-printers die medicijnen uitprinten en protheses

die via hersenelektrodes rechtstreeks door de hersenen

worden aangestuurd.

Technologische innovatie biedt theoretisch enorme

mogelijkheden om de wensen van zorgvragers op te vangen

en om zorginstellingen en zorgprofessionals te ontlasten.

Toch blijkt in de praktijk vaak dat volledige implementatie van

potentieel waardevolle innovaties niet plaats vindt.

19

20

Het implementatietraject

Technologisch kan er al veel. De implementatie van

zorginnovaties is echter een bekend struikelblok. Onder

andere doordat er minimaal drie groepen stakeholders zijn

die de meerwaarde van een innovatie moeten inzien:

• De patiënt.

• De arts of zorgprofessional.

• De zorgverzekeraar.

Elke partij heeft andere belangen bij innovaties. Wanneer

deze in een traditionele R&D-instelling worden ontwikkeld, is

de kans groot dat één van de partijen niet tevreden is en dat

er geen volledige acceptatie plaats vindt. Een succesvol

implementatietraject is mede afhankelijk van de interactie

tussen deze partijen. Het organisatie- en

samenwerkingsvermogen om deze complexe trajecten tot

een succesvolle afronding te brengen is zeker zo belangrijk als

het genereren van nieuwe ideeën.

Daarnaast bestaan er prikkels die niet aanzetten tot invoering

van werkbesparende technologie. Zorginstellingen hebben

bijvoorbeeld financiële incentives om het zorgvolume hoog te

houden. Een innovatie die de zorgvraag bij een grote groep

patiënten vermindert, kan een zorginstelling problemen

opleveren.

Worden deze uitdagingen overwonnen, dan kan technologie

een grote rol spelen in de zorg. Zo’n toekomstbeeld is te lezen

in ‘2030 – Innovatie als redder in nood!’.

21

2030 – Innovatie als redder in nood! Gezondheidszorg is in 2030 voor een groot deel ouderenzorg

geworden. De overheid heeft zich sinds 2015 sterk gericht op

preventie van (chronische) ziektes, healthy aging, en op

technologische innovaties die specifiek voor vergrijzingsproblemen

toegerust werden.

Een grote prikkel voor de bevolking was het binnenhalen van de

Olympische Spelen van 2028. Mede hierdoor kwam er een enorme

aandacht voor het hanteren van een gezonde, sportieve levensstijl

op gang. Zowel de jeugd als de oudere bevolking in Nederland

hoort tegenwoordig tot de gezondste van Europa. Vooral jongeren

gebruiken mobiele internetapplicaties om hun activiteit bij te

houden en om deze te vergelijken met anderen.

De gezondere groep ouderen is door het wijdverspreide gebruik

van domotica voor een groot deel in staat om zelfstandig te

wonen. Afhankelijkheid van derden is slechts voor een kleine

groep noodzakelijk. Door middel van slimme toepassingen van

communicatietechnologie is er bovendien direct contact met

zorgpersoneel wanneer dat nodig is. Intelligente

bewegingsdetectoren signaleren wanneer iemand dringend hulp

nodig heeft en geven dan een alarm af. Door middel van dezelfde

technologie zijn de mensen ook in staat gemakkelijk contact te

maken met vrienden en familie die tegenwoordig steeds verder

van elkaar wonen. De bezwaren die er waren over deze

technologie verdwenen snel, toen bleek hoezeer de kwaliteit van

leven verbeterde.

Ook op andere vlakken heeft technologie bijgedragen aan de zorg.

Na jaren van problemen is in 2025 het GezondheidsPlatform (GP)

ingevoerd (in 2012 nog: EPD). Dit heeft geleid tot efficiëntere en

veiligere behandelingen. Voor veel operaties is tegenwoordig een

kleine incisie nodig, waardoor patiënten slechts korte tijd in de

zorginstelling hoeven te verblijven en door het massale gebruik

van zelfdiagnoseapparaten is een gang naar zorginstellingen in

ieder geval steeds minder vaak nodig.

22

Effecten op de zorg

Tijdens het KIVI NIRIA-jaarcongres van oktober 2012 is een

discussiestuk gepresenteerd. Het stuk was gebaseerd op een

groot aantal rapporten en enkele gesprekken met experts en

vormt ook de basis voor het stuk dat nu voor u ligt.

In het stuk werden maatschappelijke en technologische

ontwikkelingen gepresenteerd en de effecten hiervan op de

zorg beschreven. Aan de hand van dit discussiestuk was er de

mogelijkheid om een enquête in te vullen waarin onder meer

werd gevraagd wat de deelnemers als de grootste uitdaging

voor de zorg zagen. Hoewel de antwoorden divers waren en

sterk varieerden, konden de meesten onder de volgende vier

noemers worden geschaard:

1. Kwaliteit versus kosten

2. Keuzes maken

3. Effectieve ontwikkeling, implementatie en

acceptatie van technologie

4. Veranderingen in zorgprocessen en cultuur

Tabel 3 - De belangrijkste uitdagingen voor de zorg in de komende 20 jaar.

De uitdagingen zijn aan elkaar gerelateerd. Zo is de eerste

uitdaging van kwaliteit versus kosten een overkoepelend

thema. Hoe kunnen we de kwaliteit van onze zorg

waarborgen en deze toch betaalbaar houden? De andere drie

uitdagingen worden gezien als stappen die noodzakelijk zijn

23

om ons zorgstelsel te behouden. Elk van deze stappen vormt

weer een uitdaging op zich.

Traditioneel zijn we gewend de beste behandeling te

verwachten, ongeacht de kosten (liefst kwadrant A in tabel 4,

maar C is ook geen probleem). In de toekomst moeten we ons

af gaan vragen of een kleine kwaliteitsverbetering nog wel

een hoge investering waard is. Relevante vragen zijn:

“Moeten we een 90-jarige man nog wel behandelen als de

kans dat er verbetering optreedt vrijwel nihil is?”. Kwadrant D

wil natuurlijk niemand. Dat gold ook voor kwadrant B. Daar

kan echter de vraag gesteld worden wanneer een klein

kwaliteitsverlies acceptabel is als de kosten duidelijk minder

worden. Het betreft belangrijke ethische vragen, waarover

discussies al gaande zijn.

Kwaliteit hoger Kwaliteit lager

Kosten hoger C D

Kosten lager A B

Tabel 4 – Kosten vs. Kwaliteit kader

Internationale ontwikkelingen in de medische wetenschap

zullen voortdurend blijven leiden tot nieuwe inventies,

waarmee het risico blijft bestaan op onbegrensde

kostenstijgingen als “bijproduct” van het streven naar

kwaliteitsverbetering. Er zal een kader moeten komen

waaraan deze beoogde innovaties getoetst kunnen worden.

Keuzes moeten gemaakt worden met vooraf vastgestelde

criteria. De beste manieren om dit te doen hebben allemaal

24

gemeen dat ze uitgaan van een zorgvuldige afweging van de

opbrengsten in termen van gezondheidswinst tegen de

kosten. Hoe dit exact ingevuld zal worden, is een uiterst

gevoelig vraagstuk dat nog decennialang een onderwerp zal

zijn van discussie en waar geen pasklare oplossing voor wordt

gegeven in deze quick scan. Het is echter onvermijdelijk dat er

een systeem komt dat meer nadruk zal leggen op efficiëntie

dan nu het geval is.

Techniek in de zorg maakt altijd onderdeel uit van medische

behandelingen (in brede zin dus inclusief langdurige

verzorging en preventie). Alle toepassingen van techniek in de

zorg zullen dus te maken krijgen met deze scherpere

afweging van de opbrengsten in termen van

gezondheidswinst ten opzichte van de kosten.

Een tweede uitdaging heeft te maken met de

innovatietrajecten. Technologisch gezien kunnen we al

wonderbaarlijke dingen. Toch blijkt keer op keer dat deze

technologische ontwikkelingen slechts langzaam in gebruik

worden genomen of zelfs helemaal geen algemene acceptatie

vinden in de praktijk. Vaak wordt gewezen naar het gat

tussen de ingenieur en de arts of de patiënt. Innovaties

worden ontwikkeld in een lab in plaats van in de praktijk.

Vaak door schade en schande wijs geworden, hebben een

aantal bedrijven geleerd van hun ervaringen en zien zij het

belang in van vroegtijdige samenwerking met artsen,

patiënten, zorgverzekeraars en eventueel met de overheid.

Een toekomstverkenning gericht op de succesvolle

25

maatschappelijk acceptatie van zorgtechnologie zou een

belangrijke praktische rol kunnen spelen.

De derde uitdaging die sterk naar voren kwam, is de

ontwikkeling van een nieuwe cultuur in de zorg. De

bereidheid om het nieuwe te omarmen. De patiënt zien als

het centrale punt in het zorgproces en verantwoordelijkheid

en controle overgeven aan technologische monitorsystemen

(wanneer blijkt dat deze beter of net zo effectief zijn). Het zijn

slechts enkele van de veranderingen die de komende twintig

jaar zullen plaatsvinden. Artsen, verplegers, en alle andere

zorgprofessionals zullen zich moeten aanpassen aan deze

nieuwe cultuur. Als het verleden ons echter één ding leert, is

het dat de zorg zich niet snel aanpast. Het is onder andere

aan de nieuwe lichting artsen en medici die zijn opgegroeid

met de nieuwe mobiele vormen van technologie, om deze

veranderingen te verankeren en door te voeren. Niet

veranderen om het veranderen, maar veranderen daar waar

het leidt tot efficiëntie en kwaliteitsverbetering.

Op basis van deze grote uitdagingen zijn acht mogelijke

aandachtsgebieden opgesteld die tot een interessante en

uitdagende toekomstverkenning kunnen leiden. Deze zijn

weergegeven in tabel 5 en zijn bedoeld ter inspiratie.

26

Zorgconsument &

technologie

De ‘patiënt centraal’ is een

veelgehoorde uitdrukking.

In hoeverre gaat de rol van

de patiënt écht veranderen

en hoe groot is de invloed

hiervan op de zorg?

En welke technologie

vinden consumenten wel of

niet aantrekkelijk?

Wereldwijde zorg

Globalisering zorgt ervoor

dat landsgrenzen

verdwijnen. Ook zorg is

wereldwijd bereikbaar.

Welke kansen en gevaren

biedt dit en hoe kunnen we

over twintig jaar optimaal

gebruik maken van de

wereldwijde competenties?

Logistiek in de zorg

Ziekenhuizen geven vrijwel

alle soorten zorg. Zijn hier

geen effectievere

oplossingen voor te vinden?

Herontwerpen van

technologie

Wanneer technologie

eenmaal in gebruik is, is het

vaak onmogelijk deze aan te

passen aan nieuwe

inzichten. Hoe Kan dit in de

toekomst worden gaf

Tabel 5 - Mogelijke onderwerpen voor een STT-verkenning op het gebied

van technologie & zorg (deel 1).

27

Domotica

Ons leven wordt steeds

meer bepaald door

technologie. De penetratie

in het huishouden en in

ziekenhuizen is in volle

gang. Hoe verandert dit

onze leefwijze?

Arbeidsbesparende

technologie

Er staat ons een groot

tekort aan zorgpersoneel te

wachten. Hoe kan

technologie ons helpen om

deze realiteit op te vangen?

Invoering van

technologie

Het probleem met

technologie in de zorg is niet

de ontwikkeling, maar het

gebruik ervan in de praktijk.

Hoe is deze

implementatieslag het best

te maken? Kunnen

organisaties dit wel alleen?

Telehealth

Met het massale gebruik

van mobiele technologie is

vrijwel iedereen altijd en

overal bereikbaar. We

beginnen ons nog maar net

de gevolgen te realiseren.

Hoe kan dit de maatschappij

over twintig jaar veranderd

hebben?

Tabel 5 - Mogelijke onderwerpen voor een STT-verkenning op het gebied

van technologie & zorg (deel 2)

28

De voorbeelden in tabel 5 hebben onder andere betrekking

op een aantal specifieke technologieën, op de wijze waarop

de zorg is gestructureerd, en op de wijze waarop technologie

binnen de zorg praktisch hanteerbaar en aanpasbaar is.

Vanuit de quick scan is duidelijk geworden dat elk onderwerp

zijn eigen waarde heeft en naar verwachting een grote rol zal

gaan spelen in de zorg. Toch is dit slechts een kleine greep uit

de vele mogelijkheden voor toekomstverkenningen.

Mogelijke onderwerpen voor toekomstverkenningen kennen

nauwelijks beperkingen. Om dit te illustreren kunnen we

enkele afgeronde en lopende verkenningen noemen, zoals

‘Superintelligent Vervoer’, ‘Kunst en Techniek’, ‘Deus et

Machina: De verwevenheid van technologie en religie’,

‘Genomics 2030: Part of Everyday Life’ en ‘Zorgtechnologie,

kansen voor innovatie en gebruik’.

Een verkenning biedt perspectief in de zekerheden en

onzekerheden voor de komende 20 á 30 jaar. Er wordt dus

niet voorspeld, maar er wordt juist verkend welke

ontwikkelingen plaats kunnen gaan vinden. Kennis over de

toekomst geeft handvatten voor strategische beslissingen en

bovendien biedt het de gelegenheid om het korte termijn

denken, waar we zo aan gewend zijn, naast ons neer te

leggen om zodoende de blik op de lange termijn te kunnen

richten. Iets waar we maar zelden de tijd voor nemen in de

hectische wereld van tegenwoordig.

Binnen de zorg zijn er talrijke mogelijke onderwerpen voor

een diepere toekomstverkenning. Behalve de acht genoemde

aandachtsgebieden in tabel 5, zijn er vele andere

mogelijkheden te bedenken. We moedigen u aan om de

29

gegeven voorbeelden slechts ter inspiratie mee te nemen en

om buiten de gebaande kaders te denken. Verrassende en

originele ingevingen kunnen –net als in het verleden– tot

prachtige verkenningen leiden.

Met een frisse kijk en een gedegen visie kan technologie een

fundamentele rol spelen in het behoud van de zorg. Een

opzet voor een dergelijk beeld is te lezen in ‘2030 – Een ander

zorglandschap’. Een visie vraagt om onderzoek. Met uw input

kunnen we trends, mogelijkheden en onzekerheden op een

belangrijk gebied identificeren en verkennen en daarop

voortbouwen voor de zorg van morgen.

“Verleden heb je, toekomst moet je

maken”

Marc Andries

30

2030 – Een ander zorglandschap Werd het zorglandschap in 2010 nog gedomineerd door massale

ziekenhuizen die elke vorm van zorg aanboden, nu is er sprake van een

veel efficiëntere indeling. De meeste zorg vindt plaats in kleinschalige,

zelfstandige behandelcentra met een regionaal netwerk bestaande uit

andere zorginstellingen. Patiënten hebben vaak korte reistijden en

worden daardoor niet opgenomen. De resterende grote ziekenhuizen

hebben zich gespecialiseerd en gaan de concurrentie aan met de beste

zorginstellingen ter wereld. Er is in Nederland gekozen voor een

samenwerkingsmodel i.p.v. concurrentie. Alle actoren waren het

erover eens dat dit de beste oplossing was. Iedere instelling ontwikkelt

zijn eigen expertise en doordat de zorgvraag niet over verschillende

instellingen verdeeld wordt, blijft deze betaalbaar.

Ambulante behandelingen zijn standaard en consulten gebeuren

vrijwel uitsluitend digitaal. Door middel van interviews en

thuismetingen wordt bepaald of een simpele behandeling voldoende is

of dat complexere zorg noodzakelijk is.

Doordat technologie taken van zorgprofessionals heeft overgenomen

kunnen artsen en verplegers bovendien meer tijd besteden aan hun

hoofdtaak: de patiënt. Het imago van zorgverlener is dan ook sterk

verbeterd. Wie wil er immers niet met de nieuwste technologische

snufjes in aanraking komen en tegelijkertijd een grote rol van

betekenis spelen in het leven van een patiënt?

De zorg legt nog steeds beslag op een fors deel van het BBP (ongeveer

19%), maar hier valt mee te leven. Een investering in gezondheid

verdient zich immers ook weer terug. Bovendien bestaat er voldoende

draagvlak zolang duidelijk is dat het geld op een goede manier gebruikt

wordt. De zekerheid van het kunnen rekenen op goede zorg is voor

velen onbetaalbaar.

31

Bronnen

Interviews met:

Gerdienke Prange - Roessingh Research and Development

Heico Sandee - Technische Universiteit Eindhoven

Joost van Hoof - Fontys

Marcel Heldoorn - Nederlandse Patiënten Consumenten

Federatie (NPCF)

Paul Schnabel - Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)

Rom Perenboom - TNO

Séverene le Gac - Universiteit Twente

Stefan Ottenheijm - Ministerie van VWS

Stefano Stramigioli - Roboned / Universiteit Twente

Kerndocumenten: Idenburg, P.J., Schaik, M. van, & Zuiderveld, S. (2010). Diagnose 2025

RIVM, (2010). Maatschappelijke baten. Deelrapport van de VTV 2010. Van

gezond naar beter

Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. (2011). Medisch-specialistische

zorg in 20/20. Dichtbij en ver weg.

RoboNed. (2012). Dutch Robotics Strategic Agenda. Royakkers, L., Daemen,

F., & van Est, R. (2012). Overal Robots - Automatisering van de

liefde tot de dood

Sociale Verzekeringsbank. (2009). Trendwatching: Literatuurstudie naar

trends die van invloed zijn op de sociale zekerheid in Nederland

TNO (2010). Domotica: Doos van Pandora of Heilige Graal?

Lucht, F. van der, & Polder, J.J. (2010). Van gezond naar beter. Kernrapport

van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

Hoof, J. van, & Wouters, E.J.M (2012). Zorgdomotica.

Santen, R. van, Khoe, D., & Vermeer, B. (2010). 2030. Technology that Will

Change the World

World Health Organization (2008). The World Health Report 2008 -

Primary Health Care (Now More Than Ever)

World Health Organization (2010). Medical Devices: Managing the

Mismatch: an Outcome of the Priority Medical Devices Project

32

Programma Workshop 1 maart 2013, 14.00u

Dagvoorzitter: Max Remerie

- Opening workshop en voorstelronde

- Inleiding Alex van Geldrop & Ellen Willemse

- Identificatie trends en onzekerheden

- Terugkoppeling resultaten

- Pauze

- Identificatie onderwerpen toekomstverkenningen

- Individuele keuzes

- Pitch

- Afsluiting