Voorpublicatie Kristina Sandberg, 'Leven tot elke prijs'

Voorpublicatie

Kristina Sandberg

l e v e n t o t e l k e p r i j s

Vertaling Jasper Popma en Wendy Prins

Verschijnt oktober 2015

Nieuw Amsterdam Uitgevers

8713791023586.proef.01.leventotelkeprijs.indd 1 23-06-15 12:21

Geef je op voor onze nieuwsbrief via www.nieuwamsterdam.nl/nieuwsbrief

en volg Nieuw Amsterdam ook op en .

Oorspronkelijke titel Liv till varje pris. Uitgeverij Norstedts, Zweden 2014

© 2014 Kristina Sandberg© 2015 Nederlandse vertaling Jasper Popma en Wendy Prins /

Nieuw Amsterdam UitgeversOmslagbeeld © AB Almquist & Cöster, Hälsingborg.

Bewerkt door image realizenur 302

isbn 978 90 468 1915 9www.nieuwamsterdam.nl/kristinasandberg


Zaterdag 8 maart

[…] Bezig blijven is essentieel. En inmiddels merk ik tot mijn genoegen dat het zeven uur is; en dat ik eten moet gaan koken. Schelvis en saucijzen. Ik geloof waarachtig dat je op schelvis en saucijzen vat kunt krijgen, domweg door ze op te schrijven.Ach ja, ik zal dit humeur te boven komen. De dingen gewoon laten komen zoals ze komen. Nu eerst de schelvis bereiden.

Uit: Schrijversdagboek II, 1933-1941 van Virginia Woolf, uit de dagboekaantekening van 8 maart 1941. Gebaseerd op de vertaling van Joop van Helmond.


· 4 ·

Ik weet wat ik haar ga zeggen als ik bel. Herhaal in stilte de gedachte die mij vol geraakt heeft terwijl de telefoon aan de andere kant overgaat – toch hebben we het tijdens het gesprek over andere dingen. De thuiszorgmedewerkers, de meisjes die elke dag komen zijn zo aardig voor haar, en verder de verhalen over haar vriendinnen en hun volwassen, ouder wordende kinderen… als u en opa elkaar niet ontmoet hadden was ik er niet geweest. Het is misschien banaal. Maar er is haast bij. Ze is dit voorjaar niet goed geweest, moest met spoed naar het ziekenhuis, maar is weer thuis. Ik luister niet echt meer naar wat ze vertelt. Wacht op een pauze, stilte. Zeg snel dat ik ergens over heb nagedacht.

Als u en opa elkaar niet ontmoet hadden was ik er niet geweest.Haar stem krast, ze zegt dat ze dat steeds heeft, dat ze niet kan

slikken, de maagmond is te klein, of was het een breuk? Ik herhaal wat ik net zei. Opnieuw die stilte. Dan alleen een hees lachje in de hoorn. Of hoest ze weer?


· 5 ·

Stockholm, 1953

Als iemand verdwenen is, wanneer neem je dan contact op met de politie? Maj weet het niet. Ze staat in de nette, anonieme hotelkamer met de dubbele gordijnen – de zware gesteven beige van gebloemd cretonne plus de dichtgetrokken witte vitrages – zijn ze wat gelig van de nicotine? Nu ben je weduwe. Nee! Tomas komt zo. Zacht geruis van de waterleiding – een nachtbraker is nog wakker. Even voor enen. Ga naar bed, Maj. Rust een poosje. Ze kan nu toch niet slapen. Kan zich er zelfs niet toe zetten tegen het hoofdeinde te gaan zitten. Hoort ze haar hart bonken? Het plakkerige gesmak van haar tong tegen het gehemelte. Haar tanden. Drink een glas water. Dat zal ze doen. Een koud glas water halen bij de kraan in de badkamer. Maar dan klinkt er geklop op de deur. Een ritmisch roffeltje. Ze haast zich ernaartoe, doet open. Lasse en Anita. Als kleine kinderen in pyjama en nachtjapon – ze lijken zoveel jonger dan hun elf en net veertien jaar – is papa al terug? We kunnen niet slapen… Maj schudt haar hoofd. Zegt dat ze wel bij haar mogen komen. Dat zij ook wakker is. Ze haalt de sprei van het tweepersoonsbed, slaat beide dekbedden open, waarop Lasse meteen op het matras begint te springen zodat de veren doorbuigen – ze had Anita en Lasse zich toch maar gereed laten maken voor de nacht – misschien was het dom van haar om ze naar hun eigen kamer te sturen om daar te gaan slapen. Ze wilde alles graag normaal laten lijken. Hun het vertrouwen geven dat papa gauw terug zou zijn. Als hij al komt. Hou op, Lasse – en hij stopt met springen zodra Anita er iets van zegt. Maj gaat in de leunstoel zitten – moet ze de lamp op het bureau echt aan laten – ga nu slapen,


· 6 ·

maant ze hen, ze pakt een sigaret, strijkt een lucifer af. Wees zuinig met de sigaretten, wat doe je als ze op zijn? Ze heeft niet eens genoeg contanten voor een pakje rookwaar. Snel drukt ze hem uit in de asbak, stopt de amper gerookte sigaret terug. Tomas is in elkaar gesla-gen. Beroofd van zijn portefeuille. Ligt ergens gewond zonder dat ze zijn identiteit kunnen achterhalen. Misschien lopen mensen hier wel gewoon langs iemand die mishandeld is. Of ? Wat zou anders de reden zijn dat hij haar en de kinderen alleen op een hotelkamer in de hoofdstad achterlaat?

Pas als ze gaat verzitten in de leunstoel, merkt Maj hoe hard ze haar dijen tegen elkaar drukt. Adem. Ontspan. Lacht ze even? Ze slaat opnieuw haar ene been over het andere, haakt haar voet achter haar enkel. Ze heeft geen rijbewijs, geen geld voor eten, treinkaartjes… heeft hij gezorgd dat ze in de buurt van haar oudere zus is – hij heeft hen toch niet helemaal meegenomen naar Stockholm om zich op zijn vijf-tigste verjaardag van het leven te beroven? Kalmeer nu! Zei ze dat hardop? Haar vingertoppen, de vochtige kou als ze haar handen in haar schoot vouwt. Nu slapen ze waarschijnlijk. Allebei. In elk geval Lasse. Misschien dat Anita net doet alsof. Anita die altijd al zo bang is dat hen iets overkomt! Lieve God, laat Tomas terugkomen. Tegelijkertijd – de politie zou waarschijnlijk moeten lachen als Maj vannacht zou bellen. Hoor ’ns, misschien is-ie op je uitgekeken. Eigenlijk morgen pas, morgenochtend, kan ze hem als vermist opgeven. Dan moet ze contact opnemen met Ragna. Of het hotelpersoneel om hulp vragen. Zij kunnen ongetwijfeld het nummer van dokter Bjerre opzoeken. Hij zal daar toch niet in hypnose zijn gebleven… Als Tomas voor een tram is gestapt… zou men zijn identiteit dan niet aan de hand van zijn rijbewijs weten te achterhalen en contact opnemen met de familie in Örnsköldsvik en haar op die manier hier vinden… in het hotel? Maj komt overeind – ze heeft het koud zo vlak bij het raam – knipt de bureaulamp uit. Dan loopt ze op de tast naar de badkamer. Ze plast in het donker. Wil haar gejaagde gezicht niet in de spiegel zien. Alleen vlug even haar mond spoelen met kraanwater, en een koude plens in haar gezicht. Ze trekt geen nachtjapon aan.


· 7 ·

Maar het is wel beter om even te gaan liggen, naast Anita in bed te schuiven ook al is het krap. Ook haar schoenen aanhouden? Hoe laat – bijna half twee. Wat zal Ragna zeggen als Tomas’ verjaardagsfeest morgen niet doorgaat? Hij zit in de kroeg te drinken. Hij ligt verdronken in het water van Strömmen. Hij...

•

Dan dommelt ze weg – ontwaakt – het snelle kedoenk van haar hart – daar is het gerammel weer. Een sleutel in de deur. Tomas – of de portier van het hotel… Het lichtknopje van het bedlampje –

Ben je nog wakker?Tomas…Ze gaat met haar handen over haar gezicht, over haar haar. Gaat

rechtop zitten, maar durft niet op te staan. Haar benen – Maj ziet ze haast verslappen – ik was zo bang, Tomas! Het licht van het wandlampje bereikt hem net niet, de geluiden als hij zijn mantel aan het knaapje hangt, langzaam wordt zijn gestalte zichtbaar, hoe hij zich bukt om zijn schoenen uit te doen. De sigaret – nu mag ze roken. Een hele, genotvolle sigaret – rook uitblazen, kramp… ze hoort het geklater tegen het porselein van de wc, dan wordt er doorgespoeld… Ze is zo opgelucht dat hij terug is dat ze niet in staat is boos te worden. Hoewel er zoveel is waar ze verdrietig, verontwaardigd en verbolgen over zou kunnen zijn. Razend, furieus, woedend – nu is hij terug, de verjaardag in Skansen gaat door. Langzaam zakt de spanning weg uit haar schouders, nek, kaken. Weer bloed naar haar handen, voeten. Ze hoeft haar zuster en Edvin morgen niet te bellen om hun te vragen haar en de kinderen te helpen terug te komen in Örnsköldsvik. En ze hoeft de portier van het hotel niet lastig te vallen, geen gedoe met geld – want ze weet niet eens of Tomas de kamer vooruit had betaald. Ik hoef je niet als vermist op te geven, verdwenen. De deur van de badkamer glijdt open – Tomas, wat is er gebeurd? Ik dacht… dat je dood was.

Hij draalt in de duisternis bij de kapstok. Zoekt hij iets in zijn


· 8 ·

jaszak? Een luid smakkend geluid, Lasse gooit een arm opzij, slikt speeksel door. Maar hij slaapt – Anita ligt met haar rug naar haar toe, doodstil.

Alleen bier, zegt Tomas dan. Binnensmonds? Nee, vrij duidelijk, maar zacht. Maar als hij naar het bed komt kan ze niet bepalen of hij recht loopt of dat hij zijn evenwicht moet bewaren met zijn handen. Vlak voor haar blijft hij staan, haalt zuchtend adem.

Luister… Het was niet zoveel… ik begrijp best als je het niet gelooft… ik zweer het, echt waar.

Ze mochten bij mij slapen… Tomas knikt. Ik durfde niet naar het hotel te komen toen ik het eenmaal verbruid had. Wilde het… uit mijn bloed krijgen. Maj drukt de sigaret zorgvuldig uit in de asbak. Dan komt ze overeind. Hij ruikt naar bier. Misschien zweet, rook. Ik heb alleen maar rondgewandeld, vervolgt hij. De Götgatan, Ringvägen, Hornsgatan, Västerbron, Kungsholmen, Klara… je had moeten zien hoe mooi Stockholm in de voorjaarsschemering is! Toch trekt er een vluchtige grimas over zijn gezicht, hij onderbreekt zichzelf door snel een hand op zijn mond te leggen. Wat heb je van-nacht gedaan, Tomas? Maar Bjerre – nu lacht hij even – hij was mij vergeten, en had geen tijd voor mij… Maj, ik stond daar als een idioot… en toen was ik zo vreselijk overstuur dat ik niet zo bij jullie aan wilde komen. Ik had Bjerre nu echt nodig gehad, Maj.

Morgen laten we het bad vollopen, zegt ze. Dan beginnen we opnieuw met frisse moed, Tomas. Het is hoe dan ook je verjaardag.

Daarna zet ze aspirine klaar. Zowel voor Tomas als voor zichzelf. Zwijgend drinken ze het in water opgeloste poeder op. Ze veegt haar mondhoek af met de rug van haar hand.

Maar vannacht moet je de kamer van de kinderen nemen, ik slaap hier met hen. Ze zijn al genoeg geschrokken… Toch volgt ze hem naar de andere hotelkamer met zijn nachtkleding en necessaire, herhaalt dat de kinderen hier niet alleen durfden te slapen… ze hebben het geprobeerd, maar kwamen om een uur of één bij mij.

Hij laat zich op het bed zakken, strijkt met zijn vingers over zijn voorhoofd, langs de haargrens. Probeert hij haar nog iets te zeggen?


· 9 ·

Ga meteen naar bed, Tomas. Maar trek eerst je pyjama aan zodat ik je pak kan uithangen en afborstelen… We moeten je verjaardag zien te doorstaan, daarna gaan we zo snel mogelijk naar huis.

Maj – voor ze wegloopt zegt hij zacht haar naam. Maj – dank je wel. Ze knikt. Trekt de deur achter zich dicht. Dit krijgt hij van mij. Dat ik ervoor zorg dat hij in bed komt.

•

Tomas, bleek, maar beheerst – hij heeft immers maar een paar uur geslapen – ze zal het er niet over hebben. Niet vandaag. Heeft er nu geen woorden voor – hoewel de kinderen vragen stellen als ze wakker worden in het grote tweepersoonsbed en Tomas in ochtendjas en pyjama in de leunstoel bij het raam zien zitten. Papa, zegt Lasse, net wakker maar opgelucht – waar was u nou, papa – er was iets gebeurd, en toen moest ik even alleen zijn, dat was dom van me, sorry… De cadeaus, ze halen de cadeaus tevoorschijn, trillen zijn handen een beetje als hij de pakjes opent? Maj ziet hem worstelen met de touwtjes, het papier – zijn stem klinkt dik als hij zijn dankwoorden herhaalt, dank jullie wel voor de sigaar en de chique hoed. Algauw wordt er op de deur geklopt – ze krijgen het ontbijt op de kamer, dat was al meteen voor de verjaardag besteld toen Tomas het hotel boekte. Maar als je geen trek hebt – Maj niet en Tomas evenmin – de wenskaart en de Zweedse vlag in miniatuur op het serveer karretje – verse kadetjes, de eieren in een servet gewikkeld, marmelade, kaas, boter, haring – niemand raakt de haring aan – donker brood, metworst – eet, kinderen, zegt Maj, dan houden we het vol tot het diner in Skansen. Was je echt van plan om ons te verlaten? Ze moet iets eten. In elk geval koffie drinken. Maar zelfs wafelharten met suiker of jam staan haar tegen – alsof ze vannacht heeft kunnen slapen, nee – ze lag wakker naast Anita, op een dag als deze wil je mooi zijn, koud water kan helpen, en schijfjes komkommer, uit geknepen theezakjes tegen wallen onder je ogen. Misschien kan ze nog even met komkommer op haar oogleden liggen voor ze op pad gaan…


· 10 ·

Ze pakt niet haar nieuwe pumps, hoewel ze ze geprobeerd heeft toen Tomas weg was – te hoge hakken, ja, die schoenen zijn alleen voor korte stukjes bedoeld – taxi in, uit… Ragna, Edvin en de jongens komen met de tram naar Djurgården, maar ze sluiten zich pas bij het diner in Solliden aan, konden vandaag niet samen met hen Skansen bekijken, hebben hun drukke leven in Abrahamsberg. Als de kinderen maar niets zeggen. Niet aan tante Ragna en oom Edvin vertellen dat papa weg was. Anita begrijpt het – waarom zou ik dat tegen ze zeggen? – maar Lasse, Lasse wil niets beloven – misschien wil hij opscheppen tegenover Gunnar en Björn – gisteren waren we papa kwijt… nee, dat is toch niet iets om over op te scheppen. Kom, we gaan lopend, zegt Tomas en hij klinkt weer als vanouds, Skansen is hier vlakbij.

Strandvägen, het water, de gure kou van de net ijsvrije zee – Maj houdt Tomas’ arm vast, ze zijn zeker niet de enige toeristen, maar ze voelt geen vreugde omdat ze hier loopt. Louter opluchting, dat ze niet in een van die herenhuizen bij de elite woont, eigenlijk hebben ze maar geluk dat ze in het overzichtelijke Örnsköldsvik wonen. Wil je niet bij Svenskt Tenn kijken? Er hangt een sierlijk uithangbord, Maj schudt haar hoofd, we hebben alles wat we nodig hebben, zegt ze, we hebben zoveel nieuw gekregen bij de verhuizing. En het is niet mijn vijftigste verjaardag maar die van jou. Ze moet er niet aan denken om tegenover een deftige winkelbediende te staan, die wellicht zou ruiken dat Tomas naar bier stinkt, en zij… ze heeft een nare smaak in haar mond, van slaapgebrek, maagzuur… Kom, we goan voor de kinders naar Skansen – wat praat ze opeens plat – voor zeehonden en zeeleeuwen zijn ze toch nog niet te groot. Ja, ze haakt bij hem in en laat niet meer los, het heuvelachtige terrein op, en af – ze onderscheiden zich op het oog niet van de andere huiverende toeristen. Maar ze hebben zich niet op dit weer gekleed. Koffie en gebak bij Högloftet om papa’s verjaardag te vieren. Koude handen warmen aan een kop. Lasse en Anita krijgen slagroom in hun warme chocolademelk. Waar moeten ze het over hebben als ze niet kunnen zeg-gen hoe bang ze waren toen Tomas weg was? Tomas maakt grapjes, laat


· 11 ·

een extra kan koffie komen – ja, Maj heeft ook koffie nodig, ook al lopen ze het risico te gaan trillen – het hoofd klaren. Wil Tomas er een dubbele borrel bij, zo ja, dan laat hij dat niet blijken. En jij dan, Maj?

Eindelijk is het tijd voor het diner – ze hebben het uitzicht bewonderd, Slussen en Stadsgårdskajen gezien, Danvikstull, Lasse wilde dolgraag naar Gröna Lund en natuurlijk had hij in de draaimolen gemogen en pijltjes mogen gooien of wat je verder ook in dat pretpark kunt doen – is het eigenlijk al open – van de zomer misschien, maar nu is het papa’s verjaardag en morgen gaan we alweer naar huis… Daar komen eindelijk haar zuster, zwager, neefjes – toch omhelzen ze elkaar niet. Dat doe je niet. Tomas geeft een hand. Björn en Gunnar, net zo lang als hun ooms – kom, we gaan naar binnen, we gaan naar binnen – welkom. Ze gaan het restaurant binnen, Maj en Ragna bezoeken het damestoilet, een kam door het haar, de jurk mooi gladstrijken – Edvin in blazer. Ragna draagt een vrij laag uitgesneden zwarte jurk met goudbrokaat – een korte bolero erover – het staat goed, een beetje gewaagd, Ragna die zich altijd over haar grote borsten beklaagt en ze toch altijd accentueert. Nu moet Maj haar blik losmaken van het diepe decolleté, de spleet… Maj had toch echt verwacht dat Ragna ingetogener gekleed zou gaan – zelf draagt ze de stippeltjesjurk met boothals, die later zo typisch voor de jaren vijftig zal worden – een verrukkelijke jurk, vindt Tomas, die het anders het meest waardeert als ze in het zwart gekleed gaat. Ze krijgen een tafel toegewezen, het diner is al besteld – Ragna, Edvin en zij krijgen wijn – Tomas niet, de kinderen niet – nee, ook Gunnar die al bijna zeventien is niet – je zou je kunnen voorstellen dat Tomas Maj plotseling toefluistert dat hij het nu wel aankan, wijn of bier, een glas of twee, drie bij het heerlijke eten… wat krijgen ze eigenlijk? Maj heeft geen zin in eten. Ze moesten eens weten dat je vannacht door de stad zwierf, Tomas, hij neemt melk, ja, Ragna’s jongens en de kinderen – ze willen allemaal ijskoude melk. Wat hebben Ragna en Edvin bij zich voor Tomas? Een mooi fotoboek over de hoofdstad die een groots jubileum viert – wat een cadeau… Tomas wordt blij – Tomas houdt van Stockholm, Stockholm is een schitterende stad


· 12 ·

zegt hij vaak. Maar het moet duur zijn geweest, als dunne dichtbundeltjes soms al bijna twintig kronen kosten.

Nu lijken Björn en Lasse te ontdooien. Ze vragen of ze na het dessert – ijs met ananas, chocoladesaus en opgespoten slagroom – van tafel mogen, het gebouw verkennen, op ontdekkingstocht, het nieuwe extravagante restaurant dat ze tijdens het diner allemaal geroemd hebben, zulke mooie grote ramen en het uitzicht over het water, Södermalm – Ragna en Edvin lijken er nu toch wel trots op dat ze Stockholmers zijn – lastiger voor Anita, om met Gunnar te praten. Aan tafel heeft ze haar bril niet op, die gaat voortdurend op en af, maar voor het diner zei ze tegen Maj dat ze hem tijdens het eten heus niet op hoeft, ik ben immers bijziend. En zo gek om Gunnars zware Stockholmse accent te horen, noch Ragna noch Edvin praat zo, zij komen uit Jämtland en Edvin heeft gezworen zijn moedertaal nooit op te geven… Mogen we nu naar huis? Morgen. Tomas zal rijden, helemaal naar Örnsköldsvik. Hoewel ze in Söderhamn zullen overnachten. Konden ze maar vast in de auto gaan zitten, weg van dit alles.

Maar dan komt er koffie, Tomas staat erop dat Edvin een cognac neemt en Ragna en Maj moeten een lekkere likeur proberen – Ragna wordt wat giechelig en Edvin wil met zijn zwager over de zaak Rosenberg discussiëren. Ik dacht vannacht dat ik weduwe geworden was, Ragna, wat had ik dan met mijn leven aan gemoeten?

•

De zware weerstand van de deur – daarna de welbekende lucht in het trappenhuis, de kalkstenen vloer, de smeedijzeren trapleuning en dan een koele – vertrouwde – geur van… beton? Etensluchtjes van de familie Wikman, of heeft de huismeester helemaal bovenin gehakt gebraden? Mevrouw Kallander zal zich wel afvragen waarom ze eerder terug zijn. Tomas wil alle bagage sjouwen, maar Maj kan niet snel genoeg boven zijn en draagt haar koffers zelf. Thuis. De geur in hun appartement – valt wel mee – een beetje bedompt natuurlijk,


· 13 ·

want van Tomas mocht ze zelfs achter geen raampje op een kier laten – er kan kou komen, vorst, het is immers april – maar nu schuift ze de wandelschoenen van haar voeten in de hel verlichte hal – Tomas vindt de gloeilamp te sterk, maar Maj wil goed kunnen zien, ook daar waar geen raam is. De post, Örnsköldsviks Allehanda, ze gaart alles voor Tomas bijeen – het zijn echt stapels gelukstelegrammen en felicitaties – en wij knepen er gewoon tussenuit… Een vluchtige blik in de vergulde spiegel boven tante Tea’s hardhouten ladekast in de hal – leren handschoenen, mantel, hoed – bleek – ze loopt op kousenvoeten over de zachte vloerbedekking, de hoogpolige kleedjes, het Perzische tapijt in de woonkamer, knipt de lampjes aan de wand aan, de staande lamp bij Tomas’ clubfauteuil naast de open haard – dan zet ze de balkondeur wijd open. Wat heb je het hier toch mooi gemaakt, Maj, gezellig! Loopt door naar de lampjes in de erker bij de eettafel voor het raam, dan de plafonnière boven de eethoek, de slaapkamer – zet ook daar het raam open – hangt er een rooklucht? Toch heeft ze schaaltjes met azijnwater neergezet om de ergste sigarettengeur te verdrijven – de tabakslucht – Tomas’ pijp… De keuken. Haar werkkeuken met het glanzende aanrecht, de koelkast en de provisiekast met een ventilatieopening op het noorden. Het fornuis, de kastjes. Ze moet ook nog uitpakken – haar mantel en handschoenen uittrekken – maar eerst het water laten lopen tot het goed koud is – drinken. Een muffe lucht uit de afvoer? – nee, niet nu ze maar een paar dagen weg zijn geweest – gelukkig heeft ze eraan gedacht deze week de waskelder te reserveren. In Sundsvall zijn ze gestopt om wat voor de broodmaaltijd te kopen, vanavond moet griesmeelpap maar volstaan, misschien kan ze thee zetten en een paar eieren bakken. Lasse roept dat hij uitgehongerd is – rustig aan, ik moet eerst jullie vieze kleren uitzoeken. Ze opent de koffers in de hal, sorteert het ene kledingstuk na het andere – hangt uit wat gelucht moet worden – de toiletartikelen terug naar de badkamer, ik wil nooit meer naar Stockholm, de dunne huid onder haar ogen – donker. Vannacht moet ze goed slapen, neemt ze zo nodig zowel broom als veronal.


· 14 ·

•

Dit is moeilijk. Hoe is de thuiskomst voor hem? Natuurlijk wil Tomas niet met de mislukking in Stockholm te koop lopen. Dat hij… doodsbang is. Dat zijn niet Tomas’ woorden. Niet in nuchtere staat. Hoe hij als een idioot bij dokter Bjerres praktijk staat. Dat is het beeld waar hij zich op vastpint – de bekende valkuil. Keer op keer. Liefst wil hij zijn oren dichtdoen, zijn ogen sluiten. En heel in de verte hoort hij Maj rommelen in de keuken. Hij moet nog zoveel regelen! Nog maar een paar weken, dan moet hij naast KarlMagnus Agrell werken. Onder? Naast, Tomas. Is dat echt zeker? En dan verbruit hij het zo. Ligt in de slaapkamer onder een deken met misselijkheid als excuus. Dat hij tijdens de reis misschien griep heeft opgelopen. Was de ontkenning maar groter geweest. Het zelfbedrog. Kon hij het maar wegwuiven – hij nam een paar glaasjes om zijn vijftigste verjaardag te vieren en in grote lijnen liep het allemaal prima. Kan Maj haar mond niet houden? Voortdurend heeft ze iets op het hart en roept vanuit de keuken of eethoek naar hem. Praat terwijl hij naar het nieuws op de radio luistert – trekt hem eruit – omhoog – waar hij niet wil zijn. Natuurlijk voelt hij de enorme schuld – alle dank die hij haar verschuldigd is – ze heeft hem niet eens uitgescholden. Nu staat ze in de deuropening, zegt dat Julia en Tyko hun buitenhuis opnieuw laten schilderen, Titti belde net om het te vertellen – Titti wil je verjaardag absoluut vieren – ik heb gezegd dat dat moet wachten tot de Agrells gearriveerd zijn – maar wat vind jij, zullen we een feest geven… Eigenlijk is het alleen maar een rauw gevoel. Immuun voor invloed van buitenaf. De slapte in zijn benen. De hartkloppingen – dat hij nergens toe kan komen. De buikpijn – stekende aanvallen – daartussendoor zeurend, niet te negeren. Het zweet dat hem plotseling uitbreekt. De kou. Nu eens de noodzaak om ineen te kruipen onder de deken, dan weer de drang om te lopen. Om de tonen, de woorden, de zelfverachting te verdringen…


· 15 ·

Kan hij van tafel gaan zonder te wachten tot de anderen hun bord leeg hebben? Hij moet alleen even de stad in om een krant te kopen. Ligt het aan Maj? Dat hij de intensiteit van haar gepraat niet verdraagt? Al die vragen – hij is nu echt niet in staat om na te denken over de renovatie. Als de samenwerking met Agrell niet lukt. Als het allemaal in de soep loopt. Maj vraagt Lasse de kan aan te geven en zegt dat Titti daar van de zomer een hele nieuwe keuken krijgt… hij legt zijn bestek naast elkaar – verdorie – Georg zit immers in de bouw. Dat is toch een verschil. Het pijnlijkste van alles – dat Anita en Lasse zich onttrekken – mentaal. Stil worden zodra hij bij de maaltijden aanschuift – hem zwijgend opnemen. Vooral Anita. Ze kijkt dwars door me heen.

Om dan gewoon even een ommetje te maken. Een avondkrant kopen, een pakje sigaretten. Langs de slijter gaan. Het is zo makkelijk als wat. Ik doe het om me staande te houden. Om vandaag, morgen, te overleven. Alleen daarom.

•

Nee – hij is er niet. Als ze het bedlampje aanknipt ziet ze dat het bed onaangeroerd is, de sprei nog net zo strak en glad als toen ze het vanmorgen had opgemaakt. Slaapt hij op de bank? Op kantoor? Klaarwakker, en tegelijk zo moe. Je moet gaan kijken. Ja, haar voeten op het geweven kleedje tussen hun bedden in, onwillekeurig trekt haar hand de omhooggekropen nachtjapon over haar dijen omlaag. Een slok water uit het glas op het nachtkastje. Dan naar de wc, helemaal achter in de gang. Ze kan natuurlijk niet naar het gastentoilet in de hal gaan als ze niet wil dat Tomas en de kinderen daar onnodig gebruik van maken. Lasse en Anita lijken allebei diep in slaap. Al zei Lasse vlak voor ze bij hem het licht uitdeed dat papa er wel heel lang over deed om sigaretten te kopen en Anita vroeg Maj haar te wekken als papa terug was – al is het na middernacht, mam. Toiletbezoek in de nacht, snel even de handen afspoelen, ze heeft geen puf om ze in te zepen. Als haar ogen aan het duister gewend zijn ziet ze dat de


· 16 ·

woonkamer en eetkamer beide in diepe rust zijn. Wat ze al wist – Tomas is er niet. Zal ze weer naar bed gaan? Ze gaat aan de keukentafel zitten, strijkt een lucifer af, steekt een sigaret op. Ze rookt anders nooit ’s nachts, dat doet ze anders nooit. Moet ze de stad in gaan om te zoeken? Nee. Dat wil ze niet. Niet de lentenacht in – misschien wordt het over een uurtje al licht – maar ze gaat niet naar buiten.

Ze heeft niet goed kunnen achterhalen wat dokter Bjerre gezegd heeft, waardoor Tomas zo van slag is geraakt. Hij heeft alleen maar aangegeven dat hij er wat tegen opziet dat de Agrells de laatste dag van april komen. Op de Dag van de Arbeid zullen ze de fabriek wellicht inspecteren, als de arbeiders er niet zijn. Maar om dan de stad in te gaan – want nuchter is hij nu niet. Branderige ogen, een droge mond, het gevoel dat het niet meer gaat. Toch moet je maar volhouden, volhouden. Bijna iedereen moet dat. Ook de drankzucht van echt-genoten? Met midzomer moeten we maar iets voor de familie organiseren, zei Maj toen Tomas de gelukwensen en kaarten doornam. Zoiets moet ze toch kunnen zeggen zonder dat hij meteen naar de fles grijpt? Nu is ze niet bang zoals in Stockholm. Niet voor zijn leven. Maar voor het toekomstige bestaan van jou en de kinderen? Als hij de firma samen met Agrell moet leiden, kan hij zo niet doorgaan. En haar elke nacht uit haar slaap houden – als ze niet gauw goed kan slapen wordt ze misschien ernstig ziek. Geef hem de wind van voren. Zeg hem waar het op staat. Helpt dat? Ga bij hem weg. Hoe moet ze zich dat voorstellen?

•

Hoeveel dagen drinkt hij al? Een week. Langer? Tien dagen misschien. Op 30 april moet je broodnuchter zijn – de Agrells zijn er al bijna. Of moeten we het dag voor dag bekijken… Voor Maj zijn deze dagen eindeloos, lang… Maar voor haar man nog langer? Dat is een schrale troost, Maj moet ze niettemin doorstaan. Tomas heeft verstopplekken – dat hij zelfs in Majs huis verstopplekken weet te vinden – het is in elk geval beter dat je hier blijft dan dat je door de stad


· 17 ·

doolt. Ja, ze heeft hem verboden de deur uit te gaan. Hij heeft wat hij heeft en als dat op is, is het voorbij. En hij volgt zijn eigen ontwenningskuur, Maj durft niets door de gootsteen te spoelen. Geheelonthouding, delier – ze kan onmogelijk weten hoeveel je precies gedronken moet hebben om een delier te krijgen als je abrupt stopt. Maar ze kan hem niet elk moment in de gaten houden. Het dagelijks leven met alle boodschappen, wastijden en maaltijden gaat gewoon door. Uitnodigingen voor koffiekransjes slaat ze af – schuift het op een hardnekkige hoest sinds de laatste winterverkoudheid. Anita en Lasse – als het ware verstomd. Godzijdank moeten ze elke ochtend naar school. Anita zou net als Lasse ’s avonds bij klasgenootjes moeten blijven. Maar zij komt meteen uit school naar huis, vraagt zachtjes aan Maj of het al wat beter gaat met papa. Hij doet niet naar tegen hen, voor zover het nare niet de vorm aanneemt van kleffe sentimentaliteit… hoe miserabel je bent. Slecht. Waardeloos. Gaandeweg woorden als wat een ongelofelijke loser – maar dat is pas na Majs tijd. Tomas! Je hebt werk, we hebben een ruime woning, een buitenhuis, een boot en een auto. Brood op de plank, de kinderen kunnen netjes gekleed gaan. Er is geen sprake van een daadwerkelijk vallen… Alleen van zelfmedelijden, hoefde ze zijn smeekbeden maar niet meer aan te horen – al begrijpt Maj hem misschien wel. Dat verlangen om alles los te laten. Zullen we samen vallen? Drinkend door het leven gaan – alles in een waas, in een roes beleven. Ja, want ook Maj kan de wurggreep voelen, de gejaagdheid – door, door, door moeten, gemakzucht, afkeer, weerstand niet de overhand laten krijgen – altijd terugslaan, je staande houden.

En dan de voorjaarszon erop. Zelfs in de hoeken van de badkamer onder het plafond zit spinrag. Hoog tijd om de afvoer schoon te maken, putjes van haren en huidresten te ontdoen. Tomas zit het overgrote deel van de tijd in de slaapkamer, met de gordijnen dicht. Maj neemt niets, ook niet na een lange dag, als Tomas ten slotte snurkend slaapt. Niet jij ook, Maj. Hoewel de cognac lokt – alleen om tot rust te komen. Sommigen doen één of twee eetlepels in warme


· 18 ·

melk. Tomas heeft het broom en het veronal allebei opgemaakt. Is het wel verstandig om dat met bier te mengen? Vandaar misschien deze extra energie om op te ruimen – om dingen aan te pakken die zelfs bij haar de afgelopen jaren zijn blijven liggen – omdat het niet lukt om op een andere manier te ontspannen. De lade met recepten uitzoeken, de naaidoos, in één moeite door meteen even losse knopen en lussen aan broeken, mantels, blouses, vesten, jasjes zetten… het wollen goed wassen zodat het voor volgende winter echt goed schoon is. Dat neemt ze anders altijd mee naar de kust om daar te doen – het ruikt zo heerlijk als de wol tussen de lijsterbessen aan de lijn te drogen heeft gehangen. Spuugt hij ook? Misschien. KarlMagnus komt algauw.

Maar dan op een ochtend als Lasse en Anita zich naar school hebben gehaast, wil Tomas thee en een kadetje. En of Maj zin heeft om met hem mee naar buiten te gaan? Niet de stad in, gewoon de Villagatan af, de Backgatan, misschien naar het groen van Skyttis. Of een stukje richting bejaardentehuis, of wil je liever naar de zuivelfabriek in Kroksta? – ja, gewoon om de spieren te trainen, elke dag even. Maar om in mijn eentje te lopen, met dit gebibber – als jij erbij bent, Maj, voelt het vast beter.

Dan moet je je eerst scheren, uitgebreid in bad gaan, antwoordt ze zonder zijn smekende blik echt te ontmoeten. Terwijl hij een sigaret opsteekt – ja, zijn hand trilt – loopt Maj naar de badkamer, draait de warme kraan helemaal open, doet er haast geen koud bij. Niet om hem zich te laten branden – maar heet water houdt die… spasmen misschien in bedwang. Weet je nog wat voor bad jullie namen in de ochtend van de bruiloftsnacht in het Stadshotel? Jawel. Hoe akelig die hitte was, alsof Anita niet wilde dat ze bleef liggen. Misschien werd zelfs het vruchtwater binnenin opgewarmd… Enkele roerloze seconden, de blik gefixeerd op de stromende straal en dan de rug rechten, tanden poetsen, lippenstift, zwarte mascara op de wimpers, met een snelle beweging de wenkbrauwen aanzetten. Eau de cologne – zelf had ze zich vanmorgen al gewassen voor de kinderen wakker werden.


· 19 ·

•

Er is altijd iemand die vertelt. Die de macht over het woord neemt. Maar wat had jij gekozen, Maj, als jij de macht over het woord had genomen? Ik weet niet zeker of je dan met deze versimpelde versie van het verhaal gekomen was. Hou je erbuiten met je opdringerige op-merkingen en vragen. Blijf op de achtergrond en wacht maar af hoe het verder gaat. Want Maj heeft het hoe dan ook druk met het bestaan. Om van het goede leven te genieten, aangezien alles toch elk moment voorbij kan zijn. Atoombommen, Russen, nog een wereldoorlog. Ja, het is aan Maj en haar medezusters om als tegenwicht tegen de enorme dreiging de kleinste cel van de samenleving en een veilige idylle te vormen. Met keukenmachines en stofzuigers. Korsetten en dunne nylonkousen. Vademecum mondwater en boenwas.

Mensen hoeven niet van je te houden, Maj. Maar ze moeten je wel de ruimte geven om te bestaan.

•

Een nieuwe ochtend. Kan Maj nog even, een minuutje blijven liggen? Laat Tomas koffie zetten, de kinderen ontbijt geven, pap koken. Of voel je bij het ontwaken het werkschema van de dag als een specht tussen je schouderbladen pikken…? De vuile was had ze gisteren al gesorteerd zodat ze vandaag vroeg in de wasruimte kan zijn, voor het slapengaan had ze de was in de week gelegd en in de machine gestopt. Uit bed jij. Ze staat op, loopt naar het raam en trekt de gordijnen open. Het licht – fel. Tijd om op te staan, Tomas. Haar ochtendjas begint sleets te worden, ze trekt hem over haar nachtjapon aan zonder de gestoffeerde knopen door de gaten te halen – kwart voor zeven – haast zich door de woning en klopt bij Anita en Lasse op de deur voor ze de badkamer binnengaat – Lasse roept onverwacht dat hij al wakker is. De kamers van de kinderen opruimen. Dat doet ze elke ochtend. Als ze naar school zijn. Ze wast snel haar gezicht – nu heeft ze koffie nodig. Maar eerst de wasmachines – kan ze in ochtendjas


· 20 ·

en nachtjapon naar beneden gaan of moet ze iets fatsoenlijkers aantrekken? Nee, ze maakt de knopen vast en trekt gewone schoenen aan, sloft niet op pantoffels. De trappen af en dan zet ze de lakenwas aan hoewel het nog net geen zeven uur is. De Wikmans zijn toch al wel wakker. En buurvrouw Jenny in het huis ernaast is vast al druk in de weer, met Gösta, de jongens die naar school moeten en het kleine meisje dat nog thuis blijft. Weer boven kijkt ze of ook Anita wakker is en Tomas komt fris geschoren uit de badkamer. Als Lasse de tandarts maar niet vergeet vandaag. Ja, ze herinnert hem eraan als hij met een verfomfaaid slaaphoofd bij het ontbijt aanschuift. Tandarts Perman heeft hem doorverwezen naar Bergfors voor een gebitsregulatieconsult. Ze gaat met haar koffiekop aan tafel zitten, zegt dat ze hem na de lunchpauze op het schoolplein opwacht zodat ze samen naar de praktijk van Bergfors kunnen gaan. Hoe laat heb je vandaag pauze? Lasse geeft geen antwoord, doopt zijn brood in de melk waardoor er gesmolten boter langs zijn kin druipt als hij de slappe boterham met zijn mond probeert te vangen. Hallo? Nu perst hij zijn lippen op elkaar – Maj reikt hem een servet aan om zijn mond af te vegen. Weet je niet wanneer jullie pauze hebben? Jawel, dat weet ik best, maar als je mij op het schoolplein opwacht, wijzen ze me allemaal na! Maj moet onwillekeurig lachen. Wat zeg je nou? Waarom zouden je klasgenootjes je nawijzen als je naar de tandarts moet – wat is dat voor iets kinderachtigs. En voor ze nog iets heeft kunnen zeggen, is Lasse al opgestaan – u hebt zo’n enorme… plank voor uw hoofd, mam! U vertrouwt me nooit – ik weet wanneer ik naar de tandarts moet. O ja – ja… ze zwijgt. Had ze hem strenger moeten berispen – hij mag toch niet ongestraft zeggen dat ze een plank voor haar hoofd heeft? Komend najaar wordt hij al twaalf, is het zo erg om je samen met je moeder in de stad te vertonen? Je moet in elk geval de meester vragen om de tijd in de gaten te houden! Nu geeft hij geen antwoord. Het klopt dat ze betwijfelt of hij er echt op eigen houtje heen zal gaan. Niet uit kwade wil… maar hoeveel afspraken heeft hij al niet vergeten en verprutst?


· 21 ·

Het is zo naar om met onenigheid uit elkaar te gaan. Lasse zegt niet eens gedag en Maj moet Anita fluisterend vragen of ze niet naar Lasses school kan lopen om ervoor te zorgen dat hij op tijd naar de tandarts gaat. Maar ze antwoordt dat ze niet zomaar bij Duits weg kan gaan, dan moet ze nablijven. Zou dat echt zo zijn? Mag je niet voortijdig weggaan om een jonger broertje te helpen… Ze trekt de voordeur achter hen dicht, draait het slot om.

Wat ben je lelijk. Zo voelt het als ze voor het badkamerkastje staat. Als ze scheerschuim en tandpastaspetters van de spiegel poetst ziet ze zichzelf. Met de haarrollers op haar kruin, vaal – haar gezicht. Niet dat je op je vijfendertigste per definitie lelijk bent. Maar het is nog niet warm genoeg geweest om buiten op het balkon te zitten om een kleurtje te krijgen op wangen en neus en dit bleke… ze doet het kastje open, draait de lippenstift uit de huls en maakt haar lippen rood. En waarom neemt Tomas geen contact op met meesterschilder Svedin, hoewel Maj hem er alleen deze week al meermalen aan heeft herinnerd? Die flinke knapen van Svedin zouden meteen kunnen beginnen, naar de kust kunnen vertrekken om te krabben, te schuren en te schilderen in dit schitterende, droge voorjaarsweer. In de krant van vandaag staat een advertentie voor eersteklas lijnolieverf. Ze zit in de eethoek achter de opengeslagen krant, heeft de bedden opgemaakt en de ontbijtvaat gedaan, heeft zichzelf opgefrist en moet alleen nog de krulspelden uit haar haar halen, op de ochtendsigaret in de asbak zit een felrode afdruk. De lakens uit de eerste machine hangen al in de droogkast – dankzij de grote ventilatoren is de schone was vrij snel droog genoeg om gemangeld te worden. Maar even de krant doorbladeren moet kunnen voor ze zich over het beddengoed ontfermt. Een en ander heeft ze wel meegekregen over het schildersabc. Het schilderwerk – vooral met die vettere lijn olieverf – kan het beste gedaan worden als het smeltwater helemaal weg is, als de vorst uit de grond is en het overdag flink boven nul is. Vóór de zware, vochtige hoogzomerwarmte, en vóór het in de lucht wemelt van de pollen die in de verf blijven plakken. Tomas heeft geen tijd om zelf te schilderen, zoals mijn vader en


· 22 ·

mijn broers zouden hebben gedaan. Nu werkt Tomas meer dan Maj hem ooit heeft zien doen, vooral sinds KarlMagnus zich een paar weken geleden hier in Örnsköldsvik als directeur heeft geïnstalleerd. Tomas gaat even na zevenen van huis, en blijft meerdere avonden per week tot acht, negen uur op kantoor. Maar dan belt hij om te zeggen dat ze niet met het eten op hem hoeft te wachten. Dat is aardig – dat hij belt. Want Tomas’ lievelingszus Titti heeft het maar zwaar met Georg die meestal vergeet van zich te laten horen, het is zelfs weleens gebeurd dat ze thuis met gasten zat te wachten en dat Georg gewoon niet verscheen – wat een geluk dat je niet met hem bent getrouwd. Het zou toch zo leuk zijn als het huis er van de zomer mooi bij stond! Als Anita belijdenis doet, en misschien moeten ze toch nog iets organiseren om Tomas’ vijftigste verjaardag met de familie te vieren.

Ja, even bemerkt Maj een zekere spanning en zittend aan de eettafel begint ze de krulspelden ongeduldig los te maken. Ga je nu haar in het eten laten vallen? Ze heeft alleen een kop koffie voor zich staan maar zal het tafelblad straks toch grondig afnemen. Kon hij de reparaties maar aan haar toevertrouwen. In zekere zin is zij daar geschikter voor dan hij. Ramingen maken doet ze immers al – op kleinere schaal – van de huishoudkosten. En kleinere reparaties en schilderwerk, daar ontkom je niet aan als huiseigenaar. Zij is toch ook eigenaar van het huis? Als echtgenote? Maar Tomas vindt het nu niet het juiste moment voor grote uitgaven – het was immers niet gratis om alle broers en zussen uit te kopen, bracht hij in herinnering toen ze de kwestie aansneed. Hebben we die kosten binnenkort niet afgelost, vroeg Maj toen, maar Tomas schudde alleen maar zijn hoofd. Maar soms moet je durven investeren! Misschien is het uit onrust… rusteloosheid dat ze de krant dichtslaat, gladstrijkt, en hem meteen in het krantenrekje bij Tomas’ leunstoel opbergt. Nooit laten liggen! Een doekje pakken en kruimels en haren opvegen. Krulspelden en haarspelden verzamelen. Maar het buitenhuis onderhouden kun je toch ook als een investering zien, en niet alleen als dure uitgaven. Titti en Georg zijn voortdurend aan het


· 23 ·

repareren. En nu bestaat de kans dat de beste schilders al bezet zijn, het is de vraag of ze sowieso niet al veel te laat zijn.

Ze kan natuurlijk na de lunch naar de praktijk van tandarts Bergfors wandelen en zeggen dat ze toevallig in de buurt was, ook vandaag moeten er wel wat inkopen worden gedaan. Lasse daar opwachten zonder ruzie te maken als hij verschijnt. Maar… nee. Niet in je eentje de stad in gaan. Alsof er in de stad wordt gefluisterd. Hoewel niemand weet wat er in Stockholm is gebeurd. Zelfs Ragna en Edvin niet. De was natuurlijk. Die heeft ze rond lunchtijd vast nog niet helemaal weggewerkt. Strijken, stijven. En moet ze geen versgebakken broodjes in huis hebben als Lasse thuiskomt? Of zal ze hem zo’n gabardine broek beloven waar hij het over heeft gehad, zo eentje die Bernt en StigBjörn ook hebben?

•

Kon ze de onrust maar een klap met een hamer verkopen. Dan huivert ze – de hand die de poetsdoek over de lege zonnebloemvormige asbak wrijft stokt. Voor het eetkamerraam staan de berken op uitbotten – zonet was het nog april en nu is het alweer een tijdje mei. Toch dat verlangen om af te sluiten, de onrust volledig buiten te houden. Het gevoel dat ze iets verliest… kwijtraakt… de zonnebloem aan diggelen tegen de marmeren vensterbank – nee, ze zet de porseleinen asbak heel voorzichtig terug. En dat het licht elke ochtend steeds vroeger laat beginnen. Het tere groen, de langere dagen, de avonden die zich uitrekken en maar voortduren. Waarom komt er niets zinnigs uit haar handen? Het is die reis naar Stockholm en alles daarna. Ja – ergens weet ze dat wel. Dat het nog steeds op de loer ligt… dat ze gespitst moet zijn, naar tekenen moet zoeken – maar het maakt het er niet makkelijker op dat Tomas bijna elke avond laat thuiskomt. Natuurlijk verdenkt ze hem ervan dat hij in de kroeg blijft hangen, geen nee zegt als KarlMagnus hem na een dag noeste arbeid een glas aanbiedt. En wat als de alcoholrantsoenering wordt afgeschaft? Vooralsnog wordt er alleen maar over gediscussieerd, noch Maj noch


· 24 ·

Tomas heeft zich over de kwestie uitgelaten. Voor haarzelf zou het natuurlijk… om niet meer via haar echtgenoot te hoeven gaan. Maar dat hij… ja, dan zou het voor hem nog makkelijker worden om aan drank te komen.

Nu duurt het bovendien niet lang meer voor ze naar de kust vertrekken en hoe graag wil ze niet alles afhandelen wat zich heeft opgehoopt. Wat eigenlijk Tomas’ verantwoordelijkheid is? Maar hij wil die niet nemen… En hoewel ze gepoogd heeft het buitenschilderwerk uit haar hoofd te zetten, blijft ze erover piekeren terwijl de stofdoek over vensterbanken en versiering vliegt. Julia en Tyko hebben al een schildersbedrijf in de arm genomen, begin april zijn ze met het schoonmaken van de zuidgevel begonnen. Zou broer Jan uit Östersund wat willen bijverdienen? Haar jongere broer die voor zichzelf en AnnaBritta in Stugun zo’n ruime hut heeft gebouwd? Of zou dat… opdringerig lijken? Gierig? Alsof Maj hoopt extra goedkoop uit te zijn door iemand uit de familie te vragen. Jan wil vast niet in zijn vakantie op pad om te werken. Drie weken is ook niet echt lang voor een gezin met kleine kinderen.

Zo veel stille, eenzame uren op een dag. Ook al zorgt Maj dat ze bezig blijft. Anita doet netjes haar huiswerk, ze gaat vaak naar de bioscoop. Is ze ongelukkig verliefd? Hoe moet Maj dat weten? Ze weet alleen dat Anita de belijdenis van deze zomer onverwacht serieus neemt, dat ze ernaar uitziet. Waar ziet Maj naar uit? O – dat weet ze evenmin. Over de lunch voor de kinderen hoeft ze zich niet te bekommeren, zij eten immers in de nieuwe kantine op school. En Tomas komt maar een paar keer per week thuis voor de middagschaft, zoals hij het noemt, en dan heeft ze het gevoel dat hij dat voor haar doet. Ja, vooral nu, als hij zulke besprekingen met KarlMagnus heeft. Hoewel hij vrolijk is als hij ’s avonds laat thuiskomt. Dit komt goed, zegt hij, dit komt helemaal goed. Dan moeten ze het zich toch kunnen permitteren om het huis te laten schilderen?


· 25 ·

•

Nee, Tomas had deze aanhoudende vermoeidheid niet verwacht. Hoezeer hij het ook wil… probeert… op alle manieren zijn best moet doen – zonder de energie te hebben. Wat zegt KarlMagnus? Ze zitten naast elkaar in het oude kantoor van Otto en vader, met de boekhouding van 1949 voor zich. Interessante lectuur, zegt KarlMagnus en hij port Tomas zacht in zijn zij, ja, Tomas zit zo dat hij kan meekijken, lastiger is het voor Kurre die de berekeningen vanuit zijn hoek onmogelijk kan ontcijferen. Sinds Otto’s overlijden – het zijn hectische jaren geweest. En om dan nu de mouwen op te stropen en ‘m van jetje te geven – wat moet hij anders doen? Hij moet zichzelf gewoon dwingen, Maj, zijn broers, KarlMagnus het idee geven dat hij alles in de hand heeft… KarlMagnus die zo genereus is en er graag bij betrokken wil worden, zich in de volledige historiek van de firma wil verdiepen. Onder vier ogen heeft hij Tomas gezegd dat zij tweeën er alles aan moeten doen om de toekomst van het bedrijf veilig te stellen, dat Tomas’ bekwame broers werkelijk erkenning verdienen voor hun onschatbare inzet, maar nu… ja, ze zijn ondanks alles niet jong meer. Kurre die zijn leesbril over zijn neusrug omhoogduwt – nee, Tomas begrijpt het als Kurre de puf niet heeft om zich extra in te zetten. Hier zitten ze dus nu, met een steekproef uit de gearchiveerde jaarverslagen van de firma vanaf het allereerste begin, en nemen het ene resultaat na het andere door. Kurre kan onmogelijk kennis nemen van de sierlijk geschreven cijfers, de getypte letters zijn ook niet zo groot. Heeft Tomas een sterkere leesbril nodig? Otto was natuurlijk degene die na het verscheiden van vader het gehele overzicht had, herhaalt Kurre, ja toch, Tomas, hij was niet iemand die onnodig om hulp vroeg, en Otto’s dood kwam immers plotseling en onverwacht, legt hij aan KarlMagnus uit. Zeker, knikt KarlMagnus, maar we moeten uitzoeken wanneer de investeringen – of liever gezegd de uitgebleven investeringen – een negatief effect begonnen te krijgen op de huidige situatie. Wanneer stonden de onkosten voor de thuisnaaisters niet meer in verhouding


· 26 ·

tot wat ze produceerden? Natuurlijk is te zien dat andere delen van het bedrijf de stijgende loonkosten hebben kunnen opvangen – maar als de fabriek een lek heeft, dan moet dat volledig worden gedicht, niet alleen in omvang beperkt worden. Ja, Tomas begrijpt de vergelijking. Maar je kunt niet alle gezinnen in de dorpen die altijd afhankelijk zijn geweest van het ondanks alles geringe provisieloon van de fabriek zomaar simpelweg bedanken voor de goede jaren – toch niet zonder het eerst met natuurlijke afvloeiingen of andere vrijwillige opzeggingen te proberen? Dat laatste zegt hij niet rechtstreeks tegen KarlMagnus. Want KarlMagnus wil de situatie van de firma werkelijk op orde brengen en moedigt hen aan als de toeschouwers langs de langlaufroute bij Holmenkollen tijdens de vijftigkilometerrace – nee, die vergelijking houdt niet. En dan dwalen Tomas’ gedachten af naar het versleten kantoormeubilair, dat hij zich nu pas realiseert hoe aftands het eruitziet. KarlMagnus neemt hier vast geen genoegen mee. Ideeën, Tomas! Draag iets bij! Maar het enige waar Tomas op dit moment aan kan denken is dat ze eerder moeten stoppen. Niet elke avond van de week tot een uur of acht, negen, tien door moeten gaan. Deze mooie voorjaarsavonden verstrijken zomaar, zonder dat ze zoveel wijzer worden van die jaarverslagen. Af en toe wil KarlMagnus samenvatten: de verkoopzijde moet hogere doelen stellen, de vaste lasten moeten omlaag. En hoe zit het met de voorraden – hebben we niet een veel te kostbare voorraad die zo snel mogelijk moet worden verkocht? De productie kosten – KarlMagnus is het ermee eens dat die niet zo makkelijk te beïnvloeden zijn. Hij kijkt van Kurre naar Tomas – aan de kwaliteit moeten we niet tornen – niet meteen. Dat is immers het handelsmerk van de Berglunds. Ja, ook dat van Agrell – kwaliteit en betrouwbaarheid. Maar zouden we daar… moderniteit aan kunnen toevoegen? Jawel, antwoordt Kurre snel, het moderne is immers gewild. Het moderne? Tomas ziet Levi Nilsson bij zijn huis even buiten Skellefteå voor zich, en al die anderen die huiden en vellen te koop aanbieden. Mensen die over hogere kosten in de veehouderij mopperen, dat ook zij genoodzaakt zijn de prijsindexcijfers en inflatie te volgen.


· 27 ·

Kom een keertje met Clary bij ons eten – en vraag jij Dagny, hoort hij zichzelf tegen Kurre zeggen, in een poging de bespreking van vandaag te beëindigen. Hij slaat een lift naar de binnenstad af, zegt dat hij aan zijn gezondheid moet denken en gaat wandelen.

Kom op, Tomas. Ja, dat mompelt hij tegen zichzelf als hij deze meiavond via het Örnpark naar huis loopt, merels zingen en de zomer is niet ver weg meer.

•

Het is in elk geval weer bijna Moederdag. Met de schuimspaan vist ze de drijvende grijzige ballen uit de pruttelende pan en laat ze uitdruipen – ze denkt dat het de laatste aardappelknoedels van dit jaar zijn, want nu zijn de winteraardappelen op. Lasse en StigBjörn zitten al op de keukenbank, ja, StigBjörn is altijd dankbaar als hij mag blijven eten. Hebben jullie je handen gewassen, vraagt ze als ze met de dampende aardappelknoedels bij hen komt – nee, ze ziet aan Lasse dat hij liegt. Hij sjokt samen met zijn vriend weg, en Maj haalt de botersaus van het fornuis. Zeg tegen Anita dat ze ook moet komen, roept ze hen na.

Hoeveel kunnen Lasse en StigBjörn er ieder op? Minstens vijf, verwacht ze. Maar ze heeft een flinke hoeveelheid gemaakt, als hij thuiskomt, krijgt Tomas de zijne opgebakken als hij dat wil. StigBjörn lijkt altijd hongerig, en het is leuk om te koken voor iemand die trek heeft. Maar hoe het er bij hem thuis aan toegaat, weet ze niet zo goed. Lasse is weleens ’s middags bij StigBjörn, maar hij krijgt daar meestal geen warm eten. Ieder vijf aardappelknoedels, toch hadden ze samen al een heel kaneelbrood verorberd toen ze uit school kwamen. Maar ze is blij, blij dat ze het eten lekker vinden. Anita die maar niet van de puistjes op haar wang kan afblijven, niet aankomen, maant Maj, dan wordt het alleen maar erger. Het helpt ook niet echt om vlak naast de kwartslamp te zitten. Kon ze ze maar wegtoveren. Zodat Anita niet zou hoeven… ze lijkt in elk geval niet


· 28 ·

chagrijnig te worden, bedankt voor het eten als Maj haar bord en glas afruimt. Ik heb met UllaBritt afgesproken, begint ze, maar als Maj vanuit de keuken vraagt wat ze gaan doen krijgt ze geen antwoord. Nee, de eethoek is leeg en stil. Ze zet het peper en zoutstel in de vensterbank, vouwt het tafelkleed dubbel om het bij het open keukenraam uit te kloppen. De huismeester is daarop tegen, maar ze doet het snel, en aan de noordkant loopt toch nooit iemand.

Ze wacht met de koffie. Neemt die later met Tomas. Ze heeft nog een paar overhemden te strijken, broeken te persen. Als Tomas alle dagen zo dicht naast KarlMagnus zit moet hij natuurlijk elke dag brandschone kleren aan. En hij heeft beloofd om haar dit jaar met Moederdag extra te onthalen, ja, vanwege die ellende met zijn verjaardag… toch zijn het eigenlijk de kinderen die iets moeten doen. Van hun spaargeld lelietjes-van-dalen kopen op de markt. Tomas heeft laatst zelfs aan haar naamdag gedacht, had hazelnootschuimgebakjes meegebracht.

Maar dan moet ze alle gedachten aan Moederdag uit haar hoofd zetten, want als Tomas uit zijn werk komt vertelt hij dat hij Clary en KarlMagnus komend weekend te eten heeft gevraagd, alleszins informeel, zonder schriftelijke uitnodigingen en KarlMagnus zegde meteen toe. En aangezien Kurre erbij zat moest ik hem en Dagny natuurlijk ook uitnodigen – zouden we Titti en Georg ook moeten vragen? O – ze weet het niet! Wil niet. Clary… nee, de laatste keer dat ze hier waren heeft Maj haar niet nader leren kennen. Wat moet ze hun voorzetten? Er zijn er nog maar vier over, zegt Maj als ze Tomas’ bord neerzet, Lasse en StigBjörn hebben er ieder vijf op. Ze gaat op haar eigen plek zitten, zegt tegen Tomas dat hij dan niet moet drinken, Tomas maant haar tot stilte, maar de kinderen zijn buiten. Ze weten het al, wil ze zeggen. We hebben geen geheimen voor ze. Tomas, je moet Lasse vanavond zijn huiswerk overhoren, ik geloof dat StigBjörn en hij er een potje van hebben gemaakt… ze komt overeind, zet de vossenbessenjam en het restje botersaus op tafel. In Stockholm zei Tomas al dat Maj gewoon moet kunnen drinken, ja, geen rekening hoeft te houden met zijn onthouding, en nu wil hij natuur


· 29 ·

lijk niet dat KarlMagnus en Clary zich stijf en ongemakkelijk zullen voelen. En als Titti en Georg komen – dan wordt het wat luchtiger. Maar wat moet Maj voor eten verzinnen? Moesten de Agrells hen niet eerst thuis uitnodigen? In hun woning aan de Nygatan, waar ze een chique etage schijnen te huren. Clary wilde hier geen villa hoeven onderhouden, ze hebben immers al dat familielandgoed in het zuiden.

En dan word je moe, Maj. Begint het weer van voren af aan met etentjes, feesten en de angst om niet goed genoeg te zijn? Want Maj blijft natuurlijk Maj, met haar angsten, haar duizelingen en jachtige gehaast. Maar we moeten verder. Het eindigt hier immers niet, in de bloeiende jaren vijftig – nou ja, zo bloeiend is het nog niet, de Koreaoorlog heeft de wereld opgeschrikt en hoewel er werk is, stijgen de prijzen en het eten is duur. Maar Tomas zegt dat het allemaal goed komt als hij het nu slim speelt. Ze moeten alleen op extra werk rekenen aangezien KarlMagnus helemaal nieuw is.

De gewoonten veranderen evenmin. ’s Avonds koffie in de woonkamer – warm van de middagzon die erop heeft gestaan – Maj wil de balkondeur opengooien om te luchten. Een paar soorten koekjes, de laatste stukjes van de geglazuurde sinaasappelcake – dat die zo lang sappig blijft, zegt Maj – en dan nog de sigaretten. Maj kan Tomas niet verbieden zijn baas uit te nodigen. Of zijn ze meer elkaars compagnon? Schijnbaar terloops vraagt ze of Tomas en zijn broers veilig zitten nu ze KarlMagnus hebben binnengehaald – heeft hij werkelijk, als zakenman bedoel ik – werkelijk met iedereen het beste voor? Tomas kauwt op zijn amandelkoekje, knikt. We hebben clausules, afspraken. We proberen het zo, en dan moeten we maar zien. Je weet, het merendeel is nog van ons. En KarlMagnus heeft geen enkele baat bij een mislukking. Maj komt overeind, knipt de staande lamp aan – vooral voor de gezelligheid, buiten is het nog licht – maar Tomas, wat moeten we ze voorzetten?


· 30 ·

•

Ja, wat zal Maj voor iets lekkers verzinnen? Zou Clary een moeilijke eetster zijn? Kriebel in de keel van vis, galklachten van komkommer, indigestie na het eten van rood vlees? Misschien dat alleen gevogelte kan. Een voorjaarskip! Dat is feestelijk eten. Knapperig bruin, in de oven gebraden. Smaakvol vleesnat om aan te lengen tot bouillon en dan in te koken tot een dikke roomsaus. Zure komkommersalade – heeft ze het aan de gal kan ze die laten staan – gelei, gebakken krieltjes. Asperges en warm gerookte marene met in boter gebakken witbrood als voorgerecht? Misschien is kip te… gewoon? Iets wat iedereen in het voorjaar bij een wat chiquer diner verwacht. En veel dekschalen om warm te houden en op tafel te zetten. Morilles in witte saus en kalfsgehaktballetjes? Fijne petits pois uit blik. Ja, groene erwten. Volgens Titti geeft dat bijna alles extra kleur en smaak. Maar Maj! Een diner fiks je toch best. Je hebt het nu in de vingers. Voor goede vrienden – ja. Die mijn eten lekker vinden. Die ruimhartig zijn, verwachtingsvol – op de juiste manier. Want nog steeds, met deftige lui… Gewichtige mensen. Van de betere soort. Belangrijk. Die verrekte betere soort! Örebro is toch nauwelijks belangrijker dan Örnsköldsvik. Örnsköldsvik met zijn papier en pulpindustrie en houtbewerkingsbedrijf Hägglunds, dat alleen maar expandeert. Levendige handel – hoewel nu de staalindustrie en de bosbouw de toekomst schijnen te hebben. De mechanische industrie van Norrland. Zo praat men wellicht bij de in aanbouw zijnde koopwoningen in Sund, in Domsjö, in Gullänget natuurlijk. De woningen worden ook modern. De landbouw daarentegen… hoewel de Berglunds niet zo veel kennissen hebben onder de boeren. Alleen bij Sillviken, en de Bylunds daar lijken het tot op heden goed te redden. De trek gaat immers van het binnenland naar de stad, en een pachtboerderijtje kun je straks alleen nog in je vrije tijd runnen, naast de inkomsten uit de industrie.

Dan wordt Maj bang – boos – paniekerig. Clary en KarlMagnus zijn immers zoveel ouder, ervarener – zonet betekende vijfendertig mis


· 31 ·

schien nog een ouwe kop – nu is het een kinderlijk jong ding waar niemand zich echt iets van aantrekt. Hou je op de achtergrond, Maj. Je weet nu best hoe het moet. Klutsen, proeven, warm houden. Serveren, opscheppen. Afruimen, etensresten in de afvalemmer schuiven, tante Tea’s chique porselein in schoon water. Godzijdank, tante Tea’s chique Gustavsberg servies! En het damasten tafelkleed, de gesteven servetten. Als Tomas dan nog lelietjesvandalen wil kopen op de markt. Groen, wit, goud – het nieuwzilveren bestek en fonkelende glazen. Het zal prima gaan, Maj – en Clary en KarlMagnus hebben je peertjes uit de oven met amandelkruimeldeeg nog nooit gehad.


Leven tot elke prijs is het derde deel van de Maj-trilogie, waarvan inmiddels meer dan 110.000 exemplaren zijn verkocht in Zweden. De trilogie is niet alleen een van de boeiendste en intiemste vrouwenportretten van de afgelopen jaren. De romans sluiten bovendien met grote vanzelfsprekendheid aan bij een trotse Zweedse verteltraditie met auteurs als Sven Delblanc en Kerstin Ekman als belangrijke vertegenwoordigers.

‘Indrukwekkende trilogie die woorden geeft aan een geschiedenis van een meerderheid in de marge. De romans zijn sterk, eigenzinnig en treffend.’ Svenska Dagbladet

‘Ik had nooit gedacht dat ik op een dag zo diep in een dikke roman over huishoudelijke taken zou zitten. Dat Kristina Sandberg dat voor elkaar heeft gekregen is vooral te danken aan de narratieve techniek. Opwindend!’ Expressen

‘Leven tot elke prijs bezit een enorme energie en vitaliteit.’ Helsingborg Dagblad


Voorpublicatie Kristina Sandberg, 'Leven tot elke prijs'

Documents

Transcript of Voorpublicatie Kristina Sandberg, 'Leven tot elke prijs'