Waarheidsvinding en

ontwikkelingssamenwerking

Drs. Hans R.J. Sluijter Augustus 2016 • info@nl-aid.org

2

De 16 take-aways 1. om de echtheid van output aan te tonen twijfelen de

geldgevende landen te weinig aan de juistheid van getallen en bedragen

2. de juridische structuur van goededoelenstichtingen zorgt er voor dat ze geen informatieplicht en geen archiefplicht hebben

3. beweerde output van goededoelenstichtingen en overheden gaat over output dat niet bestaat

4. de oorsprong van neutraal wetenschap onderzoek doen is binnen ontwikkelingssamenwerking uit balans geraakt

5. de overheid zelf kan eenvoudig de juridisch keuze maken om het doorgeefluik van privaatrechtelijke stichtingen niet meer tussen hen en de burgers te schuiven waardoor de Archiefwet, de WOB en de WNo voor goededoelenstichtingen zal gelden

6. binnen het Nederlandse privaatrecht heerst de regie van non-transparantie en rechtspersonen zijn onvoldoende bekwaam om output te bewijzen

7. keurmerken toetsen geen output 8. het is onduidelijk in hoeverre van accountants de

deskundigheid wordt vereist om de authenticiteit van administratieve bescheiden vast te stellen en dientengevolge zijn accountancyverklaringen en –audits voor burgers een onvoldoende waarborg inzake bewijslast en de impact van hulp

9. binnen het Nederlandse publiekrecht wordt ontwikkelingssamenwerking gepresenteerd in statistiek met cijfers en bedragen maar ze zijn onvoldoende bekwaam om deze output te bewijzen

10. binnen het internationale publiekrecht, zoals de Europese Commissie, zijn overheden onvoldoende in staat om de verblijfplaats van output aan te duiden

11. internationale mensenrechtenprijzen zijn geen waarborg voor bewezen output

12. niet-wetenschappelijk statistiek is non-statistiek. Deze uitspraak is onweerlegbaar juist

13. westerse internationale hulporganisaties zijn onvoldoende in staat om vragen over output, van westerse burgers uit welk land dan ook, te voorzien met bewijslast

3

14. de westerse motieven voor ontwikkelingssamenwerking zijn de oorsprong van het doel uit het oog verloren

15. bij waarheidsvinding zegt een aannemelijkheid niks over de waarschijnlijkheid van output

16. er zijn geen eenduidige cijfers over de status van ontwikkelingssamenwerking waardoor elke denkbare waarheid aan te tonen is met cijfers van erkende internationale instellingen en organen

4

Inhoudsopgave

Preamble 5

Imaginair: onderzoekers gaan discreet met ons belastinggeld om 11

Imaginair: de archiefwet voor goede doelen is waterdicht 20

Imaginair: een getal of een bedrag is een bewijs 28

Imaginair: het privaatrecht is transparant inzake output 34

Imaginair: het publiekrecht is transparant inzake output 49

Imaginair: de Europese Unie is transparant inzake output 58

Imaginair: de output van ngo-celebraties bewijst daadkracht van ontwikkelingssamenwerking 64

Imaginair: in andere westerse landen is output wel voorhanden 72

Imaginair: de westerse motieven voor ontwikkelingshulp zijn onberispelijk 81

Imaginair: de status van ontwikkelingssamenwerking is eenduidig 112

Nabeschouwing 121

Slotwoord 123

5

Preamble

‘Propaganda does not deceive people; it merely helps them to deceive themselves´ Eric Hoffer (1898 – 1983), mundus vult decipi, decipitur mundi (de wereld wil bedrogen worden, dan worde zij bedrogen)

Op 3 juni 2015 verschijnt in de Amerikaanse media het nieuws dat het Amerikaanse Rode Kruis voor US$ 500 miljoen slechts 6 huisjes hebben gebouwd na de verwoestende aardbeving in Haïti van 2010.1 De website van de Amerikaanse Red Cross schrijft over het Haïti Assistance Program: ‘We have provided funds for 22 hospitals and clinics, helped more than 135,000 people through safe housing and neighborhood recovery, and have constructed more than 9,000 latrines and other water & sanitation systems’.2 De geldgevende organisatie heeft als standaardbelofte dat van elke dollar 91 cent terecht komt. Ik heb het Amerikaanse Red Cross, een onafhankelijke entiteit, om uitleg gevraagd ten aanzien van de kritieken en ze verwijzen met naar hun artikel in de Huffington Post. Daarin staat dat het Amerikaanse Red Cross tal van organisaties grotendeels onerkende hulp hebben gegeven. 5 juni 2015. The Guardian publiceert naar aanleiding van deze fraudezaak dat experts beweren dat er vrijwel geen manier is om non-profitorganisaties te controleren. Tobias Pfutze, professor development economics, zegt dat goededoelenorganisaties nog geen juiste modus hebben gevonden hoe ze de belastingbetalers van informatie kunnen voorzien. Jonathan M Katz, freelance journalist en auteur benadrukt dat het een vergissing is om naar goededoelenstichtingen te kijken als leverancier van goedheid. Je moet de sector als een bedrijf benaderen. Mensen hebben er een fraaie loopbaan aan en goed verzorgde pensioenen.3

1 Justin Elliott and Laura Sullivan , How the Red Cross Raised Half a Billion Dollars for Haiti -and Built Six Homes, ProPublica 2 http://www.redcross.org/what-we-do/international-services/haiti-assistance-program 3 Alan Yuhas, The Red Cross, Haiti and the 'black hole' of accountability for international aid, The Guardian, 5 juni 2015

6

In Nederland is de handelswijze veel eerder bekend gemaakt maar heeft het de voorpagina’s niet gehaald. In 2010 heb ik contact met Broeder Gerard Haïti die overleg heeft gehad met Joel Voordewind, tweede kamerlid van de Christen Unie. Voordewind heeft een rapport uitgebracht over de noodhulpverlening in Haïti, maar de waarnemingen van Broeder Gerards blijken andere ervaringen te zijn dan in het rapport vermeld staat. De organisatie heeft met name kritiek op het Rode Kruis. Volgens Broeder Gerards bouwt het Rode Kruis helemaal geen noodhuisjes maar hebben zij deze overgedragen aan de criminele bendes van Haïti. Dit alles om bescherming te genieten in de gevaarlijke buurten van de Port au Prince en in de rest van het land. De lijsten met huisjes zijn niet opgesteld door het Rode Kruis maar door de lokale corrupte ambtenaren die in dienst van de bendes hun familie en vrienden aan huisjes helpen. Broeder Gerards schrijft mij over zijn contact met het Rode Kruis: ‘Ik heb toen aan hem verteld wat ik ook u gemaild heb en zijn reactie was precies zoals u geschreven heeft ontkennend en gedurende het gesprek steeds agressiever omdat ik zowat alles kon weerleggen. Na die vraag was zijn antwoord ‘daar heb ik geen tijd voor’ en ‘heb wel iets beter te doen dan hier mee bezig te houden.’ Tijdens het gesprek komt het Rode Kruis niet verder dan het advies om corruptie te melden bij hun kantoor in Port au Prince. Op advies van Voordewind heeft Broeder Gerards contact opgenomen met Wim Piels van Cordaid in Leogane (Haïti) die belast is met de verdeling van de noodhuisjes, maar radiostilte is het enige dat hij ontvangt. Ik heb dit aangegrepen door de Samenwerkende Hulporganisaties te vragen naar bewijsvoering omtrent output in Haïti maar ik ontvang een mail met de zin dat alles boekhoudkundig is aangetoond.

In 2010 ontvang ik van het Nederlandse Rode Kruis, onder de titel Shelter construction progress 2010 in Petit Goave 25 September 2010, een lijst met 174 gebouwde huisjes van 12 m2 met gps-coördinaten. Na het nieuws van hun Amerikaanse collega’s van het Rode Kruis vraag ik een update van de lijst maar ik ontvang slechts radiostilte, ook na vele reminders tussen 2015-2016. Deze vorm van non-communicatie blijkt later in dit boek tekenend voor de houding van de ontwikkelingssector. Vragen van de burger die te labelen zijn als ‘hoe heeft u mijn belastinggelden besteed?’ en ‘hoe

7

kunt u dit aantonen?’ zijn niet altijd even welkom en worden als een last ervaren.

Een boekhouding betreft een administratieve afhandeling en het zegt niets over output. Dat moet ook wel want die US$ 500 miljoen zijn boekhoudkundig afgevinkt zonder dat daar bewijs of alarmbellen tegenover hebben gestaan. Ik ga er vanuit dat de boekhouders bonnetjes hebben gezien en omdat ze tijdens de periode waarin US$ 500 miljoen is gespendeerd niets hebben alarmerend hebben gespot, zou dit betekenen dat er sprake is van een heuse handel in nepbonnetjes. En eerlijk is eerlijk, zo moeilijk is het niet om nepbonnetjes te fabriceren. Geld is lastig te vervalsen, maar kom op, soms ontvang ik een bonnetje aan de kassa en dan kan ik amper lezen wat daarop staat. Deze zaak is illustratief voor dit boek: het toont een probleem, een geïsoleerde uitvoering en een vergoelijkte bewijsvoering van output. De ontwikkelingssector heeft decennia lang zijn gang kunnen gaan en kunnen liften op de goedgevigheid van Nederlanders terwijl in ontwikkelingslanden de gretigheid geduldig wacht. Nederlanders gaan uit van de oprechtheid van mensen in het zuiden, de mensen in het zuiden gaan uit van het gewetensconflict van mensen in het westen. Ze versterken elkaar.

Wat kunt u verwachten in dit boek? Net als het vasteland de grenzen van de zee bepalen, wil dit boek de grenzen van de wetteloosheid van ontwikkelingssamenwerking keren. Ik zal in dit boek bespreken hoe de sector ontwikkelingssamenwerking communiceert via het privaatrechtelijke alsmede via het publiekrechtelijke kanaal. Vragen zoals ‘kan een burger een rechtspersoon als een stichting bevragen over output?’ en ‘kan een burger de overheid bevragen over output?’ zorgen voor papieren veldslagen. De ongemakkelijke waarheid van ontwikkelingshulp doorbreekt voor eens en altijd de onhoudbare stelling van een schijnwereld vol met imaginaire verzinsels.

De verbintenis tussen ontwikkelingsorganisaties enerzijds en de geldgevende overheid en particulieren anderzijds kan sinds 19494 gedefinieerd worden als ‘trust me’, mede ingegeven door

4 1949: de aftrap van de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking met een bedrag van anderhalf miljoen gulden aan het Programma voor Internationale Technische Hulp van de VN.

8

onze calvinistische schuldcultuur5. Nederlandse geldgevers zijn goedgelovig over de Nederlandse geldontvangers en zij zijn op hun beurt goedgelovig over de geldontvangende organisaties in ontwikkelingslanden. De eerste criticasters hebben deze term enigszins om kunnen buigen in ‘tell me’. Op dit moment is ‘show me’ actueel terwijl sommigen graag in een actiestand klaarstaan door als het ware te zeggen ‘involve me’6. In dit boek zal ‘proof me’ centraal staan, een term die ik graag aan dit rijtje toevoeg. Een verzameling aan standpunten die voortkomen uit eigen onderzoek confronteert het gedachtegoed dat ontwikkelingssamenwerking al decennia lang als vervoersmiddel gebruikt voor ‘goed nieuws’-berichten en misplaatste ruimhartigheid. Een zijstap. Ik grijp terug naar de basis van de wetenschap. De reden waarom ik dit doe is tweeledig. Ten eerste heeft de sector ontwikkelingssamenwerking de navelstreng hiermee volledig verloren. Ten tweede is dit het sjabloon dat ik gebruik voor waarheidsvinding. Indien het niet past in dit sjabloon, dan betreft het geen wetenschap, is er sprake van niet bewezen aannames en causaliteiten en is waarheidsvinding verre van significant. Het theoretisch kader van dit boek worden gevormd door de inductieve logica van Carl Gustav Hempel (1905-1997), het falsificationisme van Karl Popper (1902-1994) en de actor-netwerktheorie van Bruno Latour (1947-heden) omdat zij een manier van redeneren beschrijven die binnen de sociale wetenschap als betrouwbare en duurzame bewijstechnieken gezien worden. Hempel gaat uit van een generalisatie op grond van een aantal waarnemingen7, ook wel inductie. Als je voor het eerst een raaf ziet dan kun je nog niets met zijn kleur veronderstellen, maar na duizend raven gezien te hebben herken je een patroon en weet je dat ze zwart zijn. Afgeleid uit waarnemingen, die vrij is van emotie, van verwarrende invloed van taal en van systeemdenken, volgt een heldere en logisch te rechtvaardige universele these. (1) Alle raven zijn zwart. Indien deze these klopt dan is deze gelijk aan: 5‘guilt culture’ en ‘shame culture’ werd geïntroduceerd door Ruth Benedict, The Chrysanthemum and the Sword: Patterns of Japanese Culture, 1946. 6 Trust me, tell me, show me, involve me: website van Archief Donateursvereniging 7 Hempel, Studies in the logic of confirmation, 1945

9

(2) Alles dat niet zwart is geen raaf. Wat gebeurt er met these 1 en 2 indien een witte raaf wordt aangetroffen? In dat geval zijn er twee conclusies: 3) niet alle raven zijn zwart, er zijn dus zwarte en witte

raven; of 4) alle raven zijn zwart, behalve die ene witte raaf. Enkele voorbeelden. Er is maar één universum, totdat een andere is gevonden. Kennedy is niet neergeschoten door Lee Harvey Oswald totdat de One Bullet Theory is bewezen. Al het leven heeft water en zuurstof nodig totdat een levensvorm is gevonden die zonder water en zuurstof leeft. Popper vervangt inductie (verificatie gevolgd door een uitspraak) door deductie (uitspraak gevolgd door falsificeren). Volgens Popper zijn uitspraken pas wetenschappelijk indien ze open staan voor weerleggingspogingen8, een antithese. De uitspraak ‘alle raven zijn zwart’ is te falsificeren door het vinden van een witte raaf. Een uitspraak die waar is moet open staan voor indicatie onwaar. Kennis uit religie, astrologie en psychoanalyse zijn niet te ontkrachten. De Freudiaanse drieluik van de geest, Es, Ich (ego) en Über-ich (superego), is niet falsifieerbaar en dientengevolge onwetenschappelijk. Indien een wetenschapper de zwarte raaf wilt falsificeren dan is het aannemelijk om te zoeken naar witte raven in plaats van niet-zwarte objecten omdat de verzameling ‘witte raven’ significant kleiner is en meer falsificatiekracht heeft.

Latour concludeert met zijn actor-netwerktheorie dat sociaalwetenschappelijk onderzoek sterk beïnvloed wordt door machtspolitiek die bestaat uit een netwerk van actanten . In tegenstelling tot actoren waarmee men op menselijke entiteiten doelt, kunnen actanten mensen zijn, maar evenzeer objecten of organisaties. Latour kreeg de kans om zijn etnografische manier van bestuderen van Afrikaanse studenten in 1975 toe te passen op westerse onderzoekers in het Jonas Salk Institute for Biological

8 Popper, The Logic of Scientific Discovery, 1934

10

Studies in Californië. De wetenschappers waren niet in staat om onenigheden over waarheden te vereffenen op basis van objectiviteit maar op basis van omkoping, bedreiging, vleierij, macht en vriendjespolitiek. Volgens Latour wordt de beste waarheid niet objectief bewezen en derhalve verzonnen. De winnaar van een waarheidsconflict is eigenaar van de waarheid. Het is lastig om de waarheid nadien te falsificeren als onwaar omdat diens resultaten nu eenmaal bepalen wat als waar gezien wordt. Op deze manier betreft wetenschap een ‘spelletje’ waarbij men zoveel mogelijk aanhangers probeert te werven. Hoe meer actanten zich bij een aanhang aansluiten, hoe meer kans men maakt op de waarheid. Menselijke actanten kunnen politici, media, auteurs en onderzoekers zijn. Niet-menselijk actanten zijn enerzijds organisaties zoals universiteiten, ngo’s, multilaterale organisaties en het Internationale Strafhof en anderzijds zaken als concepten, technologie, statistiek, het milieu, geld, oorlog en de Nobelprijs. Maar ook gewetenskwesties kunnen hiertoe gerekend worden zoals beelden van hongerige kinderen in Ethiopië of van jeugdigen op de Faeröer Eilanden die hun volwassenheid moeten tonen door mee te doen aan de jaarlijkse zinloze massaslachtingen van dolfijnen en walvissen. Deze drie wetenschapsfilosofieën hebben hun ankers veel dieper geplaatst dan deze vluchtige kennismaking, echter ze zijn hiermee afdoende beschreven om te dienen als bevestigings- en verklaringsinstrumenten ten aanzien van waarheidsvinding. Hiermee kan ik al een eerste dwaling binnen ontwikkelingssamenwerking blootleggen. Wetenschap dient namelijk een hypothese te formuleren of te falsificeren. Onderzoekers, professoren en andere actanten zijn de afgelopen 50 jaar voornamelijk bezig met op macroniveau te theoretiseren. De basis van wetenschap bedrijven is compleet uit het oog verloren. Het boek begint met 16 take-aways. Deze zal ik stuk voor stuk beredeneren. Het is aan anderen om deze te falsificeren.

11

Imaginair: onderzoekers gaan discreet met ons belastinggeld om

‘I think in life a person really has three choices: to run, to spectate or to commit’ City Of Joy, Frans-Britse dramafilm uit 1992, gebaseerd op de roman La Cité De La Joie van de Franse auteur Dominique Lapierre

Een rekensom. Sinds het jaar 2000 is de gemiddelde Nederlandse begroting ten aanzien van ontwikkelingssamenwerking €4 miljard. Indien ik dit bedrag verdeel over het gemiddelde bevolkingsaantal van 16,69 miljoen mensen, dan betaalt iedere burger per jaar €241 aan belastinggeld voor ontwikkelingssamenwerking. Had u dit geld niet af hoeven te staan maar u zou dit op een bankrekening storten tegen een spaarrente van 2,8%10 dan had u in 50 jaar €26.349 gespaard. Heeft u een gezin met twee kinderen waar u tot hun 25e financieel verantwoordelijk voor bent dan spaart u voor vier personen in 25 jaar met 2,8% spaarrente €35.196. Indien u de kostwinner van het gezin bent, uw twee kinderen blijven 25 jaar bij u en u spaart nog 25 jaar door voor u en uw partner dan heeft u met 2,8% spaarrente €87.798 op uw rekeningnummer staan. De Nederlandse huishoudens geven sinds 2000 gemiddeld €150 aan collectes en donaties11. Indien u 50 jaar lang in uw eentje een huishouden vormt dan heeft u, inclusief de vorige rekensom, €42.784 opzij gelegd. Indien u de kostwinner van het gezin bent, uw twee kinderen blijven 25 jaar bij u en u spaart nog 25 jaar door voor u en uw partner dan heeft u, inclusief de vorige rekensom, €115.151 opgepot.

De wereldwijde ontwikkelingshulp bereikt volgens de Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) in 2013 zijn hoogtepunt met US$ 134,8 miljard12. Nederland doneert in dat jaar US$ 5,44 miljard, Duitsland US$ 14,23 miljard en USA 9 CBS 10 Ibid 11 Ibid 12 Let op: bedrag in USD.

12

US$ 31,5 miljard. In 2013 geeft Nederland €14.794.521 per dag uit, €616.438 per uur, €10.274 per minuut, €171 per seconde.

In verhouding tot het bnp, ook wel ODA as per cent of GNI, geeft Nederland in 2013 0,67%, Duitsland 0,38% en USA 0,18%. Volgens OECD: ‘In 1970, The 0.7% ODA/GNI target was first agreed and has been repeatedly re-endorsed at the highest level at international aid and development conferences. (…) The 0.7% target was formally recognised in October 1970 when the UN General Assembly adopted a Resolution including the goal that “Each economically advanced country will progressively increase its official development assistance to the developing countries and will exert its best efforts to reach a minimum net amount of 0.7% of its gross national product at market prices by the middle of the Decade”’13. Nederland heeft een goede naam, omdat het in de jaren tachtig gemiddeld op 1,0 procent zat en sinds de herijking van het buitenlands beleid in 1995 op 0,8. Noorwegen, Zweden, Denemarken en sinds 2000 Luxemburg kunnen zich bij Nederland scharen onder deze groep van getrouwen die zich langdurig boven het maaiveld van 0,7% houden. Sinds 2013 zit Nederland onder de 0,7%. Stel, een collectant haalt op een avond €50 op. De directeur van dit goede doel heeft een bruto salaris van €178.00014 (betreft jaarinkomen, belaste vergoedingen/bijtellingen, de werkgeversbijdrage pensioen en de overige beloningen op termijn maar exclusief sociale lasten). Dan moet de collectant 3.560 avonden collecteren om het salaris van één directeur te bekostigen, exclusief sociale vaste lasten. De zeskoppige directieleden van Artsen Zonder Grenzen tikken tezamen bijna de vijf ton aan. Dat zou bijna 10.000 avondjes collecteren worden. De salarissen van directeuren van goede doelen lopen uiteen. Het jaarsalaris van een goededoelendirecteur varieerde in 2013 van gemiddeld €85.463 bij kleine organisaties tot gemiddeld €119.242 bij grote organisaties. De directeur van stichting AAP verdient met €61.831 veruit het laagste salaris van de algemeen directeuren. Natuurmonumenten telde in 2013, €379.000 neer voor zijn drie directeuren, terwijl Cordaid €265.822 naar zijn tweekoppige directie

13 OECD, citaat website en History of the DAC 0,7% ODA-Target, DAC Journal 2002, Vol 3 No 4, pages III-9 –III-11 14 https://www.parlement.com

13

overmaakte. Ter vergelijking: het inkomen van een Tweede Kamerlid bedraagt ruim €104.000, inclusief 8% vakantiegeld en 8,3% eindejaarsuitkering, exclusief €2.652,25 jaarlijkse onkostenvergoeding.

Indien de begroting van de Nederlandse ontwikkelingshulp sinds 2000 tegen 2,8% spaarrente op een bank werd gezet dan was de inleg €67,7 miljard geweest en de waarde ruim €88 miljard. In het jaar 2050 zal het met deze curve een waarde vertolken van €450,4 miljard15. Indien je dit bedrag uitgeeft in briefjes van duizend en je legt ze op elkaar, waarbij 10 briefjes in 1 millimeter past, dan heb je tot in de stratosfeer een stapel van 45 kilometer hoog. ‘More than US$ 2 trillion of foreign aid has been transferred from countries to poor over the past flfty years Africa the biggest recipient, by far’, aldus Dambisa Moyo16. Dit getal dat hij in zijn boek in 2009 publiceert wordt heden ten dage (2016) geschat op US$ 2,3 biljoen, ook wel US$ 2.300.000.000.000. Om u een idee te geven van de omvang van dit cijfer, u kunt met dit bedrag dertig jaar lang elke seconde US$ 2.431 uitgeven. Indien u elke seconde één dollar uitgeeft dan doet u daar 72.933 jaar over. De opening van dit hoofdstuk is opsommerig maar ik heb er één hamvraag mee willen introduceren: zorgen onderzoekers goed voor uw belastinggelden? Ik leg u een gedachte-experiment voor. Stel u mag één keer in uw leven €115.151 aan een goed doel schenken. Wilt u dan weten hoe uw geld besteed wordt? Is uw antwoord ja, welke vragen zou u dan willen stellen aan de uitvoerder van uw donatie om zeker te zijn dat het goed is aangekomen? Is uw antwoord nee, wat is uw motief dat u uw goede geloof zomaar in handen van vreemden legt?

De Engelse Joan runt in Calcutta een lokale kliniek in de Pilkhana slum. De erbarmelijke omstandigheden zijn ongekend zwaar. Toch kunnen de mensen zich vasthouden aan de overtuiging dat het leven de moeite waard is. Derhalve noemen ze hun slum Anand Nagar, ook wel City of Joy. Joan ontmoet Max, een ontgoochelde arts uit Amerika, die naar India is vertrokken voor zijn persoonlijke zoektocht naar zingeving. Max heeft duidelijk moeite 15 Ter vergelijking: in 2016 is de Nederlandse overheidsschuld €466 miljard, €27.000 per Nederlander. 16 Dambisa Moyo, Dead Aid: Why aid is not working and how there is a better way for Africa, p. 28

14

om zijn cultuurshock een plaats te geven en zijn westerse waarden te herdefiniëren. Midden in het tumult van het straatbeeld van Anand Nagar zegt Joan tegen Max: ‘Ik denk dat een persoon in zijn leven eigenlijk maar drie keuzes heeft: wegrennen, toekijken of participeren’.

Ik leg deze stelling aan u voor. U heeft van de Nederlandse overheid €115.151 aan belastinggeld gekregen en u mag er mee doen wat u wilt maar indien u het aan een goed doel geeft dan volgt er een controle door de overheid. In dit gedachte-experiment zit u met een smak geld in uw achterzak samen met Joan in Anand Nagar. Wat kiest u? Mocht u kiezen voor wegrennen dan kan ik mij twee drijfveren bedenken. Wat u niet ziet, bestaat niet. U gelooft wel dat er plekken op de wereld zijn zoals Anand Nagar, maar u wilt het niet daadwerkelijk weten. Om bij te blijven volgt u af en toe wel het journaal. Een andere drijfveer is dat u het geld wilt houden voor eigen genot. U bent egoïstisch en ik doe bij deze een beroep op uw schuldgevoel. Wilt u nou echt €115.151 zelf houden? Kom op, ik verwacht meer van u. U zou ook kunnen toekijken omdat u niet als een lafaard voor de waarheid wilt vluchten. Af en toe geeft u geld aan Joan en van afstand neemt u waar hoe ze uw geld uitgeeft. Zij is nota bene ervaren en kent alle kneepjes. De relatie tussen u en Anand Nagar is als een infuus. Jullie houden elkaar een beetje in leven omdat jullie elkaar niet los kunnen laten zonder een duidelijk motief. U wilt het loslaten maar uw geweten knaagt.

Stel u kiest voor participeren en u gaat met een complete bedrag in Anand Nagar allerlei zaken ondernemen voor het goede en algemene nut. U komt na een jaar thuis en de Nederlandse overheid vraagt ‘wat heeft u met het geld gedaan?’ Nu heeft u de volgende opties.

i. U geeft de overheid een schoenendoos met bonnetjes ter

waarde van €115.151. Deze bonnetjes heeft een plaatselijke bewoner van Anand Nagar voor enkele honderden euro’s voor u bij notoire handelaren verzameld, soms door valse druk. Helaas heeft u geen benul van de zwendel, maar het totaal klopt wel en daarmee voldoet u aan de eis van de Nederlandse overheid. U had namelijk geen tijd om bij elke

15

handeling persoonlijk om een bonnetje te vragen. Het was een hectische vorm van mensenwerk, de chaos was ongekend. Dit leek u gewoon een zinvolle oplossing. Ze moeten u maar vertrouwen dat het geld juist is besteed.

ii. U geeft de overheid een rapport met getallen en bedragen. Een onafhankelijke Brit, gemakshalve noem ik haar Eva (afgekort van EVA-luation), is ter plaatse op bezoek geweest en controleert de statistiek in de administratie. Eva is onder de indruk. Om haar beeld te bevestigen krijgt ze een rondleiding in Anand Nagar en in gesprek met de lokale bevolking wordt haar beeld uit de administratie bevestigd. Wat u niet weet is dat achter de rug van u en Eva de mensen zijn afgekocht om artificieel te zijn. De grootste stroom geld komt namelijk in handen van een plaatselijke charlatan. U heeft geen tijd om de artificiële wereld om u heen te doorbreken omdat de verzonnen output om u heen het beeld schept van de verwachtingen die u vooraf heeft vastgesteld. De overheid moet u maar geloven dat het geld juist is besteed.

iii. U geeft de overheid een schoenendoos met bonnetjes ter waarde van €115.151 of een rapport met getallen en bedragen. Wat u overhandigt is eerlijk en oprecht verzameld en geeft een realistisch beeld van de output. Deze administratie heeft u enorm tijd en 14% van uw budget gekost, bijna €16.121. U raadt anderen met €115.151 aan om naar Anand Nagar te gaan.

Waarschijnlijk kiest u optie iii. Er is echter één probleem. In dit gedachte-experiment weet u niet of u zich in optie i, ii of iii begeeft. Welke vragen gaat u stellen om erachter te komen of u in i, ii dan wel in iii zit? Vindt u deze opgave lastig? Dan heeft u de optie wegrennen of toekijken. Wees niet gevreesd indien u nu voor één van deze opties kiest want u bent aanbeland bij de crux van ontwikkelingssamenwerking. Hier stranden namelijk alle goededoelenstichtingen door te kiezen voor wegrennen. Iemand die het bijvoorbeeld niet gelukt is, is professor Wiebe Bijker. Zijn verhaal leid ik in met de filosofie van fransman Reneé Descartes (1596-1650). Hij woonde in Nederland omdat hij in zijn moederland waarschijnlijk op de brandstapel was gekomen door

16

zijn vernieuwde inzichten. Hij werd bekend door de methodische twijfel, een manier om te zoeken naar waarheid door systematisch aan alles waar je aan kunt twijfelen ook daadwerkelijk te twijfelen. We kennen Descartes door zijn zegswijze ‘ik denk, dus ik besta’. Dit komt voort uit zijn logica dat mensen bedrogen worden door zintuigen en denkbeelden. ‘Wát ik denk is in de meeste gevallen niet waar, maar dát ik denk wel’17. Het brein is een kleine dictator die heel autoritair denkfouten, drogredenen, misverstanden en illusies in laat sluipen. Deze filosofie van Descartes betreft de bril in dit boek waarmee naar ontwikkelingssamenwerking is gekeken. Wiebe Bijker is een voorbeeld van de onafhankelijk Eva. In het kader van het Nederlandse subsidiestelsel (Medefinanciering II – MFS II) hebben 200 wetenschappers 8000 pagina’s geschreven waarmee ze 200 Nederlandse ontwikkelingsprojecten evalueerde dat werd uitgevoerd door 19 allianties van 64 ontwikkelingsorganisaties. Op 2 september 2015 overhandigde Partos-directeur Bart Romijn, als voorzitter van de Stichting Gezamenlijke Evaluaties, officieel de rapporten op het Ministerie van Buitenlandse Zaken aan Christiaan Rebergen, Directeur Generaal Internationale Zaken. De supervisie viel onder Wiebe Bijker, hoogleraar technologie en maatschappij aan de Universiteit Maastricht.

In het zuiden zijn ngo’s extreem hulpafhankelijk waardoor je een gekunstelde relatie krijgt. In veel ontwikkelingslanden verdienen overheidsfunctionarissen op een ministerie circa €200,- per maand. Kleine bedragen van enkele duizenden tot honderdduizenden euro’s aan ontwikkelingshulp zou verhoudingsgewijs in Nederland dezelfde omvang hebben indien wij gratis hulp zouden krijgen van honderden miljoenen. De afhankelijkheidsrelatie wordt hiermee heel intens. Veel ngo’s verzinnen een track record die iedereen gaat napraten en overnemen. Verzonnen tabellen rollen uit vergaderingen en verschijnen in allerlei flyers waardoor ze plotseling als waarheid worden aanvaard. Hoe vaker een imaginair verzinsel ergens wordt geciteerd, met name een citaat in het westen heeft een hoge geldigheid, hoe meer het gaat renderen en waarde krijgt totdat mensen het als een waarheid gaan zien. Op een gegeven moment is het zo ver gekomen dat een ngo het niet meer hoeft te bewijzen maar dat je als criticaster het tegendeel moet bewijzen. De mensen

17 René Descartes en Elisabeth van de Palts, Briefwisseling, p. 12

17

in het zuiden weten heel goed wat westerse journalisten en onderzoekers willen zien en horen. Ze zijn meester in het creëren van tableau vivants waarbij soms hele scholen worden gemobiliseerd om zaken in scène te zetten. Veel mensen worden afgekocht om verhalen te vertellen hoe fantastisch het is. Voor weinig geld (weinig vanuit westers perspectief) wordt een artificiële omgeving gecreëerd met imaginaire verzinsels. Kortom, het bestaat het niet.

Alles dat wordt beweert, van het track record van een ngo tot aan de output van een project moet worden bewezen. Ten eerste moeten onderzoekers een blokkade opwerpen bij peer reviews. Het is namelijk helemaal niet interessant wat mensen beweren. Een goede wetenschapper twijfelt te allen tijde. Een goede wetenschapper is niet vriendelijk voor statistiek. Een goede wetenschapper heeft geen interesse in een ‘leuke’ of ‘vriendschappelijke’ binding met de doelgroep die hij/zij onderzoekt. Op het moment dat er maar enigszins een binding is met een actor, verdwijnt de wetenschappelijke neutraliteit als sneeuw voor de zon en wordt de gunfactor groter.

Ten tweede kun je data bewijzen door telling, al dan niet steekproefsgewijs. Mijn twijfel zit hem in de beweringen. Wordt data zomaar overgenomen? Worden trainingen geteld (welke persoon heeft op welke data een training bijgewoond, zijn hier lijsten van en zijn middels een steekproef enkele personen bezocht?) Wordt hardware geteld (en zo ja, is er een lijst van bezochte hardware?). De 8000 pagina’s laten nergens een telling zien en we kunnen ons ernstig afvragen of alles wat door de ngo’s beweert wordt niet slaafs is overgenomen.

U geef een voorbeeld uit het Country Report Bangladesh. ‘Our qualitative interviews confirmed our quantitative analysis in that there was a strong endorsement of the effectiveness and comprehensiveness of the different trainings and awareness raising activities around health and sexual and reproductive rights.’ (pagina 39) Wie is wanneer naar deze training geweest? Ik kan dit nergens vinden.

Nog een voorbeeld: ‘An increase in the number of children with disability being enrolled in schools’ (pagina 142). Is er een lijst van kindernamen gezien en gecontroleerd? Zijn dit verzonnen namen of bestaande personen? Hoe is dit gecontroleerd? Kan ik

18

deze lijsten inzien voor een check? Op deze manier kan ik honderden voorbeelden noemen met steeds dezelfde vraag die ontspruit uit het begrip ‘telling’.

Indien een telling niet is afgenomen dan kun je spreken van een artificiële omgeving met imaginaire verzinsels. Door te beweren bestaat iets niet. Door het keer op keer te citeren, wordt iets dat onwaar is, niet beetje bij beetje meer waar. Niet het tegendeel van een bewering moet worden bewezen, een bewering moet worden bewezen. Het overnemen van statistiek of het overnemen van beweerde statistiek zonder een wetenschappelijke proeve heeft geen waarde. Wetenschappelijk krijgt het dan de indicatie onwaar.

Evaluaties gebaseerd op peer reviews is niets minder dan het reproduceren van datgene dat beweert wordt. Daarbij meent een westerling te leunen op het waarheidsgehalte binnen een rechtsschapen en vertrouwelijke vriendschapsrelatie. Dit is dé bottleneck van dit onderzoek want het strookt totaal niet bij de geschetste afhankelijkheidsrelatie en het cultuurgoed in het zuiden. Ik heb contact gezocht met Bijker en hij schrijft mij: ‘Zorgvuldige peer review door de beste internationale experts heeft de wetenschappelijke kwaliteit van de evaluaties vastgesteld en die evaluaties zijn genuanceerd positief over de Nederlandse ontwikkelingsinterventies.’ Hoe goed je mensen ook zijn, als je methode onjuist is dan ben je wetenschappelijk gezien doelloos en ondienstig.

Zelf heb ik het vermoeden dat westerse onderzoekers ‘lastige vragen’ gewoonweg niet durven te stellen. Ze kiezen liever voor een vriendschappelijke relatie en het creëren van een genegen atmosfeer waarbij actoren in het zuiden bereidwillig zijn om mee te werken. Ik heb vele onderzoekers met elkaar enthousiast horen praten, niet over de resultaten, maar over het feit dat er een amicale vertrouwensband is opgebouwd zodat de bereidwilligheid om informatie te krijgen of rapporten in te zien hoger is geworden. Hoe lastiger de vragen die een onderzoeker stelt, hoe stroever de vertrouwensband wordt. Echter, een stroeve en een bureaucratische houding is slechts één van de wapens die zij gebruiken als inruilfiche. Daarnaast maken actoren in het zuiden met een amicale binding de wetenschappelijke neutraliteit kapot zodat hun artificiële houding en imaginaire verzinsels geloofwaardiger worden. Kortom, het is een spel. Westerse onderzoekers detecteren totaal niet dat ze

19

onderdeel zijn van een spel en dat ze dientengevolge worden beetgenomen. De impact van onderzoekers als Eva (in dit geval Bijker) is een bottleneck van ontwikkelingssamenwerking omdat zij de denkbeelden die ons bedriegen verstevigen. De mensen in het zuiden zijn meester in het bedriegen van zintuigen die ons op het verkeerde been zetten, gewoonweg omdat we er van uitgaan te zien wat we willen zien, te horen wat we willen horen. Bijker heeft trouwens vaker een soortgelijk kritiek gekregen omdat hij er niet in slaagt om uit de historie van fietsen enige vorm van universele patronen te herkennen.18 Dit hoofdstuk begon met getallen en bedragen van ontwikkelingssamenwerking en mijn advies is om deze te vergeten. Over enkele jaren is het old school en staan de accenten weer een hele andere kant op. De getallen en bedragen in de introductie en het verhaal van Bijker maken wel iets duidelijk. Ze leggen namelijk drie problemen bloot. Eén: we stellen niet de juiste controlevragen over output. Twee: de Nederlander is, naast het beste jongetje van de klas, goedgelovig. Drie: de schuldcultuur tiert weelderig in Nederland. Zittend naast Joan in Anand Nagar zou ik antwoorden met een stelling waar ze zelf over mag nadenken.

“I think in life a person really has three choices in life: loyal to your job, loyal to your target audience, loyal to your output.

Resumerend

� om de echtheid van output aan te tonen twijfelen de geldgevende landen te weinig aan de juistheid van getallen en bedragen

18 Nick Clayton, Of Bicycles, Bijker and Bunkum, p.6

20

Imaginair: de archiefwet voor goede doelen is waterdicht

“Let us save what remains: not by vaults and locks which fence them from the public eye and use in consigning them to the waste of time, but by such a multiplication of copies, as shall place them beyond the reach of accident” Thomas Jefferson (1743 – 1826), The Letters 1743-1826, aan Ebenezer Hazard Philadelphia, 18 februari 1791

18 januari 1689. Het geboortejaar van Charles de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu, in de volksmond gelimiteerd tot Charles de Montesquieu.

In 1748 publiceert hij zijn levenswerk L’Esprit Des Lois (Over De Geest Van De Wetten), de kiem van onze moderne rechtsstaat. Montesquieu is slechts één van de verlichte vrijdenkers die intellect gebruikte om ignorante beschavingen, die geordend zijn op religie, filosofie en zelfs Romeinse ethiek die aan het stof der eeuwen was ontkomen, kon herroepen. Kritische rede heeft prioriteit boven moraal. De autonomie van het individu heeft prioriteit boven religie als massabeheersing. Vrijdenken komt voort uit de drang om te willen weten zonder geketend te zijn door politieke of religieuze correctheid, gezag of sociale druk. Derhalve prevaleert de vrijheid van meningsuiting boven religieuze vrijheid. In een hall of fame zou Montesquieu’s portret hangen naast verlichters zoals John Locke, Jean Jacques Rousseau, Baruch Spinoza, Voltaire, Adam Smith, Johannes Calvijn, Rene Descartes, Immanuel Kant, Charles Darwin en Sir Isaac Newton.

Montesquieu waarschuwt voor despotisch regimes waarbij een vorst, die boven de wet staat, kan regeren als een tiran. Hij keert zich definitief tegen de romeinse wettekst ‘princeps legibus solutus’, analoog aan ‘l'etat c'est moi’, die dicteren dat een vorst boven de wet staat. Zelfs een vorst dient ondergeschikt aan de wet te zijn en deze te belijden.

Als oplossing bedacht Montesquieu een machtsevenwicht. Een maatschappelijk middenveld, ook wel de bemiddelende krachten, moest de burgers behoeden voor ontaarde vorsten en

21

diens schrikbewind. Deze bemiddelende krachten kennen wij als de juridische structuur trias politica, de spreiding der machten in de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht.

1789. Precies honderd jaar na Montesquieu’s geboorte doet de Franse Revolutie zijn intrede waarbij ideeën van absolutisme, aristocratie, monarchie en theocratie worden geketend door constitutionele en ideologische hervormingen. Montesquieu’s overtuiging vindt gretig aftrek, niet alleen in Frankrijk maar over het hele continent, mede doordat deze gratis mee kan liften aan de zijde van Napoleon Bonaparte. Zijn Burgerlijk Wetboek de Code Civil uit 1804 (beter bekend als Code Napoléon) wordt geëxporteerd naar veroverende gebieden. De Code Napoléon betreft een privaatrechtelijk wetboek. Ik sla een heel stuk geschiedenis over. Terug naar het heden. Uit de as van de verlichting zijn mede door Montesquieu twee partijen ontstaan, te weten de overheid en particulieren. De wettelijke regels zijn ingedeeld in twee rechtsgebieden.

Publiekrecht betreft de relatie tussen natuurlijke en rechtspersonen en de overheid (als zodanig). Dit zijn de zogenaamde verticale relaties. Burgers kunnen overheidsorganen met een archiefplicht om inzage van stukken vragen door de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) met als toezichthouder de Wet Nationale Ombudsman (WNo).

Privaatrecht betreft de relatie tussen natuurlijk en rechtspersonen onderling. Dit betreffen de zogenaamde horizontale relaties.

Rechtspersonen zoals goededoelenstichtingen mogen als rechtssubject deelnemen aan het rechtsverkeer maar zij mogen geen rechten uitoefenen die behoren tot het publiekrecht omdat zij geen overheidsorganen zijn. Derhalve is de WOB, de WNo en de Archiefwet niet rechtsgeldig binnen het privaatrecht. We ontwarren hier een eerste conflictueuze padstelling die vanuit zijn fundament verkeerd is gerijpt. Om dit te verklaren dwaal ik met u af in de historie. In landen met een ‘civil law’-traditie – dit zijn Nederland en alle andere landen in West-Europa, met uitzondering van Engeland, Ierland en Scandinavië – komt de stichting voort uit het particuliere initiatief. In de laat-Romeinse tijd en in de middeleeuwen richtten

22

vooral burgers en kerken scholen, ziekenhuizen en weeshuizen op. In die tijd was de overheid minder aanwezig dan nu. Ook bestond toentertijd geen publiekrecht, althans niet zoals we dat nu kennen. Voor de door particulieren gestichte inrichtingen golden dan ook nauwelijks regels. Toen Duitse juristen de stichting (als rechtspersoon) in de negentiende eeuw verder ontwikkelden, lag het dus voor de hand haar onder te brengen in het privaatrecht. Ook toen ging het vooral om particuliere initiatieven en ook toen was het publiekrecht, waaronder de Archiefwet en de WOB, nog niet tot ontwikkeling gekomen. Tot 1976 moest men een stichting registreren bij het Ministerie van Justitie, erna bij de Kamer van Koophandel.

Er zijn ook landen met een andere rechtstraditie dan een ‘civil law’-traditie. Ook in de common law komen foundations (waaronder de trust) voort uit het particuliere initiatief, zodat overheidstoezicht historisch gezien met argwaan wordt bezien.19

Kortom: dat de stichting privaatrechtelijk is, komt historisch gezien voort uit het idee dat de stichting bedoeld is voor particuliere initiatieven. Regels die voor de overheid gelden (het publiekrecht), gelden daarom niet voor stichtingen. Van oudsher stonden maatschappelijke organisaties (vooral kerkelijke instellingen) bovendien afkerig tegenover overheidstoezicht op stichtingen, vanuit het idee dat de overheid zich terughoudend moet opstellen in het maatschappelijke en religieuze leven. De situatie anno nu. Een tweede conflictueuze padstelling laat zich zien.

Kenmerkend voor de hedendaagse stichtingen is het ledenverbod waardoor het bestuursbeleid niet beïnvloed kan worden door een ander onafhankelijke orgaan, zoals een ledenvergadering dat binnen een vereniging kan. In deze benadering blijkt het ledenverbod op gespannen voet te staan als rechtsvorm voor een maatschappelijke onderneming omdat het als beschermer optreedt van het autocratische karakter van de stichting.

Met het oog op rechtszekerheid is het van belang deze spanning te elimineren, met dien verstande dat een oplossingen als interne toezichthouders met sanctioneringsmogelijkheden de essentie van het autocratisch karakter niet aanpakt.

19 C.R.M. Versteegh, De Goede Doelenstichting. Naar een systeem van overheidstoezicht?

23

Een betere mogelijkheid is om het ledenverbod van goededoelenstichtingen op te heffen.20

Om een derde conflictueuze padstelling in te leiden anatomiseer ik de Archiefwet voor u. De Archiefwet regelt het beheer en toegang van overheidsinformatie en in principe de wijze waarop overheidsinstanties met hun archief dienen om te gaan. De archiefbescheiden die in een archiefbewaarplaats berusten zijn openbaar. Eenieder is bevoegd om archiefbescheiden kosteloos te raadplegen en om kopieën van afbeeldingen, afschriften, uittreksels te maken. Er zijn juridische redenen om de openbaar te beperken zoals privacy, staatsveiligheid of de staat van de stukken.

Een Stichting is administratieplichtig op grond van de Algemene Wet Rijksbelastingen (AWR). Deze plicht geldt ongeacht de vraag of er sprake is van belastingplicht voor de omzet of vennootschapsbelasting (of van bijvoorbeeld de ANBI status). Als Stichting ben je dus gehouden om een goede administratie bij te houden en te bewaren. Er dient inzicht te zijn in rechten en verplichtingen van de Stichting. Er geldt ook een bewaarplicht van 7 jaar (van bankafschriften tot inkoopfacturen).

Een vereniging en stichting met een onderneming die in twee opeenvolgende boekjaren minimaal €4,4 miljoen per jaar omzetten moeten hun jaarstukken deponeren bij de kamer van Koophandel.

Algemeen nut beogende instellingen (ANBI’s) moeten sinds 1 januari 2014 bepaalde gegevens op een internetsite publiceren. De Archiefwet schrijft niet voor wat goede doelen wel of niet moeten archiveren. Pas zodra stichtingen hun (oud) archief overdragen aan een openbare archiefbewaarplaats wordt de Archiefwet daarop van toepassing.

Het kan zijn dat sommige organisaties vanuit de overheid worden gesubsidieerd en onder sterke overheidsinvloed staat zodat de Archiefwet toch van toepassing is. De meeste goededoelenstichtingen zullen hieronder niet vallen, maar de mogelijkheid bestaat wel degelijk. Indien iemand hier over procedeert dat prikt de rechter als het ware door de rechtsvorm heen zodat een stichting plotseling onder het bestuursrecht valt. En laat het bestuursrecht nu net één van de rechtsgebieden tussen

20 Bastiaan Kemp en Kid Schwarz, Het ledenverbod, de governance van stichtingen en het wetsvoorstel ´Herzieningswet toegelaten instellingen volkshuisvesting

24

burger en overheid betreffen zodat het publiekrecht van kracht wordt. Een goededoelenstichtingen zou dan alsnog onder de WOB, de WNo en de Archiefwet vallen.21

Deze situatie komt overeen met de status van b-organen zoals bedoeld in de Algemene Wet Bestuursrecht.22 Dergelijke organisaties worden genoemd in het ZBO-register. Een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) is een bestuursorgaan op het niveau van de centrale overheid dat niet hiërarchisch ondergeschikt is aan een minister. Denk daarbij aan bijvoorbeeld aan schoolbesturen voor bijzonder onderwijs, de Stichting Bloembollenkeuringsdienst, Erkenninghouders Algemene Periodieke Keuring (APK) en Stichting Leger des Heils. Het betreft dan in de genoemde voorbeelden de openbaar gezagtaak van het afnemen van examens; het uitvoeren van kwaliteitskeuring van bloembollen; het uitvoeren van een APK; en het uitvoeren van jeugdbescherming en reclassering. De Erfgoedinspectie doet onderzoek bij stichtingen met een openbaar gezagtaak. Er worden in het ZBO-register geen goede doelen genoemd die bekend zijn binnen ontwikkelingssamenwerking.

Waar gaat het dan toch mis? Om tot bestuursorgaan te worden aangemerkt moet een goededoelenstichting aan drie toetsstenen voldoen:

1. Het gaat om subsidie, uitkeringen of andere op geld

waardeerbare rechten, en de rechtspersoon fungeert als een soort doorgeefluik tussen overheid en burger;

2. De overheid verschaft het geld waarmee de rechtspersoon de op geld waardeerbare rechten in overwegende mate, in beginsel voor ten minste twee derden;

3. De overheid bepaalt de criteria volgens welke de subsidies of uitkeringen worden verdeeld in beslissende mate.

Op het laatste punt gaat het mis. Goededoelenstichtingen stellen de toekenningscriteria vast. Dus niet wie betaalt, maar wie bepaalt geeft in dit geval de juridische doorslag.

Waar het op neer komt is dat, hoe je het ook bekijkt, goededoelenstichtingen een vrije hand hebben ten aanzien van wat ze vastleggen en hoe of wat ze bewaren. Een gemiste kans.

21 Ibid, lid 3.1 22 Raad Van State, Uitspraak 201304908/3/A2 en 201307828/2/A2, lid 1.4

25

Hoe is dit in het buitenland geregeld? Net als de WOB geeft de freedom of information act burgers het recht om binnen publiekrecht de overheid ter verantwoording te roepen. Maar vallen goededoelenstichtingen in het buitenland, net als in Nederland, binnen het privaatrecht? Bij organisaties in negen onderzochte landen23, landen die bekend staan als grote geldgevende actoren binnen het internationale ontwikkelingsveld, moesten de autoriteit bevestigen dat dit het geval is. In 2013 bedraagt de officiële ontwikkelingshulp van deze landen tezamen €91 miljard.24

We ontsluieren hier een vierde conflictueuze padstelling. In tien landen (inclusief Nederland) zijn de afzonderlijke WOB’s, WNo’s en Archiefwetten niet rechtsgeldig binnen het privaatrecht. Daarmee heeft de archivering door goededoelenstichtingen zich wereldwijd tot een ‘statenloos’ begrip verworven en dientengevolge mogen goededoelenstichtingen maar wat doen. Burgers hebben geen handvatten om deze statenloosheid aan te pakken en als gevolg daarvan zijn in de praktijk nauwelijks voorbeelden te vinden dat bestuurders aansprakelijk worden gesteld. Per 1 december 2015 stonden er 210.117 stichtingen ingeschreven in het Handelsregister, per 80 inwoners is er één stichting. De Kamer van Koophandel kan niet aangeven hoeveel van hen fondsenwervende stichtingen zijn. Dit blijkt ook in andere landen lastig vast te stellen.

In Duitsland is een stichting geen legale definitie. Ze spreken van een ‘rechtsfähige Stiftung des bürgerlichen Rechts’ waarvan er op 31 december 2015 20.784 geregistreerd staan. ‘These are the only foundations that need to be approved officially by the foundation regulatory authorities. Besides, there are other types of foundations of which the existing number in Germany is not exactly known: For example, there are trust foundations (Treuhandstiftungen) which are not legal entities. We estimate that at least 20.000 of them exist in Germany. Another large group are 23 Australië (Youth Law Centre ACT), Canada (Justice Laws Website), Duitsland (Bundesministerium des Justiz und für Verbraucherschutz), Oostenrijk (Büro Landesvolksanwalt), Spanje (Chamber of Commerce, ICC Spain), Zweden (Regeringskansliet), UK (House of Commons Information Office), USA (U.S. Department of State), Zwitserland (Bundesamt für Justiz BJ). 24 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), ODA 2013 Tables and Charts, Net Official Development Assistance from DAC and other donors in 2013.

26

the church foundations (Kirchenstiftungen) with an estimated number of approximately 20.000. Other forms are foundations with limited liability (Stiftung GmbHs), foundation associations (Stiftungsvereine) or foundation corporations (Stiftungs-Aktiengesellschaften). Public foundations are established by a state-supported foundation deed – often by the passing of a law – and follow objectives of particular public interest. Of these latter forms we cannot give you any estimations.’25. De term ‘Entwicklungsorganisationen’ kan dus meerdere juridische vormen hebben. Ieder land heeft zijn juridische complexiteit.

De Belgische Kamer van Koophandels kan helemaal geen data leveren. Bij de Britse Charity Commission staan 165.188 stichtingen ingeschreven. Dat is een stuk minder dan in Nederland. Volgens The Guardian komen daar jaarlijks 5.000 nieuwe bij.26 De Chronicles of Philanthrophy publiceert over het jaar 2009 een getal van 1,2 miljoen goededoelenstichtingen in de USA27, terwijl in 2015 de National Center for Charity Statistics (NCCS) op hetzelfde continent 1.548.644 non-profitorganisaties telt met een omzet van US$ 1,74 biljoen.28

De ultieme kans die voorhanden ligt is om in ieder geval in Nederland te beginnen om voor goededoelenstichtingen onder publiekrecht te laten vallen waardoor de WOB, de WNo en de Archiefwet als zelfreinigend systemen van toepassing worden. Is dat mogelijk? Hier zal ik later een antwoord op geven. Eerst terug naar 1748. De kraamkamer van het moderne publiek- en het privaatrecht.

Montesquieu schrijft in L’Esprit Des Lois: ‘Il ya cette différence entre la nature du gouvernement et son principe, que sa nature est ce qui le fait être tel; et son principe, ce qui le fait agir. L’une est sa structure particulière, et l’autre les passions humaines qui le font mouvoir.’29

Vrij vertaald: ‘Er is een verschil tussen de aard van de overheid en zijn principes: de aard is dat wat een regering maakt tot

25 Stiftungen.org 26 The Guardian, Too many cooks, 8 november 2000 27 Grant Williams, Number of Charities and Foundations Passes 1.2 Million, Chronicles of Philanthrophy, 15 maart 2010 28 NCCS, Quick Facts About Nonprofits, http://www.nccs.urban.org/statistics/quickfacts.cfm 29 Montesquieu, L’Esprit Des Lois, p. 37

27

wat zij is, het principe zorgt voor haar handelen. Het ene is haar bijzondere structuur, de andere zijn de menselijke hartstochten die haar in beweging brengen.’

Montesquieu ontwikkelde zijn trias politica als medicijn tegen despotisch regimes, maar het groeiproces van (goededoelen)stichtingen heeft geleid tot despotische padstellingen. Resumerend

� de juridische structuur van goededoelenstichtingen zorgt er

voor dat ze geen informatieplicht en geen archiefplicht hebben

28

Imaginair: een getal of een bedrag is een bewijs

‘There are known knowns. These are things we know that we know. There are known unknowns. That is to say, there are things that we know we don't know. But there are also unknown unknowns. There are things we don't know we don't know.’ Donald Rumsfeld, Defense Department Briefing, 12 februari 2002

Waar komen getallen en bedragen die hulporganisaties verspreiden vandaan? Ze strooien met positief geluid. Maar kan ik hen terugbrengen naar de bron van elk getal of bedrag? De theorie in de praktijk. In Preamble heb ik de basis van wetenschap sociologisch denken en handelen uiteengezet met de inductieve logica van Carl Gustav Hempel, het falsificationisme van Karl Popper en de actor-netwerktheorie van Bruno Latour. Dit hoofdstuk betreft een eerste aanzet tot waarheidsvinding door deze wetenschap als sjabloon over de praktijk te leggen. De sector ontwikkelingssamenwerking beweert veel (hypothese), maar kunnen zij deze ook aantonen? Indien niet, dan betreffen dit valse hypothesis. Niet bewezen beweringen betreffen immers een luchtledig theoretiseren. Als basis voor mijn onderzoek bevraag ik instanties en overheden over getallen en bedragen die zij publiceren. Ik stel vragen als:

� ‘heeft u een lijst met namen van de x-aantal deelnemers aan de opleiding?’,

� ‘zijn er gps-locaties van de beweerde infrastructuur of zijn de whereabouts op een andere manier aan te tonen?’,

� ‘indien in Afrika een x-aantal mensen met y-euro aan het werk is gekregen dan kost het z-euro om 1 persoon aan het werk te krijgen, een immens vermogen in Afrika. Wat is er precies voor deze eenheidsprijs gedaan?’.

Zonder antwoorden op dergelijke vragen is de aanvoering in jaarrapportages, beleidsnota’s en flyers gebakken lucht omdat het in de regel van de wetenschap onbewezen hpothesis betreffen. Al het

29

voorgaande was inleidend. Het onderzoek start nu. Bent u er klaar voor?

Eerst een voorbeeld uit het privaatrecht. Stichting Samenwerkende Hulporganisaties hebben zich gebundeld in het noodfonds Giro 555. In 2015 heb ik meerdere keren verzocht om de whereabouts aan te tonen van de €200 miljoen die het Nederlandse publiek bij elkaar sprokkelde naar aanleiding van de tsunamiramp in 2004. De gehele samenleving, van kleine kinderen tot stokoude mensen, van individuen tot scholen en verenigingen, van zzp’ers tot multinationals, toonde de grootste liefdadigheidsmobilisatie ooit. Geen e-mail in Nederland werd verzonden zonder een banner over de noodhulp. Ik heb Stichting Samenwerkende Hulporganisaties de vraag gesteld of ze, eventueel via de samenwerkende organisaties, lijsten paraat hebben van infrastructuur die gerealiseerd is en wel op zo’n manier dat ik in staat ben om te checken of deze output ook echt bestaat. Ik ontving van Giro 555 slechts radiostilte. Dat is vreemd want een e-mailbericht met een alias over een donatie wordt binnen twintig minuten beantwoord.

Je kunt concluderen dat westerse ngo’s de macht hebben om een nieuwe en invloedrijke actant te scheppen, te weten ‘geheimschrijverij’. We hebben gezien dat goededoelenstichtingen juridisch gezien geen archiefplicht en antwoordplicht hebben. De mogelijkheid bestaat dat Giro 555 wel degelijke significante output heeft maar dat weten we niet zeker. Echter, omdat Giro 555 niet open staat voor een weerleggingspoging betreft, volgende de logica van Popper, de beweerde output onwetenschappelijk. Dit lijkt me redelijk. Wat je niet aan wilt of kunt tonen bestaat niet.

Als in een woestijn een steen ligt die door niemand wordt gespot, dan bestaat het wel degelijk maar niemand weet dat het bestaat. Indien één persoon of een groep van mensen de steen waarnemen en tegen de massa zeggen dat ze de steen hebben gezien, dan zal de steen waarschijnlijk bestaan (‘trust me’). Maar we weten het niet zeker. Wil je de steen kenbaar maken voor de massa, dan dien je bewijs te leveren. Indien iemand uit de massa met vragen komt over de steen maar je besluit om de pion ‘geheimschrijverij’ als actant naar voren te schuiven, dan weet de vragensteller nog steeds niets zeker. Voor de vragensteller is het dan lastig te falsificeren omdat de beweerde resultaten nu eenmaal bepalen wat als waar gezien wordt. De vragensteller verliest het

30

actor-netwerkconflict, maar omdat de bewering over de steen door de actant ‘radiostilte’ niet te weerleggen is, kan hij het ook niet winnen. De vragensteller wil wetenschap bedrijven, de eigenaar(s) van de bewering dat de steen bestaat wil(len) niet zozeer wetenschap bedrijven maar de wetenschap winnen. Dit is precies wat Latour waarnam in het Jonas Salk Institute for Biological Studies in Californië.

Nu een voorbeeld uit het publiekrecht. Op 27 februari 2010 stuur ik een brief naar een contactpersoon bij de Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) en naar demissionair minister Verhagen, Minister voor Buitenlandse Zaken en Minister voor Ontwikkelingssamenwerking. In mijn brief staat dat ik onderzoek heb gedaan bij negen Nederlandse en één Belgische hulporganisaties30 met als doel om te kijken of ik als burger toegang kan krijgen tot bewijslast omtrent output. Geen van de organisaties kan mij enig bewijs leveren en slechts één is in staat om redelijkerwijs een presentatie te geven. Ik sluit af met: ‘Wellicht kunt u mij inzicht verschaffen in de manier van handelen van uw sector waar u verantwoordelijk voor bent. Hoe komt het dat ze geen bewijslast levert aan burgers?’ Ik ontvang een antwoord van Hoofd Internationale Samenwerking Directie Voorlichting en Communicatie. Eén zin uit de brief vat alles samen: ‘Ik kan u aangeven dat dit niet op de weg ligt van de minister om daarop in te gaan. De organisaties zelf zijn voor u aanspreekpunt.’ Ik word verwezen naar de betreffende organisaties uit het onderzoek maar het zijn juist die organisaties die mij geen antwoord hebben gegeven.

In 2010 staat op de website van de Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) de volgende passages:

30 Stop Kinderarbeid, AMREF, Cordaid Mensen in Nood, Dokters van de Wereld, Habitat for Humanity Nederland, IKV Pax Christi, Aqua for All, Unicef, War Child en Stichting Salvatoriaanse Hulpactie. Zij werden gevraagd om mij te informeren over de volgende zaken: kwantitatieve steekproefanalyses, boekhoudkundige controles uit 2008 en 2009, bewijslast ten aanzien van track record van de samenwerkende ngo’s in het zuiden. Om een voorbeeld uit te lichten: de website van Stop Kinderarbeid staat vol met andere grote westerse organisaties waar ze mee samenwerken tot aan een alliantie toe. Met het zuiden wordt de samenwerking met MV Foundation genoemd. Ze zouden ‘600.000 kinderen uit werk hebben gehaald en naar school gebracht’. Ik heb de organisatie letterlijk gevraagd naar een controle op deze track record maar bewijslast blijft uit. Achter deze organisatie zit Hivos.

31

‘De Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) stelt zich ten doel een bijdrage te leveren aan de kennis over de uitvoering en effecten van het Nederlands buitenlands beleid. IOB voorziet in de behoefte aan onafhankelijke evaluatie van beleid en uitvoering ten aanzien van alle beleidsterreinen die vallen binnen de homogene groep buitenlanduitgaven (HGIS).’ Inleiding, pagina 5 ‘Een steeds kritischer buitenwereld vraagt om helder inzicht in de resultaten van het Nederlandse buitenlands beleid. (…) Willen evaluaties hieraan kunnen bijdragen, dan moeten zij onafhankelijk, openbaar, zichtbaar en toegankelijk zijn. (…) Door publicatie van deze richtlijnen biedt IOB transparantie aan derden: aan de collega’s op het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Parlement, de geïnteresseerde burger, aan organisaties en instellingen die met evaluaties van IOB te maken krijgen, en aan de gebruikers van evaluatieresultaten.’ 4.1: Wat is Evaluatie, pagina 15 ‘Er bestaat een grote verscheidenheid aan definities van het begrip evaluatie. In het kader van de OESO/DAC is in de loop van de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw gewerkt aan een gemeenschappelijk begrippenkader voor de evaluatiepraktijk op het terrein van ontwikkelingssamenwerking. De daarin opgenomen definitie van het begrip evaluatie is voor IOB leidend.’ “An evaluation is an assessment, as systematic and objective as possible, of an on-going or completed project, programme or policy, its design, implementation and results The aim is to determine the relevance and fulfilment of objectives, developmental efficiency, effectiveness, impact and sustainability. An evaluation should provide information that is credible and useful, enabling the incorporation of lessons learned into the decision making process of both recipients and donors.” 4.3.1: Doelmatigheid, pagina 17 ‘Doelmatigheid of efficiëntie verwijst naar de mate waarin de behaalde directe resultaten van een activiteit, de output, opwegen

32

tegen de kosten van de gekozen middelen, de input, en de manier waarop zij zijn ingezet. Het begrip geeft dus een verhouding weer en het verwijst naar een resultaatniveau dat de uitvoerder kan controleren. In de beoordeling van doelmatigheid wordt zowel de kwantiteit als de kwaliteit van inputs en outputs beoordeeld.’ 4.3.2: Doeltreffendheid, pagina 18 ‘Doeltreffendheid of effectiviteit betreft de mate waarin de directe resultaten van de ontplooide activiteiten, de output, bijdragen aan de (duurzame) realisatie van de beleidsdoelstelling(en), dat wil zeggen de outcome.(…) Een activiteit wordt als doeltreffend omschreven indien de geleverde outputs een aantoonbare bijdrage hebben geleverd aan de verwezenlijking van de met de activiteit beoogde doelstellingen.’

Minister Verhagen heeft formeel juist gehandeld. De juridische constructie biedt Verhagen nu eenmaal de uitweg om vanuit een publiekrechtelijke rechtspersoon te verwijzen naar een privaatrechtelijke rechtspersoon. Laatstgenoemde heeft wederom de mogelijkheid om zich te verstoppen om redenen die al genoemd zijn. De genoemde passages is cosmetica pur sang. Tot op de dag van vandaag kan ik formeel geen beroep doen op de strofen uit het document ‘Evaluatiebeleid en richtlijnen voor evaluaties’ van het IOB zolang goededoelenstichtingen de onderaannemers zijn. Mijn zoekkans is kleiner geworden, besef ik, en ik kan mijn pogingen beter inzetten op uitvoeringen die volledig onder het publiekrecht vallen. Hier zal ik later een hoofdstuk aan wijden. Waar sta ik nu? Elke poging tot falsificeren is mij ontnomen. Drie routes blijven over. De eerste conclusie is dat ik niet goed falsificeer. De tweede optie is dat ik kan concluderen dat de zwarte raaf niet te falsificeren is. Kortom, de hypothese ‘alle raven zijn zwart’ is waterdicht.

Ik voeg daar graag een derde eyeopener aan toe, want stel nou dat de ‘zwarte raaf’ die de sector ontwikkelingssamenwerking inbrengt niet bestaat. Dan heeft het geen zin om deze te falsificeren omdat het niet mogelijk is. Dit zou een toevoeging zijn op de theorie van Hempel en Popper. Indien ik terug kijk op wat gebeurd is, dan moet ik stellen dat ik weliswaar met mensen geschreven heb over

33

hun zwarte raaf maar dat ik niet weet of deze daadwerkelijk bestaat, gewoonweg omdat ik deze niet gezien heb.

Het heeft mij 15 jaar gekost om tot de volgende conclusie te komen.

Ik creëer namelijk een nieuwe zwarte raaf, te weten dat alle beweerde zwarte raven die ik in dit boek betwist niet bestaan. Het is aan goededoelenstichtingen en overheden die dealen met ontwikkelingshulp om mijn zwarte raaf te falsificeren met een wetenschappelijk proeve. Aan het begin van dit hoofdstuk schrijf ik:

‘Als je voor het eerst een raaf ziet dan kun je nog niets met zijn kleur veronderstellen, maar na duizend raven gezien te hebben herken je een patroon en weet je dat ze zwart zijn..’

Indien ik alleen maar te maken krijg met vermeende output die zich keer op keer niet laat bewijzen dan kan ik daar dus een zwarte raaf van maken in de vorm van een these. Mijn these is:

‘Beweerde output gaat over output dat niet bestaat.’

Dit is logisch. Beweerde output dat niet open staat voor weerleggingspogingen, is niet falsifieerbaar en dientengevolge onwetenschappelijk. Een bewijs is geen getal of bedrag. Dat is een bewering. Dat sommigen hier anders over denken is dé misvatting binnen ontwikkelingssamenwerking. Resumerend

� beweerde output van goededoelenstichtingen en overheden gaat over output dat niet bestaat

� de oorsprong van neutraal wetenschap onderzoek doen is

binnen ontwikkelingssamenwerking uit balans geraakt

34

Imaginair: het privaatrecht is transparant inzake output ‘I mean, there are very few people who are going to look into the mirror and say that person I see is a savage monster; instead, they make up some construction that justifies what they do. If you ask the CEO of some major corporation what he does he will say, in all honesty, that he is slaving 20 hours a day to provide his customers with the best goods or services he can and creating the best possible working conditions for his employees. But then you take a look at what the corporation does, the effect of its legal structure, the vast inequalities in pay and conditions, and you see the reality is something far different.’ Noam Chonsky, The Guardian, 30 november 2003

De meest logge verzameling aan hulporganisaties betreffen de privaatrechtelijke rechtspersonen. In 2009 stuur ik een aantal goededoelenstichtingen drie vragen. 1. Hulporganisaties maken mooie jaarverslagen. Het zijn

‘mooi weer’-rapporten, althans zo lijkt het. Ik neem aan dat als ik in een jaarverslag een overzicht lees over output dat deze in andere subrapporten eerst bewezen zijn. Ik ben op zoek naar deze studies, bijvoorbeeld kwantitatieve steekproefanalyses en statistiek. Kunt u mij deze in pdf sturen?

2. Kunt u mij alle boekhoudkundige controles uit 2008 en 2009 sturen?

3. Uw organisatie werkt nauw samen met ngo’s in het zuiden. Controleert u vooraf hun caseload, track record en bereik?

De Belgische Stichting Salvatoriaanse Hulpactie beroepen zich in hun antwoord op financiële jaarverslagen en omzeilen begrippen die te maken hebben over output. De boekhouding van ngo’s moeten gedeponeerd worden bij de Nationale Bank en ze zijn gratis openbaar voor eenieder in te zien. De organisatie geeft geen

35

informatie aan derden. Over het trackrecord wordt gezegd dat alles wordt voorgelegd aan de Raad Van Bestuur. Ik krijg geen toegang tot bewijsvoering en aangetoonde statistiek.

De website van Stop Kinderarbeid staat vol met andere grote westerse organisaties waar ze mee samenwerken tot aan een alliantie toe. Met het zuiden wordt de samenwerking met MV Foundation genoemd. Ze zouden ‘600.000 kinderen uit werk hebben gehaald en naar school gebracht’. Ik heb de organisatie letterlijk gevraagd naar een controle op deze track record maar bewijslast bleef uit. Achter deze organisatie zit Hivos.

IKV Pax Christi verwijst mij met de drie vragen in één zin naar de jaarverslagen online. Ik tref daarin geen bewijsvoering van besteden gelden en controles op track records van ngo´s. ‘De monitoring van het effect (impact) van onze programma’s vindt plaats op basis van reflectie op de plausibele bijdrage van interventies van IKV Pax Christi op veranderingen in de context en op veranderingen in beleid en gedrag van de relevante actoren in de conflictgebieden.’ Geen idee wat er staat.

Habitat for Humanity Nederland meldt dat er alleen jaarverslagen en jaarrekeningen zijn. De jaarverslagen geven een prima beeld van wat er gedaan is maar zonder een bewijsproef. Dat lijkt logisch. Habitat: ‘Wij werken direct en hoofdzakelijk met onze zuster-organisaties in de landen waar wij projecten uitvoeren (bijvoorbeeld Habitat for Humanity Ghana, Habitat for Humanity India). Deze organisaties delen niet alleen de naam, maar ook dezelfde visie, missie en doelstellingen. Wij werken daardoor hier en in het zuiden met collega’s en niet direct met partijen waarvan wij de zgn. trackrecord niet kennen’. Het lijkt waterdicht maar nou weet ik nog steeds niet of zij hun collega’s controleren op beloofde output. Habitat stuurt wel netjes een accountantsverklaring (één pagina).

Bij Aqua for All stuit ik op bureaucratie aan de poort: ‘Wij kunnen u niet zomaar dit soort doen toekomen. Daarvoor zien wij graag meer identificatie’. Alsof ik moet aantonen dat ik een burger ben. Op de website staat een waslijst aan partners, allemaal westerse hulporganisaties. Er worden slechts 14 projecten in het zuiden weergegeven waarbij summier in een PDF’je van één pagina iets te lezen valt. Er wordt geen bewijslast getoond.

36

Unicef werft in Nederland alleen maar geld. Monitoring vindt

plaats in één van de Unicefkantoren in 156 landen. Ze geven aan dat resultaat wel degelijk wordt gecontroleerd. Voor wat betreft het financiële aspect heeft Unicef als onderdeel van de Verenigde Naties (VN) een complex en gelaagd controlesysteem, dat bestaat uit een groot aantal toezichthoudende organen met ieder eigen mandaten en bevoegdheden. In dit systeem maakt de VN gebruik van zowel interne als onafhankelijke externe accountants. Zoals bij elke organisatie zijn ook bij Unicef de boekhoudkundige controles niet openbaar. Unicef zegt dat ze lokale partners altijd uitvoerig screent en beoordeelt. Voor bewijsvoering verwijzen ze mij naar lokale kantoren. Daarom heb ik als voorbeeld over de MV Foundation een evaluatierapport over hun track record opgevraagd aan het hoofdkantoor in New Delhi. Er kwam geen reactie. Zelfs niet na een reminders. Ik word geforceerd om ‘trust me’ aan te nemen zonder dat ik daar een keuze in heb. In mijn beleving kan oneliner ‘trust me’ beter vervangen worden door ‘eat this or die’. Een voorbeeld uit 2015, deze keer illustratief voor het cultuurgoed ‘de goed nieuwsshow’ die de sector voortbrengt. Op de website van Aidsfonds staat: ‘Wereldwijd zijn er 260 evenementen georganiseerd om (media)aandacht te krijgen voor de rechten van sekswerkers en voor seksueel geweld in het algemeen. We hopen eind 2015 20.000 sekswerkers te hebben geholpen.’ Met dit getal van 20.000 heeft het fonds zijn eigen graf gegraven want ik leef mijn hele leven al naar het motto van schrijver Samuel Johnson (1709-1784): ‘Round numbers are always false’. In november 2015 vraag ik het fonds om een lijst met 20.000 namen. De 260 evenementen blijken te zijn georganiseerd door de 15 partnerorganisaties waar zij mee werken. Aan het eind van 2014 heeft het SUSO-programma al ruim 13.000 sekswerkers bereikt (weer zo’n rond getal). Dat is geen optelling van het aantal deelnemers bij iedere activiteit, want veel sekswerkers nemen deel aan meerdere activiteiten. Dit is vreemd want dan zou het fonds daadwerkelijk doelen op enkele honderden mensen (ik moet gissen) terwijl het getal van 20.000 wordt gepubliceerd.

37

Nog een voorbeeld uit 2015. Bij veel onderzoeken krijg ik radiostilte zoals bij de Samenwerkende Hulporganisaties die zich bundelen in Giro 555. In de eerste tussenrapportage ‘Nederland helpt Nepal’ staan de volgende zinnen:

� '500 gebouwen (huizen, scholen, gemeenschapscentra) beoordelen op volksgezondheid en veiligheidsrisico en de meest risicovolle en kwetsbare gebouwen markeren voor sloop' (pagina 16)

� 'Identificeren en database opstellen van te slopen gebouwen (GPS data, foto’s) en kwetsbare huishoudens'. (pagina 17)

Aan Care Nederland stel ik in 2015 de volgende vragen:

� Is er een lijst van deze 500 gebouwen en kunt u mij deze sturen?

� Kun u mij deze GPS-data en foto’s sturen? Er volgt geen reactie. Ik ben hier rechtlijnig in: indien het niet bewezen wordt dan bestaat het niet. Drie FAQ’s op de website van Stichting Samenwerkende Hulporganisaties vallen op.

1. Wie controleert wat er met het geld van een actie gebeurt? a. Zowel de Stichting Samenwerkende organisaties als de

deelnemende hulporganisaties worden door een externe accountant gecontroleerd.

2. Wordt het geld van een actie wel goed besteed? a. Een voorwaarde voor deelname is dat een organisatie

het keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving moet bezitten. Daarnaast heeft de organisatie de ‘Code of Conduct of the Red Cross and Red Crescent Movement and Non-Governmental Organisations in Disaster Relief’ ondertekend en hanteert zij het in juni 2005 uitgebrachte advies van de Commissie Code Goed Bestuur voor goede doelen.

3. Wie beoordeelt en evalueert het werk van de samenwerkende hulporganisaties achter Giro555?

38

a. Externe partijen volgen het werk van de deelnemende organisaties en rapporteren met regelmaat over hun bevindingen. De Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) van het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft in 2011 een evaluatie gedaan naar de geboden noodhulp door de deelnemende organisaties aan de Giro555-actie voor Haïti in 2010. Uit deze evaluatie blijkt dat met de Giro555-gelden tienduizenden slachtoffers geholpen zijn in hun basisbehoeften en dat de hulp voldoet aan de internationaal aanvaarde principes voor humanitaire hulpverlening.

Drie zaken, die ik hierboven heb gemerkt in cursieve letters, haal ik hier uit.

Ten eerste een externe accountant. Ik bel met de Samenwerkende Hulporganisaties maar ik mag helaas niks inzien omdat alles door onafhankelijke accountants wordt gecheckt. Het argument onafhankelijke accountants heb ik zo vaak vernomen dat ik in 2010 contact op neem met een aantal bekende accountants met de vraag of een boekhouding wetenschappelijk gezien iets zegt over daadwerkelijk output. De mensen zijn:

• Pieter Lakeman, Nederlandse onderzoeker en bestrijder van fraude;

• Professor Jan Willem Gunning, professor of development economics, Faculty of Economics and Business Administration (FEWEB), VU University Amsterdam, Director, Amsterdam Institute for International Development (AIID);

• Paul Hurks, manager International Accountancy Education & Development bij het Koninklijk Instituut van Registeraccountants.

Ik krijg een unanieme reactie die mijn beeld bevestigt. Voor een reëel inzicht in de financiële toestand en gang van zaken van een rechtspersoon is een blad papier geheel onvoldoende. Accountantscontroles en dergelijke zijn zeker nuttig, maar kunnen hoogstens (namelijk als valse bonnetjes worden ontdekt) vaststellen

39

of het geld werkelijk is uitgegeven aan de opgevoerde posten. Dat is mooi, maar zegt niets over effectiviteit. Wat de burger (belastingbetaler of donateur) wil weten is, wat er door de hulp is veranderd. Bijvoorbeeld: zijn er kindertjes naar school gegaan die anders thuis zouden zijn gebleven? Die lastige vraag staat centraal in impactevaluaties. Je kunt makkelijk vaststellen of er meer kinderen naar school zijn gegaan (veel consultants verdienen met rapporten daarover veel geld), maar of dat door de hulp komt blijft meestal buiten beeld. Een balans en een winst en verliesrekening moet wel op de juiste wijze de feitelijke toestand beschrijven. Wanneer dat niet het geval is kan sprake zijn van balansvervalsing hetgeen een misdrijf is. Dat hangt vooral af van de mate waarin de fout bestaat en ook van de mate van bewustzijn dus van opzet. Verantwoordingen (financieel of niet-financieel) in ontwikkelingslanden zijn al heel lang onbetrouwbaar (geweest). Ethiek is soms ver te zoeken. Dit was 2010. Nu 2016. Schrijven deze specialisten nog hetzelfde? Ik heb ze nogmaals om een reactie gevraagd. De accountants is verantwoordingsplichtig aan de donor overeenkomstig te overeengekomen voorwaarden. De accountant is een derde partij die desgewenst (conform de voorwaarden) assurance verleent over die verantwoording. De opdracht van een accountant in de categorie standaard 100-99931 is het vaststellen van de getrouwheid van een (financieel) overzicht (onderzoeksdoelstelling). Hier is materieel belang aan de orde, hetgeen betekent dat niet elke transactie wordt gecontroleerd. Getrouw beeld impliceert dat de weergave een goed beeld geeft van het weergegevene voor een adequate besluitvorming door de gebruiker. In gewoon Nederlands: in de verantwoording moet de gebruiker kunnen lezen wat er gebeurd is en als dat het geval is dan past daarbij een goedkeurende verklaring. Dus ook als de resultaten niet zijn bereikt en het geld is op en dat blijkt allemaal goed uit die verantwoording, dan past een goedkeurende verklaring. De gebruiker heeft dan namelijk adequate info voor zijn besluitvorming (stoppen met financieren, geld terug eisen, of iets dergelijks). Een goedkeurende verklaring is dus niet afhankelijk van het al of niet bereiken van de beoogde resultaten; het gaat om het getrouwe

31 Wet- en regelgeving op het gebied van kwaliteitsbeheersing: Opdrachten tot controle van historische financiële informatie, Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants

40

beeld van de verantwoording. Als het is misgegaan, staat er duidelijk in die verantwoording dat het is misgegaan. Naast de onderzoeksdoelstelling getrouwheid is ook nog het volgende aan de orde (dit gaat verder dan standaard 100-999):

� Rechtmatigheid: is wat er is gebeurd overeenkomstig de afspraken, bijvoorbeeld begroting?

� Doelmatigheid: dit betreft de efficiency van het proces tot het bereiken van resultaat, bijvoorbeeld: had het ook goedkoper/sneller gekund?

� Doeltreffendheid: dit betreft de effectiviteit, dus het bereiken van de resultaten, mogelijk ook op langere termijn; bijvoorbeeld: het project betreft verbetering van het onderwijs door investeren in schoolgebouwen/leerkrachten, maar heeft dat ook geleid tot het achterliggende doel, bijvoorbeeld meer kinderen naar school en vermindering van analfabetisme?

Het kan zijn (en moet ook vaak zo zijn) dat de accountant verder kijkt dan dat en bijvoorbeeld de projectadministratie induikt, contracten opvraagt en eventueel nog andere controlehandelingen verricht. Echter, deze zaken behoren doorgaans niet/niet automatisch tot de opdracht van de accountant. Rechtmatigheid kan overigens zeer zeker tot de onderzoeksdoelstelling behoren, maar de doelmatigheidskwestie, dat veelal een lange doorlooptijd na afronding van het project kent, zal doorgaans geen onderdeel uitmaken van de onderzoeksdoelstelling van de accountant. Verder zijn bij een opdracht tot assurance diverse opties mogelijk; van belang om vast te stellen wat van toepassing is bij een specifieke assurance-opdracht:

� redelijke mate van zekerheid (reasonable assurance) en beperkte mate van zekerheid (limited assurance).

� goedkeurende verklaring, afkeurende verklaring, verklaring met beperking en oordeelonthouding.

41

In geval van fraude is standaard 24032 van toepassing. Grosso modo is het inderdaad (te) vaak zo dat de accountant vooral kijkt naar de aanwezigheid van bonnen en de juiste verwerking daarvan in de boekhouding. Van de accountant wordt niet altijd de deskundigheid vereist om de authenticiteit van administratieve bescheiden vast te stellen. In de praktijk zal het niet altijd voorkomen dat de accountant naar het buitenland afreist en het nodig acht te controleren of aangeschafte goederen of onroerend er ook daadwerkelijk staat. Kijken of er bijvoorbeeld 1000 wc’s staan is geen taak van accountants. Bovendien: als ze er wel staan hoeft het project geen succes te zijn: mogelijk zouden die wc’s er anders ook zijn gekomen. Impact evaluatie stelt die vraag naar de counterfactual33 en accountantscontroles doen dat niet. 2 december 2015. Een tweet van Jasper Kuipers, adjunct-directeur & woordvoerder VluchtelingenWerk Nederland: vice-chair European Council on Refugees & Exiles: ‘Schokkend: met EU geld en NLse hulp is 'n Turkse 'opvang/vertrekcentrum' (=gevangenis) gebouwd voor vluchtelingen’. Op 4 februari 2016 zegt hij op Business News Radio dat Plan-Samsom om vluchtelingen terug te sturen naar Turkije een erg slecht idee is. Het geld dat Turkije van Europa krijgt om scholen te bouwen en banen te creëren voor vluchtelingen, wordt namelijk besteed aan gevangenissen voor diezelfde vluchtelingen. Kuipers is ter plaatse gaan tellen. Ik neem aan dat de EU een goedgekeurde begroting en boekhouding aan het project gekoppeld heeft. De output is dan niet congruent. Dit staaft de bovenstaande boekhoudkundige verklaringen. Dit incident staat niet op zichzelf. 12 december 2015. NRC publiceert ‘Hoe 4 miljoen euro hulpgeld verdween’. Alles is onder de radar van boekhouding gebleven. Nog een voorbeeld. Charles Kenny, auteur en Senior Fellow aan de Center for Global Development, beschrijft een project van World Bank Group over het aanleggen van wegen die smaller blijken te zijn en slechter van kwaliteit dan is afgesproken. Ditzelfde geldt voor een aantal gebouwen zonder de afgesproken honingraatmotief of gebouwen die helemaal niet

32 Wet- en regelgeving op het gebied van kwaliteitsbeheersing: De verantwoordelijkheden van de accountant met betrekking tot fraude in het kader van een controle van financiële overzichten, Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants 33 Het Joint Research Centre van de European Commission geeft de volgende definitie voor counterfactual impact evaluation: een vergelijkingsmethode met een onderzoeksgroep en een controlegroep

42

gebouwd zijn.34 Ik heb Kenny gevraagd of dergelijke projecten aantonen dat het technisch mogelijk is om onder de radar van boekhoudkundige verklaringen te blijven zodat imaginaire output de wereld in wordt gestuurd. In het kort antwoord hij mij: ‘I think that’s right, yes’. Dit is slechts een greep uit wat op internet te vinden is. Ik kan alleen concluderen dat een boekhouding niet waterdicht is en definitief te labelen is als indirecte bewijsvoering. In het Engels klinkt dit fraaier: circumstantial.

In het algemeen hebben slechts juridisch belanghebbenden recht op nadere gedetailleerde boekhoudkundige informatie die niet in de gepubliceerde jaarstukken voorkomt. Daarmee wordt niet iedere belangstellende bedoeld en dus valt een derde als ik buiten de boot. En daarmee ook u als burger. Als burger kunnen wij er nimmer op toezien in hoeverre accountants de authenticiteit van administratieve bescheiden hebben gecontroleerd, mede omdat de WOB bij goededoelenstichtingen niet van toepassing is en bij overheden juridisch afgeschermd mag worden. Ik moet dit, helaas, labelen als ‘trust me’. Ten tweede het keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). In 2010 schrijft het keurmerk mij: ‘Op de jaarverslaggeving na (artikel 4 lid 5.1 c van het Reglement CBF-Keur) is een instelling die het keurmerk heeft, niet verplicht andere documentatie aan derden beschikbaar te stellen. Maar het mag natuurlijk wel. U kunt er dus om vragen, maar men de instelling hoeft het u niet te geven’. In 2015 schrijven ze mij: ‘Het benoemen en meten van output staat nog in de kinderschoenen. Bij de beoordeling kijken wij of de organisatie de verwachte output benoemt en vervolgens of die output ook wordt verantwoord. Dit zou tot veel te hoge keurmerkbijdragen leiden. Het CBF-keurmerk is geaccrediteerd door de Raad voor Accreditatie onder C-130.’ Dit betreft een keur voor beoordelen van de organisatorische en financiële structuur van fondsenwervers en kansspelbegunstigden. De RvA is geen typische ontwikkelingsorganisaties maar algemene organisaties op managementsystemen, personen of een product. Noch het CBF, noch de RvA controleert output. Dit is vreemd. Volgens lid 4a uit de ‘Doelen en Taken’ van het CBF: ‘De instelling dient continu te

34 Charles Kenny, Publishing Construction Contracts and Outcome Details, p. 5

43

werken aan een optimale besteding van middelen, zodat effectief en doelmatig gewerkt wordt aan het realiseren van de doelstelling’. 4g: ‘De voortgang van bestedingen aan de doelstelling dient aantoonbaar te worden gevolgd en gerapporteerd.’ 4h: ‘De bestedingen aan de doelstelling dienen aantoonbaar te worden geëvalueerd en gerapporteerd op project-, programma- en organisatieniveau.’ Het CBF betreft een stichting en dat verklaart alles.

Het keurmerk Kiwa is gespecialiseerd in kwaliteitsverklaringen voor producten, processen, managementsystemen en personen ((onder andere Light for the World, Aqua for All, World Vision en Tear). Zij laten mij in 2015 weten: ‘De output van de organisaties in aantallen geholpen kinderen, opgezette samengestelde hulpprogramma’s (medisch, landbouwkundig, educatief), e.d. toetsen wij niet’.

Recapitulerend, keurmerken bevestigen wat goededoelenstichtingen al doen. Ze herhalen de stappen die goededoelenstichtingen al uitvoeren. Als goededoelenstichtingen iets fout doen dan bevestigen keurmerken alleen maar dat wat er al fout gaat en brengt het ons verder af van de waarheid in plaats van dichterbij. Ten derde, de evaluatie van de IOB. Het rapport35 telt 35 pagina’s, inclusief voor- en nabladen, verantwoording, inhoudopgave, samenvatting, bestuurlijke reacties en nawoord, bijlagen, afkortingen en literatuur. Het hoofdstuk Verantwoording SHO 2010 betreffen slechts zes pagina’s en dat is de gehele evaluatie. Minbuza publiceert tevens IOB Evaluation, Assisting Earthquake Victims: Evaluation of Dutch Cooperating Aid Agencies (SHO) Support to Haiti in 2010 bestaande uit 204 pagina’s Het hoofdstuk Implementations and achievements is van pagina 74 tot en met 131. Het staat vol met beweringen die niet worden bewezen. Bijvoorbeeld op pagina 85: ‘In 2010 SHO-supported organisations spent a total amount of EUR 18.7 million on shelter and non-food items, including emergency shelter and non-food items (EUR 12.8 million), and transitional and semi-permanent shelter (EUR 5.9 million)’. Sommige zaken zijn lastig fysiek te bewijzen zoals ‘6,421 jerry cans’, ‘15,740 blankets’, ‘10,000 condoms’ of ‘7 million chlorine

35 Tweede Kamer der Staten-Generaal, Vergaderjaar 2011–2012, kamerstuk 32293, nr. 11

44

tablets’. Ik richt me liever op zaken waar ik fysieke lijsten van kan opvragen. Indien ngo’s dit niet kunnen leveren, dan toont dit als steekproef aan dat ik mag twijfelen aan dergelijk opsommingen. Hoe kan het wel? Om output te bewijzen is er maar één waterdichte methode en dat is door aselect te tellen. Kwantitatieve en kwalitatieve evaluaties, boekhoudkundige audits door accountants van geldgevende ngo’s, ministeries of Pricewaterhouse Coopers, het zijn allemaal vormen van indirecte bewijslast. Met name de unique selling points uit het track record van een ngo worden nimmer onderzocht. Een gedachte-experiment. Stel u gaat ngo X in land Y en de betreffende ngo zegt dat ze 50.000 mannen en vrouwen hebben opgeleid. Of ze zeggen dat ze 2500 wc’s hebben gebouwd. Neemt u dit dan aan of vraagt u om bewijslast? Laten we aannemen dat u om bewijslast vraagt (iets dat ik in de praktijk nog moet ervaren) en u wordt in Rio de Janeiro meegenomen naar Rocinha favela, met 100.000-150.000 inwoners36. Aldaar, midden in de chaos en het tumult van Rocinha, zegt de voorzitter van ngo X: ‘in deze favela hebben we 1000 wc’s gebouwd maar ik kan ze u niet laten zien want het is levensgevaarlijk voor een blanke om verder de favela in te gaan’. Op dat moment spoed één van de werknemers die bij de auto heeft gewacht zich haastig tot de voorzitter. Een gewapende jeugdbende heeft vernomen dat er een blanke in de favela is en dat werkt als een rode lap. Ze moeten maken dat ze wegkomen en zeker u als Europeaan/westerling/Nederlander zult worden afgemaakt. Onder hoogspanning racet u terug naar het kantoor terwijl uw hoofd door de voorzitter tussen uw benen wordt gehouden, terwijl hij half over u heen ligt. Op het kantoor komt u bij van uw avontuur. Wat doet u? Vinkt u 1000 wc’s af als akkoord? Gaat u in Nederland huis-aan-huisfolders verspreiden dat u een ngo steunt die wc’s bouwen in Rocinha favela? Het gedachte-experiment houdt hier op. Indien u heeft gekozen om de 1000 wc’s af te vinken dan zullen de methoden van indirect onderzoek dit beeld gaan bevestigen. Dit is de omgekeerde methodiek van Hempel. Hempel zoekt eerst naar een trend en doet een uitspraak. In dit gedachte-experiment start men met een uitspraak en volgt de trend pas achteraf. De 1000 wc’s vallen onder, wat ik noem, een onzichtbaar

36 UN Habitat, Enhancing urban safety: global report of human settlements. p. 187

45

vriendje. In de praktijk staat een onzichtbaar vriendje niet open voor wetenschappelijk falsificeren. Echter, indien er geen aselecte telling heeft plaatsgevonden dan bestaan die wc’s niet. Zelfs al komt het verhaal van de 1000 wc’s in meerdere varianten in alle kranten van de wereld en wordt de voorzitter van ngo X allerlei internationale prijzen toegekend. Als je een ezel slaat, wordt het geen paard. Zelf niet met een Nobelprijs. De truc met de Gang That Does Not Exist wordt in het zuiden met regelmaat gebruikt.

Een wetenschappelijk bewijs bestaat uit drie onderdelen: er moet sprake zijn van een telling, deze moet aselect gekozen zijn en de telling betreft slechts een steekproef. Je hoeft niet alles te tellen. De medewerkers van ngo X moeten niet weten dat ik wc’s ga tellen, laat staan welke en hoeveel wc’s. Over 25 bezochte wc’s kan ik al een wetenschappelijke uitspraak doen. Indien er lijsten zijn, bijvoorbeeld namen en adressen van getrainde mensen, dan controleer ik aselect en steekproefgewijs niet alleen of de genoemde namen van bestaande mensen zijn maar ook of ze de training daadwerkelijk hebben gevolgd. Het voordeel van telling is dat je veel te weten komt waaraan je harde conclusie kunt verbinden. Het is tevens een makkelijke methode die je periodiek kunt herhalen. Vaak heeft een ngo meerdere unique selling points die je aan een telling kunt onderwerpen. Of je telt de volgende keer weer wc’s, of je telt iets anders, bijvoorbeeld trainingen. Je houdt een gezonde spanningsboog met de uitvoerende ngo omdat deze vooraf niet weet wat jij komt tellen. Alles moet tip en top zijn.

Een telling van wat aan bonnetjes wordt overlegd is eveneens uniek. Er is een professionele handel aan nepbonnetjes in ontwikkelingslanden en boekhouders zijn niet opgeleid om de hard en software achter de bonnetjes te zien, te fotograferen of anderszins vast te leggen. De afgelopen 25 jaar heb ik alleen maar evaluaties gelezen waarbij ik alles maar moet aannemen. Er zijn geen sporen voor de lezer achtergelaten die te controleren zijn. Statistiek, boekhouding, peer reviews: je moet alles maar aannemen wat in evaluaties, documenten en nota’s staat. Er zijn geen te controleren onderdelen die het kwantitatieve onderdeel zodoende bewaken. De stroom van projecten/gelden binnen ontwikkelingssamenwerking bestaan uit afgeschermde bunkers die rigide beheerd worden. Alles wat daar uitkomt is ‘waar’ en er is geen zelfregulerend controlemechanisme zoals een vrije toegang van

46

buitenaf. Indien je alles openbaar houdt dan faciliteer je een autonome kwaliteitszorg. Voorbeelden van sporen van de weg terug zijn duidelijke lijsten met name van mensen die voordeel (zorg, service, faciliteiten, etc) hebben gehad aan de hulp, gps-coördinaties van infrastructuur, contracten met onderaannemers, bewijslast achter bonnetjes. Als onderzoeker of journalist kan ik dan makkelijk het verhaal controleren (en dientengevolge soms bevestigen, soms tegenspreken). Hoe meer sporen naar het beginpunt terug te vinden zijn in een evaluatie, hoe betrouwbaarder de onderzoekers zich opstellen. Gemakshalve noem ik de techniek ‘trace the start’. De evaluaties die overal online te downloaden zijn, zijn kwalitatief van aard, soms aangevuld met getallen (statistiek) en soms met een boekhoudkundig overzicht met activa/passiva op slechts één pagina. Doordat deze documenten zijn geschreven aan de hand van een incompleet arrangement aan technieken, worden de onvolkomenheden eigenlijk alleen maar uitvergroot (zoals de 8000 pagina’s van Wiebe Bijker). De breedte van één techniek is niet interessant omdat schaalvergroting de imperfectie van onderzoek (en dientengevolge de conclusies) uitvergroot in al zijn hoedanigheden. Volgens de internationale belangenorganisatie ONE37 is er veel mis in ontwikkelingslanden. ‘In 2014, we revealed a shocking scandal. Every year, more than a trillion dollars is siphoned out of developing countries. A trillion! That’s twelve zeros: 1,000,000,000,000. Imagine what that could mean to countries working their way out of extreme poverty. (…) Analysis by the ONE Campaign suggests that at least $1 trillion is being taken out of developing countries each year through a web of corrupt activity that involves shady deals for natural resources, the use of anonymous shell companies, money laundering and illegal tax evasion. This is not international aid – which is making a tangible difference. Massive sums are being taken out of developing countries’ own economies, preventing them from financing their own fight against extreme poverty, disease and hunger. (…) This money could be used to fund the fight against extreme poverty, disease and hunger.

37 http://www.one.org

47

It would help developing countries become self-sufficient and no longer reliant on international aid.’38 Volgens westerse privaatrechtelijke goededoelenstichtingen en ngo’s in het zuiden die ik heb benaderd is er bij hen niks aan de hand. Alle is koek en ei. Maar ik heb nul bewijzen gezien voor hun beweerde ‘zwarte raven’ (onzichtbare vriendjes). Ze kunnen best bestaan, maar ik weet het niet zeker. In hoofdstuk Imaginair: de archiefwet voor goede doelen is waterdicht benoem ik 3 toetsstenen waaraan goededoelenstichtingen moeten voldoen om onder het bestuursrecht (welke deel uitmaakt van publiekrecht) te vallen. Eigenlijk is het heel eenvoudig. Indien de overheid in beslissende mate de criteria zouden bepalen hoe subsidies van goededoelenstichtingen behoren te worden verdeeld dan zouden deze gewoon tot het publiekrecht behoren. De rechtelijke manoeuvres die nu gelden, zijn dan van de baan. De Archiefwet, de WOB en de WNo zijn dan automatisch van toepassing voor goededoelenstichtingen waardoor verkrampte communicatie zoals in dit hoofdstuk is beschreven niet meer voorkomen. Eigenlijk zou dit niks meer dan normaal zijn omdat de meeste goededoelenstichtingen onthouden worden van belastingen. Waarom zou je dan geen beslissende criteria opleggen? Nu functioneren goededoelenstichtingen als wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht in één. Zelf zullen ze de term soevereiniteit willen gebruiken en een middenweg zou de term zelfmandatering kunnen zijn. Ngo’s krijgen hun legitimiteit door het feit dat ze legaal werken, nationaal en internationaal, in overeenstemming met de wetgeving van de overheid. Voorts kunnen ngo’s internationaal aanspraak maken op hun wettige erkenning in Art.71 van het VN-Handvest: ‘De Economische en Sociale Raad kan passende regelingen treffen voor het plegen van overleg met niet-gouvernementele organisaties die betrokken zijn bij binnen zijn bevoegdheid vallende aangelegenheden. Zulke regelingen kunnen worden getroffen met internationale organisaties en, zo daartoe aanleiding bestaat en na overleg met het betrokken Lid van de Verenigde Naties, met nationale organisaties.’ Mensenrechtenorganisaties zullen zich beroepen op hun klassieke

38 website en One, Trillion Dollar Scandal, p. 1

48

internationale rechten terwijl anderen zich beroepen op ethische rechten. Ik hoor vaak als ik kritiek spui ethische oneliners zoals ‘dus je hebt liever dat die kinderen daar dood gaan van de honger?’. Het geweten wordt dan een legitimiteit. Dit is wetenschappelijk geen steekhoudende zwakke redenering. De verantwoordingsplicht wordt nergens genoemd. In ieder geval zijn er geen duidelijke checks and balances. Montesquieu zou dit systeem despotisch noemen. Het is dus een politieke keuze om stichtingen uit de wind van het publiekrecht te houden. Resumerend

� de overheid zelf kan eenvoudig de juridisch keuze maken om

het doorgeefluik van privaatrechtelijke stichtingen niet meer tussen hen en de burgers te schuiven waardoor de Archiefwet, de WOB en de WNo voor goededoelenstichtingen zal gelden

� binnen het Nederlandse privaatrecht heerst de regie van non-

transparantie en rechtspersonen zijn onvoldoende bekwaam om output te bewijzen

� keurmerken toetsen geen output

� het is onduidelijk in hoeverre van accountants de

deskundigheid wordt vereist om de authenticiteit van administratieve bescheiden vast te stellen en dientengevolge zijn accountancyverklaringen en –audits voor burgers een onvoldoende waarborg inzake bewijslast en de impact van hulp

49

Imaginair: het publiekrecht is transparant inzake output

‘Former U.S. Secretary of the Treasury Paul O'Neill expressed a common frustration when he remarked about aid for Africa: "We've spent trillions of dollars on these problems and we have damn near nothing to show for it.”’ Jeffrey D. Sachs, The End of Poverty: Economic Possibilities For Our Time, p. 310

Wat is de WOB waard in Nederland en bij de Europese Unie? In Nederland bevraag ik, met en zonder de WOB, al meer dan 15 jaar allerlei overheidsinstanties.

In 2015 schrijft Roelof van Laar, Tweede Kamerlid en woordvoerder ontwikkelingssamenwerking en koninkrijksrelaties, mij: ‘Op geen enkel terrein wordt zoveel gemeten en geëvalueerd als ontwikkelingssamenwerking. Oneindig veel meer dan in bijvoorbeeld de jeugdzorg in Nederland. Het ministerie is ook transparanter dan de meeste. U kunt heel veel informatie, tot op detail, online terugvinden.’ Is dat zo?

Op de persoonlijke webpagina van Van Laar alsmede op zijn persoonlijke website van de PvdA gebruikt hij highlights en internationale OS-celebrities als vehicle voor korte artikels. Ik leg Van Laar de volgende vragen voor:

1. Ploumen wil €50 miljoen vrijmaken om perspectief te bieden in Noord-Afrika. Kunt u aantonen wat met dat geld is gekocht of gekocht zal worden?

2. De aardbeving en Nepal: kunt u aangeven wat door de Nederlandse overheid aan infrastructuur in Nepal is gebouwd met gps-coördinaties zodat het te controleren is?

3. U schrijft over de samenwerking met 25 partnerorganisaties: hebben zij hun output ooit geteld?

4. U schrijft ‘Dokter Mukwege hielp duizenden slachtoffers van seksueel misbruik in Congo’. Bestaan deze duizenden slachtoffers ook echt, is daar een lijst van?

50

Van Laar betoogt op deze vragen in één zin: ‘Gelukkig zijn ambtenaren niet mijn enige bron van informatie’. Hij geeft niet aan welke bronnen dat zijn. Met een WOB in de hand ga ik op onderzoek bij Minbuza. Ik word gebeld. De €50 miljoen aan Noord-Afrika gaat om een ‘begroting‘ en ik kan daarom niet naar output vragen. Dat begrijp ik. Toegegeven, ik ben niet goed in het ‘spelen met getallen’. Die €50 miljoen wordt een getal in een begroting en we zullen wellicht nooit weten hoe dit is omgezet in daadwerkelijke effectieve hulp. Minbuza verwijst mij ook naar de brief aan de Tweede Kamer met de titel ‘Extra inzet op Afrikaanse jongeren‘ (26 augustus 2015)39. Ploumen beantwoord een aantal pittige vragen en met name vraag 45 vind ik interessant: ‘Op welke manier gaat gemonitord worden dat het budget werkelijk ten goede komt aan Afrikaanse jongeren?’ In haar antwoord schrijft ze o.a.: ‘Met een totaal PSD- en DGGF-budget van zo’n 300 miljoen euro zijn in 2014 alleen al 150.000 banen gecreëerd.’ Ik wed dat er geen bewijs is over de telling van deze 150.000 banen (mede omdat het een te rond getal is). Met deze gegevens kost het creëren van één baan dan €2.000, in Afrika een vermogen. Met een follow-up-WOB schrijf ik minster Ploumen, Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, een brief met de volgende vragen: Ik weet zeker dat deze 150.000 banen niet bestaan, hoe komt u aan het getal van de 150.000 banen?, kunt u dit getal hard maken middels een lijst met namen? en waar kan ik deze lijst vinden om te controleren of deze mensen ook daadwerkelijk bestaan?. Een ambtenaar van Minbuza schrijft mij terug: ‘Het gaat hier om een indicator voor de impact van projecten onder deze programma’s op langere termijn.’ Ik heb deze zin keer op keer moeten lezen maar uiteindelijk concludeer ik dat deze niet eenduidig is. Platgezegd, ik weet niet wat ze bedoelen. Maar er is meer: ‘Wij beschikken niet over een lijst van namen zoals door u gevraagd’. Er wordt totaal niet uitgelegd hoe het getal van 150.000 tot stand is gekomen. De zwarte raaf is niets meer dan een getal, een bewering. Ik wil benadrukken dat de informatie die ik heb ontvangen heb opgeëist via een WOB, ze moeten mij dus alles hebben gegeven, meer dan dit is er niet.

39 referentie: MINBUZA-2015.341828

51

Is dit wat Van Laar bedoelt met ‘U kunt heel veel informatie, tot op detail terugvinden’? Van Laar schrijft over de PvdA-beleidsnotitie ‘Eerlijk Beleid Voor Ontwikkelingslanden‘. Op pagina 6 staat: ‘De PvdA ziet daarnaast een belangrijke rol weggelegd voor impact assessments die worden uitgevoerd voor nieuwe Nederlandse en Europese beleidsvoorstellen, die de ontwikkelingsdoelstellingen kunnen beïnvloeden’. De term wordt maar één keer genoemd en zonder enige vorm van uitleg. Het staat daar…afgezonderd, vereenzaamd. Derhalve probeer ik betekenis te geven aan de term. Ik heb de PvdA de volgende vraag gesteld: ‘Kunt u aangeven wat impact assessments precies inhouden (I), hoe deze instrumenten precies werken (II) en hoe dit de ontwikkelingsdoelstellingen kunnen beïnvloeden (III)?’ Tot twee keer toe ontvang ik een mail dat deze intern is doorgestuurd waarbij uiteindelijk de naam van Van Laar is genoemd. Hij reageert niet. Groen Links doet dit wel. Impact assessments worden gebruikt om te bepalen wat de gevolgen zijn van een bepaald voorgesteld of op te stellen beleid. Hierin wordt er bijvoorbeeld een publieke consultatie geopend, waar bedrijfsleven, maatschappelijk middenveld, wetenschappers en individuen hun mening kunnen geven. De resultaten hiervan worden door de Europese Commissie gedeeld. Er wordt bureau en veldonderzoek gedaan naar de verschillende mogelijkheden voor een wet. Met betrekking tot de ontwikkelingsdoelen: in het kader van beleidscoherentie voor ontwikkeling, zoals vastgelegd in artikel 208 van het verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (the EU ‘shall take account of the objectives of development co-operation in the policies that it implements which are likely to affect developing countries’.) dient de EU te zorgen dat het beleid, zij het op handel, zij het op landbouw etc, niet ingaat tegen de inspanningen op het vlak van ontwikkelingssamenwerking. Voor meer informatie verwijst Groen Links mij naar een website van de EU waarin impact assessments volledig worden uitgelegd. De site bevat 5 hyperlinks die als een complexe boomstructuur doorverwijzen naar andere sites:

� De eerste hyperlink (inception impact assessments) komt uit op een site met 4 onderliggende hyperlinks waar wederom

52

circa 20 hyperlinks onderliggen en een volledig site met allerlei hyperlinks.

� De tweede hyperlink (Stakeholders are consulted) heeft 12 onderliggende hyperlinks die uitkomen op een ontelbaar aantal hyperlinks.

� De derde hyperlink (The latest Better Regulation Guidelines) verwijst naar een website met meerdere mogelijke routes.

� De vierde hyperlink (toolbox) huisvest 8 genummerde links (I – VII) die ongekend uit te vouwen zijn.

� De vijfde hyperlink (Regulatory Scrutiny Board) verwijst naar 46 pdf-bestanden en meerdere hyperlinks

Hoe transparant kun je zijn? Wie heeft dit verzonnen? Een muur van theorie wordt opgeworpen met profetische onderzoeksstrategieën die spreken in macro en nimmer bewijzen in micro. In getallen en bedragen wordt veel beweert maar daar blijft het dan ook bij.

De term impact assessments in de beleidsnotitie van regeringspartij PvdA betreft ruige taal zonder inhoud. Niemand binnen de PvdA weet wat ze ermee bedoelen en mocht dat wel zo zijn, dan is dit hét volslagen voorbeeld van hautain gedrag naar burgers die hier niets van begrijpen en gedoemd zijn eerst een bureaucratische puzzel met veel wachttijd en radiostilte op te lossen om vervolgens een jaar studie te maken van hyperlinks die elkaar oneindig opvolgen.

Waarheidsvinding is de kennelijk een lastige zoektocht binnen ontwikkelingssamenwerking omdat het van westerse ambtenaren vraagt om te twijfelen aan zijn eigen fundament terwijl synchroon de lokroep, om zich te bevestigen, verleidelijk om aandacht gilt. Je krijgt dan sites zoals die Van Laar. In de brief van 29 september 2014 aan de Tweede Kamer met het onderwerp ‘Voortgang prioritaire thema’s ontwikkelingssamenwerking’40 schrijft Ploumen: ‘De bereikte resultaten op de prioritaire thema’s stemmen positief. Om een aantal substantiële voorbeelden te noemen: 2,5 miljoen mensen kregen met Nederlandse steun toegang tot sanitaire voorzieningen en 2,1 miljoen mensen tot veilig drinkwater. Ruim 3 miljoen boer(inn)en hebben hun positie versterkt via organisatievorming,

40 referentie: BIS-105/2014

53

kennisoverdracht en verbeterde wet- en regelgeving. In vier partnerlanden werden 1,6 miljoen landrechten uitgegeven, waarvan een kwart aan boerinnen. Meer dan 2 miljoen mensen in ontwikkelingslanden hebben toegang gekregen tot hernieuwbare energie voor schoon koken en elektriciteit, wat veel winst oplevert voor vrouwen en arme huishoudens. Nederland heeft bijgedragen aan meer kennis onder jongeren over seksuele gezondheid, grotere beschikbaarheid van anticonceptie en aidsremmers en aan de daling in moedersterfte en sterfte aan hiv/aids.’ Het document Voortgang prioritaire thema’s ontwikkelingssamenwerking 2013 (gemakshalve label ik deze met doc. A) telt 33 pagina’s en zit vol met teksten zoals hierboven is geciteerd. Het zijn verwoordingen van statistiek uit separate documenten die ‘bijlagen’ heten, te weten ‘Resultaatfiches ambassades en themadirecties’ (47 documenten) en ‘Landenfiches partnerlanden‘ (15 documenten). In het totaal 63 documenten. Om een juist beeld te vormen heb ik uit de eerstgenoemde bijlage Acra – Food security 2013 (doc. B) geopend en uit de tweede genoemde bijlage heb ik het document Afghanistan (doc. C) geopend. De reden voor deze aselecte keuze is simpel want ze staan alle twee bovenaan de lijst. Uit de genoemde documenten neem ik als steekproef steeds één detail uit en deze zullen als thermometer dienen of de missie van Ploumen geslaagd is.

� doc. A: ‘De belangrijkste bijdrage van Nederland aan de watersector betrof de voorzieningen die tot stand kwamen op het gebied van drinkwater, sanitatie en hygiëne: 2,5 miljoen mensen kregen met Nederlandse ondersteuning toegang tot sanitaire voorzieningen en 2,1 miljoen mensen tot veilig drinkwater.’ (pagina 2)

� doc. B: In een tabel staan de volgende gegevens: ‘To what extent has your programme contributed to these results? Which outputs and (intermediary) outcomes were achieved?’ (…) ‘Number of farmers using recommended number of shade trees for cocoa production (…) Target 2015 = 30,000.’ (pagina 13)

� doc. C: ‘Total expenditure Embassy €29,964,000.’

54

Ik heb in een e-mail het ministerie gevraagd om antwoord te geven op de volgende vragen:

� doc A: Hoe zijn deze getallen van 2,5 miljoen en 2,1 miljoen geteld en kan ik deze cijfers controleren?

� doc B: Heeft er een telling plaatsgevonden van deze 30.000 cacaoboeren, waar staan ze en kan ik ze zelf ook tellen?

� doc C: Hoe kan ik de uitgaven van dit bedrag controleren, zijn de bonnetjes openbaar?

Daarbij heb ik beroep gedaan op de WOB. Antwoord op doc A:

‘De genoemde aantallen voor drinkwater en sanitatie (WASH) worden geteld op basis van de jaarlijkse voortgangsrapportages van de uitvoerende organisaties. Bij de start van een WASH-activiteit worden met de uitvoerder afspraken gemaakt over monitoring en indicatoren. De definities en criteria van het Joint Monitoring Programme van WHO/UNICEF vormen hierbij het uitgangspunt. Tevens controleert Nederland de duurzaamheid van de gecreëerde WASH-voorzieningen met een ‘sustainability check’. Hierbij wordt een aantal jaren na de aanleg het functioneren van de voorzieningen door een externe partij gecontroleerd. Tot op heden is bij het bijhouden van de voortgang gebruik gemaakt van traditionele inhoudelijke rapportages in documentformaat. Vanaf 2016 zal het Ministerie voor nieuwe activiteiten aan organisaties verplichten om digitaal over de voortgang van de activiteit te rapporteren via de IATI Standard. Hierdoor zal voortgangsinformatie digitaal, openbaar, en meer actueel en gestructureerd beschikbaar worden. Hierdoor worden zowel uitgaven als resultaten nog beter te volgen voor onder andere donoren, ontvangende overheden en andere belangstellenden.’

Antwoord op doc B: ‘Het getal 30.000 betrof niet het aantal bomen, maar het aantal boeren dat een verbeterde landbouwmethode toepast

55

(namelijk het gebruik van een aanbevolen hoeveelheid schaduwbomen). Het getal is een target: gestreefd wordt naar het behalen van dit aantal boeren dat de verbeterde methode gebruikt. Het betreffende programma van onze counterpart Solidaridad is in de loop van 2014 op gang gekomen waardoor de aanvankelijke ambitie om het aantal van 30.000 boeren al in 2015 te bereiken is bijgesteld naar 2017. In de resultatenrapportage van 2014, die waarschijnlijk deze week verschijnt, zal bekend worden gemaakt dat ondertussen 5680 boeren deze methode toepassen. Mocht u daar belangstelling voor hebben, dan zouden we u in contact kunnen brengen met de lokale counterpart zodat u ter plaatse kunt verifiëren.’

Antwoord op doc C:

‘De ministers leggen jaarlijks verantwoording af aan het parlement over hun uitgaven door middel van de jaarrekening. Deze jaarrekening, waarin alle uitgaven voor de bedrijfsvoering en de uitvoering van het beleid van het ministerie van BZ zijn opgenomen, wordt jaarlijks gecontroleerd door de interne auditdienst van het ministerie en door de Algemene Rekenkamer. Het is juist dat de jaarrekeningen van het Ministerie de afgelopen jaren steeds een goedkeurende verklaring hebben gekregen. In het kader van deze jaarrekeningcontrole worden ook de uitgaven van de Ambassade in Kaboel vanzelfsprekend regelmatig door de interne auditdienst gecontroleerd. Alle uitgaven zijn onderworpen aan strenge regels in het kader van het financieel beheer van het Ministerie. De bijbehorende interne management notitie waar u om vraagt is een intern document, dat niet onder de WOB valt. Via de ambassade in Kaboel steunt Nederland inderdaad ook ontwikkelingsprojecten in Afghanistan. De uitgaven van deze projecten worden door de uitvoerende contractpartners onderbouwd met de in de contracten opgenomen verantwoordingsdocumenten. De individuele bonnetjes van ontwikkelingsprojecten worden niet openbaar gemaakt. Voor de verantwoording van de uitgaven van de projecten verwijs ik u graag naar de bovenstaande verantwoording van de minister aan het parlement door middel van de eerder genoemde jaarrekening.’

56

Wat heb ik middels de WOB in de pocket? Er zijn bij geen van de drie antwoorden bewijzen geleverd. Alles wordt zo krachtig mogelijk intern gehouden. Niks wordt openbaart en dat wordt indirect middels holle frasen duidelijk gemaakt.

Een achttal termen worden ingevlogen, te weten het WASH, sustainability check, goedkeurende verklaringen, De IATI Standard jaarrekeningcontrole, Joint Monitoring Programme, de auditdienst van het Rijk en de Algemene Rekenkamer. In de brief van Ploumen, waar dit onderzoek mee begon, wordt teven de term eenduidige (standaard)indicatoren genoemd.41 Ik heb nu een bonte verzameling. Via internet moet ik een complexe studie maken waar ze voor staan en als ik uitkom op een website krijg ik geen grip op de inhoud, laat staan op de inhoud van mijn vragen. De statistiek op de website van IATI Standard42 betreft een statistische leesmachine in XML-formaat. Alle internationale actanten kunnen zich registreren en inloggen om vervolgens hun outputstatistiek te publiceren. Je moet er maar vanuit gaan dat wat er ingezet wordt ook waar is. Daar heb ik grote vraagtekens bij. Door de gevonden waarden moet ik concluderen dat het ministerie niet kan aantonen of 2,5 miljoen mensen toegang hadden tot sanitaire voorzieningen en 2,1 miljoen mensen tot veilig drinkwater.

Er zijn voor doodgewone burgers geen bonnetjes te traceren over €30 miljoen, laat staan of er bewijzen zijn over de aanschaf wat bonnetjes beweren. Bonnetjes zullen achter de coulisse er best zijn maar ik wed dat er nul bewijs is of dat wat op de bonnetjes staat ook bestaat. Bonnetjes tellen vind ik niet interessant. Ik wil weten of dat wat op een bonnetjes staat ook bestaat. Daar hoor je nimmer iets over.

Het ministerie biedt mij in de laatste zin een ‘trace the start’ aan alhoewel het geen harde betreft. Een harde ‘trace the start’ bewijst eerst en zegt waar ik het kan vinden. Een softe ‘trace the start’ beweert iets en zegt als het ware ‘ga het op plaats X zelf uitzoeken’. Waar het op neer komt is dat er 63 documenten zijn die gevuld zijn met, wat betiteld kan worden als, onzichtbare vriendjes. Of zo u wilt: imaginary. Ik heb niks in handen.

41 brief van 29 september 2014 aan de Tweede Kamer,Voortgang prioritaire thema’s ontwikkelingssamenwerking, referentie BIS-105/2014, p. 2 42 International Aid Transparency Initiative

57

Door deze opsomming kan ik nu het volgende concluderen:

• conclusie 1: de steekproef toont aan dat er onvoldoende bestaansrecht is van alle beweerde output van de 63 documenten.

• conclusie 2: de steekproef prognotiseert dat de kwaliteit van het gehele beleid van OS ernstige gebreken zullen vertonen.

Het voordeel van steekproeven is dat je harde conclusies kunt trekken die geldt als een volgende weerleggingspoging, een antithese. De twee conclusies zijn op dit moment mijn zwarte raven. Het is vreemd om te stellen dat ambtenaren op deze manier omgaan met de ontwikkelingssector. Het wordt allemaal veel te complex gemaakt. U als lezer zult beamen dat mijn vragen eerlijk, eenvoudig en deugdelijk zijn. Er vinden geen waarheidsonderzoeken op wezenlijkheid plaats, slechts evaluaties die bestaan uit papieren krachtenmetingen. Dan kan ik maar één ding concluderen: mensen zoals Van Laar turen naar een leeg schilderij. Wat ze erin zien is verzonnen.

Welbeschouwd kan ik stellen dat de Nederlandse ambtenaren ontwikkelingshulp nodig hebben. Resumerend

� binnen het Nederlandse publiekrecht wordt ontwikkelingssamenwerking gepresenteerd in statistiek met cijfers en bedragen maar ze zijn onvoldoende bekwaam om deze output te bewijzen

58

Imaginair: de Europese Unie is transparant inzake output

‘Everything we hear is an opinion, not a fact. Everything we see is a perspective, not the truth.’ Marcus Aurelius (121 - 180)

Laat ik beginnen met het benoemen dat de EU een monumentaal, omslachtig en traag instituut is. Er is een doolhof aan bureaucratische paden die je moet ontrafelen. Ik wil verwijzen naar taak 8 (welke gelijk staat aan ‘vindt Formulier A38’) uit het verhaal Asterix Verovert Rome (ook bekend als De Twaalf Taken Van Asterix of Les 12 Travaux D’Asterix). Asteris en Obelix worden tijdens taak 8 op een bureaucratische missie gestuurd naar het Huis Dat Gek Maakt43. Formulier A38 staat voor mij symbool voor het vinden van enige vorm van bewijs binnen ontwikkelingssamenwerking, terwijl het Huis Dat Gek Maakt symbool staat voor actanten binnen ontwikkelingssamenwerking waar ook ter wereld. Om u een idee te geven over de taal van de EU citeer ik een zin die ik in 2010 van de European Investment Bank44 ontvang na enkele vragen over projectevaluatie en waarbij de hyperlinks heb onderstreept: ‘‘Als een bank, in ontwikkelingssamenwerkingtermen, een ontwikkelingsfinancieringsbank en geen ontwikkelingshulpinstantie, hecht de bank sterk aan een grondige projectstudie vóóraf http://www.eib.org/projects/cycle/appraisal/index.htm en

43 Het Huis Dat Gek Maakt is een geestdodende gebouw met meerdere verdiepingen gebaseerd op bureaucratie en bemand door klinisch nutteloze mensen die al hun klanten naar vergelijkbare klinisch nutteloze mensen elders in het gebouw sturen. Dit gaat oneindig door. Op het moment dat Obelix bijna krankzinnig wordt. ‘Zelfs onze toverdrank helpt hier niet meer’, zegt Obelix verslagen op de grond. Maar dan troeft Asterix het personeel in het gebouw af door te vragen voor een imaginaire vergunning: Formulier A39. Het personeel wordt slachtoffer van het eigen bureaucratie onvermogen en er ontstaat onder elkaar een wanorde om uit te zoeken wat Formulier 39 inhoudt. Uiteindelijk wordt Formulier A38 aan Asterix en Obelix gegeven, al is het maar zodat het gebouw verlaten en stoppen met het veroorzaken van problemen. 44 Dit orgaan is de financiële instelling van de EU en financiert projecten waarmee de doelstellingen van de Europese Unie kunnen worden gerealiseerd. De EIB leent goedkoop geld en leent dat op haar beurt tegen gunstige voorwaarden uit aan banken en bedrijven.

59

http://www.eib.org/projects/cycle/index.htm?lang=-en, een begeleiding bij de implementatie, een sterke monitoring http://www.eib.org/projects/cycle/monitoring/index.htm en een onafhankelijke projectevaluatie (zie bijvoorbeeld http://www.eib.org/projects/publications/operations-evaluation-terms-of-reference.htm).’ Vervolgens moet je elke link helemaal uitvlechten naar andere links, documenten, literatuurverwijzingen. Zulke zinnen vind ik echt ongelooflijk. Dit hoofdstuk dealt louter en alleen over de Europese Commissie inzake diens hulp na de tsunamiramp van 2004 met het hypocentrum op ongeveer 160 kilometer ten westen van het Indonesische eiland Sumatra. In de media kan ik nergens vinden hoeveel de EU heeft gedoneerd aan de tsunamiramp en dus stel ik de vraag aan de EU. Ze sturen drie documenten. In 2005 heeft de EU de volgende frase gepubliceerd: ‘The European Commission and Member States pledged more than €2 billion in assistance for tsunami-affected countries of which €566 million is for humanitarian assistance and the remainder for rehabilitation and reconstruction. €452 million (80%) of humanitarian aid has been spent. €902 million (60%) of rehabilitation and reconstruction aid has been committed and €367 million disbursed. The European Investment Bank is about to sign loans totalling €170 million in Indonesia, Sri Lanka and the Maldives. Additional loans of €396 Million have been pledged by Member States’45. De Humantarian Aid Decision publiceert46 een bedrag van €80 miljoen en ik ontvang tevens een Factsheet47 voor Indonesië waarin een bedrag vermeld staat van €123 miljoen. Dit laatste bedrag wordt ook genoemd in een brief die ik op 23 juni 2015 ontvang: ‘In your confirmatory request for access you wish to know how much money was donated by the EU to countries having suffered from the 2004 tsunami. As regards the humanitarian aid granted by the EU to people that were affected by the 2004 tsunami,

45 EU, Department for International Development, UK, The EU’s contribution to the international response to the 2004 Asian Tsunami Achievements, next steps and lessons learned, p.3 46 Humanitarian Aid Decision [ECHO/-AS/BUD/2005/02000], Humanitarian aid in favour of the people of Asia affected by the earthquake and the tsunami of 26 December 2004, p.1 47 Humanitarian Aid and Civil protection, Factsheet Indonesië

60

ECHO committed approximately 123,000.000 EUR’. Ik heb nu 3 begrotingen: €80 miljoen, €123 miljoen en €2 miljard.

De Tsunami Evaluation Coalition publiceert evaluatie Joint Evaluation of the international response to the Indian Ocean tsunami: Synthesis Report. Het betreft een doorsnee rapport met data, tabellen, grafieken en allemaal gecategoriseerd op land, donor, jaar. Prima statistiek. Er zijn geen lijsten met hardware dat ik kan checken of lijsten met stakeholders die geprofiteerd hebben van de hulp zodat ik ze zelf kan bevragen. Natuurlijk begrijp ik dat ik geen zak meel kan checken, daar heb je een boekhouding voor. Het is mijn bedoeling ook niet om dat terug te vinden in een rapport. Het rapport telt 176 pagina’s, de introductie start op pagina 24, eindnoten en andere zaken is vanaf pagina 126. Pagina 24 tot 40 is een beschrijving over de situatie. Hoofdstuk Funding Flows start pas op pagina 80. Er blijven 46 pagina’s over (80-126) met vage statements zoals: ‘Private donations were concentrated on a relatively small number of agencies. While 202 NGOs received at least US$3.2bn from private sources – with 45 receiving more than US$10 million each – 50 per cent of the private donations (US$1.7bn) went to just 10 NGOs. Another 20 per cent was shared by the Red Cross Movement and UNICEF. Importantly, NGOs and the RC Movement were the primary beneficiaries of private funding, getting 91 per cent of all such funding.’48 Slechts 46 pagina’s netto evalueren miljoenen euro’s. Dit is geen evaluatie, dit is meer een universitaire scriptie zonder wetenschappelijk proeve. Tijd om wat gerichte vragen te stellen. Op 26 april 2015 stuur ik de EU het verzoek ‘to read everything about the evaluation of the tsunami aid. I am looking for a list of hardware and its whereabouts. I am not looking for general audit reports (how much money went to which sector?) but a specific output list with location and responsible organisation.’ Ik beroep me op Regulation No. 1049/2001, Public Access to European Parliament, Council and Commission Documents. Op 4 mei 2015 ontvang ik van European Commission Humanitarian Aid & Civil Protection (DG ECHO) het volgende antwoord: ‘Against this

48 p. 82

61

background, the Commission has carried out a renewed, thorough search for the documents requested. Following this renewed search, I confirm that the Commission has not identified any documents held by it that would fall under your request for access to documents. I note that you submitted also an identically worded request for access to documents to the European Anti-Fraud Office (OLAF), which, however, falls outside the scope of its activities. As for your requests to Directorate-General Development, they are currently being processed by that Directorate and thus are not concerned by the present decision. Indeed, as specified in Article 2(3) of Regulation 1049/2001, the right of access as defined in that regulation applies only to existing documents in the possession of the institution. Given that no such documents have been identified, the Commission is not in a position to handle your request.’ Het antwoord van Directorate-General Development komt op 23 juni 2015 mijn inbox binnen en is vrijwel identiek: ‘We regret to inform you that no documents were found that would correspond to the description given in your application. In fact, in the framework of the humanitarian aid financed by this Directorate-General on behalf of the European Union after the tsunami occurred in 2004 in South-East Asia, only the provision of temporary shelters has been granted. Indeed, as specified in Article 2(3) of Regulation 1049/2001, the right of access as defined in that regulation applies only to existing documents in the possession of the institution. Given that no such documents have been identified, ECHO is not in a position to handle your request.’

Op 5 mei dien ik een formeel bezwaar in op de brief van DG ECHO waarin ik twee concrete vragen stel:

1. ‘if the EU is not able to show me such a list, I like to know

where I am able to find this list’. 2. ‘DG DEVCO contracts external evaluators to examine its

programmes in the area of development cooperation and DG ECHO is responsible for humanitarian aid interventions concerning the Tsunami aid. Can you give me a list of all external evaluators’

Op 19 juni 2015 ontvang ik een finale reactie:

62

1. Antwoord op vraag 1: ‘DEVCO is not in possession of a “list of hard ware and its whereabouts”, and consequently, there is no document to release in this context’. In de brief wordt mij tevens meegedeeld dat: ‘The MDF has made a huge difference to people’s lives. With its help nearly 20 thousand homes, 670 schools and 511 local government offices or village and town halls have been reconstructed or rehabilitated in Aceh and Nias. In addition to this, MDF-funded projects have made it possible to rebuild key transportation infrastructure, including five critical ports, 570 kilometres of national and provincial roads, 87 kilometres of district roads and more than 3 thousand kilometres of village roads. Furthermore, improvements in water and sanitation facilities have received special attention. The programme has built nearly 1.600 kilometres of irrigation and drainage channels, some 8 thousand or so wells and other sources of clean water, as well as 1.220 sanitation units.’ Deze output staat in de bijlage die ik meegestuurd krijg, te weten Multi Donor Fund 2012 Final Report, Sustainable Futures: A Legeacy Of Reconstruction.

2. Antwoord op vraag 2: ‘DEVCO is not in possession of a "list of all external evaluators", and consequently, there is no document to release in this context. This part of the request has to be deal following the Code of Good Administrative Behaviour for the European Commission and not Regulation 1049/2001 on access to documents. Nevertheless, the information requested is protected by the Regulation 45/2001 on the treatment of personal data and therefore cannot be disclosed

Ik zaag door op het eerste antwoord. Op 23 juni 2015 schrijf ik: ‘My question are very simple: is there a list of 20 thousand homes, a list of 670 schools, a list of 511 offices, a list of GPS coordinates of 3 thousand km roads, a list of GPS coordinates of 1600 km irrigation channels and a list of GPS coordinates of 8 thousand wells/1220 sanitation units.’ Het antwoord is deze keer mager: ‘DEVCO is not in possession of such list but the list of projects’.

63

I rest my case. Als steekproef voor een internationaal publiekrechtelijke rechtspersoon had ik tevens UKAid of USAid kunnen uitzoeken. De Europese Commissie is niet in staat om de verblijfplaats van hun output te lokaliseren en met de steekproef van de tsunamihulp is de output van de totale Europese ontwikkelingshulp zorgwekkend te noemen. De uitgaven van de EU aan ontwikkelingshulp in 2013 bedraagt €14,8 miljard49. Indien je dit bedrag als doorsnede ziet voor de komende 50 jaar dan zou het met 3% rente over die periode een waarde vertegenwoordigen van €1,7 biljoen. Dat is veel geld voor onzichtbare vriendjes. Resumerend

� binnen het internationale publiekrecht, zoals de Europese Commissie, zijn overheden onvoldoende in staat om de verblijfplaats van output aan te duiden

49 Directorate General Development and Cooperation – EuropeAid, Annual Report 2014 on the European Union’s development and external assistance policies and their implementation in 2013, p. 19

64

Imaginair: de output van ngo-celebraties bewijst daadkracht van ontwikkelingssamenwerking

‘Qu'est-ce-que l'Histoire, sinon un conte sur lequel on s'accorde’ [Geschiedenis is niks anders dan een verhaal waar een overeenstemming over is bereikt] Napoleon Bonaparte

Ngo-celebraties zijn machtige actanten. Ze zijn heuse pr-instituties geworden. Het beeld van ngo-celebraties wordt bevrucht door allerlei internationale mensenrechtenprijzen waaronder de Eleanor Roosevelt Award for Human Rights, de Europese Mensenrechtenprijs, de Four Freedoms Award, de Internationale Neurenbergse Mensenrechtenprijs, de Madanjeet Singh-prijs, de Light of Truth Award, de Robert F. Kennedy Human Rights Award, de Mensenrechtenprijs van de Verenigde Naties en, crème de la crème, de Nobelprijs voor de Vrede. Als steekproef voor alle prijswinnaars kies ik gynaecoloog Denis Mukwege. Mukwege zou duizenden vrouwen hebben behandeld die slachtoffer zijn van seksueel geweld van de oorlog in Democratic Republic Congo. Hij is oprichter en directeur van het Panzi Hospital in Bukavu en een erkend specialist die genitale verminkingen behandelt. Laat ik vooraf vermelden dat ik niet aan Mukwege twijfel omdat ik geen reden heb, maar wel aan actanten die meeliften op een roem zonder bewijslast. Niet dat de bewijslast er niet is, maar wel dat ze de bewijslast niet in huis hebben. Ooit heb ik een man leren kennen die vele internationale mensenrechtenprijzen in de wacht sleepte. Ik zat dagelijks in zijn kantoor en bij hem thuis. Maar hij verzon zijn output, zette alles in scène en geen westerse actant had oren naar de waarheid. Goedgelovigheid is cement binnen de ontwikkelingssector. Wanneer iemand een trackrecord verzint om aandacht te trekken, dan wordt dat in beginsel fanatiek bevestigd door mensen van het eerste uur

65

die hier alleen maar voordeel bij hebben, totdat een westerse ambtenaar dit ergens op papier zet. Met name zaken die je moeilijk kunt tellen (waaronder het trackrecord van Mukwege) zijn machtige tools, mede omdat westerse media en organisaties graag willen meeliften op verworven output die hot is. Het onderwerp heeft dan een status als ‘handelswaar’ verworven. Ik krijg het niet in theoretische kaders geplaatst hoezeer ik mij heb verwonderd hoe mensen in een paar seconde van neutrale wetenschapper of hoogopgeleide ambtenaren zich transformeerde tot notoire ontkenners van waarheden, zelfs als je de leugen onder hun neus legt. Mensen maken van mensen zoals Mukwege een hallmark. Mukwege heeft meerdere internationale eer ontvangen waaronder de Goedhart Penning 2010, de Koning Boudewijnprijs voor Ontwikkelingswerk 2010-2011, de Sacharov prize 2014, de United Nations Human Rights Prize 2008 en de Olof Palme Award 2008. Alle organisaties achter deze prijzen heb ik om een juryrapport gevraagd waarin de motieven voor hun keuze uiteen worden gezet. Wat valt op? Stichting Vluchtelingen reikt de Goedhart Penning 2010 uit en in het juryrapport staat: ‘Dr. Denis Mukwege heeft inmiddels meer dan 20.000 vrouwen geholpen’. BBC publiceert in 2013 een getal van 30.000 vrouwen50, de EU heeft het in 2014 over 40.000 vrouwen.51 De eerste bron die schrijft over 40.000 vrouwen is The Atlantic op 31 oktober 2012. Het eerste aantal behandelde vrouwen dat genoemd wordt is Huffington Post op 23 september 2011: ‘where he has since treated over 20,000 women’.52 Tussen 23 september 2011 en 31 oktober 2012 is er een verschil van 20,000. Dan heeft Mukwege in 404 dagen 20,000 patiënten behandeld, 50 per dag. De weg van 0 naar 20.000 patiënten is ontraceerbaar. Het zijn allemaal afgeronde getallen en ‘round numbers are always false’. Daarnaast spreken ze elkaar tegen en dat geeft aan dat er gespeeld wordt met de waarheid. De eerste Congoleaanse oorlog duurde 1 jaar van 1996 tot 1997, de tweede van 1998 tot 2003 bestreek 5 jaar. Indien we, sinds de oprichting van het Panzi Hospital in 1999, gemakshalve een periode van 10 jaar in acht nemen (dus 4 jaar oorlogstijd met een

50 BBC News Magazine, Denis Mukwege: The rape surgeon of DR Congo, 19 februari 2013 51 Europees Parlement, Mukwege CV 52 Geschreven door Rebecca Caroll

66

uitloop van 6 jaar in vredestijd) en dit over 40.000 patiënten leggen dat heeft het Panzi Hospital 11 vrouwen per dag behandeld, uitgaande van 365 werkdagen in een jaar. Los van de vraag hoe deze markt zich aandient bij het Panzi Hospital (daar heb ik grote vraagtekens bij), deze aantallen zijn natuurlijk nimmer allemaal behandeld door één persoon. Op websites zijn aantallen beschreven van een maximale topdag van 10 patiënten met een werktijd van 18 uur. Om dan 40.000 patiënten te behandelen zou Denis Mukwege één decennium lang 6570 werkuren per jaar moeten draaien. Ga je uit van bijvoorbeeld 2500 werkuren per jaar (in mijn ogen een realistischer getal53) dan heeft Mukwege 28,8 jaar nodig om tot een aantal van 40.000 te komen. Met andere woorden, dan zou hij in 2027 pas klaar kunnen zijn en dan moeten er gedurende deze periode elke dag ook zoveel vrouwen zich aandienen.54 Het is niet reëel dat Mukwege 10.000 vrouwen per jaar behandelt want dit zou meer dan 7 jaar duren. Kortom, het één en ander klopt niet. Mukwege werkt in Panzi Hospital met een team van 373 mensen55 en ontvankelijker is dat dit team verantwoordelijk is voor dit aantal, ook al springen de getallen verdacht op afgeronde tienduizendtallen op en neer. Wat opvalt is dat alle aantallen op de vele sites op zijn persoonlijk conto worden bijgeschreven. Op deze manier kan iedereen die een ziekenhuis of school begint zijn statistiek opvijzelen. Dit betreft irreële wetenschap. Enkele voorbeelden van actanten die alles zomaar op de naam van Mukwege zetten. The Atlantic: ‘He has treated more than 40,000 women’. Het juryrapport van de Goedhart Penning 2010 schrijft, naast het eerder genoemde citaat,: ‘Afgelopen jaren heeft hij meer dan 20.000 vrouwen geholpen die verkracht zijn door soldaten en

53 Uitgaande van een werkbelasting van 1650 uur op jaarbasis betekent een werkjaar van 2500 uur een toename van 52% aan overuren. Dit is reëel want volgens de ILO (in ‘Working Time Around The World‘) werkt de gemiddelde persoon in de Democratische Republiek Congo 41-46 uur per week (Tabel 2.4, pagina 35). Indien Mukwege 50 uur per week werkt en 2 weken vakantie heeft (maar wel alle overige 50 weken op alle 7 dagen per week werkt) dan komt hij tevens uit op een werkbelasting van 2500 uur op jaarbasis. Maar dan is er totaal geen ruimte voor een symposium, een debat, een interview, (buitenlandse) presentatie, et cetera. 54 18 uur voor 10 patiënten = 1,8 uur per patiënt

1 jaar lang 2500 werkuren 2500 werkuren : 1,8 = 1389 patiënten per jaar 40.000 patiënten : 1389 per jaar = 28,8 jaar Panzi Hospital is in 1999 opgericht. Tel 28,8 jaar verder en je komt uit in 2027.

55 Annual Report, Selected activities at Panzi Hospital 2014, p. 5

67

rebellen’. Het rapport heeft het niveau van een wikipediapagina, beschrijvend en zonder enige vorm van bewijslast. Aan de prijs van de Goedhart Penning zit €50.000 verbonden. De Koning Boudewijnstichting geeft mij te kennen dat de selectiecommissie en de Raad van Beheer niet communiceren over de motivatie voor de toekenning van de Prijs. Lekker transparant. De stichting staat wel vooraan bij het ontvangen van gelden en dat doen ze goed. Naast het eigen kapitaal en een belangrijke dotatie van de Nationale Loterij zijn de financiële middelen afkomstig van Fondsen van personen, verenigingen en bedrijven. De Stichting voert ook opdrachten uit voor overheden en ze ontvangt giften en legaten. In 2014 boekt de stichting een winst van €88 miljoen en stijgt de totale activa (eigen vermogen) naar €591 miljoen.56 De Sacharovprijs wordt uitgereikt door het Europees Parlement. Ze weigerde te reageren, tevens na vele reminders. Dit geldt ook voor de United Nations Human Rights Office of the High Commissioner (OHCHR) inzake de United Nations Human Rights Prize. Waardeloos.

The Olof Palme Memorial Fund heeft de verantwoording voor hun keuze naar mij gemaild in 4 zinnen zonder enige verantwoording over cijfers: ‘His work merits worldwide acknowledgement as an admirable example of what courage, persistency and enduring hope might accomplish for human rights and dignity in times when these values seem the most distant.’ Dit zal best, maar wetenschappelijk weet ik het niet zeker. Mijn gevoel zegt dat het tricky gedeelte in de term ‘worldwide acknowledgement’ zit zodat de organisatie mee kan liften op roem en eer. Op de penning zijn de press releases van de Nobelprijs van de Vrede, een prijs die nog niet aan Mukwege is uitgereikt. De kernzin in de bekendmakingen hebben steevast de zinsnede ‘The Nobel Prize was awarded to…for his/her/their struggle against /efforts to …’ zonder enige voorafgaande audit op output. December 2015. Tijdens een e-maildialoog met Panzi Foundation USA ontvang ik annual report 2014. Van 2004 tot 2014 heeft Panzi Hospital gemiddeld 3.162 patiënten per jaar, 8,7 per dag. Dit is een reëel beeld voor 373 werknemers. Volgens het rapport kwam in 2012 het aantal patiënten op 29.498 en niet

56 Koning Boudewijnstichting, Jaarmagazine 2014, p 44-46

68

volgens sommige bronnen op 40.000. Zelfs het aantal van 40.000 in 2014 op de website van de EU klopt dan niet omdat het rapport in dat jaar 34.783 als aantal noemt. Cijfers worden grof afgeroomd. Ik ga er vanuit dat Mukwege oprecht, eerlijk en echt is. Wat ik wel wil aantonen is hoe westerse organisaties omgaan met getallen en waarheden, door de daadwerkelijke output te devalueren. Daarmee verdoezelen de nalatenschap van Mukwege. Indien organisaties achter deze internationale mensenrechtenprijzen niet verder komen dan het leveren van de informatie die ik heb ontvangen, dan kan ik concluderen dat ze Mukwege hebben gewikt en gewogen van wat ze uit de media vernemen (‘worldwide acknowledgement’ zoals The Olof Palme Memorial Fund dit omschrijft). En wanneer ngo’s in het westen getallen ook niet kunnen bewijzen en zelfs elkaar tegenspreken met fraai afgeronde duizendtallen, van wie komen deze oorspronkelijke getallen dan? Dit laat veel speelruimte over voor lokale ngo’s die rondom dergelijke celebraties geïnstalleerd zijn. Dit is een ontwaarding van dergelijk prijzen. Zo deel je geen internationale mensenrechtenprijzen uit. Dan zijn het pr-stickers.

Volgens UN News Centre (30 juli 2013) tonen officiële cijfers van de UN dat tussen 2011 en 2012 het aantal gevallen van seksueel geweld steeg van 4.689 naar 7.075. Veel meer gevallen worden niet gemeld.57 Er is een serieus probleem in Congo en het conflictgebied verdient meer internationaal aandacht. Westerse ngo’s doen er beter aan om mensen als Denis Mukwege oprechter te begeleiden zodat zijn status als boegbeeld ook een kans heeft. Zijn er ngo-celebraties in Nederland? Jazeker. Ik etaleer een alinea over Boudewijn Poelmann, oprichter en directievoorzitter van Holding Nationale Goede Doelen Loterijen NV en van Novamedia, waaronder de Postcodeloterij valt. Uit een inventarisatie van NRC Handelsblad heeft Poelmann en drie andere oprichters van de Goede Doelen Loterijen (Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij en VriendenLoterij) sinds 1989 circa €80 miljoen ontvangen.58 Sinds de oprichting zou €5,5 miljard naar maatschappelijke organisaties zijn gegaan. Volgens de Quote 500 57 UN News Centre, New UN statistics show alarming rise in rapes in strife-torn eastern DR Congo 58 Dohmen/Versteegh, Oprichters Goede Doelen Loterijen verdienden ruim 78 miljoen, NRC Handelsblad, 1 februari 2014

69

heeft Poelmann in 2013 een vermogen van €76 miljoen. Tijd om op onderzoek te gaan naar deze weldoener. Ik google naar interviews met Poelmann en het eerste resultaat betreft er een uit 2013 met de titel: ‘Ongekroonde koning van goede doelen’.59 Op de vraag ‘Heeft u een lievelingsproject?’ noemt Poelmann Stop Aids Now!. Dit wordt mijn thermometer.

Op de website van Stop Aids Now! worden de volgende resultaten gepubliceerd:

• ruim 275.000 mensen nu hiv-remmers gebruiken; • 1,4 miljoen mensen zijn getest op hiv; • vier miljoen jongeren toegang hebben tot condooms; • 200.000 jongeren seksuele voorlichting kregen; • twee miljoen jongeren voorlichting kregen via social media; • de zorg voor meer dan een miljoen jongeren en vrouwen is

verbeterd. Vervolgens leg ik hen de volgende vragen voor:

• Hoe is deze statistiek geteld? • Zijn er lijsten met namen van de mensen die geteld zijn in

deze statistiek? Of hoe wordt dit bijgehouden? Een antwoord laat niet lang op zich wachten: ‘De cijfers die u opnoemt komen rechtstreeks uit het jaarverslag van STOP AIDS NOW! De cijfers zijn een optelsom van al onze projecten (van STOP AIDS NOW! en partners en Investeringsfonds). Soms zijn dat hele concrete cijfers en vaak ook gewoon schattingen. Er zijn geen lijsten van getelde mensen. Behalve de cijfers van onszelf, komen die uit partnerrapportages en van alliantiepartners (ICCO, Oxfam, Cordaid).’ Cijfers worden als onomstotelijk bewijs gezien, er is niets geteld en er zijn geen lijsten met namen van wie of wat dan ook. Schatten kan op een wetenschappelijk manier, maar dan heb je een steekproef nodig gebaseerd op telling. Ik heb geen wetenschappelijke schatting ontvangen. Dit is een antwoord van niks.

59 Camil Driessen, Ongekroonde koning van goede doelen, NRC, 29 juni 2013

70

Via de Postcodeloterij kom ik uit op Stop Aids Now! en zij versplinteren dit vervolgens in de hapklare brokken ICCO, Oxfam en Cordaid. Alsof dit toverwoorden zijn waarmee ik overtuigd ben. Ik zou op deze plek het hoofdstuk Imaginair: het privaatrecht is transparant inzake output kunnen herhalen maar dat heb ik al geschreven. Ik kan mij bijvoorbeeld wenden tot ICCO, Oxfam, Cordaid die mij vervolgens doorverwijzen naar hun jaarverslagen en organisaties in het zuiden. Echter, Stop Aids Now! publiceert hierover. Zij moeten een bewijs voorradig hebben, niet andere actanten. Deze vorm van versplintering zorgt er voor dat het moeilijk is output te definiëren en te controleren. Iedereen neemt alles van elkaar over, alle stukjes en beetjes komen van her en der. Je kunt het ook omdraaien: het is eenvoudig voor mensen als Boudewijn Poelmann om mee te liften op de roem en glorie van vermeende output. Ik schrijf bewust vermeende omdat Stop Aids Now! statistiek aanlevert dat neigt naar een piramidespel bestaande uit (verslagen van) actanten. Hierdoor wordt de wetenschap van falsificeren gevloerd en hebben actanten de antwoorden zelf niet eens meer voorradig. Poelmann wenste geen commentaar te leveren op mijn vragen.

Conclusie: niet-wetenschappelijk statistiek is non-statistiek. Deze uitspraak is onweerlegbaar juist. Tenslotte. Mijn ervaring is dat in het algemeen ngo-celebraties in het zuiden de neiging hebben te overdrijven. Een voorbeeld. Om water en sanitaire voorzieningen te leveren ontvangt de lokale ngo Enpho, ten tijde van de noodhulp naar aanleiding van de aardbeving is Nepal in 2015, financiering van Unicef, UN Habitat, Mercy Corps, Oxfam en Plan International. Volgens Emily Troutman van The Guardian doen westerse ngo’s er alles aan om hun monopolie als tussenaannemer te behouden. Ook al worden kleine sommen geld naar lokale ngo’s overgemaakt, als het erop aankomt worden ze behandeld als concurrenten. De lokale ngo Enpho in Nepal verstrekt al 25 jaar lang water en sanitaire voorzieningen. Op de website staan 50 internationale partners. Ze doen dit deels om legitimiteit te

71

geven in de ogen van westerse donors.60 Donors betalen de overhead van alle betrokkene ngo’s, van de tussen-ngo’s tot diens onderaannemers en met ieder zijn kantoorhuur, auto’s plus brandstof, apparatuur waaronder computers en airco’s. Dit betekent dat te veel ontwikkelingsgelden blijft vastzitten dan nodig is. Wereldwijd is dit probleem een ondergesneeuwd kindje.

Maar ze doen dit ook deels omdat deze piramideversplintering de zoektocht naar algehele waarheden verbloemt, wat ik naast Stop Aids Now! ook waarneem bij vele andere ngo´s die bij naam in dit boek zijn genoemd. Het is in zo’n systeem vrij eenvoudig om onwaarheden of onzuiverheden in omloop te brengen. Als deze eenmaal als aan sneeuwbal groter worden, dan worden ze als waarheid aangenomen en wil eenieder er op meeliften door er bijvoorbeeld internationale mensenrechtenprijzen aan vast te koppelen. Het verbaast me dat zelf deze prijzen niet om bewijslast vragen. Als zij het al niet doen, de ngo’s niet, de boekhouders niet, de keurmerken niet, de politici niet, de raad van toezicht niet, de media niet, de onderzoekers niet, de universiteiten en professors niet, de ngo-celebraties waaronder Boudewijn Poelmann niet…Wie moet dat dan wel doen? De gevolgtrekking van deze redenatie is ook dat de hartelijkheid van de Postcodeloterij ten aanzien van ontwikkelingslanden zich nog maar eens moet zien te bewijzen. Mijn thermometer laat zien dat ook zij het pure sociaalwetenschappelijk onderzoek niet echt onder de knie lijken te hebben. Resumerend

� internationale mensenrechtenprijzen zijn geen waarborg voor bewezen output

� niet-wetenschappelijk statistiek is non-statistiek. Deze uitspraak is onweerlegbaar juist

60 Emily Troutman, Want your aid donation to Nepal to go further? Cut out the middlemen, The Guardian, 4 augustus 2015. Emily Troutman is een onafhankelijke schrijfster en fotograaf. In 2009 werd ze burgerambassadeur van de UN.

72

Imaginair: in andere westerse landen is output wel voorhanden

‘Ci sono tre tipi di persone: quelli che vedono, quelli che vedono quel che altri quando qualcuno gli mostra cosa vedere e quelli che non vedono affatto.’ [Er zijn drie soorten mensen: zij die zien, zij die zien als iemand hen laat zien wat er te zien is en zij die niet zien] Leonardo da Vinci (1452 – 1519)

Een steekproef. Ik kies de 3 buurlanden België, Duitsland en de UK maar ook USA, Australië, Frankrijk en Spanje voor mijn test. Zeven landen. Hiermee heb ik de meeste spreiding en dek ik Engelstalige, Franstalige en Spaantalige ontwikkelingslanden. Vervolgens kies ik een vooraanstaande organisatie in elk land uit het privaatrechtelijk gebied. De volgende organisaties heb ik gekozen: � België Vredeseilanden � Duitsland Welthungerhilfe � UK Oxfam � USA The Asian Foundation � Australië Tear Australia � Frankrijk Medecins Sans Frontieres (Paris) � Spanje Nutrición Sin Fronieras

Vervolgens download ik het meest actuele Annual Report en bevraagd de organisatie over één statistisch frase waar ik makkelijk een lijst van kan opvragen. Ik stel steeds een gesloten en een open vraag.

73

� Vredeseilanden � Rapport: Boeren verdienen meer 2014 � Frase: ‘In 2014 ondersteunden we115 organisaties in 13 landen

in Afrika, Latijns-Amerika en Azië. Ongeveer 46.000 mannen en 28.000 vrouwen genieten zo onze rechtstreekse steun.’ p. 11

� Vraag: Hoe zijn de getallen van mannen en vrouwen geteld? Heeft u lijsten met namen en adressen van de mensen zodat ik het ook kan controleren?

� Antwoord: ‘De boerenorganisaties houden een register bij met het aantal mannelijke en vrouwelijk leden, maar ik heb die gegevens hier natuurlijk niet allemaal op het hoofdkantoor. Daarvoor zou ik de lijsten allemaal moeten opvragen. Alle mensen die we “bereiken” via beleidswerk in de brede zin (door samenwerking met federaties, andere ngo’s, Kamers Van Koophandel, bedrijven) tellen we hier niet mee, omdat dit heel moeilijk correct te becijferen is.’

� Ik heb één van de 115 organisaties, te weten VINASTAS uit Vietnam, benaderd en gevraagd hoeveel boeren ze hebben bereikt met bewijslast. Er volgt geen reactie, ondanks reminders.

� Welthungerhilfe � Rapport: Annual Report 2014 � Frase: ‘More than 2,000 representatives of those supported were

informed about transparency standards and about their rights.’ p. 33

� Frase: ‘Welthungerhilfe has cooperated with the association Viva con Agua since 2005. since then, over 9,000 volunteers have become involved with the network.’ p. 51

� Vraag: How are these numbers counted? Can you show me a list with names of these 9.000 volunteers and 2.000 representatives?

� Antwoord: ‘We have a volunteer online database tool. Via pool.vivaconagua.org the volunteers register and are coordinated for local activities and fundraising schemes. As its a database it’s not difficult to count the numbers of registered people. It would took me some time to extract a list out of the server so I hope you understand I am not sending you a list.’

74

� Helaas mag ik geen bewijs inzien. Daarnaast wordt er niks gezegd over de 2.000 vertegenwoordigers. Er zullen best lijsten van de 9.000 en 2.000 mensen zijn. Geen idee hoe actief ieder geregistreerde vrijwilliger is en hoe lang ze in hun register blijven. Ik mis daadkracht. Zinnen als ‘we hebben X vrijwilligers waarvan er in 2015 Y actief waren en een inkomst genereerde met een bereik van minimaal A, maximaal B en een totaal van C. De kosten voor deze projecten waren D en dat laat een marge over van E. In 2015 hebben we Z slapende vrijwilligers gehad, die wel ingeschreven stonden maar niet actief waren. In het kader van privacy sturen wij geen lijsten met namen toe maar kunt u ze op ons kantoor komen bekijken’. Eén van de activiteiten die de beweging onderneemt is het innen van harde plastic drinkbekers waar tijdens festivals €1 statiegeld op staat.

� Oxfam � Rapport: Oxfam Annual Report & Accounts 2014/2015 � Data: ‘In 2014/15 our ‘My Rights My Voice’ programme supported

more than 182,000 people (of whom more than 158,000 were children and youth and over 46% were women or girls) in eight countries to claim their rights to health and education through a range of advocacy and capacity-building support.’ p. 11

� Vraag: How are these 182,000 people counted? Do you have a list of names and addresses of these people?

� Antwoord: Ik krijg een antwoord in één zin waarin ik doorverwezen wordt naar My Voice, My Right, Annual Progress Report 2014. Daar staat dezelfde zin inderdaad nog een keer in, zonder enige ontleding.

� The Asian Foundation � Rapport: Annual Report 2014 � Data: ‘The Asian Foundation trained 17,000 observers.’ p. 5 � Vraag: How are these 17,000 observers counted? Do you have a

list of names of these 17,000 observers? � Antwoord: Er volgt geen reactie, ondanks reminders.

75

� Tear Australia � Rapport: Annual Report 2014/2015 � Data: ‘There were 429,086 people impacted through these

projects.’ p. 8 � Vraag: How are these 429,086 people counted? Do you have a

list of names of these 429.086 people? � Antwoord: ‘We don’t have names of all of the people. Our partner

agencies will have records of the names of many of the people in their projects, but for some of the more mass communication methods collecting names would not be possible. TEAR does not run its own projects, but works through local partner agencies so we don’t receive the names of people in the projects as a matter of routine. This is information that is kept by our partners for their own records. These are verified by TEAR staff in the regular monitoring visits’

� Tear stuurt me het Impact Report, Sector Analysis For Basic health 2014/15 en daarin wordt onder andere International Assitance Mission (IAM) Afghanistan genoemd. Op de website van IAM staat ‘Capacity building in Afghanistan since 1966; directly benefiting over 200,000’. Ik vraag de ngo naar een lijst met 200.000 namen.

� De reactie van IAM: ‘I believe we could give names to those beneficiaries. Here is a quote from an eye care project report for 2015: “Out of 365,232 patients, 118,5914 were male (50.90 %) and 179,318 (49.90%) were female.” These are clients that are examined and treated at the project’s various eye hospitals, clinics, and during school eye screening visits. I’m not sure if, when the project does eye screening in schools, whether they record each student’s name, but they are individually examined. Certainly those who are seen in the hospitals and clinics are registered in the project by name. The orthopedic workshop report for 2014 stated: → 773 ( 491 male – 282 female) clients received specially-made

orthotic appliances → 2245 (1686 male – 559 female) clients received assistive

devices → 1844 (847 male – 997 female) clients received PT services

76

These clients are all registered by name in the project. That is only two of the organization’s projects, but it gives you an idea of how beneficiaries are counted in the organization.’

� Médecins Sans Frontières � Rapport: International Activity Report 2014 � Data: ‘135,600 outpatient consultations.’ p. 82 � Vraag: How are these 135,600 consultations counted? Do you

have a list of names of these 135,600 patients? � Antwoord: Er volgt geen reactie, ondanks reminders. � Nutrición Sin Fronieras � Rapport: Activities Report 2014 � Data: ‘17,074 people benefited directly from the project.’ p. 15 � Vraag: ow are these 17,074 people counted? Do you have a list

of names of these 17,074 people? � Antwoord: ‘Is the information that you are requested for your own

interest or for an organization?’ Er volgt geen verdere reactie, ondanks reminders.

De oogst is mager. Dit zegt overigens niets over daadwerkelijke output. Echter, een voor burgers onbewezen output is hetzelfde als fictieve output. Als je bewezen output isoleert voor een enkeling, dan devalueert de output. Mijn schrale opbrengst zegt dus voornamelijk iets over de toegang tot output en de communicatie tussen actanten en burgers. Het is tekenend hoe ver burgers kunnen komen wat betreft informatie over bewijslast. Na 15 jaar sumoworstelen met papieren krachtenmetingen kan ik met moeite bij een enkeling een ingang vinden. De onbeantwoorde vragen moet ik genoodzaakt oormerken met het label ‘trust me’. Dit is, helaas, ontwikkelingssamenwerking. Opvallend positief is het antwoord van IAM. Dit zijn de antwoorden die ik zoek. Maar de meest in het oog springende reactie vind ik van Nutrición Sin Fronieras: Is the information that you are requested for your own interest or for an organization?. Het beschrijft de inborst van de communicatieweerstand van de ontwikkelingssector.

77

In mei 2010 heb ik een gesprek met professor Ruben van Centre for International Development Issues aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Tijdens dit gesprek wordt mij de vraag gesteld hoe het, in mijn ogen, komt dat de ontwikkelingssector en de publieke massa niet goed op elkaar afgestemd zijn. Hij begrijpt het niet omdat hij het probleem niet kan erkennen. Nutrición Sin Fronieras legt dit bloot. Indien je vanuit een instelling of organisatie uit het beroepsveld vragen stelt dan is het welkom want de antwoorden worden veelal gebruikt als ingrediënten voor een onderzoek. Ze spinnen er beide garen bij. Actanten gebruiken de informatie over het algemeen positief. Indien je van de pers bent, dan wordt een perschef naar voren geschoven. Maar als je, en nu komt het, een burger bent, dan ben je slachtoffer van bureaucratie, radiostilte, cryptische verwijzingen gevuld met hyperlinks waaronder weer vele hyperlinks verborgen zijn en holle frasen op de website en in jaarrapportages. Dit is vreemd want juist de burger betaalt de gehele industrie van ontwikkelingssamenwerking, namelijk van de overheid, goededoelenstichtingen, overheidsinstellingen, organisaties uit het beroepsveld, onderzoeksbureaus en zelfs een professor in welk land dan ook. Goededoelenstichtingen zijn geneigd te om intern verantwoording af te leggen en binnen een bestaand web van stakeholders, maar vragen van burgers worden vaak gezien als verkapte WOB-vragen. Geen zin in. Geen tijd voor. Een kwelling dus. Westerse ngo’s kun je grofweg verdelen in humanitaire organisaties en ontwikkelingsorganisaties. Humanitaire ngo’s werken onafhankelijk zonder invloeden van overheden, zeker zonder die van overheden in het zuiden. Ze zijn ongecompliceerd en gericht op duidelijk mensdoelen zoals het redden van leven, het verbeteren van basic needs, het verlichten van lijden. Ontwikkelingsorganisaties werken daarentegen juist met overheden, ook met overheden in het zuiden. Ze zijn gecompliceerd en gericht op staatkundige ontwikkelingen waarbij meerdere stakeholders betrokken zijn. Humanitaire en ontwikkelingsorganisaties mogen nimmer onder één noemer vallen zoals ontwikkelingsorganisaties, ngo’s of goede doelen omdat het totaal verschillende organisaties zijn met verschillende doelen en werkwijzen.

78

Ik heb u laten lezen dat overheden de privaatrechtelijke structuur van goededoelenstichtingen eenvoudig kunnen veranderen door in beslissende mate de criteria te bepalen hoe subsidies van goededoelenstichtingen behoren te worden verdeeld. Ze zouden dan tot het publiekrecht behoren. De rechtelijke manoeuvres die nu gelden, zijn dan van de baan. Op dit moment schuilt in het huis van de term ngo, non-gourvermentele organisatie, een juridische consequentie, namelijk niet van de overheid. Dit terwijl de meeste goededoelenstichtingen wel zijn vrijgesteld van belasting. Het spreek elkaar een beetje tegen. Of we gebruiken de term particuliere organisatie, wat zoiets betekent als niet van de overheid uitgaande organisatie op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Wat hier eigenlijk mee bedoeld wordt is het concept marktsector. De term ngo heeft zijn glans ook verloren omdat het niet duidelijk is wanneer een organisatie een lokale ngo is, een westerse tussenpersoon in het zuiden of een ngo in het westen. Soms is er sprake van een multilaterale organisatie zoals IMF, WHO, World Bank terwijl internationale coalitieorganisaties zoals Oxfam, Amnesty en Rode Kruis eigenlijk ook verkapte multilaterale organisaties zijn. En dan heb je nog kleine ngo’s die in hun naamgeving groot lijken door het woord international zoals International Needs en Marie Stopes International. Recentelijk doemen allerlei varianten op voor de term ngo: bingo (business ngo), cso (civiel-society organisation), cbo (community based organisation), chards (community health and rural development society), citywide organisations (coalitie van bedrijven: Rotary en Lion, (inter)nationale Kamers van Koophandel), dongo (donor organized ngo), engo (environmental ngo), gongo (governmental ngo), gso (grassroots support organisation), ingo (international ngo), mango (market advocacy ngo), missionairy aid, ngdo (non-governmental development organisation), nngo (northern ngo), npo (non-profit organisation), pango (party ngo), quango (quasi-autonomous ngo), sco (social change organisation), sngo (southern ngo), tango (technical assistance ngo), tingo (transnational ngo), tso (third sector organisation). Ze hebben kennelijk de drang om zich te onderscheiden en dat zegt iets over de concurrentiestrijd die onderling uitgevochten wordt. De Wereldbank hanteert weer twee verschillen, te weten een operational ngo (design en implementatie van projecten) en een advocacy ngo (promotie). Veel ngo´s zijn wel

79

geregistreerd bij de UN maar niet bij de Union of International Associations, of andersom. Laatstgenoemde brengt jaarlijks de Yearbook of International Organizations uit met 68.000 internationale organisaties uit 300 landen met inbegrip van intergouvernementele (igo's) en internationale niet-gouvernementele organisaties (ingo's). De groei van igo’s en ngo’s is enorm. In 1989 waren 222 igo’s en 1.095 ngo’s bij UIA geregistreerd (totaal 1.316) en in de jaren ’90 nemen deze aantallen een vlucht tot een totaal van 18.643 in 2000. In 2013 lees ik een getal van 25.074, waarvan 1.942 igo’s en 23.132 ngo’s.61 In februari 2016 heeft de United Nations Department of Economic and Social Affairs 38.249 geacrediteerde cso’s in zijn bestand staan.62 Nog meer lijstjes. De United Nations Office on Drugs and Crime: 3.207 ngo’s.63 United Nations Economic and Social Council: 4.160 ngo’s.64 India kent een hoge dichtheid van ngo’s, namelijk 1 per 600 inwoners. Om de absurditeit in kaart te brengen: India heeft 1 politieagent voor 943 inwoners.65 Dit is slechts een selectie van aantallen die je overal op het internet kunt vinden. In het zuiden hebben veel ngo’s er bovendien een handje van om zich voor te stellen als een coalitie of parapluorganisatie zoals Girls Not Brides: ‘Girls Not Brides is a global partnership of more than 400 civil society organisations from over 60 countries across Africa, Asia, the Middle East, Europe and the Americas, united by a commitment to end child marriage’. Vervolgens staat de website vol met zinloze opsommingen die om aandacht schreeuwen: 60 leden uit 29 landen, 30 overheden en 200 maatschappelijke organisaties, 40 overheden en 100 verbintenissen, 150 leden, 40.000 tweets, Facebookvolgers 60.000, Facebookbereik 130.000. Dergelijk organisaties ‘lenen’ vaak statistiek van multilaterale organisaties om de schijn van hun eigen status te upgraden. In hun Annual Report 2014 (slechts 17 pagina’s) staat bijvoorbeeld op pagina 6: ‘Each year, 15 million girls are married before the age of 18. That is 28 girls every minute’. De organisatie schrijft mij dat ze de betreffende

61 UIA, Historical overview of number of international organizations by type 1909-2013 62 United Nations Department of Economic and Social Affairs, Civiel Society Database, http://esango.un.org 63 United Nations Office on Drugs and Crime, list all NGOs, https://www.unodc.org/ngo/list.jsp 64 United Nations Economic and Social Council, List of non-governmental organizations in consultative status with the Economic and Social Council as of 1 September 2014 65 Dhananjay Mahapatra, India witnessing NGO boom, there is 1 for every 600 people, The Times Of India, 23 februari 2014

80

statistiek van UNICEF global databases 2014 hebben geciteerd. Het is tevens te vinden in Ending child marriage: Progress and prospects van UNICEF.

Ik heb bij een andere ngo de zogenaamde coalitie getest door aselect 10 uit 400 ngo’s te bezoeken. De naam van de ‘moeder’-ngo laat ik anoniem. 5 van hen zien zichzelf niet als onderdeel van een vorm van samenwerking, 2 van hen blijken slechts op papier te bestaan en 3 geven schoorvoetend toe dat er enige vorm van samenwerking ooit is geweest (lees: tijdens een conferentie hebben ze elkaar in een debat gesteund). Op het kantoor confronteer ik de voorzitter met mijn bevindingen maar na een uitbrander duurt het 24 uur dat ik door 7 organisaties gebeld wordt met de mededeling dat ze mijn vragen verkeerd hebben begrepen en dat ze wel degelijk onderdeel van een coalitie vormen. Ik wend mij wederom tot de voorzitter en ik vraag lijsten met namen en adressen van de track record van zijn ngo. Er volgt weer een uitbrander. Op de website van deze ngo wordt de International Labour Organisation (ILO) in 2011 83 keer genoemd waarbij allerlei quotes en statistiek worden ‘geleend’. Hierdoor krijg je een beeld van een intensieve samenwerking. Op 30 juni 2011 heb ik telefonisch contact met de ILO. Na grondig onderzoek verklaren ze: ‘There is no relation with this NGO. We have done research back to 2001 and we could only find a donation of about US$ 1.000’. De bewering dat de ngo een coalitie van 400 NGO’s betreft is breeduit door westerse nationale instanties en zelfs UN-organen geëxploiteerd: in folders, in e-mails, in persberichten, in kranten, in huis-aan-huisbladen, op TV- en radio-uitzendingen, op websites en in officiële evaluatierapporten. Concluderend kan ik stellen dat er sprake is van vervuiling van het landschap en een eenheid of enige vorm van eenduidigheid is volledig zoek. Er is een mondiale wolk aan rivaliserende ngo’s die ieder om aandacht gilt. Resumerend

� westerse internationale hulporganisaties zijn onvoldoende in staat om vragen over output, van westerse burgers uit welk land dan ook, te voorzien met bewijslast

81

Imaginair: de westerse motieven voor ontwikkelingshulp zijn onberispelijk

‘I am convinced that the majority of people would be generous from selfish motives, if they had the opportunity.’ Charles Dudley Warner (1829 – 1900), My Summer in a Garden, p. 82

In mijn loopbaan ben ik vijf, min of meer verborgen, elementen van ruis tegengekomen die ten grondslag liggen aan de scheefgroei van ontwikkelingssamenwerking: � eerste element artificiële verstandhoudingen in het westen

veroorzaakt door afhankelijkheidsrelatie; � tweede element de oorsprong van het doel is uit zicht; � derde element artificiële verstandhoudingen in het zuiden

veroorzaakt door afhankelijkheidsrelatie; � vierde element westerse schuldcultuur; � vijfde element onbetrouwbaarheid van waarheidsvinding. Als zesde element zou ik politieke agenda kunnen toevoegen voor de scheefgroei maar deze wordt al jarenlang erkend en is alles behalve verborgen. Ik noem aan aantal voorbeelden.

Neem het Britse hulpbeleid. Deze is nimmer helemaal altruïstisch geweest door een focus op het bevorderen van groei in koloniën, deels om de industrie thuis te stimuleren. Magaret Thatcher spoorde ontvangende landen aan om bussen van Leyland en helikopters van Westland te kopen. Het idee om steunbeleid volledig af te schermen van binnenlandse politiek vinden de Britten onverstandig vanwege de publieke opinie tegen hoge uitgaven voor buitenlandse hulp. In 2001 betreft de Chinese ontwikkelingshulp US$ 1,7 miljard en tegen 2011 is dit meer dan vertienvoudigd tot US$ 189,3 miljard.66 De hulp vanuit OECD is gebaseerd op subsidies en de Chinese hulp is gebaseerd op zachte leningen waarbij de geldgever

66 Charles Wolf Jr., Distinguished Chair in International Economics at the RAND Corporation

82

en de geldontvanger voordeel bij hebben. Vandaar dat deze projecten ondergebracht zijn bij het Minister of Commerce in plaats van buitenlandse zaken. 80% komt ten goede voor de ontwikkeling van exploitatie van hulpbronnen. De ontwikkeling van infrastructuur staat op de tweede plaats van aandacht. Om de internationale publieke opinie te masseren worden naast de commerciële projecten de accenten tevens verlegd naar sociale projecten. China is zich bewust dat je niet zomaar een land kunt exploiteren maar dat je dit politiek correct moet doen. De marginale rol van sociale projecten worden dan ook breeduit benut in de Chinese propaganda. ‘Africa is Chinese enterprises’ second largest contracted projects market overseas. In January-November 2014, China made a total contract value of US$70.8 billion in Africa, with a turnover of US$46 billion, going up 33% and 26% respectively’, aldus de Chinese overheid.67 In 2016 richt China de tegenhanger van de Wereldbank op, de Asian Infrastructure Investment Bank waarbij het accent komt te liggen op financiering van infrastructuur. Een ‘troy ounce’ aan goud (circa 31 gram) schommelt rond de €1.000,–. In de 18e en 19e eeuw was een sterke munt gekoppeld aan de goudvoorraad van een land. De waarde van een lokale munt werd vastgesteld tegen een vaste wisselkoers voor goud, de zogeheten ‘gold standard’. Rond de Eerste Wereldoorlog werd de gold standard opgeheven en niet veel later braken beursen alle diepterecords. Na de Tweede Wereldoorlog werd de dollar gekoppeld aan olie, maar begin jaren ’70 ruilden veel landen hun dollarvoorraden in voor goud omdat Amerika veel geld bij drukte. De Amerikaanse goudvoorraad nam daardoor sterk af en zo stortte het systeem in 1973 uiteindelijk ineen; landen koppelden hun munt los van de dollar. Goud heeft al eeuwen lang een belangrijke functie en waarde voor een sterke valuta. Wereldwijd betreffen de goudreserves in 2015 31.977,6 ton. De Euroregio bezit 10.784,1 ton. USA heeft de meeste goudreserves met 8.133,5 ton, gevolgd door Duitsland met 3.384,2 ton en IMF met 2.814 ton. Nederland staat met 612,5 ton op de tiende plaats.68 Welke conclusies kan ik trekken indien ik de landen met goudproductie rubriceer? Ik heb twee documenten ter hand genomen. De eerste betreft de indeling van landen door OECD in Least Developed Countries, Lower Middle

67 Ministry of Commerce People’s Republic of China 68 World Official Gold Holdings 2015

83

Income Countries en Upper Middle Income Countries.69 Het tweede document is een overzicht van 26 goudproducerende landen.70 Deze twee combinerend heb ik de goudproductie ondergebracht in ontwikkelingslanden, midden-inkomenslanden en westerse landen. Argentinië, Brazilië, China, Rusland, Turkije, Chili, Mexico, Peru en Suriname behoren tot de groep van goudproducerende landen van de midden-inkomenslanden. In 2013 hebben ontwikkelingslanden 446,9 ton aan goud verkocht (19%), de midden-inkomenslanden 1.203,1 ton (52%) en westerse landen 649 ton (28%). Indien ik volgens dezelfde landenindeling de goudvoorraad van World Official Gold Holdings 2015 rubriceer dan kom ik uit op het volgende: ontwikkelingslanden 1.350,6 ton (4,4%), de midden-inkomenslanden 4.741,3 ton (15,5%) en westerse landen vertegenwoordigd door Amerika, Canada en Europa 24.542,9 ton (80,1%). Een aantal landen zijn in DAC-list niet gedefinieerd, te weten Taiwan, Saudi Arabië, Singapore, Kuwait, Qatar, Letland, Lithouwen, United Arab Emirates, Bahrain en Brunei. De conclusies is bikkelhard: het Westen importeert goud in duizenden kilo’s voor eigen opslag. Als contrast: in 2013 wonen in Amerika, Canada en Europa tezamen evenveel mensen als in Afrika, namelijk 1,1 miljard mensen.71 Tegen de 24.54,9 ton die het westen heeft opgeslagen, heeft Afrika slechts 607,5 ton in bewaring. Het lijkt erop dat ontwikkelingslanden worden leeggeplunderd. Ik verwacht soortgelijke cijfers voor andere edelmetalen en edelstenen, waaronder diamant. Landen als Amerika, Rusland, Spanje, Australië, Scandinavische landen maar ook Nederland hebben ieder zo zijn eigen politieke agenda. Mensenrechten, wapenindustrie, bedrijfsleven, grondstoffen waaronder olie, religie, militair, democratie, sterke staat: selecteer uw keuzes. De wapenindustrie vind ik sowieso een boek an sich waard. Zolang oorlog de moeder is van armoede, kun je je afvragen in hoeverre het belang van de westerse en Russische wapens, waar groeperingen in Afrika en in het Midden-Oosten mee vechten, een stakeholder is om dit in tact te houden. Dan kun je aan de onderkant wel ontwikkelingshulp blijven geven, maar dan doen we aan de bovenkant iets verkeerd. Je kunt zelf redeneren dat er een relatie is tussen ontwikkelingshulp en de 69 DAC List of ODA Recipients, Effective for reporting on 2014, 2015 and 2016 flows 70 World Gold Council, Responsible Gold Mining and Value Distribution 2013 Consolidated Survey Data 71 Population Reference Bureau, World Population Data Sheet 2013

84

wapenindustrie. Geen export van westerse wapens, geen grootschalige oorlog. Geen grootschalige oorlog, geen extreme armoede. Geen extreme armoede, geen noodzakelijke ontwikkelingshulp. Ondanks het populaire geloof dat hulp in de eerste plaats gemotiveerd wordt door het helpen van hulpbehoevenden, is er substantieel bewijs dat het gaat om politieke, strategische belangen van de donorlanden zelf. Om tot deze conclusie te komen analyseerde Peter Boone 9 studies gericht op bilaterale hulp. Hij hanteert dummies als ´friends of US´ en ´friends of OPEC´. Het meest opvallende voorbeeld is de verkoop van stemmen binnen de UN. De kleine arme landen verkopen hun stem aan grote rijke landen. Dit zou leiden tot een negatieve correlatie tussen hulp en armoede. In zijn studie is in elk geval de impact van hulp te verwaarlozen. Alhoewel de consumptie in arme landen stijgt, is er geen bewijs dat armen hiervan profiteren. Er is tevens geen duidelijke correlatie waar te nemen tussen hulp enerzijds en de afname van kindersterfte, de toename van basisonderwijs en de levensverwachting anderzijds.72 Als zevende element zou ik het cultuureconomisch verschil tussen het kortetermijndenken in het zuiden en het langetermijndenken in het westen kunnen toevoegen. Net als het zesde motief wordt deze ook al jarenlang erkend.

Frits Bolkestein publiceert in de Volkskrant een interessante passage73: ‘De juiste vraag is niet: waarom zijn arme landen arm? De juiste vraag is: waarom zijn rijke landen rijk? Want in het begin waren we allemaal arm. Wie een verklaring zoekt voor de bloei van het westen, moet teruggaan naar de renaissance of zelfs naar de klassieke oudheid. Kolonialisme heeft niets te maken met die bloei.’

Het reële bbp (bruto binnenlands product)74 van Japan viel tussen 1944 en 1945 terug van 205.214 naar 102.607 (-50%).75 Duitsland volgt dezelfde trend. Tussen 1945 en 1946 viel het reële bbp terug van 302.457 naar 143.381 (-53%). De twee halveringen 72 Peter Boone, Politics and the effectiveness of foreign aid, European Economic Review 40 (1996), p. 306-324 73 24 december 2009 74 bbp betreft de totale geldwaarde van alle in een land geproduceerde finale goederen en diensten gedurende een bepaalde periode; Reëel bbp is het (nominaal) bbp gecorrigeerd voor de inflatie 75 reële bbp in miljoenen 1990 international Geary-Khamis dollars. Bron: Maddison Project

85

van het reële bbp in Duitsland en Japan zijn ongekend, uniek in de historie en in principe onoverbrugbaar. Tussen 1945 en 1946 maakt het reële bbp van Nederland een groei door van 41%, namelijk van 24.880 naar 41.999. In 1950 heeft Japan zich enigszins hersteld naar een reëel bbp van 160.966, Duitsland is teruggeklommen naar 265.254, terwijl Nederland de trend door heeft kunnen zetten naar 60.642. De eerste cijfers van geheel Afrika zijn van 1950, te weten 203.131. Dit cijfer is hoger dan Japan en enigszins equivalent aan Duitsland. Daarna gaat het mis want in 2008 zijn de kaarten behoorlijk geschud. Onderstaande overzicht zijn van de genoemde jaren, inclusief het aantal inwoners van de genoemde landen en continent.

1944 1945 1946 1950 2008 Populatie Duitsland 425.041 302.457 143.381 265.354 1.713.405 82 Japan 205.214 102.607 111.492 160.966 2.904.141 128 Nederland 24.306 24.880 41.999 60.642 411.055 16 Afrika 202.646 1.734.918 967 bbp in miljoenen international Geary-Khamis dollars / populatie 2008 in miljoenen

76

Indien ik het reële bbp deel door het exacte aantal inwoners dan toont de uitkomst de bbp per capita. In 2008 komt Duitsland uit op 20.801, Japan op 22.816, Nederland uit op 24.695 en het gehele Afrikaanse continent op 1.780. Het Afrikaanse bbp per capita in 1950 betreft 889 terwijl in de compleet vernietigende landen als Duitsland en Japan dit getal in 1946 al op respectievelijk 2.217 en 1.444 staan77. De Afrikaanse groeicurve van 889 - 1.780 in 58 jaar is bizar laag. Het reële bbp toont aan dat Bolkestein gelijk heeft, maar het bbp per capita integendeel. Het lijk mij onweerlegbaar dat de renaissance en de klassieke oudheid het westen een positieve impuls heeft gegeven en dat Afrika daar nog op wacht. Het lijkt mij tevens onweerlegbaar dat de periode van voor het koloniale tijdperk, een min of meer middeleeuwse stammenculturen met vloeibare landgrenzen, driftig is verstoor door een willekeur aan indeling door kolonisten, onder andere door honderden kilometers aan kaarsrechte landgrenzen. Bolkestein heeft wel gelijk dat een

76 populatie: OECD.stat 77 bbp per capita:1990 international Geary-Khamis dollars. Bron: Maddison Project

86

koloniaal verleden niet debet is aan de economische situatie in Afrika omdat Duitsland nagenoeg geen koloniaal verleden heeft. Datzelfde geldt voor Scandinavische landen en Zwitserland, terwijl imperialistische landen als Portugal en Spanje het economisch juist niet hebben kunnen waarmaken.

Toch maken westerse landen blijkbaar andere keuzes dan in Afrika waarbij zelfs compleet vernietigende landen een jaar na de WOII hoger scoren op het bbp. Laat ik de situatie van Duitsland eens uitvergroten. 153 Duitse steden werden vanuit de lucht gebombardeerd, soms met 1000 tot 1500 bommenwerpers tegelijk. De westerse geallieerden hebben in totaal 1.440.000 vluchten ondernomen waarmee 2.700.000 ton aan bommen zijn afgegooid. De USAAF en de RAF hebben Berlijn 45 gebombardeerd, 26 keer Duisberg-Dusseldorf, 24 keer Hamburg, 22 keer Essen, 20 keer Keulen, 13 keer Stutgard, 12 keer München, 11 keer Dortmund, 10 keer Frankfurt, 10 keer Bremen, 8 keer Hanover, 8 keer Wilhelmshaven, 8 keer Nurenberg, 7 keer Mannheim. 63 andere Duitse steden zijn eveneens 1 tot 5 keer gebombardeerd.78 Deze optelling staat nog los van de Sovjetbombardementen. Dit is heel wat anders dan 1 keer Rotterdam of Nijmegen. Berlijn ter illustratie. Britse en Amerikaanse bommenwerpers voerden 363 luchtaanvallen uit op Berlijn waaronder 35 grootschalige aanvallen. Bij de slag van Berlijn gebruikte het Sovjetleger meer dan 6000 tanks, meer dan 7000 vliegtuigen en meer dan 40.000 artilleriestuks. Tussen 1 februari-21 april 1945 alleen al zijn 100.000 ton aan explosieven en fosfor op Berlijn gevallen.79 In Duitsland zijn op deze manier steden en industrieën volledig weggevaagd. Het land mist een gehele generatie aan mannen. WOI treft het land zwaar met 2 miljoen omgekomen militairen en 1 miljoen omgekomen burgers. Duitse artsen hebben 19 miljoen gevallen behandeld.80 WOII resulteert in 5,5 miljoen voornamelijk Duitse mannelijke militaire doden en vermisten. Inclusief Duitse burgers ligt dit getal na WOII tussen de 6,6 en 8,8 miljoen doden, 11% van het inwonersaantal.81 Stunde Null is de term voor een gehalveerd Duitsland dat helemaal opnieuw moet beginnen en mede omdat het land nog steeds over

78

Edward M. Sion, Through Blue Skies to Hell: America's 'bloody 100th' in the Air War Over Germany, hoofdstuk 20 79 Rundfunk Berlin-Brandenburg, Kriegsschäden in Berlin - Zerstörung in Zahlen 80 Whalen, Bitter Wounds, p. 41-53 81 The National WWII Museum, New Orleans

87

een hoog opgeleide beroepsbevolking beschikt en de democratische infrastructuur van voor 1933 snel kan optuigen, richt het land zich op. Vanaf 1990 heeft Duitsland ook met de transitieproblematiek te maken na de hereniging van West- en Oost-Duitsland. Via het zogeheten Solidarpakt I betalen West-Duitse deelstaten €95 miljard aan Oost-Duitsland en Berlijn en via het Solidarpakt II tussen 2005 en 2019 nog eens €156 miljard. Duitsland is momenteel het vijfde rijkste land ter wereld.82

Een tegenstelling is de uitlating van Jeffrey D. Sachs die beweert dat Afrika jaarlijks US$ 30 miljard per jaar aan ontwikkelingshulp nodig heeft om uit armoede te ontsnappen. Maar indien wij deze hulp daadwerkelijk zouden gaan geven dan zou dit volgens Sachs, wanneer het verleden het kompas zou zijn, recht in de afvoer belanden. Het onderwijsniveau in Afrika is zo laag dat zelfs ontwikkelingsprogramma’s die elders wel succesvol zijn, gedoemd zijn om te mislukken. Afrika is corrupt en bezaaid met autoritarisme. Het ontbreekt aan moderne waarden en instellingen voor een vrije markteconomie dat nodig is om succes te behalen.83 Indien je na 60 jaar nog steeds het creëren van waterputten in Afrika op de ontwikkelingsagenda hebt staan, dan heb je als continent duidelijk hele andere keuzes gemaakt dan Duitsland. Sterker nog, dan heb je als continent in mijn ogen verkeerde keuze gemaakt. Dit, terwijl de voorsprong van rijkdom aan grondstoffen in 1945 mijlenver voorop lagen in vergelijking met Duitsland. William Easterly: Indien Zambia al hun ontwikkelingshulp die zij sinds 1960 hebben ontvangen in economische groei hadden gestoken dan zou het GNP begin jaren ’90 US$ 20.000 zijn in plaats van US$ 500, een niveau lager dan van voor 1960.84 In Zambia sterft 1 op de 13 kinderen voor hun vijfde levensjaar door gebrek aan schoon drinkwater. Een hulporganisatie als Golfe Fore Africa heeft 81 waterputten gefinancierd terwijl 36 in de planning staan.85 Dit is de praktijk na het maken van verkeerde keuzes.

Interessant vind ik de theorie van organisatiepsycholoog Geert Hofstede die cultuur beschrijft aan de hand van zes

82 lijst bbp 2013, IMF 83 Jeffrey D. Sachs, The end of poverty: economic possibilities for our time, p. 309 84 William Easterly, Can Foreign Aid Buy Growth?, Journal of Economic Perspectives—Volume 17, Number 3—Summer 2003, p. 33 85 Christian Clark, Of Character: Former OU golfer on course to provide water to Africans, Newsok, 24 januari 2016

88

dimensies.86 Vergeleken met Europese landen scoort Afrika significant lager op dimensie lange- of kortetermijnoriëntatie. Westerse culturen zitten vol met piketpaaltjes: eerst je basisschool, dan je voortgezet onderwijs gevolgd door beroepseducatie, dan pas trouwen, als je zoveel jaar ergens werkt dan heb je recht op pensioen x en misschien heb je nog periodiek 40 jaar lang gespaard en kun je je afbetaalde woning met overwaarde verzilveren. Kenmerkend voor een cultuur met een korte termijngedachte zoals in Afrika is de focus op het behalen van snelle resultaten, een groot respect voor de traditie, absolute waarden over goed en kwaad, bescherming van eer en de drang voor besteding in plaats van investering. Men beroept zich op het collectieve bewustzijn, minder op individualistische routes. In het cultuurgoed van Afrika zit te weinig beleid die een levensweg tientallen jaren vooruit plant.

De kortetermijnoriëntatie krijgt bijval op meerdere fronten. Volgens Overseas Development Institute, de Britse onafhankelijk denktank voor internationale ontwikkeling en humanitaire kwesties, wordt armoedereductie in Afrika belemmerd door politieke logica die te omschrijven is als een elite die kortetermijndoelen nastreven zoals machtverlenging en het uitmelken van de staat. In dergelijk landen tiert de informele sector welig waarbij overheidsfunctionarissen klandizie zoeken voor de distributie van bescherming en overheidsmiddelen. Dit leidt tot een politieke cultuur die gepositioneerd is rondom personen in plaats van rondom een problemen.87

Ontwikkelingseconoom en auteur Momahed Riad El-Ghonemy: ‘In sum, it appears that the problem of policy-makers in many developing countries tends to lie, at least in the short term, in the absence of one or more of the three "Cs"; commitment, courage and conviction’.88 Wat nog volgt zijn de vijf, in mijn ogen verborgen, elementen die ten grondslag liggen aan de scheve verhoudingen binnen ontwikkelingssamenwerking.

86 onder de werknemers in 64 landen heeft Geert Hofstede een crossculturele studie verricht naar hun waarden en beschreven in zijn boek, Allemaal Andersdenkenden 87 ODI, Poverty and poverty reduction in sub-Saharan Africa: An overview of the issues, p. 7 88 M. Riad El-Ghonemy, The Political Economy of Rural Poverty: The Case for Land Reform, p. 58

89

� Het eerste element. In Noord-India heb ik op menig kantoor van UN-organisaties

gesproken met hoogwaardige officials: Unicef, FAO, Unesco, UNFPA, UNDP. Telkens kom ik uit bij een chique Engelse dame met een parelketting, een Zwitserse gladgeschoren man in kostuum die smijt met zijn dossierkennis in cijfers en bedragen, een ernstig kijkende Tanzaniaan die kennis oplepelt over de lokale bevolking waarover hij daags tevoren heeft gelezen in de lokale krant of een lokale communistische grijsaard die oeverloos theoretiseert over internationale politieke standpunten waarbij Amerika altijd aan het kortste eind trekt. Ze spreken over hun darlingprojecten die eindelijk iets zouden gaan veranderen inzake output, effectiviteit en daadwerkelijk hulp. Op elk kantoor loop ik een reclamefolder binnen. Een reclamefolder van de organisatie en een reclamefolder om zijn of haar eigen legitimiteit in functie te benadrukken. De ontwikkelingswerkers die ik heb de afgelopen 25 jaar heb gesproken herkennen dit format van UN-medewerkers op alle continenten en eigenlijk kun je het samenvatten dat je wereldwijd naar een toneelstuk aan het kijken bent. Alleen de clown achter het bureau heeft een ander gezicht gekregen. De ambtenaren zitten daar om te zitten en ze zijn in mijn beleving een onnodige aanvulling om subsidies uit te smeren over een bevolkingsgroep.

Een voorbeeld. Mijn bevindingen van de verdwenen tsunamigelden van de EU heb ik voorgelegd aan een medewerker van de European External Action Service (EEAS). De EEAS is formeel opgericht in 1991 en in 2009 in werking getreden om de verschillende activiteiten die de EU mondiaal uitvoert op het gebied van diplomatie, handel en ontwikkelingshulp zo consistent en effectief mogelijk te laten verlopen. De medewerker weet al jaren dat er onnodig veel ambtenaren zijn die eigenlijk niks toevoegen. Op mijn vraag ‘wat ga je hier aan doen?’ hoor ik louter drogredenen. Met drie huizen op drie continenten is dergelijke kritiek een luxe die hij zich niet kan permitteren en hij adviseert mij vooral door te gaan met mijn onderzoek en publicaties. Lekker makkelijk.

Zoals we in het verhaal van Wiebe Bijker hebben gezien worden mensen door een afhankelijkheidsrelatie artificieel en wordt in het zuiden krachtig samengewerkt om imaginaire output te creëren die het systeemdenken van westerse organisaties voedt. Sterker nog, westerse organisatie rennen massaal en vrijwillig naar

90

deze kunstmatige wereld gevuld met self-fulfilling prophecy met als motor hun drang tot lijfbehoud binnen de sector. De werknemer van de EEAS heeft ooit zijn studie met zijn hart gekozen. Trouw zal hij gekozen hebben voor ‘loyaal aan de doelgroep’ maar hij staat symbool voor de weeffout in de logica omtrent ontwikkelingssamenwerking. Door zijn verschuiving naar lijfbehoud mist hij de wetenschappelijke neutraliteit dat nodig is voor ontwikkelingsdenken. De onorthodoxe propositie in mijn optiek is dat ontwikkelingssamenwerking keihard over output, outcome, bereik gaat. En niks anders. De sector is niet gediend met mensen zoals de werknemer van EEAS. In mijn ogen wordt de gehele sector in het zuiden en in het westen in stand gehouden door mensen die loyaal zijn aan hun werk, die elkaar tevens bewieroken met symbolen zoals mensenrechtenprijzen waaronder de Nobelprijs voor de Vrede. De medewerker van EEAS mag ten tijde van de tsunamihulp van de EU een salaris ontvangen van rond de €95.000 (hij was niet heel precies), zonder extra’s. Momenteel is hij binnen de EU van baan geswitcht en zijn salaris is geüpgrade naar circa €120.000 (bij benadering afgerond), zonder extra’s.

Dit beeld wordt bevestigd door Emily Troutman die onderzoek heeft gedaan naar de noodhulp ten aanzien van de aardbeving in Nepal in 2015. Meer dan 78 organisaties deden 183 projectvoorstellen voor een bedrag van US$ 422 miljoen. Dit geld is naar 175 internationale ngo’s gegaan (99,2%) en een bedrag van US$ 3,5 miljoen is rechtstreeks naar 8 lokale Nepalese ngo’s (0,8%) gegaan. De internationale ngo’s claimen samen te werken met in het totaal 83 lokale ngo’s die tezamen 1.560 jaar aan ervaring hebben in het werken in hun eigen land. Ze zijn nu gedoemd om als onderaannemer voor internationale ngo’s te werken. Troutman bekritiseerd de route van geld via overheid, westerse ngo’s, nationale tussen-ngo’s, lokale ngo. Dit drijft de kosten enorm op en dat is onnodig. Troutman analyseert dat dit kan oplopen tot 50% van de totale ontwikkelingshulp. Als voorbeeld noemt zij ngo ADRA. De opgevoerde kosten van tijdelijke leercentra, hetgeen niets meer dan tenten zijn, betreffen US$ 76.174. In de begroting staan 26 tenten geraamd voor US$ 2.929 per stuk. Voor dit bedrag kun je ook permanente klaslokalen bouwen, maar de keuze is klaarblijk op

91

tenten peperdure gevallen.89 Niet echt effectief en ik stel vast dat baantjes in het zuiden er onder andere zijn om de baantjes zelf.

Terug naar de EEAS-medewerker. Van de circa 47.000 EU-ambtenaren verdienen ruim 10.000 meer dan de Britse premier Cameron die een jaarsalaris van £ 142,000 mag ontvangen. Het middenkader verdient bij de EU bruto minder dan Cameron maar zij houden netto meer over door een inkomstenbelasting van 13,4%. Van het gemiddelde salaris van £ 112,090 mogen ze netto £ 83,357 mee naar huis nemen. Dit is exclusief kindtoeslag van £ 7.000 per kind per jaar. Tenslotte kan een ambtenaar, indien hij in Brussel of Luxemburg woont, rekenen 16% compensatiebonus en een huishoudtoeslag. Deze twee extra’s kunnen oplopen tot een bedrag van £ 1.300 per maand.90 Nu begrijp ik waarom de EEAS-medewerker één van zijn drie woningen in Brussel heeft.

Een klein zijstapje. Bij UN-organisaties zijn de salarissen vergelijkbaar. Het middenkader verdient in US$ tussen de 67,000 - 106,000 en het hoge management tussen de US$ 95,000 - 123,000.91 Salarissen, toelagen en vergoedingen worden door de UN veelal vrijgesteld van inkomstenbelasting en het basissalaris wordt aangevuld met een postaanpassingen die varieert afhankelijk van de kosten van levensonderhoud in de standplaats en de wisselkoers van de Amerikaanse dollar. Andere voordelen omvatten ook huursubsidie, studiefinanciering, reis- en verzendkosten, opdrachtsubsidie, ziektekostenverzekering en pensioen.

Ik kan u beloven: er is wel degelijk een afhankelijkheidsrelatie tussen westerse veelverdieners en hun job binnen ontwikkelingssamenwerking. � Het tweede element. In de introductie geef ik Joan in Anand Nagar een stelling waar ze zelf over mag nadenken. Wat is er met deze werknemer van EEAS gebeurd dat hij is wie hij is, dat hij denkt hoe hij denkt? Zo zal hij nooit aan zijn studie zijn begonnen. Ergens onderweg moet hij zijn grens ‘loyaal aan de doelgroep’ verlegd hebben naar ‘loyaal aan

89 Emily Troutman, What Happened to the Aid? Nepal Earthquake Response Echoes Haïti, 19 juni 2015 90 Bruno Waterfield, 10,000 European Union officials better paid than David Cameron, The Telegraph, 21 mei 2014 91 International Civil Service Commission, United Nations Common System of Salaries, Allowance and Benefits, januari 2009

92

het werk’ waardoor hij zijn zicht op ‘loyaal aan output’ totaal kwijt is geraakt.

De stelling komt overeen met een passage van Wouter Hart: ‘het is niet meer jouw inzicht dat bepaalt wat er gebeurt – jij bent slechts een uitvoerder van de intelligente oplossing die in regels vastgelegd is’.92 Hart schrijft dat mensen de bedoeling van hun keuzes verliezen door het systeemdenken te prevaleren. In onze hersenen, zo stelt hij, zijn allerlei verbindingen tussen de verschillende hersendelen. Indien de informatie van het systeemdenken een positief effect heeft, gebruiken mensen deze verbinding de volgende keer weer. Dit is tevens een bekende redenering bij de ontwikkeling van het zogenaamde puberbrein. De verbindingen die niet gebruikt worden of niet meer nodig zijn worden dunner. Als kenmerkend voorbeeld gebruikt Hart in de inleiding een wedstrijd schaatsen op de 1000 meter. De scheidsrechter verklaart met de finishfoto in zijn hand dat de schaatser die het laatst over de streep komt heeft gewonnen. Hij verzint allerlei argumenten om de werkelijkheid op de foto te ontkennen. Hart: ‘Welke logica heeft daar aan de vergadertafel de werkelijkheid van de foto kunnen overrulen?’

Een dergelijk vraag heb ik mij bij ambtenaren binnen ontwikkelingssamenwerking ontelbaar keren gesteld. De volgende keer als ik weer aan tafel zit bij Unicef, FAO, Unesco, UNFPA of UNDP en een Engels dame met een parelketting, een Zwitserse gladgeschoren man in kostuum, een ernstig kijkende Indiër of een lokale communist spreekt over zijn of haar darlingprojecten zal ik denken aan de scheidsrechter die zich eerst over de finishfoto van twee schaatsers buigt om vervolgens te spreken…terwijl ik zit te luisteren.

Dit zijn niet de enige voorbeelden van vastgeroest systeemdenken. Er zijn klokkenluiderregelingen in contracten en CAO’s opgenomen maar deze hebben als doel om de publiciteit te ondervangen terwijl de traditionele klokkenluiders veel meer impact hebben. Indien een westerse ngo een relatie heeft met een ngo in het zuiden dan kunnen de medewerkers van lokale ngo zich beroepen op klokkenluiderregelingen. Echter, in de praktijk hebben ze totaal geen mogelijk om hier gebruik van te maken omdat de angst dat een sociaalfinanciële opvangnet gepaard gaat met

92 Wouter Hart, Verdraaide organisaties: terug naar de bedoeling, p. 59

93

serieuze (doods)bedreigingen van henzelf en de familie. De regeling heeft er alleen maar voor gezorgd dat lokale mensen, die zo ontzettend afhankelijk zijn van een baan, onder nog meer pressie werken. Ik heb een keer iemand van Oxfam Novib gesproken die zei dat alle hulp effectief was omdat nog nooit iemand aanspraak heeft gemaakt op de klokkenluiderregeling. Dan doorzie je het niet.

Nog een voorbeeld van vastgeroest systeemdenken. Na de val van de Egyptische president Hosni Mubarak in 2011 huurt USAID 16 niet-geregistreerde ngo’s, waaronder Ray LaHood, de zoon van de toenmalige US Transportation Secretary, om pro-democratische programma's in Egypte op te zetten. In januari 2016 wordt publiekelijk gemaakt dat USAID weer een flater slaat met een investering van US$ 488 miljoen in de Afghaanse mijnindustrie die bijna niets oplevert. Ik blijf bij USAID. De New York Times uit in september 2015 kritiek op de organisatie vanwege US$ 7,5 miljard aan investeringen in Pakistan zonder significante impact, dankzij incapabele Amerikaanse ngo’s, met name op het gebied van bureaucratische inefficiëntie, en corrupte lokale ngo’s. In Pakistan wordt ontwikkelingshulp met argwaan ontvangen omdat civiele diensten de Pakistaanse militaire diensten beïnvloeden. Maar ook Department for International Development (DFID) staat in de belangstelling van de media. Na de vulkaanuitbarsting op het eiland Montserrat in 1995 is £ 400 miljoen aan subsidies verstrekt maar er is sprake van een wijdverspreid misbruik van middelen met mogelijke fraude, omkoping, smeergeld, nepotisme, politieke inmenging en belangenconflicten.

Indien ik kijk naar de meest corrupte landen ter wereld volgens Transparency International 2015 en deze toets aan net official development assistance (ODA), dan hebben de 16 meest corrupte landen93 tussen 1960 en 2013 zo’n US$ 266 miljard94 ontvangen.

In alle gevallen heeft het systeemdenken de betrokkenen verblind en schade gebracht aan de oorsprong van het doel van ontwikkelingssamenwerking. 93 (land - corruptiescore schaal 1 op 100 - ontvangen US$ in miljarden 1960-2013) Uzbekistan-19-3,4 : Eritrea-18-3,7 : Syria-18-26,6 : Turkmenistan-17-0,7 : Yemen-18-16,3 : Haïti-17-17 : Guinea-Bissau-17-3,5 : Venezuela-17-1,6 : Iraq-16-70 : Libya-16-1,6 : Angola-15-9,5 : South Sudan-15-4,1 : Sudan-12-33,4 : Afghanistan-11-56 : Korea (North)-8-2,2 : Somalia-8-16 TOTAAL US$ 266 miljard. Ter vergelijking: Het minst corrupte land is Denemarken met score 91, Nederland heeft een score van 87 en staat op een gedeelde 5e plaats met Noorwegen 94 Data Worldbank

94

� Het derde element. Ontwikkelingssamenwerking is een verhulde naam zolang er

een financiële afhankelijkheidsrelaties bestaat tussen rijke geldgevende actanten en arme geldontvangende actanten. Wat dat betreft zijn leningen zonder enige verwachting van kwijtschelding een beter strategie omdat het gevoel van eigenaarschap vergroot wordt. In 2002 zijn in Cambodja 1.000 lokale en internationale ngo’s geregistreerd bij de Ministry of Interior en in 2011 zijn dit er meer dan 3.000 op een populatie van 14 miljoen mensen. Sophal Ear, een Cambodjaans-Amerikaanse politieke econoom suggereert dat afhankelijkheid van hulp verderfelijke gevolgen heeft voor ontwikkeling van het land omdat de prikkel om duurzaam te ondernemen wegebt. De korte termijnjacht op het binnenslepen van westerse fondsen zorgt voor een nieuwe arbeidsethos. De Pakistaanse economist, auteur en activist Dr. Akmal Hussain publiceert op 19 augustus 2012 in The Express Tribune dat de hulpafhankelijkheid geworteld is in de structuur van de economie. Institutionele kaders leggen beperkingen op zodat alleen de elite de mogelijkheid heeft om te sparen en te investeren. Daarom kan de hulpafhankelijkheid alleen overwonnen worden door de herstructurering van de economie door middel van een institutionele verandering die de middenklasse en de armen in staat stelt om deel te nemen aan het proces van de sparen, investeringen en innovatie.

De Pakistaanse cricketcelebrity Imran Khan bevestigt de hulpafhankelijkheid op 19 oktober 2014 in de Daily Mail. Khan benadrukt dat van alle landen die Britse ontwikkelingshulp hebben gekregen er twee keer zoveel landen vrijheden zijn verloren dan dat er vrijheden zijn bijgekomen zoals politieke en humanitaire mensenrechten.

ActionAid is duidelijk over de afhankelijkheidsverhoudingen. Tijdens het proces van ontwikkelingshulp kan de hulpafhankelijkheid een probleem worden. Dit komt niet, zoals doorgaans worden aangevoerd, omdat hulp de economische ontwikkeling en de mobilisatie van binnenlandse bronnen remt. Echter, het ondergraaft landen om hun eigen ontwikkelingsstrategieën die daadwerkelijk beklijven in kaart te brengen. Hulp ondermijnt de politieke autonomie en de verantwoordelijkheidsplicht van de regering. Indien bepaalde diensten zoals onderwijs, gezondheidszorg en veilig drinkwater voor

95

een groot deel verzorgd wordt door geldgevende en geldontvangende ngo’s dan holt dit de relatie tussen burger en overheid uit. De scheve relatie die hierbij ontstaat is dat burgers van ngo’s dienstverlening verwachten, terwijl de overheid zich ook richt op westerse hulporganisaties en daarmee de relatie met de burger verliest. Bijgevolg zal de nationale regering minder druk ervaren om overheidsbegroting transparant en controleerbaar te maken. Indien hulp daadwerkelijk effectief is, zal het geleidelijk aan zijn eigen bestaansrecht op moeten kunnen heffen.95 Of zoals Samantha Spooner het beschrijft: ‘Today, after more than half a century and a trillion dollars poured in by donors, some African governments are starting to raise more money from citizens and companies than from foreign donors.’96 Een paper van de Inter-Agency Standing Committee, de UN’s Food and Agriculture Organization (FAO) en de World Bank merkt op dat ontwikkelingshulp chronische, lange termijn en terugkerende problemen heeft aangepakt waarbij velen zijn geholpen maar het heeft er ook voor gezorgd dat veel kwetsbare mensen vastraken in hulpafhankelijkheid.97 Indien een balans verstoord is, worden verhoudingen artificieel. De natuurlijke habitat met diens attitude zijn aangepast op een lokspijs. Om het heel cru te stellen: je behoort te allen tijde te twijfelen aan de oprechtheid van de motieven van mensen in het zuiden, al is het maar omdat je met een twijfelende volgens Reneé Descartes een wetenschappelijke onderzoekshouding aanneemt. Zonder enige vorm van bewijslast zijn peer reviews, track records en statistiek over aantallen dientengevolge niets meer dan een zeepbel. Helaas blijken ook werknemers van westerse actanten door eigen belangen artificieel. Wanneer dergelijke schimmen de schimmen in het zuiden moeten controleren dan krijg je een uitkomst die bij voorbaat al als een fantoom beschouwd kan worden. � Het vierde element.

Ik duik ik de historie in. Bij schaamtecultuur hoort eerethiek, een fenomeen dat we kennis uit de islamitische cultuur maar ook uit

95 Actionaid, Real Aid: Ending Aid Dependence, p. 16-18 96 Samantha Spooner, Hurray! (We think) - Aid to Africa is projected to decline, but these 7 African countries can't live without it, Mail & Guardian Africa, 12 oktober 2015 97 Inter-Agency Standing Committee Principals Meeting, Making the Links Work: How the humanitarian and development community can help ensure no one is left behind, 9 december 2014

96

de westerse cultuur. Het handelen is er op gericht om goede eerethiek te bevorderen zoals roem en ontzag en slechte eerethiek te ontwijken zoals vernedering en ongevreesd zijn. Vanaf de Griekse periode is fysieke competitie de manier om eerethiek hoog te houden, inclusief moord en doodslag. De reputatie van de uiterlijke vroomheid is van belang, hoe mensen over je denken en praten. Openlijke zelfreflectie of zelfspot zijn ondenkbaar. Deze culturen verabsoluteren zichzelf, hebben kritiek op anderen en weerstaan daarentegen geen kritiek. Bij voorkeur groeit de ego door het kleineren en vernederen van anderen, zelf van dode lichamen. De Amerikaan Raymond Ibrahim is auteur van het boek ‘Crucified Again: Exposing Islam’s New War on Christians’ (2013) en op zijn website verslaat hij dagelijks over de terreur van IS98. Onder het mom van ‘Convert to Islam, or you will be crucified like Jezus’ worden christenen, waaronder kinderen van tien, levend maar ook dood gekruisigd en dagenlang publiekelijk in de straten getoond. Soms worden dode lichamen geschopt en geslagen. Gedurende de Verlichting groeit het besef dan men met geestelijke verdienstelijkheid meer kan bereiken. De daad om anderen te helpen, terwijl het gemak voor je ligt om ze als een hercules te gronde te richten, wint terrein. Bij deze groeiende schuldcultuur hoort de gewetensethiek.99 Het geweten van deze zorgfactor wordt door de kerk als een hefboom versterkt. De kerk splitst zich al snel af van de Romeinse cultuur, mede omdat Romeinen fysiek en eervol zijn ingesteld. Dit staat haaks op de innerlijke devotie van christenen. Bijgevolg treden Romeinen gewetenloos op tegen, in hun ogen, eerloze christenen. De gewetenethiek laat zich omschrijven als een handeling gericht op de zorg van anderen en wel op zo’n manier dat de zorg, soms dominant, opgelegd kan worden. Boosheid van zorgbehoevende stakeholders geeft een enorm schuldgevoel. Falen wordt gezien als zondigen. Dit wordt gevolgd door berouw, soms in de vorm van publieke schuldbelijdenis. Het maken van een maatschappelijk verdrag (wetten) waarin het denken en handelen voor anderen veilig liggen vastgelegd en worden doorgegeven aan de volgende generaties komen hier uit voort en worden dweepzuchtig nageleefd.

98 http://www.raymondibrahim.com 99 Andreas Kinneging, Geografie van goed en kwaad, 2005, p. 85-99

97

Tijdens de Verlichting vinden vele denkers ruimte om hun ideeën te openbaren waardoor de schuldcultuur, met diens metgezel de gewetensethiek, verankerd wordt. Met de plichtethiek vraagt Immanuel Kant (1724-1804) zich af wat een iemand moet doen om een moreel goed menste zijn. Wij moeten ons steevast de vraag stellen ‘wat moet ik doen?’. Een karakteristieke uitspraak van Kant vat alles samen: ‘Wir sind nicht auf der Welt, um glücklich zu sein, sondern um unsere Pflicht zu erfüllen’. Baruch Spinoza (1632-1677) is de grondlegger van het Nederlandse cultuurgoed ‘het braafste jongetje van de klas’. Overdreven emoties zoals woede, passie, euforie of rouw leiden je weg van je verstand en zodoende zijn het aandoeningen. Je mag best boos zijn, maar het mag je niet leiden want dan ben je niet vrij. Om zo dicht mogelijk bij je verstand te blijven is rede van belang en zul je uiteindelijk een deugdzaam persoon worden. Spinoza: ‘De zucht naar geld, genot en eer is slechts schadelijk voor zover deze zaken ter wille van zichzelf en niet als middel tot iets anders worden nagestreefd. Indien zij echter als middel worden gebruikt, zullen zij geenszins schadelijk zijn, doch integendeel alleszins bevorderlijk aan het doel in dienst waarvan zij worden gesteld’.

Combineer dit met een door Johannes Calvijn (1509-1564) sterk gekleurd protestantisme en de frase ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ verklaart zich. Zijn filosofie is namelijk een stuk gematigder dan het rooms-katholicisme. De geloofsvervolging in de middeleeuwen hebben een sterk trauma achtergelaten in de Nederlandse geschiedenis en andersdenkenden krijgen steeds meer vrijheid. De functie van de wet, de inzet voor barmhartigheid en de bezinning op recht en gerechtigheid vormen het geweten van de Nederlander. Westerse overheden wringen zich in allerlei bochten om hulpbehoevenden in ontwikkelingslanden te beschermen opdat zij zich zo min mogelijk gekwetst voelen. Bestuurders die kritiek spuien worden van twee kanten verketterd, namelijk van de eigen westerse cultuur alsmede vanuit het zuiden. Nederlanders zijn door onze schuldcultuur te ver doorgeschoten in het zorgen voor anderen. Ontwikkelingssamenwerking blijkt een massale vorm van aflaat die onze schuldcultuur afkoopt. Een typerend is een aanhaling van Simon Wiesenthal over de stille Organisatie van voormalige SS-leden tijdens de naoorlogse periode: ‘Deze organisatie ontstond pas

98

in 1946, toen een reeks voormalige nazi-groten al in gevangenissen of tuchthuizen was opgesloten. Op een of andere manier slaagden zij erin contact op te nemen met oude kameraden die nog vrij waren en ‘hulpcomités’ vormden voor gevangenverzorging. Onder de dekmantel van humanitaire hulp brachten deze comités brieven over, legden contacten met oude kameraden en brachten geld bij elkaar. Dat alles gebeurde geheel officieel onder de ogen van de niets vermoedende geallieerden, die meenden dat men ook de nazi’s de zegeningen van een humanitair maatschappelijk bestel niet mocht onthouden’.100 Maar Wiesenthal gaat verder: ‘De hulpcomités kregen vooral veel steun van de katholieke kerk, die zich blijkbaar ineens van haar humanitaire plichten bewust werd. (…) In veel gevallen ging de hulp van de kerk evenwel ver uit boven het humanitaire werk van de hulpcomités en ontaardde in regelrechte hulp aan misdadigers: er werden belangrijke vluchtroutes ontworpen, de zogenaamde ‘kloosterroute’, tussen Oostenrijk en Italië’.101 Is deze hulpdrang incidenteel? W. Michael Kramer van Anti-Corruption Resource Centre publiceert in 2007 via de website van Chr. Michelsen Institute dat geldgevende en geldontvangende ngo’s in Zuid-Azië en Africa klagen over de wijdverbreide, systematische corruptie en de naïviteit van hulporganisaties die niet in staat zijn of niet bereid zijn om het probleem te herkennen. Een Amerikaans adviesbureau die actief is in Latijn-Amerika laat weten dat ze maar één keuze hebben: ‘to pay or protest’. In de ergste gevallen, volgens Kramer zijn er veel praktijkgevallen, worden middels corruptie en fraude de gehele voorraad aan middelen geconsumeerd. Bij een affaire in Oost-Afrika hebben geldgevende en geldontvangende ngo’s 90% van de US$ 100 miljoen verkwanseld.102 Voorts noemt Kramer voorbeelden van onzichtbare vriendjes waaronder: valse of overdreven cv’s van personeel, ranking van laagopgeleid personeel voor een te hoge salarisschaal, vervalste effecten, achteraf aanpassen van jaarrekeningen, onnodige reizen naar het buitenland voor vermeende gesprekken met leveranciers, studiereizen en trainingen, creëren van ghost werknemers, fictieve uitgaven en omlegging van betalingen aan werknemers. Welke motieven liggen ten grondslag

100 Simon Wiesenthal, Geen Wraak Maar Gerechtigheid, p. 68 101 Ibid, p. 69 102 U4BRIEF, May 2007- No. 4

99

voor donoren om aan deze vormen van corruptie mee te werken? Kramer, die over offertevervalsende kartels schrijft, noemt de angst om contracten mist te lopen als hoofdoorzaak. Je zou kunnen pleiten dat de schuldcultuur niet de mensen in ontwikkelingslanden dient maar het gevoel van de geldgevende westerling. De hulpdrang blijkt een hardnekkig westers cultuurgoed. Kennelijk is de wereld van Wiesenthal sinds 1946 niet veel veranderd. Dit beeld wordt bevestigd door German Marshall Fund of the United States die onder de bevolking onderzoek heeft gedaan naar het draagvlak ten aanzien van ontwikkelingssamenwerking. In Amerika is 66% van de mensen een voorstander en in Europa 75% met als hoogste uitschieters Italië (93%) en Frankrijk (85%).103 238 jongeren tussen de 15 en 18 jaar mavo/havo/vwo heb ik aan een onderzoek onderworpen en onder andere de keuze gegeven te kiezen tussen ‘meer ontwikkelingshulp’ of ‘meer effectiviteit met de huidige ontwikkelingshulp’. Ze móesten een keuze maken, zonder onthoudingen. De absolute meerderheid vindt dat geven belangrijker is dan het succes van hulp. Eén leerling verwoordt het kernachtig: ‘Hoezo, het doel is toch om te geven?’ Deze uitspraak portretteert de schuldcultuur als bladknop voor onze manier van ontwikkelingsdenken. � Het vijfde element.

Op dit moment is ontwikkelingssamenwerking niets meer dan een rorschachvlek: eenieder ziet erin wat hij/zij erin wilt zien. De waarheidsvinding kent helaas vele vormen van onzuiverheden. Deze onzuiverheden, ook wel dwalingen genoemd, zijn mede ontleend aan de Nederlandse rechtspraktijk waarbij drogredenen vaak hebben geleid tot onschuldige detentie zoals in de zaak van Lucia de Berk. Zij werd door de rechtbank, en door het gerechtshof in hoge beroep, op basis van indirecte statistisch bewijslast onschuldig tot levenslang veroordeeld. Deze drogredenen uit de rechtspraktijk worden binnen ontwikkelingssamenwerking (nog) niet erkend. Ik kan u verzekeren dat indien u de waarheidsvinding van het Openbaar Ministerie in de zaak van Lucia de Berk bestudeert dat u recht in de kern van het ontwikkelingsdenken kijkt. Welke dwalingen zijn dit?

103 The German Marshall Fund of the United States, Perspectives on Trade and Poverty Reduction, A Survey of Public Opinion, Key Findings 2007, p. 15

100

De eerste dwaling betreffen de twee begrippen voor een perceptioneel fenomeen dat optreedt wanneer een visuele verandering wordt geïntroduceerd zonder dat de waarnemer dit opmerkt: change blindness en inattentional blindness. Change blindness is een verandering die plaatsvindt als we even niet gekeken hebben zonder dit erna waar te nemen. Inattentional blindness noem je het proces wanneer we zo geconcentreerd ergens mee bezig zijn dat we veranderingen niet waarnemen. In het hart van beide fenomenen is de onkunde om kleine periferische veranderingen in je omgeving of processen waar te nemen. Het brein moet brede rivier aan databestanden consumeren en paraat hebben staan en doet zijn best om te focussen en in te zoomen op wat belangrijk lijkt. De hersenen plaatsen, om overbelasting te voorkomen, sommigen events in een spotlight terwijl andere worden genegeerd. Wat je real time niet waarneemt, maar wel degelijk plaatsvindt, raakt verloren en derhalve kan een ontkenning hardnekkig zijn. Een voorbeeld tot blindheid betreft opleiding. Wiebe Bijker heeft 8000 pagina’s nodig om een kwalitatief onderzoek te schrijven en kennelijk heeft hij als professor nimmer een kwantitatief onderzoek begeleid. Je krijgt dan onherstelbare beginnersfouten die zo onmogelijk worden uitvergroot dat een verkeerd nationaal bewustwordingsproces wordt ingezet. Als je in een ontwikkelingsland, dat aan een westerling een behoorlijk voltage aan je zintuigen geeft, te maken hebt met zeer complexe werkzaamheden, wellicht doordrenkt door leed van lokale hulpbehoevende mensen, dan moet je van goede huizen komen om niet je grip op wetenschappelijke neutraliteit te verliezen. Wat er dan op kan treden is het onvermogen om cruciale, wellicht opzettelijke, wijzigingen in dit vaste patroon te herkennen, zelfs als het voor je ogen afspeelt. Mensen in het zuiden zijn er meester in om dit te bespelen zoals de truc met de Gang That Does Not Exist.

De tweede dwaling betreft conformation bias, de neiging tot een vertekenende bevestiging van een reeds bestaande hypothese over output of statistiek terwijl het zoeken naar bewijsvoering van een alternatieve hypothese onevenredig minder aandacht krijgt. Dit effect is sterker voor emotioneel beladen onderwerpen en diepgewortelde overtuigingen. Ontwikkelingssamenwerking leent zich hier prima voor. Mensen hebben de neiging om onduidelijke bewijzen als ondersteuning van hun bestaande overtuiging te zien.

101

Het is een systematische denkfout van inductief redeneren. Een voorbeeld. Op 19 mei 2016 verklaart Terre des Hommes op Radio1 dat er 20.000 kinderen in micamijnen104 werken. Westerse bedrijven waaronder Hema, Ahold, Akzo Nobel en Philips worden genoemd als afnemer van mica. In een mail vraag ik Terre des Hommes naar de waarheidsvinding over het aantal van 20.000 kinderen. Ik krijg meerdere argumenten waaronder: ‘Echter is sinds 2005 de geëxporteerde mica vanuit de regio met 75 procent toegenomen. Daarom schat Terre des Hommes het aantal kindarbeiders in de mica-industrie in Indiase deelstaten Jharkhand en Bihar op 20.000’. In mijn ogen kan de export van een product nimmer het aantal van 20.000 kinderen bevestigen. De mail van Terre Des Hommes is te slordig naar mij gestuurd. In het onderwerp staat ‘Graag check: antwoord kritische heer op micaonderzoek’. Dit is hoe er naar je gekeken wordt als je vragen stelt over output. Bij conformation bias heeft de verwachting vaak maar één (in)valide waarneming nodig om tot een conclusie te komen, terwijl je pas iets wetenschappelijk valide kunt noemen indien je bij gegevensontsluiting voor triangulatiemethode105 kiest. Dit kunnen meerdere onderzoeksmethodes betreffen die een hypothese vanuit tenminste 3 hoeken bevestigen, maar je kunt ook kiezen voor de techniek telling door 3 personen die onafhankelijk van elkaar opereren. Daarbij verdient een kantekening om bij het begrijpen van complexe ontwikkelingsproblematieken niet te veel te vertrouwen op interviews en door derden vergaarde observaties en documentatie.

De derde dwaling, immunisering, sluit hier bij aan. Passend bewijsmateriaal wordt makkelijker gevonden dan ontkennend materiaal. Er ontstaat een blokkade tegen negatieve uitkomsten. Wat er ook aan bewijsmateriaal wordt aangevoerd, het wordt altijd zo uitgelegd dat de hypothese over een bepaalde output of statistiek, daar niet onder lijdt en er zelf door wordt bevestigd. Een voorbeeld: als een ngo spreekt over een bepaalde output, dan zal het wel waar zijn en als een criticaster zich uitspreekt over het tegendeel dan zal hij wel een persoonlijke vete met die ngo hebben. Vervolgens gaat men op zoek naar een bevestiging van de persoonlijke vete die deze criticaster met deze ngo heeft. Kortom, men wordt immuun tegen mogelijke weerleggingspogingen. We

104 Mica is een doorzichtig mineraal dat bestand is tegen een hoge temperatuur tot 1250°C. 105 Bevestiging door tenminste 3 onafhankelijke harde waarnemingen.

102

hebben gezien dat dit de wetenschappelijke waarde van output juist ondermijnt. Ontwikkelingsdenkers zouden de wetenschappelijke wetten strakker dienen te beteugelen. Indien een hypothese is verworpen, kun je de alternatieve hypothese (de gestelde hypothese is onwaar) aanvaarden als waar. Bijvoorbeeld: ‘Indien je aselect 50 onafhankelijke verrassingsbezoeken aflegt, dus zonder de begeleiding van een plaatselijke ngo, en ‘slechts’ 4 kinderen in de mijnen mica hebt zien delven, dan kun je vaststellen dat het aantal van 20.000 werkende kinderen niet waar is’. Dergelijke uitkomsten leiden nimmer tot een publicatie. Wat ngo’s in het zuiden doen is westerlingen shockeren met getuigen of situaties waarin mensen zich verkeren en vervolgens worden waarschijnlijkheden over aantallen, output, trackrecord of andere vormen van statistiek domweg aanvaard. Er is dan sprake van gebrek aan onderscheids- en combinatievermogen dat veelal vergoelijkt wordt door een soort van ´jurisprudentie´: het geheel van eerdere analyses ten aanzien van output of een ngo. Ik denk dat dit ook de werkwijze is van mensenrechtenprijzen en loterijen. Daarnaast is een onderzoeker of journalist er bij gebaad om een zo neutraal mogelijke houding aan te nemen. Als afgezant van een westerse ngo met een spiegelreflexcamera in de hand die overal met zijn visitekaartjes strooit, doe je geen goede zaken. De lokale industrie waar kinderen werken waarschuwt elkaar en bijna de gehele gemeenschap gaat onherroepelijk over tot het spelen van een rol. Ik ben ooit onderdeel geweest van zo´n gemeenschap en ik keek mijn ogen uit. Als een blad aan een boom verandert echt iedereen in een dorp of stadswijk van persoonlijkheid en hebben pasklare getrainde antwoorden voorradig. Eerder heb ik de term artificieel hier voor gebruikt. Als de rust is wedergekeerd gaat iedereen die tijdens een ontmoeting met de westerling een rol heeft moeten spelen naar de plaatselijke industrie of ngo om zijn of haar handje open te houden. Dit sjabloon kun je op eenieder leggen. Als een onderzoekers die per abuis een bakker binnenloopt en daar informatie opvist dan kan hij/zij geneigd zijn te denken dat de situatie zo ongestuurd en toevallig is dat de informatie die daar opgelepeld is wel waar moet zijn. De aannemelijkheidshypothese. Maar als de onderzoeker weg is, houdt ook de bakker zijn hand op. Dat een westerling een bakker om informatie vraagt is voor de bakker een situatie die hij later om kan zetten in geld. Handel dus. Hij is dus blij dat de onderzoeker

103

langskomt en zal hem/haar trakteren op een smeuïg verhaal. Want dat wil hij/zij toch horen? De bakker heeft geen interesse in de daadwerkelijk antwoorden op de vragen van de onderzoeker, gewoonweg omdat deze geen geld opbrengen. De undercovertruc dat je mica-importeur bent werkt beter. Je kunt dan prima binnen een aselecte steekproef kinderarbeid tellen. Ontkennend bewijsmateriaal is nu eenmaal lastiger te vinden dan passend bewijsmateriaal. Deze illustratie neemt overigens niet weg dat er wel degelijk, naar westerse maatstaven, deugdelijke bakkers in ontwikkelingslanden zijn. Gelukkig maar.

De vierde dwaling is de overtuiging dat iets waar is voordat je aan waarheidsbevinding hebt gedaan. De praalwagen van de het eigen gelijk tiert weelderig bij westerse actanten. Op basis van deze geloofsharding worden antithesis bestempeld als leugenachtig. Leon Festinger beschrijft in 1957 zijn theorie cognitieve dissonantie:

onze hersens zijn voortdurend op zoek naar bevestiging van dat wat we geloven dat waar is.106 Om de gemoedrust te herstellen wordt tegenstrijdige informatie met een beredeneerd geweten naast ons neergelegd. Cognitieve dissonantie is niet alleen een drijvende kracht achter denkbeelden maar leidt er ook toe dat mensen zich afsluiten voor weerleggingspogingen. Festinger deed onderzoek bij een Amerikaanse sekte die overtuigd waren dat ze zouden worden gered door een ufo van de verwoesting van de Aarde door de mens. Toen de ufo niet op kwam dagen moest de sekte dit gemis compenseren en dat deed men met het verhaal dat de ufo niet hoefde te komen om ze te redden omdat de sekte de verwoesting van de Aarde door de mens had voorkomen. Rechtspsycholoog professor Wagenaar gebruikt hier het begrip collaborative storytelling voor.107 In de zaak van Lucia de Berk werd haar drugs- en prostitutieverleden, het bezit van trillerromans en tarotkaarten gebruikt om het gebrek aan hard bewijs te compenseren. Ontwikkelingssamenwerking zit vol met dergelijke terugwingoedpraterij, ik heb niks anders gezien. Er treedt ook verwarring op tussen het niet onderscheiden van een eigen ervaring en andermans verklaringen. Dit wordt bronamnesie genoemd. In de jaren 90 hield ik mij voornamelijk bezig met kinderarbeid maar de

106 Leon Festinge, A Theory of Cognitive Dissonance, 1957 107 Professor dr. W.A. Wagenaar, Vincent plast op de grond: Nachtmerries in het Nederlands recht, 2006

104

verzonnen output van ngo’s interesseerde zelf Oxfam Novib niet. ‘Wij zijn niet geïnteresseerd in de output, als de boekhouding maar klopt’, krijg ik te horen. Dit was 1998. In 2009 bespreek ik het probleem van 1998 op het kantoor van Oxfam Novib met het IOB als observant. Wanneer ik met deze IOB-dame naar buiten loop vraag ik wat ze er aan gaat doen maar ze is vrij duidelijk (en consistent kan ik wel zeggen): ‘Wij zijn niet geïnteresseerd in de output, als de boekhouding maar klopt’. Leuke inspectiedienst. In 1998 ben ik getuige dat het aantal bevrijde kinderen worden verzonnen. Tevens wordt kinderarbeid en bevrijdingen voor de ogen van westerse camera’s in scène gezet. Westerse geldgevende organisaties zijn hardnekkiger in het volgen van de verzonnen output dan het luisteren naar getuige die een comfortabel beeld onderuit haalt. In 1998 worden mijn kritieken door Oxfam Novib onderzocht door een Indiase professor wiens naam ik zuiver wil houden. Het duurde tien jaar voordat ik een glimp van dit verslag mocht inzien. De assistenten van deze professor in dit onderzoek blijken werknemers te zijn van de organisatie waar ik kritiek op heb. De genoemde getallen over bevrijde kinderen (die in mijn ogen verzonnen zijn) worden totaal niet bewezen. Er is nog niet eens een poging. Intussen heb ik contact met deze professor gehad die door Oxfam Novib door zijn ouderdom als overleden werd beschouwd. De professor schrijft mij op 23 april 2009: ‘I was not required to make visits all over India to make spot checks. Nobody started with the assumption that child labourers were not being rescued and it was all a fake show, as it appeared to you.’ Kortom, hij mocht alles onderzoeken, behalve waar mijn kritiek juist op gebaseerd was. Oxfam Novib stelde in 1998 in de alle dagbladen het tegenovergestelde door stellig te beweren dat ze precies willen weten hoeveel kinderen er bevrijd zijn. De directie van 2009 dicteert mij dat ngo’s helemaal niet zelf mogen bevrijden maar alleen tips kunnen geven aan de daarvoor bevoegde instanties en het is aan die instanties om besluiten te nemen tot maatregelen. Volgt u het nog? In 1954 is de Code van Bordeaux opgesteld waaraan iedere journalist zich aan dient te houden. Het eerste artikel luidt: ‘Eerbied voor waarheid en voor het recht van het publiek op waarheid is de eerste plicht van de journalist’. Omdat journalistiek een vrij beroep is (westerse ngo’s zien zichzelf maar al te graag als hun eigen persbureau), is in 1995 tevens de Code voor de Journalistiek

105

opgesteld. In alinea Waarheidsvinding staat: ‘De journalist controleert de feiten in zijn berichtgeving en maakt die feiten waar mogelijk controleerbaar’. Een feit controleerbaar maken zie ik een journalist (en al helemaal een westerse ngo) zelden doen omdat ze niet getraind zijn om een hypothese op waarheidsvinding te testen. Een journalist neemt statistiek van een westerse ngo of een ngo in het zuiden te snel over als waarheid zodat ze hun verhaal maar hebben. Getuigen zijn van tevoren suggestief bewerkt door westerse ngo’s. Wanneer een journalist in een vluchtelingenkamp in Afrika wordt ontvangen door bijvoorbeeld het Rode Kruis, dan wordt de betreffende journalist gekoppeld aan vluchtelingen die al hun verhaal hebben gedaan aan het Rode Kruis. Deze getuigen zijn voorgebakken en hebben een verhaal die suggestief, gekleurd en geredigeerd is. De vluchteling weet, zeker na meerdere interviews, (on)bewust precies wat de westerling wil horen. Een journalist ziet dit getuigenverslag als waarheidsvinding. De verkapte persbureaus van voornamelijk grote westerse ngo’s, die niet getraind zijn op waarheidsvinding, ondervragingstechnieken en het archiveren daarvan, vormen een groot struikelblok voor de juistheid van beeldvorming. Zij gebruiken journalisten als een verlengstuk. Deze vierde ruisfactor wordt verder vertroebeld door het niet openstaan voor reflectie en spiegelen. Er is een desinteresse in vragen die ingaan op een eenmaal bevestigende hypothese ten aanzien van output. Bij al mijn vragen over output straalt bij overheden en ngo’s de ‘geen zin’-humeur of ‘moet dat nou’-humeur af. Medewerkers van westerse actanten kunnen heilig in hun eigen ontkenning geloven. Indien je net als de finishfoto hard bewijs op tafel legt dat iets fake is, dan nog geloven medewerkers bij voorkeur de tegenovergestelde weg. In 2009 schrijf ik een artikel met de titel ‘PR-shoppen met Kidsrights’. Ik heb de directie van Kidsrights in een lang gesprek panklare bewijsvoering gegeven hetgeen het tegendeel aantoonde van output die ze ondersteunde. De directie was urenlang open, vriendelijke en nieuwsgierig. Klaarblijkelijk was de mediamachine belangrijker dan mijn vervelende ‘finishfoto’ want in de weken erna heb ik per mail meerdere keren gevraagd wat ze nu gingen doen maar ik heb nimmer een antwoord ontvangen. Zelfs geen schrijven in de richting van: ‘we hebben alles intern onderzocht en uw kritiekpunten de aandacht gegeven zodat het in de toekomst niet meer voor zal komen’. Nee, gewoon geen antwoord. De

106

mediamachine ten aanzien van de betreffende output is nog jaren doorgegaan. Tot op de dag van vandaag wacht ik op één tegenbewijs om mijn verhaal te falsificeren, zoals dit binnen de wetenschap hoort. Negeren is geen vorm van weerleggingspoging.

Een vijfde dwaling is dat redenering van waarschijnlijkheid veelal inductieve redeneringen zijn. Zoals ik eerder uiteen heb gezet betekent inductief dat je met waarnemingen uit het verleden generaliseert naar de toekomst. Een van de meest gemaakte fout die gemaakt wordt is dat mensen die werken binnen ontwikkelingssamenwerking weliswaar meerdere hypothese naast elkaar leggen maar dat ze de minst waarschijnlijke wegstrepen en de meest waarschijnlijke aannemen. Dit is vreemd want wellicht hebben de minst waarschijnlijke aannames een waarschijnlijkheidskans van 1 op de 1000 en de meest waarschijnlijke aanname nog steeds een waarschijnlijkheidskans van 1 op de 10. Het gegeven de aanname dat een bepaalde hypothese waarschijnlijk is zegt helemaal niets over de waarschijnlijkheid van die hypothese zelf. Voeg daaraan toe dat mensen die werken binnen ontwikkelingssamenwerking voornamelijk een menukaart aan hypothese onderzoeken die op voorhand de waarschijnlijkheid van bepaalde output bevestigen. Dus de contradictie van een hypothese die de waarschijnlijkheid van bepaalde output onderuit halen zal dan niet snel worden aangenomen.

Een zesde hardnekkige dwaling binnen het ontwikkelingsdenken is dat er niet uit gegaan wordt om vast te stellen wat er nu ‘echt’ gebeurd is, maar alleen om te bepalen of een hypothese bewezen geacht kan worden. Deze mindset valt te verklaren door het feit dat dit hun opdracht is. Westerse actanten schrijven niet over iets dat niet waar is omdat ze met een dergelijke situatie geen samenwerking mee aangaan. Ze werken samen met ngo´s in het zuiden waarmee ze een zekerheid inkopen. Vervolgens worden ze, wetenschappelijk gezien, slordig. Het gevolg van een onzuiver beeld is dat de burgers de media rondom ontwikkelingssamenwerking een wetenschappelijke waarschijnlijkheid ten onrechte voor een deugdelijke waarheid gaat aanzien. Dit is het nadeel van bewijs dat gestoeld is op louter emotionele perceptie en papieren tijgers die door ambtenaren en ngo’s worden gewaarmerkt. Waarheidsvinding vindt dan plaats op

107

basis van kwantiteit: ‘indien maar genoeg ambtenaren de output waarmerken, dan zal (of moet) de output wel waar zijn’. Echter, we moeten goed voor ogen houden dat kwantitatieve aannemelijkheid (binnen de statistiek ook wel likelihood genoemd) niks zegt over de waarschijnlijkheid van een hypothese (lees: output/statistiek).

Een zevende dwaling is dat de waarheidsvinding vertroebeld wordt door het ideaal. De goede bedoeling en de slachtoffers staan zo centraal dat de algehele waarheid niet zo nauw komt. Deze vorm van ruis is flink besprenkeld door de goedgelovigheid van westerse onderzoekers. Wat je krijgt is dat zij te makkelijk bevestigen wat men wil bevestigen. En indien het pad van een bepaalde hypothese niet toereikend is, dan verzint men een andere hypothese die het wel bevestigt. Dit betreft accusatoire waarheidsvinding. Actanten bepalen de bewijsvoering. Dit bergt het gevaar in zich dat er een selectief en gekleurd beeld voorgeschoteld wordt. Wat not done is binnen het ontwikkelingsdenken is inquisitoire waarheidsvinding waarbij een overheid gaat onderzoeken wat wel of niet waar is. Helaas spelen overheden als actant mee als één van de ja-knikker, niet als waarheidsvinders. Terug naar Terre Des Hommes en hun bewering dat 20.000 kinderen in India werken in micamijnen. In juni 2016 heb ik over dit aantal met hen regelmatig e-mailverkeer. Ze schrijven mij dat een lokale ngo momenteel aan het tellen is. Dus ik schrijf dat ze overal in de media al pretenderen dat er tenminste 20.000 kinderen zijn, dat deze in mijn ogen al geteld of wetenschappelijk geschat moeten zijn en dat ik geen vragen heb over een toekomende vastlegging maar over die uit het verleden. Ze verwijzen mij naar een rapport ´Beauty and a beast, Child labour in mica mining in India for sparkling cars and cosmetics´ van maart 2016. Daarin staat alleen dat diezelfde lokale organisatie geteld en geschat heeft. Ik vraag de Terre Des Hommes nogmaals ‘hoe’ er geschat is en ik wijs hen op de wetenschappelijk wetten van betrouwbaarheid bij schattingen. Ze schrijft de contactpersoon mij de onwaarschijnlijke zin: ‘Momenteel heb ik niet direct paraat hoe destijds schattingen zijn gedaan’ en vervolgens word ik doorgewezen naar andere actanten. Dit geloof je toch niet? Op zo’n moment ga ik zelf maar redeneren. Deze keer draai ik de zaak om. Indien er 20.000 kinderen in de micamijnen werken, hoe waarschijnlijk is het dat westerse onderzoekers toegang hebben tot een representatieve steekproef? Volgens mij groot want het betreft

108

een fors aantal. Indien Terre Des Hommes deze niet kan aantonen, dan is de waarschijnlijkheid van deze hypothese van 20.000 werkende kinderen dus niet aannemelijk. Deze antithese lijkt aannemelijk omdat als 20.000 kinderen makkelijk te bewijzen zijn, dan gil je de bewijsvoering van de daken. Dat is nu niet het geval. Een typisch voorbeeld van accusatoire waarheidsvinding, bij een gebrek aan inquisitoire waarheidsvinding. Naar aanleiding van het genoemde rapport zijn Nederlandse multinational door Terre Des Hommes aan de schandpaal genageld. Het is sowieso opvallend dat de kern van ontwikkelingsdenken, te weten het feitelijke getuigenonderzoek, nooit beschreven staat in rapporten.

Tenslotte noem ik de meest onderschatte vorm van dwaling en dat is dat getuigenverslagen binnen ontwikkelingssamenwerking juridisch gezien problematisch zouden zijn. Een betrouwbare getuige dient volledige onafhankelijk te zijn. Dat is meteen al een probleem. Er is een groot verschil tussen de geloofwaardigheid van de getuige als persoon aan één kant en een afgelegde verklaring van die getuige aan de andere kant. Dit verschil kent ontwikkelingssamenwerking niet. Bij een betrouwbare getuige dient de verklaring losgekoppeld te worden van enige vorm van voordeel dat de getuige haalt uit een positieve verklaring. Bij de meeste misdrijven heb je te maken met toevallige getuigen. Dit is meteen al aselect. Binnen ontwikkelingssamenwerking is een westerse getuigenverslag een geplande situatie, of dat nou een audit-, journalistiek- of relatiebezoek is. Dit verschil dient al gecompenseerd te worden. Westerlingen hebben baad bij een goed verhaal of een samenwerking. Ze zijn vatbaar voor een bepaalde richting. Voor een onafhankelijk getuigenverslag dient een westerling vooraf en tijdens een bezoek in het zuiden op geen enkele manier te communiceren met plaatselijke ngo´s die afhankelijk relaties hebben met een gewenste output. Dit is funest voor een neutrale observatie. Het bezoeken van output dat geleid wordt door een plaatselijke ngo heeft eigenlijk geen waarde. Als een plaatselijk ngo je meeneemt naar output x of slachtoffer y, ben je toch meer een onderdeel van een theatervoorstelling. Voor een totale onafhankelijkheid is het zelfs beter dat de plaatselijke ngo, waarmee je eventueel een relatie hebt, niet eens weet dat je aselect verrassingsbezoeken aflegt. Het is handig om je eigen vertaler mee te nemen. Soms staan ze ter plaatse al klaar en dan weet je al voldoende. Daarnaast dient een

109

getuigen integer en belangeloos te zijn. Het belang van westerse en lokale ngo’s is vooraf al eenduidig. De één wil geld uitgeven en de ander wil geld ontvangen. Voor deze relatie hebben ze een verhaal nodig dat goed verkoopt. Zogenaamde onafhankelijk onderzoekinstanties zoals Deloitte zijn commerciële organisaties en hebben niet, zoals een universiteit, een commerciële neutraliteit. Deloitte leeft van uurtjesfactuurtje en wil graag ook een volgende keer de opdracht binnenhengelen. Ze voeren een opdracht met name goed uit in de ogen van hun westerse opdrachtgever, niet in de ogen van de zogenaamde neutrale toeschouwers. Dit blijft een vorm van accusatoire waarheidsvinding en hier wordt inquisitoire waarheidsvinding, wat een commerciële organisatie ook nimmer kan zijn, dan ook met node gemist. Tenslotte stijgt de betrouwbaarheid met het aantal getuigen, met name indien deze geen relatie met elkaar hebben. Dit lijkt binnen ontwikkelingssamenwerking een onoverbrugbaar probleem. Dit kan alleen indien westerse overheden inquisitoir zouden zijn en meerdere landen zouden toevallig dezelfde aselecte steekproef uitvoeren. Dan zou dit elkaar verstevigen. Irreëel. Een vraag. Hoeveel getuigen heb je in de huidige situatie nodig om de waarschijnlijkheid van een ongelijk kleiner te doen lijken dan de waarschijnlijkheid van een gelijk? Dit heet met een term het bewijsminimum. Volgens mij is het antwoord schrikbarend hoog. Dit leg ik uit. Mr. M.J. Dubelaar zet vraagtekens bij het significante nut van misdrijfgetuigen: ‘Amerikaans onderzoek naar afgesloten strafzaken met behulp van moderne DNA-technieken (het Innocence project)108 laat zien dat in 75% van de geconstateerde gerechtelijke dwalingen foutief ooggetuigenbewijs een rol heeft gespeeld’.109 Deze uitspraak gaat over getuigen die toevallige passanten zijn, volledige onafhankelijk en volkomen belangeloos. Wat zegt deze uitspraak over getuigen binnen ontwikkelingssamenwerking die niet volledig onafhankelijk en belangeloos zijn? En hoeveel van dergelijke getuigen heb je dan dus nodig om de waarschijnlijkheid van bepaald output te legitimeren? Kortom: wat is het bewijsminimum?

Er zijn nog vele vormen van dwalingen maar het is niet mijn bedoeling om een bijsluiter van alle mogelijkheden uiteen te zetten.

108 http://www.innocenceproject.org 109 M.J. Dubelaar, Betrouwbaar getuigenbewijs: totstandkoming en waardering van strafrechtelijke getuigenverklaringen in perspectief, Universiteit Leiden, p. 2

110

De juridische dwalingen die binnen het ontwikkelingsdenken voor mij herkenbaar waren heb ik een platform willen geven.

Op de website van rechtspraak in opspraak110 valt het volgende te lezen: ‘Bij een onderzoek naar 32 aselect gekozen verkrachtingszaken bleek dat vier van de 32 verdachten onterecht waren veroordeeld. Dat is meer dan 10%.’ In hoofdstuk Imaginair: onderzoekers gaan discreet met ons belastinggeld om beargumenteer ik dat Nederland tussen de jaren 2000 en 2050 €450,4 miljard aan ontwikkelingssamenwerking uit zal geven. Als 10% van ontwikkelingssamenwerking naar verhulde projecten zou gaan dan betekent dit dat Nederland €45 miljard heeft verkwanseld. Echter, in de rechtsspraak staat waarheidsvinding voortdurend centraal. Het is aannemelijker dat dit percentage van 10% hoger moet zijn omdat ontwikkelingsdenkers niet aan waarheidsvinding of geheugentheorie doen. Omdat ik gedurende het schrijven van dit boek nergens bewijslast heb mogen ontvangen schrik ik nu al van de waarschijnlijke potentie van dit percentage. Dat is wat dit boek in ieder geval hard heeft gemaakt: deze potentie.

Hoe je het ook wendt of keert, het imago van een rorschachvlek is niet de status die deze nobele sector verdient. Helaas ben ik binnen de sector ontwikkelingssamenwerking nooit een persoon tegengekomen met een neutrale wetenschappelijk blik. De sector is mega-indoctrinerend en maar weinigen zijn hier tegen bestand, zelf niet als je de titel professor voor je naam hebt staan. De vijf elementen betreffen menselijke tekortkomingen die scheefgroei veroorzaakt en bijgevolg een verdraaide invloed heeft op de publieke opinie. Ze zijn te voorkomen door een juiste opleiding, met onderwerpen zoals waarheidsvinding, geheugentheorie, outputmarketing en kwantitatief onderzoek. Het geheel verdient een saus van hoe meet ik mijzelf een 100% neutraal wetenschappelijk gedrag aan in een omgeving die afgeladen is met invloeden van complexe, politieke, uitheemse, multiculturele, emotionele, grimmige en indoctrinerende processen.

110 http://rechtspraakinopspraak.nl/430/Cijfers

111

Resumerend

� de westerse motieven voor ontwikkelingssamenwerking zijn de oorsprong van het doel uit het oog verloren

� bij waarheidsvinding zegt een aannemelijkheid niks over de waarschijnlijkheid van output

112

Imaginair: de status van ontwikkelingssamenwerking is eenduidig

‘Truth never damages a cause that is just’ Mohandas Karamchand Gandhi, Nonviolence in Peace and War

De Brits-Amerikaans micro-econoom Angus Deaton gebruikt de term hulpillusie. De economische vooruitgang van landen die veel ontwikkelingshulp krijgen stagneert ten opzichte van vergelijkbare buurlanden die geen hulp krijgen. Landen met een zwakke staat hebben veel hulp nodig maar die landen zijn corrupt. Ontwikkelingshulp corrumpeert regeringen. Landen met een sterke staat zijn zo zelfsturend dat ze geen hulp nodig hebben. Deaton gelooft dat landen in Afrika een economische big push nodig hebben om uit de armoedesfeer te komen. Ik ben dus niet de enige criticaster, er zijn er velen. Zowel nationaal als internationaal. In dit boek adopteer ik Patrick Walhuis, als steekproef.

12 juli 2008. Ik sla de Telegraaf open. Het kopje Spilzucht in Oeroezgan imponeert. Ik citeer: ‘Onder Nederlandse militairen in Oeroezgan bestaat grote kwaadheid en frustratie over wat zij "verspilling van tientallen miljoenen euro's door het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking" noemen. Terwijl de Task Force Uruzgan de broekriem moet aanhalen, verkwanselt minister Koenders volgens hen kapitalen belastinggeld aan niet te controleren projecten. Een van de militairen met deze kritiek met wie deze krant sprak, eerste luitenant Patrick Walthuis, net teruggekeerd uit het inzetgebied, zegt: "Ontwikkelingssamenwerking doet maar wat. Bijna 4,5 miljoen euro voor de verbouw van saffraan, als vervanging voor papaverteelt. Maar over opbrengst of oogst hoor je niets. Zo zijn er tal van voorbeelden. Ik heb daarover deze week met staatssecretaris De Vries (Defensie) gesproken." Reserveofficier Patrick Walthuis: „Het zou toch de normaalste zaak van de wereld moeten zijn. ’Zie hier ons saffraanproject, dit is de status, zoveel geld hebben we in kas, dat hebben we nog nodig, deze planten hebben we geoogst…’ Maar niets van dat alles.’

113

In 2016, 8 jaar later, heb ik telefonisch contact met Walthuis. Wat is er nog over van zijn verhaal? In het gesprek laakt hij de controles. Minbuza creëert voornamelijk een beeld vanuit wat uitgegeven is en indien je om bewijslast vraagt dan tonen ze een foto. Als je, volgens Walthuis, diezelfde foto langs meerdere projecten langs ziet komen dan weet je dat Minbuza gewoonweg van niets weet. Walthuis pleit voor fysieke controle met, let wel, telling. Dit zijn criticasters. Maar welke weerleggingstechnieken gebruiken criticasters van de criticasters?

Als steekproef neem ik het pleidooi van Farah Karimi, directrice van Oxfam Novib. Op 24 augustus 2012 ageert ze op de website van Oxfam Novib tegen het ontwerpprogramma van de VVD om voor €3 miljard te bezuinigen op ontwikkelingssamenwerking. Haar reactie heeft ze naar de VVD-fractie gestuurd, het bestuur en alle afdelingen van de VVD in het land. Karimi: ‘De kritiek van de VVD op ontwikkelingssamenwerking is onzin. De aantijgingen stroken niet met de realiteit. Zo zou ontwikkelingssamenwerking geen bijdrage leveren aan de economische, sociale of humanitaire situatie in ontwikkelingslanden. Dit is aantoonbaar onjuist.’111 Haar motieven zet ze uiteen in het document ‘Niet Doorschuiven maar Aanpakken: VVD-argumentatie over ontwikkelingssamenwerking weerlegt’. Ik citeer: De veronderstelling dat een groot deel van ontwikkelingshulp terecht komt bij corrupte regeringen, is onjuist. (…) Ook het argument van hulpverslaving wordt onterecht aangewend: Afrikaanse landen hebben bijvoorbeeld de afgelopen jaren hun belastinginkomsten verdubbeld. (…) Wie zegt dat ontwikkelingshulp geen resultaten heeft bereikt, is slecht geïnformeerd. Bijvoorbeeld, in vergelijking met 1990 is het percentage van mensen dat in ontwikkelingslanden in extreme armoede leeft gehalveerd van 52% naar 22%, ondanks het feit dat de wereldbevolking in die periode snel is gegroeid van 5,264 miljard naar 7 miljard in 2011’. Ze staaft dit met internationale erkende bronnen waaronder de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). In het WRR-rapport ‘Minder pretentie, meer ambitie, ontwikkelingshulp die verschil maakt’ citeert Karimi een zin

111 Oxfam Novib, http://www.oxfamnovib.nl/vvd-kritiek-op-hulp-is-onzin.html

114

van pagina 28: ‘De belastingopbrengsten in Afrika zijn de laatste zes jaar in absolute getallen verdubbeld, en in 2008 waren de belastingopbrengsten in Afrika voor het eerst in de geschiedenis hoger dan de omvang van de officiële hulp, een teken dat dit deel van de wereld voorzichtig bezig is om voor zichzelf te kunnen zorgen’.

Indien Karimi gelijk heeft, hoe is de verdeling van welvaart? Volgens The Guardian is in 2015 het aantal dollarmiljonairs in Afrika sinds 2000 verdubbeld naar 160.000, goed voor US$ 660 miljard. Het aantal mensen dat in Afrika moet leven van US$ 1,25 of minder per dag is toegenomen van 411,3 miljoen in 2010 naar 415,8 miljoen in 2011. In 2024 wordt een toename van het aantal miljonairs in Afrika verwacht van 45%, zo’n 234.000 mensen.112 Dit bewijst het tegenovergestelde van wat Karimi beweert want er gaat meer geld naar de rijken en minder naar de armen. De hulpafhankelijkheid is alleen maar groter geworden. Nog een understatement, deze keer ten aanzien van het aantal mensen dat moet leven van maximaal US$ 1,25 per dag. Karimi kijkt naar haar meest begunstigde jaartallen van de World Bank, namelijk 1981 en 2008. The Guardian (toch een stuk onpartijdiger) vergelijkt de jaren 2010 met 2011 en komt uit op een andere waarheid. Dit bewijst dat je naar je eigen voordeel kunnen ‘shoppen’ in de wirwar van data, rapporten en onderzoeken. Dat doe ik en dat doet Karimi ook. Klaarblijkelijk is er geen neutrale waarheid en dat toont aan dat ontwikkelingssamenwerking niet eenduidig is. Nog een bevestiging. 21 maart 2009, The Wall Street Journal. De krant beschrijft met ‘Why Foreign Aid Is Hurting Africa’ de littekens van Afrika. De laatste 60 jaar heeft Afrika US$ 1 biljoen aan hulp ontvangen terwijl de Per Capita Income lager is van voor 1970 en meer dan 50%, circa 350 miljoen mensen, leven van minder dan een US-dollar per dag. Laatstgenoemde statistiek is in twee decades verdubbeld. De hulp blijkt tevens niet gratis want het continent betaalt jaarlijks US$ 20 miljard aan schuldaflossingen. Afrika blijft het meest instabiele continent ter wereld, geteisterd door burgeroorlog en oorlog. Sinds 1996 zijn 11 landen verwikkeld in burgeroorlogen. Volgens Stockholm International Peace Research Institute had Afrika in de jaren ’90 meer oorlogen dan de rest van de

112 Ami Sedghi and Mark Anderson, Africa wealth report 2015: rich get richer even as poverty and inequality deepen, The Guardian, 31 juli 2015

115

wereld bij elkaar. Overigens schrijft de krant deze gevolgen voornamelijk toe aan ontwikkelingshulp.113 Als derde valt op dat het westen vergeleken met Afrika rijker wordt zodat het verschil groter wordt. Indien Afrika rijker wordt, aldus Karimi, dan worden de verschillen ook groter. Ik vergelijk het GDP per Capita tussen 1970 en 2010. De 30 westerse Europese landen scoorde in 1970 GK$ 10.108114 en in 2010 GK 20.889. Afrika scoorde in 1970 GK$ 1.335 en in 2010 GK$ 2.034. Het verschil in 1970 betreft GK$ 8.773 en in 2010 GK$ 18.855. Een toename van de welvaartsverdeling van 215%.115 Dit is hele andere koek. In het vorige hoofdstuk beschrijf ik een aantal dwalingen. Ook binnen de statistiek zijn er dwalingen. Ik heb al beschreven dat politici en onderzoekers een getal of cijfer te snel als een bewijs aanvaarden terwijl het dikwijls een bewering betreft omdat de oorsprong van het getal veelal niet bestaat of verdwenen is. Maar de meest cruciale dwaling is dat men een statistisch correlatie als een causaal verband ziet. Toevalligheden hebben niet direct een relatie met elkaar. De afname van armoede terwijl de wereldbevolking is gestegen (aldus Karimi) zegt helemaal niks over de inbreng tot deze correlatie van ontwikkelingshulp. Dit betreft een redenatiefout. Op internet zijn veel drogcausaliteiten te vinden bij significante correlaties. Hilarisch. Ik noem er drie. Er is een correlatie tussen de echtscheidingen in de Amerikaanse staat Maine met de consumptie van margarine per hoofd van de bevolking (i), de leeftijd van Miss America met moorden door middel van hete objecten (ii) en de verdrinkingen van mensen die uit een vissersboot vallen met het huwelijkscijfer in Kentucky (iii). Om meer balans in het geheel te krijgen illustreer ik een dwaling die lastiger te ontrafelen is. De hypothese betreft: indien de kinderen in het voortgezet onderwijs ontbijten, dan leidt dit tot beter cognitieve prestaties. Logisch toch? De stofwisseling komt op gang en dat zorgt voor een gezonde lichaam en geest. Je bent beter in staat om te leren. Is dat zo? Het kan best zijn dat de ouders van kinderen die ontbijten meer geld hebben en beter opgeleid zijn waardoor in de thuissituatie meer nadruk op school gelegd wordt vergeleken bij ouders van kinderen

113 Dambisa Moyo, Why Foreign Aid Is Hurting Africa, The Wall Street Journal, 21 maart 2009 114 GK$ betreft de Geary Khamis Dollar. Het is een benchmark van de koopkracht van de Amerikaanse dollar op een bepaald punt in de tijd. 1990 en 2000 worden vaak als ijkpunt genomen. 115 GDP per Capita (1990 Int. GK$). Bron: Maddison Project

116

die niet ontbijten. Indien de kinderen die niet ontbijten vaker te laat op school komen, dan kan dit een causale conclusie tussen niet ontbijten en slecht presteren verstevigen. Echter, kinderen die ontbijten zijn eerder wakker en komen daardoor minder vaak te laat. Dit leidt weer tot betere resultaten en gemotiveerdere leerlingen. Binnen de sociale wetenschap is er vaak niet één factor die leidt tot een causaliteit maar een bundel van factoren die vaak niet makkelijk bloot te leggen en aan te wijzen zijn. Je moet ze stuk voor stuk volledig objectief bewijzen. Intuïtie kan mensen daarbij op een dwaalspoor zetten. In het geval van Karimi kan ik derhalve concluderen dat ze maar wat doet. In het document ‘Niet Doorschuiven maar Aanpakken: VVD-argumentatie over ontwikkelingssamenwerking weerlegt’ zegt Karimi: ‘Wie zegt dat ontwikkelingshulp geen resultaten heeft bereikt, is slecht geïnformeerd’. Hiermee probeert ze te voorkomen dat er afwijkende waarheden zijn. Ze verandert een aangenomen causaliteit in een feitelijkheid. Als u en ik dit niet aanvaarden, dan zijn wij dom.

Daarnaast geven relatieve cijfers, in plaats van absolute cijfers, een vertekenend beeld. Een voorbeeld. Indien het aantal opgeloste misdrijven met 100% is gestegen dan lijkt dat veel, maar het kan betekenen dat dit jaar 10 misdrijven zijn opgelost tegen 5 misdrijven vorig jaar. Dit is nog steeds ontzettend weinig. Karimi werkt helaas met relatieve getallen en hiermee wordt een toevalligheden van het gewenste effect door haar benadrukt. Mijn vraag is: kan het zijn dat, juist door de toename van de wereldbevolking, het percentage van het armoedepercentage is gezakt terwijl deze in absolute zin is gestegen? Interessant. De wereldwijde daling van armoede, waar Karimi over schrijft, blijkt met name te danken aan de cijfers in China waar een afname te constateren is van 835 naar 156 miljoen tussen 1981 en 2010. Volgens de Worldbank is de armoede in Sub-Sahara Afrika tussen 1981 en 2010 verdubbeld, te weten van 205 naar 414 miljoen (verschil 209 miljoen). Een triest contrast. Er is tussen deze jaren wel een afname te zien in Latijns-Amerika (van 43 naar 32 miljoen, verschil 11 miljoen), Oost-Azië & Pacific zonder China (van 261 naar 90 miljoen, verschil 171 miljoen) en in Zuid-Azië zonder India (van 140 naar 107 miljoen, verschil 33 miljoen). Bij elkaar opgeteld is deze afname 11 plus 171 plus 33 miljoen is 215 miljoen. Dit lijkt goed. Welk getal blijft over indien ik alles met elkaar verreken? In de

117

ontwikkelingscontinenten Sub-Sahara Afrika, Latijn-Amerika, Oost-Azië & Pacific zonder China en Zuid-Azië zonder India is een afname te constateren van 6 miljoen mensen (2015-209=6). 116 Volgens de Karimiredenatie mag ik deze uitkomst verbinden aan ontwikkelingshulp. Zij zou dan concluderen dat het overgrote gedeelte van de circa €100 miljard die wereldwijd jaarlijks tussen 1981 en 2010 voor ontwikkelingssamenwerking voor deze gebieden wordt begroot (totaal circa €2 biljoen), voor een afname in de armoede heeft gezorgd van 6 miljoen mensen. India staat voor een afname van nog eens 29 miljoen extra, China voor 679 miljoen. Met deze twee landen erbij kom je uit op een totale afname van 714 miljoen. Echter, de lage inkomenslanden (beter bekend als LIC’s, Low Income Countries) herbergen de grootste groep extreme armoede, te weten 29% van de wereld in 2010 tegen 13% in 1981.117 Volgens de ‘Karimiredenatie’ mag ik deze toename wederom verbinden aan ontwikkelingshulp. U ziet, je kunt met getallen zowel iets positief als iets negatief belichten. Ik ben toch benieuwd hoe Karimi met dergelijke tegengestelde berichten een waterpas maakt. En wat zegt mijn Karimisteekproef over beweringen van (inter)nationale politici en andere stafmedewerkers van westerse ngo’s en multilaterale organisaties? Wat zegt dit over de daadwerkelijke status van ontwikkelingssamenwerking? Het ‘shoppen’ in het mondiale statistiekaanbod blijkt niets meer dan subjectieve orderpicking. ‘De waarheid’ is principieel onzeker. Goededoelenstichtingen profiteren van het informatietijdperk waarin ze een behoorlijke marktpotentie kunnen bestrijken met een klein team aan mensen. De groei van goededoelenstichtingen is vergemakkelijkt door het toegenomen gemak van het op afstand verspreiden van informatie en het op afstand samenwerken. De discussie welke rol goededoelenstichtingen kunnen spelen tot een verantwoordelijke wereldorde is open. Indien we het niet eens kunnen worden over hun rol in de civiele samenleving, hoe kunnen

116 The World Bank, State Of The Poor, p. 2, http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/State_of_the_poor_paper_April17.pdf 117 Pedro Olinto, Kathleen Beegle, Carlos Sobrado, and Hiroki Uematsu, The State of the Poor: Where Are The Poor, Where Is Extreme Poverty Harder to End, and What Is the Current Profile of the World’s Poor?, The World Bank Economic Premise, October 2013

118

we dan hun effectiviteit bepalen? Voor nu neemt de boekhouding een te dominante plaats in waardoor de focus op output onbeheerd blijft. In preamble heb ik beschreven dat US$ 500 miljoen zomaar kunnen verdwijnen. Ik ben zelf gecharmeerd van twee ideeën van Kumi Naidoo, Secretary-General en CEO van World Alliance for Citizen Participation die in een artikel schrijft over public hearings en social audits.118

De openbaarheidwetgeving in Zweden, ook wel offentlighetsprincipen119, is uniek. De regel wordt vermeld in tryckfrihetsförordning, een van de vier Zweedse constitutionele wetten uit 1766. Deze bepaalt de plicht om officiële beslissingen, communicatie en wetgevingsprocessen openbaar te maken, tenzij de staatsveiligheid in het gedrang komt.120 Dit verbond tussen de overheid en burgers is zo drastisch omdat er geen sprake is van de scheiding der machten. Alle belastingaanslagen zijn openbaar; van je buurman, je ouders, bekende mensen, et cetera. Privaatrechtelijk maar ook publiekrechtelijk kijkt men wel uit wat gedeclareerd wordt. Dit bewijst zeker zijn efficiëntie want iedere burger kan een organisatie opbellen voor informatie. De afstand tussen burger en overheid is hierdoor klein. Het openbaarheidprincipe staat onder druk van de EU omdat Europese documenten in hun ogen te makkelijk worden openbaart. Daardoor vallen veel Europese documenten onder de staatsveiligheid. Het is opvallend dat de EU alles voor de ogen en oren van de burger weg wilt trekken naar het donker in bureaucratische kamers vol met geheimschrijverij. Zweden heeft ook met Amerika drie jaar lang liggen rollenbollen en om een handelsboycot te voorkomen is de grondwettelijk verankerde offentlighetsprincipen aangepast waardoor ongepubliceerde stukken van derden niet langer onder het offentlighetsprincipen valt. Het beginsel van de openbare toegankelijkheid van informatie speelt in Zweden een essentiële rol bij het waarborgen van een hoge mate van transparantie en is van cruciaal belang voor de doeltreffende preventie van corruptie. Tegen de zin van Amerika en de EU. Hoezeer het offentlighetsprincipen als laboratorium een voordeel bewijst, ook in Zweden geldt dit slechts

118 Kumi Naidoo, The End of Blind Faith? Civil Society and the Challenge of Accountability, Legitimacy and Transparency, p. 22 119 In het Engels meestal vertaald als principle of public access to official records 120 Beter bekend als Offentlighets- och sekretesslag

119

binnen publiekrechterlijke relaties. Goededoelenstichtingen varen net als in Nederland en elders in de wereld een dovemanskoers. De legitimiteit en verantwoordingsplicht van goededoelenstichtingen staan onder druk. Er zijn binnen ontwikkelingssamenwerking veel mensen met prima motieven. Gelukkig bestaat er ontwikkelingshulp die effectief is. Wat ze aandragen zal juist (kunnen) zijn, ik heb daar geen grip op. Dat is helaas nu net het probleem. Ontwikkelingssamenwerking heeft de status van ‘wazige materie’ verworven door onduidelijke en complexe terminologieën, radiostilte vanuit organisaties die ons belastinggeld uitgeven, antwoorden met doorverwijzingen naar logge overheids- of onderzoeksinstanties, universitaire documenten die niet te begrijpen zijn door mensen in volkswijken en waarbij teksten gevuld zijn met voetnoten verwijzend naar onderliggende wetenschappelijke studies en beleidsnota’s, boekhoudingen die niet op te vragen zijn, imaginaire output die omsluierd worden door artificieel gedrag, opzettelijke bureaucratische weerstand en tenslotte papieren krachtenmetingen in vele talen en met ieder zijn eigen ‘profetische onderzoeksmethodieken’ die aangedikt zijn met veel statistiek die spelen met getallen zonder maar één bewijs te leveren. De minister voor ontwikkelingssamenwerking, wie dat ook moge zijn op het moment dat u dit leest, doet er goed aan om er hapklare brokken van te maken voor de burger, met eenduidige bewijzen en niet met gemeende getallen. Indien je die vertaalslag voor de burgers niet kunt maken, verlies je geloofwaardigheid en draagkracht. Misschien zijn er in de ogen van velen geen onzichtbare vriendjes, prima, maar bewijs dat dan ook. Dit boek toont aan dat de routekaart naar bewijslast zo’n megalabyrint is dat de ‘bewakers van de poort’ (lees: ambtenaren) en de ‘houders van de sleutel’ (lees: ngo’s in het westen en zuiden) de oplossing ook niet kunnen geven. Mensen in het werkveld die ik heb gesproken zijn voornamelijk boos om mijn denkbeelden omdat ik in hun ogen meer administratieve handelingen van ze vraag terwijl ze liever handson zijn. Dit heeft geen houdbaarheidsdatum want ontwikkelingssamenwerking gaat niet over goedhartigheid maar puur en alleen over een marketingconcept als output creëren. Dat is wat ontwikkelingssamenwerking in de kern is: een marketingconcept gericht op output. Sterker nog, dit zou je moeten willen. Maar

120

bovenal, ontwikkelingssamenwerking mag nooit de status van een geloof zijn, wat het in feite al 50 jaar is. Volgens de EEAS-werknemer komen mijn ideeën in het gedrang met de privacy van de geldontvangers. Dit is krom. In mijn optiek moet diegene die deze industrie betalen voorop staan, de belastingbetaler.

Een laatste conclusie. Persoonlijk ben ik voorstander van een privaatrechtelijk offentlighetsprincipen. Indien alles open is omdat iedereen meekijkt dan rijpt dit het proces van falsificeren en juist dit verwetenschappelijkt de ontwikkelingssector. Momenteel is de ontwikkelingssector te verpolitiekt en verstatistiekt. Dientengevolge is het universitair theoretiseren de afgelopen 50 jaar dominanter geworden dan daadwerkelijke bewijsvoering en waarheidsvinding. Resumerend

� er zijn geen eenduidige cijfers over de status van ontwikkelingssamenwerking waardoor elke denkbare waarheid aan te tonen is met cijfers van erkende internationale instellingen en organen

121

Nabeschouwing De Mangoboom, door Bob Papelard (1934-2014), in Parabels van Grote Spin.

Ergens in Afrika ligt een zwarte man te slapen in de schaduw van een reusachtige mangoboom. Een blanke man, net uit het Westen gearriveerd, komt voorbij, ziet hem liggen en maakt hem wakker: “Sta op, slaapkop, je verluiert heel je leven. Klim liever in de mangoboom en pluk zijn vruchten.” “Waarom zou ik zijn vruchten plukken, blanke man? De mangoboom laat dagelijks voldoende vruchten vallen. Die verzamel ik voor mij en mijn familie. De rest zou toch maar bederven in mijn schuur.” “Je moet ze ook niet bewaren, in je schuur. Je moet ze vervoeren naar de markt en ze voor veel geld verkopen.” “Ik begrijp het, blanke man: het geld kan ik wel bewaren, dat bederft niet.” “Nee, domoor, je moet het niet bewaren. Geld moet rollen.” “Goed blanke man. Ik zal er een groot feest van geven voor heel het dorp. En jij mag ook komen.” “Nee, nee, nee! Geen gefeest! Dat is weggegooid geld. Je moet het nuttig besteden. ” “Hoe dan, blanke man?” “Luister, van het geld dat je verdient op de markt moet je eerst een, dan twee en tenslotte alle mangobomen hier op het dorpsplein kopen.” “Maar die mangobomen zijn van niemand. Iedereen mag de vruchten ervan eten.” “Dat is het nu juist. Nu zijn ze van iedereen, dan zullen ze alleen van jou zijn. Niemand behalve jij mag dan nog aan de vruchten komen. Wie nog een mango wil eten moet hem bij jou kopen op de markt. Ik zie het al voor me: je wordt een rijk man en dan…” “Ja, blanke man?” “Dan koop je langzamerhand steeds meer mangobomen

122

in de omgeving, tot je op een goede dag eigenaar bent van alle mangobomen in het land.” “Wat moet ik met alle mangobomen in het land, blanke man? De vruchten zullen als een enorme rottende berg ons dorp bedekken, want niemand kan zoveel mango’s eten.” “Stil, luister: natuurlijk laat je niet al die mango’s opeten door je dorpsgenoten. Je begint een conservenfabriekje waar je mango’s worden verwerkt en ingeblikt. De blikken voer je uit naar de rijke landen in het Noorden, waar de mango een lekkernij is. Je kleine fabriekje groeit uit tot en enorm bedrijf. Een groot aantal van je landgenoten zal dan werken in jouw onderneming. Maar jij, jij werkt niet meer!” “Wat doe ik dan, blanke man?” “Jij zult hier, op dezelfde plek waar alles begon, een villa hebben gebouwd met een tuin die heel het vroegere dorpsplein omvat. Tussen twee mangobomen zul je je hangmat knopen en in hun schaduw zul je rusten.” “Maar ik rust nu al in hun schaduw, blanke man.”

Waarom kiezen westerse samenlevingen en masse om fanatisch een moraal als exportproduct te slijten in het zuiden?

De werknemers van het Tanzaniaanse Ministry of Education and Vocational Training, gevuld met lokale mensen en enkele Denen, legde ik ooit een hypothese voor. Stel, we vinden in de bush van Tanzania een stam waarvan we het bestaan niet van afwisten. Zouden jullie hun cultuur vervolgens penetreren met onderwijs? Het antwoord laat na wat gemompel niet lang op zich wachten en ik krijg een unaniem pleidooi dat het beter zou zijn om daar wel voor te kiezen. Echter, het is een Deen die hardop redeneert!

123

Slotwoord

‘If I cancel tomorrow, the undead will thank me today’ Songtekst uit Only The Good Die Young van Iron Maiden

Op deze plaats wil ik alle genoemde organisaties en personen mijn erkentelijkheid betuigen. De genoemde personen en organisaties zijn nimmer een mikpunt geweest maar illustratief voor een route die ik als steekproef steeds heb genomen. Indien ik andere organisaties had gekozen, indien ik andere personen had geselecteerd, indien ik binnen een andere regeerperiode de verantwoordelijken had benaderd en indien ik andere vragen had gesteld dan had ik toch hetzelfde boek kunnen schrijven. Derhalve toont het boek dat de oorsprong van ontwikkelingshulp en met name de communicatie naar burgers een 21-eeuwsfacelift kan gebruiken. Veel krediet gaat uit naar mijn trouwe informanten in India. De klokkenluidersregeling van westerse ngo’s heeft hen niet gediend. Voor het algemeen belang hebben zij het zich bewust moeilijk gemaakt zonder enige vorm van eigenbelang. Tijdens het schrijven heb ik mij van advies laten dienen door menig professor, hoogleraar, onderzoeker en ambtenaar. Hun namen heb ik niet altijd genoemd. Veel dank voor de zorgvuldige mails met concrete informatie die mij op de juiste weg hebben gezet. Mijn dank gaat uit naar Stichting Antenna voor het stuk van Bob Papelard. Tenslotte dank ik mijn gezin voor hun geduld. Indien ik niet naar ‘morgen’ kijk, dan wint ‘vandaag’, zegt de oneliner bovenaan deze pagina. Van harte hoop ik dat de ontwikkelingssector zich betert in het voordeel van hulpbehoevenden waar dan ook in de wereld. Er hoeft van mij niet zozeer minder geld naar het zuiden, maar dan moet wel anders. In 2016 is de overheidsbegroting van ontwikkelingssamenwerking

124

vergelijkbaar met de begroting van gemeente Utrecht en Den Haag samen. Of twee keer de gemeente Utrecht plus eenmaal de gemeente Tilburg. Of acht keer de gemeente Zwolle. Of één keer de gemeente Rotterdam. Dat mag, maar binnen deze bedragen is er klaarblijkelijk geen financiële ruimte voor waarheidsvinding. Ik vrees waar al dat geld in het verleden terecht is gekomen. Niemand kon of wilde het mij vertellen. Ontwikkelingssamenwerking is als een ufo. Output is klaarblijkelijk overal aanwezig maar het wordt steeds aangetoond door iemand met een wazige camera. Ik zie het dan als volgt voor mij. Er vliegt een ufo boven mijn huis en in het digitale tijdperk heb ik voor dergelijke momenten te allen tijde een oude camera op mijn koelkast paraat liggen, in een mandje naast mijn iPhone en mijn spiegelreflexcamera. Ik roep vanuit de tuin: ‘Schat, een ufo. Snel breng de camera!’ Waarop mijn wederhelft antwoord: ‘Welke van de drie?’ ‘Nou’, antwoord ik, ‘doe maar dat negatieftoestel waar nog dat oude rolletje van Kodak al 20 jaar in zit en waarmee ik nog één foto kan maken, want het is een ufo’. Vervolgens maak ik één wazige foto, stuur deze naar de krant en vertel kleurrijke verhalen in de toon van ‘echt waar’.

Ontwikkelingssamenwerking is ook als religie. Wonderbaarlijke dingen worden alleen gezien door betrokkenen die baad bij het wonderverhaal hebben en vervolgens krachtig om zich heen slaan als mensen hen niet op hun woord geloven. Neutrale getuigen zijn óf niet aanwezig, óf worden krachtig (in media) geneutraliseerd. We moeten het doen met mensen die ‘iets’ hebben gezien en laat dit juist kenmerkend zijn voor de methode van onderzoek van professor van Bijker. In ontwikkelingslanden heb ik hoogopgeleide mensen in fanatici zien veranderen omdat ze gesproken hebben met mensen die gesproken hebben met mensen die ‘iets’ gezien hebben. Ik ben binnen ontwikkelingssamenwerking bij voorkeur een atheïst zoals elke wetenschappelijke onderzoeker zou moeten zijn. En daarmee vervalt elke vorm van kwalitatief onderzoek, een methode waar menig promovendae, hoogleraar of professor zijn publicatie of proefschrift mee heeft gevuld. In mijn ogen kunnen deze allemaal in de prullenbak. Indien getallen en bedragen geboren worden, dan verdienen drommen mensen hun geld in het op macroniveau theoretiseren met gebakken lucht. Dit heeft een grote afstand met

125

de grondbeginselen van wetenschap: een hypothese bewijzen en een hypothese falsificeren. De universiteiten kunnen eindelijk na 50 jaar als tegenhanger de komende jaren hun tanden stukbijten op mijn 16 take-aways en dat hebben ze helemaal aan zichzelf te wijten. Tenzij je gelooft dat de bewijsvoeringen over het bestaan van ufo’s wetenschappelijk hard is gemaakt. Je mag van mij echt in ufo’s geloven maar het eerste wetenschappelijk bewijs daarvan moet ik nog zien want de causaliteitfout, zoals de Karimiredenatie, wordt door velen gemaakt. Om deze reden beginnen mijn hoofdstuktitels met het woord imaginair. Ik nodig alle actanten binnen ontwikkelingssamenwerking uit: kom eens met wetenschappelijke bewijzen met in het verleden beweerde gehaalde resultaten en met bewijzen van het trackrecord van de ngo’s in het zuiden waarmee je samenwerkt. Niet die van dat ene project waarvan de bewijsvoering slechts ingekopt hoeft te worden om deze vervolgens in de media bombastisch groot te maken. Nee, van alle output. Met dit boek heb ik ontwikkelingssamenwerking weer opnieuw in de steigers willen zetten. Actanten zijn in mijn ogen het wetenschappelijk karakter uit het oog verloren. Het boek start met 16 take-aways, 16 hypotheses, 16 falsificaties. Ze staan open voor nieuwe weerleggingspogingen. Niet middels ontkenning of radiostilte en niet door op macroniveau te theoretiseren (zoals in het voorbeeld van Karimi). Hiermee wordt wetenschappelijk gezien namelijk niks weerlegt en blijft de waarschijnlijkheid van elke hypothese als waarheid overeind. De waarschijnlijkheid van elke hypothese kan alleen worden weerlegt middels een wetenschappelijke proeve. Een antithese. Dit is wetenschap bedrijven. Al het andere leidt af van waarheden. En voor de medewerker van EEAS:

‘I think in life a person really has three choices: to run, to spectate or to commit’

Het woord is nu aan anderen. Hans Sluijter

126