Voorop in vernieuwing

23
1 jaar op weg 4 showcases in de zorg 20 innovatieve projecten 157 betrokken partijen Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

Transcript of Voorop in vernieuwing

Page 1: Voorop in vernieuwing

• 1 jaar op weg

• 4 showcases in de zorg

• 20 innovatieve projecten

• 157 betrokken partijen

Voorop in Vernieuwing

Zorginnovaties in Noord-Nederland

Page 2: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

3

De vier showcases die in deze uitgave worden besproken, zijn gefinancierd door:

Zorginnovaties in Noord-Nederland

Voorwoord 4

1. Inleiding 6

2. Het Zorg Innovatie Forum 10

3. Showcase Zorg voor de Toekomst 16

4. Showcase Dementie en Veiligheid 24

5. Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care 28

6. Showcase Logistiek en Transsectorale Samenwerking 34

7. Spin-off showcases 38

Inhoudsopgave

Page 3: Voorop in vernieuwing

Zorginnovaties in Noord-Nederland

Voorwoord

4 5

Voorop in Vernieuwing

In 2008 heeft het Zorg Innovatie Forum vier showcases georganiseerd. Vier innovatieve

projecten, ondersteund door het ministerie van VWS, die elk op hun eigen manier een

startpunt vormen voor nieuwe ontwikkelingen in de Noord-Nederlandse zorg.

Een andere aanpak van de regionale zorg is pure noodzaak. Als we niet op korte termijn

de zorg anders gaan organiseren, hebben we binnen vijftien jaar een serieus probleem in

Noord-Nederland. Het aantal patiënten en cliënten van de noordelijke cure en care neemt

namelijk snel toe, terwijl de arbeidsmarkt voor zorgpersoneel steeds verder inkrimpt.

Dit komt door een aantal factoren. Noord-Nederland vergrijst sneller dan andere regio’s.

Het aantal ouderen neemt toe, terwijl steeds meer jongeren de regio verlaten. Ook het

aantal chronische patiënten groeit hier sneller dan in andere regio’s en de zorgvraag wordt

complexer. Daar komt bij dat de levensverwachting steeds hoger wordt en dat mensen

graag zo lang mogelijk zelfstandig willen blijven wonen. Noord-Nederland beslaat geogra-

fisch een kwart van het Nederlandse oppervlak, maar de bevolkingsomvang is slechts 10%.

Dat betekent dat steeds grotere afstanden moeten worden overbrugd om zorg tot in de

thuissituatie te kunnen bieden. Het is een uitdaging om hierbij te zoeken naar nieuwe

mogelijkheden van ICT en sensortechnologie. De Noord-Nederlandse zorgaanbieders zetten

zich volop in om de gevolgen van deze ontwikkelingen het hoofd te bieden. Maar ook zij

beseffen dat het lastig wordt om meer en betere zorg te bieden met steeds minder mensen.

Reden voor paniek? Zeker niet. Maar wel een reden voor slagvaardig optreden. De regio-

nale zorg heeft behoefte aan een omwenteling. Een duurzame innovatieve slag. Waarbij

zorg beter, toegankelijker en slimmer georganiseerd wordt, met lagere kosten. Waarbij de

wensen en behoeften van de cliënt meer dan ooit voorop staan. En waarbij met minder

inzet van personeel betere resultaten worden behaald. Noord-Nederland gaat de proeftuin

worden van een breed scala aan innovaties in de zorg.

De cliënt is daarbij steeds het uitgangspunt. Daarom is het belangrijk om patiëntenorga-

nisaties zoveel mogelijk bij nieuwe stappen te betrekken. En daarom kunnen cure, care en

welzijn niet langer als drie afzonderlijke entiteiten beschouwd worden, maar is vergaande

integratie een logische ontwikkeling.

De gezondheidssector zal zijn krachten moeten bundelen in sterke zorgketens. Die optimaal

in staat zijn om de cliënt in al zijn wensen en behoeften bij te staan en die er tegelijkertijd

alles aan doen om een verdere groei van het aantal chronische patiënten te voorkomen.

Indicatie, behandeling, verzorging, welzijn, preventie en voorlichting moeten logisch uit

elkaar voortvloeien en een integrale taak worden van de gehele zorgsector. In nauwe

samenwerking met kennisinstellingen, overheden en bedrijfsleven en ondersteund door

nieuwe technologie.

Persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat dit geen utopie is. De eerste resultaten van de show-

cases in dit boekje geven aan dat er een uitstekende voedingsbodem is voor synergie en

samenwerking. Dat organisaties enthousiast zijn over nieuwe manieren om hun processen

efficiënter te maken. En dat een slimme toepassing van moderne technologie de zorg-

kwaliteit een belangrijke impuls geeft. De basis is er, nu is het tijd voor concrete stappen.

Het Zorg Innovatie Forum wil deze innovatieve ontwikkeling graag stimuleren.

Gerrit Ybema

Voorzitter Zorg Innovatie Forum

Page 4: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

1 Inleiding

6 7

In dit boekje vindt u de verslagen van vier showcases van het Zorg Innovatie Forum (ZIF).

Vier bijzondere, innovatieve projecten in de Noord-Nederlandse zorgsector. Projecten met zeer

verschillende onderwerpen, maar ook een flink aantal overeenkomsten. Hun uitgangspunten,

hun opzet en vooral hun intentie zijn zeer vergelijkbaar: de regionale zorg moet beter, efficiënter,

toegankelijker en voordeliger worden, waarbij de wensen en behoeften van de patiënt altijd

voorop staan.

De echte kracht van deze showcases schuilt in hun organisatie en aanpak. Het zijn geen afge-

ronde experimenten, maar aanjagers van verdere ontwikkelingen en concrete business cases. Elke

showcase identificeert kansen, brengt de juiste partijen bij elkaar en koppelt bestaande initiatieven.

Op die manier ontstaat een breed draagvlak voor duurzame vernieuwing en een nieuw elan voor

samenwerking, slimme vormen van synergie en sterke ketens in cure, care en welzijn.

De vier showcases in 2008

Showcase 1: Zorg voor de Toekomst

Dit project is gericht op een duurzaam betere aanpak van zorg in Oost-Groningen. Door

economische en sociale omstandigheden kent deze regio een bovengemiddeld hoog aantal

mensen met een chronische ziekte, vaak veroorzaakt door een ongezonde leefstijl. De druk

op de zorgsector neemt daardoor snel toe. Deze showcase gaf een belangrijke aanzet voor

een integrale oplossing en is de basis voor de uitwerking van een ambitieus masterplan.

Showcase 2: Dementie en Veiligheid

De provincie Drenthe vergrijst veel sneller dan andere regio’s. Mede hierdoor ligt het aantal

mensen met dementie in Drenthe zo’n 13% boven het landelijk gemiddelde. Veel van deze

mensen willen thuis blijven wonen. Deze showcase onderzocht hoe de ketenzorg en het

ondersteuningsnetwerk rond deze groep versterkt kunnen worden en de synergie kan

verbeteren.

Page 5: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

9

Zorginnovaties in Noord-Nederland

Uitgelich

t

Showcase 3: Arbeidsinnovatie

In dit project onderzochten verschillende partijen in Friesland creatieve oplossingen om de

verwachte knelpunten op de zorgarbeidsmarkt bij te sturen. Centraal stond een initiatief

van Thuiszorg Het Friese Land en SKL Kinderopvang BV om combifuncties van verzorgen-

de/groepsleidster te ontwikkelen.

Showcase 4: Logistiek en Transsectorale Samenwerking

De vraag naar nieuwe ‘gemaksdiensten’ groeit. Mensen willen zo lang mogelijk thuis

blijven wonen. Diensten worden steeds meer rondom de thuissituatie georganiseerd. In

dit project werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn voor procesinnovaties en nieuwe

concepten op dit gebied en hoe dat logistiek georganiseerd kan worden.

Het Zorg Innovatie ForumDe vier showcases werden geregisseerd en gecoördineerd vanuit het Zorg Innovatie Forum

(ZIF). De zorg in Noord-Nederland moet beter, efficiënter, toegankelijker en voordeliger

worden. Dat is de overtuiging van de veertien grote organisaties uit de noordelijke zorg-

sector, de Rijksuniversiteit Groningen en Hanzehogeschool Groningen die in het ZIF hun

krachten gebundeld hebben. Het ZIF zet zich in om synergie en innovaties in de Noord-

Nederlandse zorg te stimuleren, te coördineren, te organiseren en te faciliteren.

De aanpak van het ZIFHet belangrijkste instrument bij de aanpak van de showcases zijn de taskforces. Breed

samengestelde forums van deskundigen, die vanuit hun werkveld of expertise een visie

hebben op het onderwerp van een showcase en bereid zijn hun kennis te delen en netwer-

ken te ontsluiten.

Ondersteuning Ministerie van VWSDe doelen en de aanpak van het ZIF sluiten uitstekend aan bij de ideeën over zorgver-

nieuwing van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Het Ministerie

reageerde dan ook positief op het plan om een viertal projecten als showcases voor het

ministerieel beleid uit te voeren. Voor de uitvoering werd een subsidieaanvraag van

250.000 euro gehonoreerd. De onderwerpen van de showcases zijn in overleg met het

Ministerie van VWS bepaald.

ResultaatDe vier showcases vormden een aanzet tot duurzame innovaties. De uiteindelijke resultaten

zijn pas op lange termijn meetbaar. De vraag ‘wat heeft het opgeleverd’ is daarom pas veel

later relevant. Nu, een klein jaar na de start, draait het bij deze projecten veel meer om de

vraag ‘wat hebben ze in gang gezet?’ Vanuit die vraag bekeken zijn de resultaten uitstekend.

In het laatste hoofdstuk vindt u een overzicht van de beweging die de showcases op gang

hebben gebracht en de effecten en kansrijke projecten die binnen een jaar zijn ontstaan.

Karin Kalverboer

directeur van het Zorg Innovatie Forum

‘Taskforces zijn ideale aanjagers van innovatie’

‘Met het concept taskforces heb ik erg positieve ervaringen opgedaan in mijn vorige functie, als secretaris van

het Adviescollege voor de Markt. Taskforces zijn de ideale aanjagers van innovatieve ontwikkelingen. Ze zetten

de zaak in beweging. Nog vóór er een echt plan is zorgt een taskforce dat er verkenningen worden uitgevoerd en

kansen worden blootgelegd. Op basis daarvan brengen we verschillende partijen met elkaar in contact. Zorginstel-

lingen uiteraard, maar ook bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Daar kunnen heel verrassende combinaties

uit voortkomen. Ingeslepen processen worden daardoor opeens met een frisse blik bekeken. Zo ontstaan nieuwe

ideeën, nieuwe lijnen waar anderen weer een bijdrage aan kunnen leveren. Losse initiatieven blijken opeens heel

goed bij elkaar aan te sluiten en elkaar te versterken. Je ziet de radertjes in elkaar grijpen. Er ontstaat ‘reuring’ in

de regio. Vaak tot groot enthousiasme van de betrokken partijen. Als een nieuw initiatief haalbaar en effectief lijkt

te zijn, schept de taskforce de voorwaarden om er een volwaardig project van te maken. Er worden markttrekkers

geïdentificeerd en financieringsbronnen gezocht. Daarna zit de taak van de taskforce er op en gaan de projecten

een eigen leven leiden. Op die manier ontstaan duurzame innovaties met een breed draagvlak. Dat is waar we

naar streven.’

8

Page 6: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

11

Zorginnovaties in Noord-Nederland

2 Het Zorg Innovatie Forum

onafhankelijk

stimulerend

vernieuwend

10

Het Zorg Innovatie Forum (ZIF) is in 2006 opgericht op initiatief van voorzitter Gerrit Ybema,

voormalig staatssecretaris Economische Zaken en directeur Karin Kalverboer. Zij kenden de

sombere toekomst verwachtingen voor de regionale zorg. Maar zij constateerden ook dat de

zorgsector de grootste sector is in Noord-Nederland. Een sector die sterk in beweging is en kansen

biedt voor economische groei. De initiatieven om het tij te keren waren echter te versnipperd en

een eenduidige toekomstvisie in de noordelijke zorgsector ontbrak. Op hun initiatief kwam een

aantal grote partijen uit de sector bijeen om dit probleem te bespreken. Dit overleg heeft al snel

geleid tot de oprichting van het ZIF.

De stakeholdersSinds de oprichting is het aantal deelnemende organisaties sterk gegroeid. Maart 2009

waren veertien partijen uit de noordelijke zorgsector als stakeholder verbonden aan het ZIF.

KennisinstellingenDe Rijksuniversiteit Groningen en Hanzehogeschool Groningen zijn als kennispartner bij

het ZIF aangesloten. Daarnaast werkt het ZIF in de uitvoering nauw samen met andere

kennisinstellingen, zoals TNO, HBO-instellingen, ROC’s, ActiZ (brancheorganisatie voor

de thuiszorgondernemers) en Vilans.

OrganisatieHet ZIF is een open netwerkorganisatie. Onafhankelijk, laagdrempelig en makkelijk te

benaderen. De stakeholders ondersteunen het ZIF inhoudelijk, strategisch en financieel.

Ze bepalen de strategische koers, brengen initiatieven en projectideeën in en evalueren

de voortgang en resultaten.

Het ZIF wordt ondersteund door een ‘mean and lean’ uitvoerend bureau. De formatie

bestaat uit directeur Karin (M.A.) Kalverboer MHD, officemanager Nanuschka Csonka,

senior medewerker Mirjam Valk (PhD) en junior medewerker Sander Holterman (MSc).

Page 7: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

1312

Juridisch is het ZIF een stichting, met drie bestuursleden: drs. Gerrit Ybema (voorzitter),

drs. Leo (J.E.) Smits (vice-voorzitter) en prof. dr. Geert (J.E.M) Sanders. Het bestuur is sparring-

partner voor de directeur en vervult een belangrijke ondersteunende rol in het ontsluiten

van netwerken en het uitdragen van de ambities en projecten van het ZIF. De bestuurs-

leden overleggen op strategisch bestuurlijk niveau met regionale, nationale en Europese

contacten.

MissieHet voornaamste doel van het ZIF is om een actieve bijdrage te leveren aan de gezondheid

van de mensen in de regio. Ten eerste door hen kwalitatief hoogwaardige, goed georgani-

seerde, bereikbare en betaalbare zorg te bieden. Ten tweede door met een goed preventief

beleid toekomstige zorgvragen te voorkomen. Het ZIF wil deze doelen realiseren door

breed in te zetten op zorginnovatie.

Onafhankelijke zorginnovatorDe ambitie van het ZIF is om een natuurlijke en logische speler voor zorginnovaties in

Noord-Nederland te zijn. Het ZIF kan als platform meer bereiken dan individuele partijen.

Door haar brede draagvlak kan het ZIF samenwerking en synergie bevorderen, externe

ondersteuning bewerkstelligen, financiering regelen en kennisuitwisseling stimuleren.

Daarnaast versnellen de stakeholders innovatieve ontwikkelingen door als early adopters

op te treden.

RegiefunctieDe kracht van het ZIF als zorginnovator zit vooral in haar functie als onafhankelijk regisseur,

coördinator en procesbewaker van complexe samenwerkingsverbanden. Het ZIF heeft niet

de ambitie om zelf innovaties te ontwikkelen, maar zoekt daarvoor naar samenwerking met

haar stakeholders. Waar mogelijk wordt aangesloten bij bestaande projecten en experimenten.

Door kansrijke kleinschalige initiatieven te koppelen of succesvolle projecten op te schalen

wordt voorkomen dat het wiel steeds opnieuw wordt uitgevonden.

Veel kansen op structurele zorgverbetering worden nu nog gemist door onvoldoende regie

en samenwerking. Prima initiatieven kregen geen vervolg vanwege hun kleinschaligheid,

Het Zorg Innovatie Forum versterkt

de noordelijke zorgmarkt door het

concreet, zichtbaar en meetbaar

initiëren, stimuleren en coördineren

van zorginnovaties in Noord-

Nederland, met de vraag van de

klant als centraal uitgangspunt.

Missie

Uitgelich

t

Zorginnovaties in Noord-Nederland

geringe economische massa, gebrek aan financiering of door onvoldoende zichtbaarheid

naar buiten. Het ZIF wil vanuit haar regiefunctie kansrijke initiatieven signaleren, combineren

en opschalen en daarmee versnippering van innovaties voorkomen.

Economische spin-offDe zorgsector is van groot belang voor het Noorden, ook voor de economische ontwikkeling.

Op de totale industrie na, is het de grootse sector van Noord-Nederland. In 2007 werkten

er bijna 130.000 mensen. Bovendien is het de grootse groeisector in het Noorden. Daar-

mee biedt de zorg mogelijkheden voor economische spin-off in verschillende sectoren,

zoals de dienstensector, ICT, life sciences, food-industrie en toerisme. Het ZIF signaleert en

creëert nieuwe marktkansen door het bedrijfsleven actief te betrekken bij zorginnovaties.

Hierbij wordt nauw samengewerkt met organisaties als Sensor Universe, Innexus, NOM,

TCNN en Syntens.

Healthy Ageing als uitdaging voor de toekomstAls centraal overkoepelend thema voor de activiteiten van het ZIF is gekozen voor Healthy

Ageing. Daarmee sluit het ZIF aan bij de ambitie van een aantal grote noordelijke partijen

Claudia Zuiderwijk

Lid Innovatie Platform, lid Zorginnovatieplatform,

voorzitter Raad van Bestuur Tergooiziekenhuizen

‘Reële slagingskans door bredesamenwerkingsvorm’

‘Vanwege de immens groeiende zorgvraag is het noodzakelijk dat we met slagkracht blijven innoveren.

In dat verband vind ik het Zorg Innovatie Forum een uitstekend initiatief, omdat het belangrijke

innovatiethema’s in Noord-Nederland actief aanpakt over de muren van instellingen en sectoren

heen. Ik zou hen willen adviseren om de mogelijkheden van opschaling naar een landelijk niveau te

onderzoeken.’

Page 8: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

15

Zorginnovaties in Noord-Nederland

14

onder aanvoering van het UMCG. Onder de vlag van Healthy Ageing Network Northern

Netherlands wil Noord-Nederland zich internationaal op de kaart zetten als sterk cluster rond

het thema gezond ouder worden. Het ZIF geeft aan dit thema invulling via drie actielijnen:

ICT, Sensortechnologie en Arbeidsmarkt.

Focus op grootschalige projectenHet ZIF zet zich in als voortrekker van een beperkt aantal grootschalige, innovatieve

projecten gericht op betere en efficiëntere zorg. Zo sluiten de activiteiten van het ZIF waar

mogelijk aan bij het omvangrijke onderzoeksproject LifeLines van het UMCG. Daarnaast is

het ZIF via het UMCG nauw betrokken bij het Nationaal Programma Ouderenzorg van het

ministerie van VWS, dat in 2008 is gelanceerd via ZonMw.

Zorg op AfstandZorg op Afstand (ZoA) is voor het ZIF een belangrijk actiepunt. De komende tijd onder-

steunt het ZIF enkele grootschalige ZoA-projecten. Eerdere ervaringen uit projecten als

Koala en Omkeer 2.0 zijn daarbij het uitgangspunt.

Zorg wordt in de toekomst steeds vaker aangeboden in de thuissituatie. In flinke delen

van het Noorden moeten daarvoor grote afstanden worden afgelegd. Zorg op Afstand

biedt dan een oplossing. Met moderne technologieën als ICT en sensoren is persoonlijke,

kwalitatief hoogwaardige zorg en aandacht in of dichtbij huis te realiseren, zonder inzet

van extra personeel.

Uitgelich

t

A.G. Pomp

Coördinator Strategie Langdurige Zorg

Ministerie van Volksgezondheid,

Welzijn en Sport

‘In 2007 waren we het innovatiebeleid van

het Ministerie aan het ontwikkelen. We

kwamen toen het ZIF tegen als drager van

het innovatiebeleid van het Noorden. Hun

analyse van de problematiek was dezelfde

als de onze. Wat mij vooral erg aansprak

was hun basisgedachte: we stappen over

de dingen heen waar we het niet over eens

zijn en we gaan ons samen sterk maken

voor noodzakelijke verbeteringen. De

mogelijkheden waren het uitgangspunt,

niet de problemen, dat was verfrissend.

Het ZIF heeft daaruit een mooi beleid

ontwikkeld, dat naar onze mening een

kans verdiende om uitgevoerd te worden.

Daarom hebben wij deze showcases

ondersteund.’

Page 9: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

Hoe doorbreek je een spiraal die van kwaad tot erger gaat? Dat is in feite het probleem van de

showcase Zorg voor de Toekomst. De regio Winschoten heeft al jarenlang te maken met hoge

werkloosheid en economische achterstanden. Het gevolg? Veel jongeren trekken weg, de vergrijzing

neemt toe en economische zorgen worden nog groter. Door die sociale problemen zorgen mensen

minder goed voor zichzelf. Ze eten ongezond, bewegen nauwelijks en drinken te veel. Dit leidt

weer tot nieuwe problemen, zoals onderwijsachterstanden,(jeugd)criminaliteit en vooral gezond-

heidsklachten.

Snel groeiende zorgvraagDe gevolgen van deze spiraal zijn duidelijk merkbaar in de zorg. Het aantal patiënten

met welvaartsziekten en comorbiditeit stijgt onrustbarend. De snelle vergrijzing is maar

één van de oorzaken. Leefstijl, welzijn, economische situatie en onderwijs spelen een

even belangrijke rol.

Het ziekenhuis in Winschoten, locatie Lucas, onderdeel van de Ommelander Ziekenhuis

Groep, komt hierdoor steeds vaker voor problemen te staan. Het aantal patiënten neemt

snel toe, maar extra personeel is in de regio niet te vinden. Daarom hebben de gemeente

Winschoten en het ziekenhuis de handen ineen geslagen en zijn samen met het ZIF gaan

zoeken naar een vernieuwende oplossing.

Radicale aanpakIn maart 2008 is een taskforce van start gegaan om in korte tijd een aanzet te geven tot

een integrale aanpak van het complexe probleem. Het doel is een regiobreed project waarin

partijen uit allerlei geledingen en sectoren gaan samenwerken om het probleem van

verschillende kanten aan te pakken. Niet alleen de zorg moet beter, efficiënter en voordeliger

worden, ook de instelling van de mensen moet veranderen. Ze moeten bewuster gaan

nadenken over gezondheid, voeding en bewegen. De maatregelen hiervoor zijn vastgelegd

in een masterplan Zorg voor de Toekomst Oldambt.

3 Showcase Zorg voor de Toekomst

Negatieve spiralen zijn te doorbreken door

‘‘out of the box’ te denken en verrassende

dwarsverbanden aan te gaan.

16 17

Page 10: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

19

Zorginnovaties in Noord-Nederland

18

Vier actielijnenOm het probleem op vernieuwende wijze van verschillende kanten aan te pakken is het

project opgedeeld in vier nauw samenhangende actielijnen: Leefstijlinterventies, Zorg op

Afstand, Verbetering Zorgkwaliteit met Technologie, en Meten, Weten en Coördineren.

Een grafische weergave

van de samenhang

▲ Actielijn Leefstijlinterventies

Nieuwe samenwerking en synergieIn deze actielijn zijn veelbelovende initiatieven ontstaan die de stijgende zorgvraag liefst zo

vroeg mogelijk vanuit en samen met de patiënt aanpakken. Vaak door nauwe samenwerking

van partijen die elkaar vóór deze showcase nauwelijks kenden. En nog steeds haken nieuwe

partijen aan, enthousiast geworden door de frisse ideeën die zijn ontwikkeld.

Interventies vanaf jonge leeftijdHoe bereik je dat mensen gezonder gaan leven en eten en meer gaan bewegen? Dat kun je

TaskforceProf. dr. Willem Vermeend, voormalig minister, werd benoemd tot voorzitter van deze

taskforce. Gerrit Ybema, voorzitter van het ZIF, werd vice-voorzitter. De andere leden van

deze zware taskforce waren de voorzitter van de Ommelander Ziekenhuis Groep, bestuur-

ders van Thuiszorg, Lentis, Menzis, de gemeente Winschoten, NBL, vertegenwoordigers

van kennisinstellingen als UMCG, RuG en TNO en een brede groep ICT-experts vanuit

bedrijven als KPN en IBM.

Op weg naar een ‘nieuwe zorg’Sterke, efficiënte zorgketens, ondersteund door innovatieve technieken als ICT, sensoren

en robotica. Een totaal nieuwe aanpak van preventie en leefstijlinterventies. Daar draait het

om bij dit ambitieuze project. Een echte omkeer dus, die gerealiseerd wordt met innovaties

op alle fronten: curatief, preventief, technologisch en organisatorisch. Uiteindelijk moet dit

leiden tot een ‘nieuwe zorg’, waarmee het Oldambt zijn achterstand omzet in een afgete-

kende voorsprong en een voorbeeld wordt voor andere Europese plattelandsgebieden.

Uitgelich

t

Het aardige is dat je van de computer juist

ook kunt leren bewegen.

Zorg opafstand

Leefstijlinterventies

Coördineren,meten en

weten Verbeteringzorgkwaliteit

met technologie

Prof. dr. Willem Vermeend

Voorzitter taskforce Zorg voor de Toekomst

‘Het woord ‘praktisch’ tekent voor mijhet hele project’

‘Voor mij is het meest kenmerkende van de showcase Zorg voor de Toekomst dat er een praktisch plan is

opgesteld voor praktische toepassingen door praktische mensen. Geen lange vergadersessies, geen mitsen

en maren, maar recht op het doel af: er moet veel gebeuren, hoe krijgen we dat samen voor elkaar, welke

deskundigheid hebben we daarbij nodig. Direct to the point. Zo’n praktische aanpak leidt tot zichtbare,

concrete resultaten. Dat maakt dit project bijzonder.’

Page 11: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

21

Zorginnovaties in Noord-Nederland

20

niet opleggen. Mensen moeten zelf gaan inzien dat het verstandig en noodzakelijk is en dat

ze zich daar beter bij voelen. Dat besef is het best op jonge leeftijd bij te brengen, via activi-

teiten op school, of via de ouders op consultatiebureaus. In de showcase is dat enthousiast

opgepakt via verschillende initiatieven. Zo krijgen alle basisscholen in de regio binnenkort

het gezonde lespakket Lekker Fit! van de Hartstichting. Daarin leren kinderen spelenderwijs

dat gezond eten lekker is en bewegen leuk. En die kennis nemen ze natuurlijk ook mee naar

huis.

Fit door FunVMBO-leerlingen ongeïnteresseerd en moeilijk bereikbaar? De showcase laat zien dat

jongeren graag meedoen als je maar aansluit bij hun leefwereld. In samenwerking met

veel partijen, waaronder de Nationale DenkTank, is een breed eigentijds en eigenzinnig

gezondheids programma gemaakt met elementen als gaming, live work-out, competities,

virtual fitness en online communities. De voorlopige werktitel is LifeStyle Oost-Groningen.

Een totaal ander project als Gezonde Kantines sluit hier weer prachtig bij aan.

Academische werkplaatsOuderen worden natuurlijk niet vergeten. Zo heeft de Zorggroep Meander samen met het

UMCG, de RuG en de Hanzehogeschool Groningen een voorstel ingediend voor een

Academische Werkplaats Thuiszorg. Hier worden de effecten van leefstijlinterventies onder-

zocht voor de grote groep 50+-ers met overgewicht.

Voorkomen is beterOok met goede preventie kun je de stijgende zorgvraag afremmen. Daarom gaan Lentis,

consultatiebureaus en GGD samenwerken om ontwikkelingsproblemen van kinderen al in

een vroeg stadium te ontdekken. Ook de Hanzehogeschool Groningen heeft dit onderwerp

omarmd. Samen met de RuG, het UMCG en GGD gaan ze onderzoeken hoe het gedrag van

mensen verandert bij preventieve maatregelen.

Lifestyle CentreMet bewegen voorkom je niet alleen ziektes, je geneest er ook sneller door. Het Lifestyle

Centre van de toekomst speelt daarop in. Dit ambitieuze project in Blauwestad wordt door

samenwerking van vele partijen een unieke proeftuin voor de allernieuwste technologieën

op dit gebied, met revolutionaire methoden voor therapie en versnelde revalidatie. Ooster-

lengte, zorgketen voor Groningen, is hiervoor een belangrijke trekker gebleken.

▲ Actielijn verbetering zorgkwaliteit met technologie

Enthousiast over robotica Wat doe je als zorginstelling wanneer het aantal opnames dagelijks toeneemt en het steeds

moeilijker wordt om personeel te vinden? De Ommelander Ziekenhuis Groep (OZG) koos

voor een gewaagde stap en betrad het onbekende terrein van robotica in de zorg. Gefinan-

cierd door Sensor Universe liet het een haalbaarheidsscan uitvoeren door TNO naar

toepassingen en effecten van nieuwe technologieën. De uitkomst was veelbelovend. Een

enerverende studiereis naar Japan gaf het laatste zetje. Een grootschalig roboticaproject

werd opgestart.

Het OZG wil met brede inzet van robots en sensoren een groot aantal processen efficiënter

maken, zodat minder personeel nodig is voor meer handelingen. Tegelijkertijd verbetert de

kwaliteit van de zorg en gaan de kosten omlaag. De winst is bij veel processen te behalen.

Zo kunnen robots chirurgische ingrepen sneller, preciezer en veiliger maken en arbeidsin-

tensieve onderzoeken sterk vereenvoudigen. Ook het exoskelet staat op het verlanglijstje.

Met deze Japanse vinding kunnen revaliderende mensen weer op eigen kracht lopen, en

tillen verpleegsters met het grootste gemak zware patiënten uit bed. Verder voorziet het

plan onder meer in een geautomatiseerd apotheekmagazijn en een systeem voor maaltijd-

verstrekking.

Het ziekenhuis wordt door dit project een unieke proeftuin, waar nuttige ervaringen worden

opgedaan die voor de hele nationale zorgsector van belang zijn.

Knuffelrobots Dat robots ook emotionele waarde hebben, bleek uit een proef met Paro’s. Deze grappige

knuffelrobots zijn aangenaam gezelschap voor patiënten en vervullen bovendien signale-

rings- en waakfuncties. De Ommelander Ziekenhuis Groep en Lentis introduceerden de

Paro’s tijdens een expertmeeting waar ook uitvinder dr. Shibata aanwezig was.

Het Lifestyle Centre van de toekomst,

straks in Blauwestad.

Jong geleerd is oud gedaan is maar al te

waar als het om een gezonde leefstijl gaat.

Het exoskelet (boven) en de knuffelrobot

bewijzen al hun diensten.

Drs. Jan Cooijmans RA

Voorzitter Raad van Bestuur

Ommelander Ziekenhuis Groep

‘Door de inspanningen van het Zorg

Innovatie Forum zijn de problematiek

van Oost-Groningen en de gevolgen

daarvan voor een regionaal ziekenhuis

heel goed voor het voetlicht gebracht.

Op het gebied van zorgproblematiek

loopt Oost-Groningen 10 jaar voor op

andere regio’s. Dat biedt ons de kans

om een voortrekkersrol te spelen bij het

vinden van oplossingen en het ontwikkelen

van innovatieve toepassingen.

En aangezien 95% van Europa op Oost-

Groningen lijkt, zijn er geweldige expansie-

mogelijkheden voor de innovaties die

hier in de regio ontstaan.’

Uitgelich

t

Page 12: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

23

Zorginnovaties in Noord-Nederland

22

▲ Actielijn Zorg op Afstand

Voortbouwen op ervaringenEerdere pilots met Zorg op Afstand (ZoA), zoals Koala, waren veelbelovend, maar leverden

vooral ook wijze lessen op. De belangrijkste is waarschijnlijk dat er niet vanuit de techniek

moet worden gedacht, maar vanuit de patiënten en zorgverleners. Hun wensen, behoeften

en mogelijkheden moeten centraal staan. Dat betekent ook dat het dienstenpakket niet

alleen gericht moet zijn op het feitelijke ziektebeeld en de directe zorgverleners, maar veel

bredere mogelijkheden moet bieden. ZoA moet een integraal onderdeel worden van de

totale ketenzorg.

Voorop lopen in EuropaZorg bij de mensen thuisbrengen, zodat ze zichzelf beter kunnen redden, zich veiliger

voelen en langer zelfstandig kunnen wonen. Dat is het uitgangspunt achter de ZoA-

activiteiten die in deze actielijn zijn gerealiseerd. Juist voor Oost-Groningen is ZoA een

ideale oplossing. Het gebied is groot en dun bevolkt, dus voor zorg aan huis moeten vaak

grote afstanden worden overbrugd. En de zorgvraag wordt steeds complexer. De regionale

zorgverleners werken daarom graag samen om het concept te optimaliseren. Met dit brede

draagvlak, de ruim aanwezige kennis en de ervaringen uit eerdere projecten kan de regio

voorop lopen bij de Europese ontwikkelingen rond ZoA.

In deze showcase is daar een goede aanzet voor gegeven. De uitrol van een nieuw groot-

schalig ZoA-project dat vier groepen chronische patiënten op een duurzame manier

verbindt met de zorgketen past uitstekend in het streven naar zelfstandigheid en zelfred-

zaamheid van patiënten. Ook de pilot van Lentis met beeldcommunicatietechnologie bij

dementerende ouderen is een belangrijke ontwikkeling. Hiermee kunnen psychiaters op

afstand participeren in de huisbezoeken van sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen.

De kenniskant van ZoA wordt versterkt via het nieuwe Living Lab Telecare Oldambt waar de

RuG verschillende nieuwe diensten en technologieën voor ZoA ontwikkelt en direct in de

praktijk uittest. Ervaringen worden wetenschappelijk gevolgd en geëvalueerd om kennis te

borgen en breed te kunnen verspreiden.

Noodzaak voor een regelluwe zoneZoA verdient al die aandacht. Het is immers de enige mogelijkheid om in de toekomst

betaalbare kwaliteitszorg thuis aan te bieden. Met ZoA als integraal onderdeel van de

ketenzorg gaat er veel veranderen, zowel voor de eerste als de tweede lijn. Het grijpt in op

de hele zorg. Samenwerking krijgt nieuwe dimensies, taken gaan verschuiven, onderlinge

communicatiestructuren moeten verbeteren. Kortom, zorgprocessen moeten opnieuw

gedefinieerd worden en ook de vergoedingenstructuur moet worden aangepast. Ook op dit

gebied wil de regio innovatief en vooruitstrevend zijn. Alleen regelgeving kan dit belemmeren.

Daarom streeft de regio naar een regelluwe zone om de vernieuwingen in praktijk te brengen.

▲ Actielijn Meten, Weten en Coördineren

Meten is wetenDeze actielijn moet het bewijs leveren dat de ontplooide initiatieven ook werkelijk het

gewenste effect hebben. Daarnaast levert het informatie voor het managen van het master-

plan en biedt het kennis die nodig is om initiatieven te coördineren, op te schalen of te

verplaatsen naar andere regio’s. In dit kader zijn verschillende onderzoeken geïnitieerd.

Uitgevoerd en ondersteund door kennisinstellingen als de RuG, het UMCG, de noordelijke

hogescholen en TNO.

Metingen ondersteund door LifeLinesVanuit het LifeLines-programma van het UMCG worden de huidige gezondheids toestand

en veranderingen gedurende een lange tijd in kaart gebracht. Zowel de risicofactoren als

de gezondheidstoestand en de zorgconsumptie worden gemeten. De aanwezige kennis- en

meetinfrastructuur kan daarvoor direct ingezet worden. Daarnaast is er bij de verschillende

initiatieven veel aandacht voor het meten van de effecten.

Het lespakket Lekker Fit! en het gezondheidsprogramma voor de jeugd moeten leiden tot

meer kennis en een betere gezondheid bij de doelgroepen. Om te bepalen of die doelen be-

reikt zijn, worden onder meer kennis- en fitheidstesten uitgevoerd. Bovendien wil TNO het

beweeggedrag van jongeren monitoren met sensoren om directe feedback te kunnen geven.

Ook bij de uitrol van de ZoA-projecten is gedegen onderzoek en evaluatie noodzakelijk om

de projecten te kunnen managen, bij te sturen en op te schalen. RuG en UMCG adviseren

daarbij en onderzoeken de effecten van ZoA. Daarbij worden aspecten als kwaliteit van leven,

zorgcontactmomenten, gezondheidsontwikkeling, zorgfinanciering en kostenverlaging

meegenomen.

Janny Vlietstra

Oud-burgemeester van Winschoten

Sinds februari 2009 gedeputeerde

provincie Drenthe

‘Toen de heer Cooijmans mij het toekomst-

perspectief van de zorg toonde was het

voor mij direct duidelijk dat innovatieve

maatregelen noodzakelijk waren en dat

we daar als gemeente actief bij betrokken

moesten zijn. Ik ben als burgemeester bij

alle taskforce-bijeenkomsten geweest en

heb die als zeer inspirerend ervaren. Alle

partners zagen het belang van innovatie.

Ik ben dan ook erg content met het proces

en wat er uit gekomen is. Als proeftuin

voor de zorg werkt Winschoten aan een

betere gezondheid én aan betere werk-

gelegenheid voor de regio.’

Uitgelich

t

Door te meten wordt het bewijs geleverd

dat de ontplooide initiatieven ook echt het

gewenste effect hebben.

Page 13: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

Showcase Dementie en Veiligheid

Het aantal mensen met dementie ligt in Drenthe ver boven het landelijk gemiddelde. Naar

verwachting zal over tien jaar zelfs 25% van de inwoners boven de 65 jaar een dementieprobleem

hebben. Om die toenemende zorgvraag het hoofd te bieden is een dras tische koerswijziging

noodzakelijk. Zorgpartijen moeten efficiënter gaan samenwerken in sterke zorgketens waar ook

externe partijen strategisch bij betrokken zijn.

Dementerenden zo lang mogelijk in hun vertrouwde thuis situatie laten wonen, met hun eigen

sociale netwerk en mantelzorgers, daar draait het om bij deze showcase. Dat vraagt om innova-

tieve voorzieningen als aangepaste woonvormen, domotica, beeldcommunicatie en webapplicaties.

Maar vooral ook om synergie en samenwerking in de sector. Bij de uitvoering is dan ook nadruk-

kelijk aansluiting gezocht bij bestaande initiatieven, waaronder de verbeter trajecten vanuit het

Landelijk Dementie Programma Drenthe.

Veiligheid Veiligheid is gekozen als centraal thema bij de plannen. De taskforce wil dit gevoel van

veiligheid verhogen met behulp van innovatieve diensten en technologieën. Daardoor

worden ook de autonomie en zelfredzaamheid van de patiënt groter. Een goed voorbeeld

daarvan is het initiatief van het Wilhelmina Ziekenhuis Assen en GGZ Drenthe om samen

met ketenpartners en noordelijke kennisinstellingen een grootschalig project op te zetten

rond het thema Vallen en Dwalen bij Ouderen. Een werkgroep gaat zich buigen over preven-

tiemaatregelen en innovatieve oplossingen met inzet van sensoren en domotica.

Een uitgangspunt bij alle initiatieven was dat bij voor zie nin gen altijd de mogelijkheden en

wensen van de cliënt centraal moeten staan. Het ziektebeeld is progressief, de voorzieningen

moeten even ‘progressief’ zijn.

De VrijheidshofEen project waar dit uitgangspunt perfect in uitgewerkt wordt, is de Vrijheidshof. Bij dit

initiatief hebben Leveste en Woonservice Drenthe hun krachten gebundeld om samen met

domoticaspecialist Avics een kleinschalige, groepsgerichte woonvoorziening op te zetten.

4

Zorginnovaties zijn belangrijk als we willen dat

dementerenden zo lang mogelijk in hun vertrouwde

thuis situatie moeten kunnen blijven wonen,

met hun eigen sociale netwerk en mantelzorgers.

2524

Page 14: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

27

Zorginnovaties in Noord-Nederland

Dementerende cliënten kunnen hier een zelfstandig leven leiden. De Vrijheidshof wordt

een proeftuin voor geavanceerde domotica. Het gebouw wordt volledig aangepast aan de

wensen, behoeften en veiligheid van de cliënten en maakt efficiënte kwaliteitszorg mogelijk.

In de Vrijheidshof wonen cliënten in een huiselijke omgeving in twee groepen van 6 tot 8

personen. Cliënten bepalen zelf hun dagindeling en activiteiten. Voorop staat dat zij ge-

borgenheid, privacy, respect en waardering ervaren en prettig kunnen leven. De zorgvraag

wordt professioneel ingevuld. Medewerkers zijn multifunctioneel inzetbaar op het gebied

van zorg, welzijn, wonen en facilitair. Vrijwilligers en mantelzorgers bieden ondersteuning.

Het project is op 1 januari 2009 van start gegaan.

Participatie en DementieHet project Participatie en Dementie wil de participatie van demen terenden vergroten door

middel van beeldcommunicatie in de thuissituatie. Daarmee kunnen patiënten en hun

mantelzorgers hun sociale netwerk versterken en de veiligheid thuis verbeteren.

Als logische locatie voor dit project is gekozen voor de gemeente Aa en Hunze. In deze

gemeente loopt al een grootschalig project waarbij de dienstverlening aan burgers ge-

professionaliseerd wordt door middel van een breed scala aan zowel publieke als private

breedbanddiensten. Het totale pakket wordt lokaal onder de naam Telebrink aangeboden.

Participatie en Dementie is hierin als deelproject opgenomen en maakt gebruik van de

bestaande infrastructuur.

Belangrijke uitgangspunten binnen de showcase waren een goede samenwerking tussen

lokale stakeholders en een bottom-up aanpak van de nieuwe voorziening, zodat de wensen

en behoeften van de cliënt centraal kwamen te staan. Hier is veel tijd en aandacht aan be-

steed. Verder is bewust gekozen voor een kleinschalige opzet bij de start. Op deze manier

kan ruime aandacht besteed worden aan persoonlijke ondersteuning, zodat de gebruikers

vertrouwd raken met de technologie.

De aanpak werd verwerkt in het projectplan Participatie en Dementie in Aa en Hunze dat in

2009 in vijf fasen wordt uitgevoerd door de Gemeente Aa en Hunze, de Stichting Welzijn

Aa en Hunze en GGZ Drenthe. Het project sluit aan bij het Europese project CIDRE.

Op weg naar betere informatieNaast veiligheid was ook informatievoorziening een belangrijk thema binnen deze show-

case. Goede informatie voor patiënten is tot nu toe slechts versnipperd beschikbaar. Twee

projecten binnen de showcase hebben een aanzet gegeven om daar verbetering in te brengen.

Helpdesk Dementie Drenthe

De webbased Helpdesk Dementie Drenthe (HDD) wil alle beschikbare informatie over het

ziektebeeld dementie en het regionale hulpaanbod bundelen op één overzichtelijke site.

Daarnaast biedt HDD een luisterend oor en ondersteuning bij het kiezen van de juiste

hulpverlening. Ook zorgprofessionals kunnen er terecht voor informatie en ondersteuning.

HDD gaat mogelijkheden bieden voor persoonlijk contact per telefoon of e-mail met regio-

nale hulp verleners. Bij signalering van dementie wordt direct een vangnet geboden. Verdere

uitbreidingen worden onderzocht, zoals dossiervorming via de site of een e-panel voor en

door patiënten en mantelzorgers.

‘Help dement’

Het tweede initiatief ‘Help dement’ richt zich op een nieuwe manier om dementerenden en

de mensen in hun omgeving zo vroeg mogelijk van goede informatie te voorzien. Het gaat

daarbij om vraagstukken die vooral met de kwaliteit van leven te maken hebben en vaak on-

voldoende aan de orde komen in gesprekken met zorgprofessionals. Tijdens de showcase

is een aanzet voor een onderzoek gegeven, dat de basis gaat vormen voor een Nederlandse

module van de Engelse website Healthtalkonline.org. Op deze website vertellen patiënten

en mensen uit hun naaste omgeving persoonlijke verhalen over hun ziekte. Deze worden

geanalyseerd en toegelicht door specialisten. De site wil vooral bezoekers met dezelfde

ziekte ondersteunen, maar ook artsen en andere professionals vinden er nuttige informatie.

Het onderzoek komt tot stand in nauwe samen werking met het Universitair Centrum

Ouderenzorg (UCO) van het UMCG, Lentis, patiëntenverenigingen, Humanitas, het MKB

en nog vele andere betrokkenen. De Oxford DIPEx-groep, initiatiefnemer van Healthtalkon-

line, zorgt voor de kennisborging.

Knuffelrobots hebben een verrassend

heilzame werking bij dementie.

Dwaaldetectie is gebaseerd op ‘state of

the art’ communicatietechnologie.

Uitgelich

t

Sander Gerritsen

Directeur Stichting Welzijn

Aa en Hunze

‘We willen ons richten op participatie

van dementiepatiënten en hun mantel-

zorgers, zolang dat kan. Bij het project

Participatie en Dementie focussen wij

op wat mensen wel kunnen. We weten

al dat deze mensen gelukkiger zijn als ze

meer mee kunnen doen in de samen-

leving. Deze proef moet uitwijzen hoe

beeldverbindingen daaraan kunnen

bijdragen. Straks drinken mensen een

kop koffie met elkaar terwijl ze via de

beeldschermen met elkaar in gesprek

zijn over van alles en nog wat. Beeld-

verbindingen dragen bij aan de sociale

kwaliteit van samenleven. Het duurt

niet lang meer voor dit soort toepas-

singen op brede schaal worden ingezet.’

26

Page 15: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

Thuiszorg Het Friese Land (THFL) en SKL Kinderopvang BV in Leeuwarden hebben het initiatief

genomen voor een bijzonder project op het gebied van arbeidsinnovatie. Het uiteindelijke doel:

gecombineerde banen realiseren voor thuiszorg en kinderopvang. Vanwege de duidelijke voor-

beeldfunctie naar andere organisaties is dit project geselecteerd als een van de vier showcases van

het ZIF. Het complete traject van planvorming naar concrete implementatie is begeleid vanuit

een taskforce, die daarnaast een marktverkenning heeft uitgevoerd naar trends en ontwikkelingen

op het gebied van arbeidsinnovatie in de zorg.

Win/win oplossingZowel in de thuiszorg als in de kinderopvang wordt het steeds moeilijker om gekwalificeerd

personeel te vinden, temeer omdat het vaak om kleine deeltijdcontracten gaat waarmee

je geen kostwinner kunt zijn. Het verloop is dan ook groot en het aanbod van personeel

neemt af. Daarom hebben THFL en SKL het initiatief genomen om functies in de thuiszorg

en de kinderopvang te combineren. Dit levert niet alleen extra uren op voor de betrokken

medewerkers, maar ook aansluitende roostertijden en een grotere variatie in taken en

cliënten. Hierdoor wordt het werk aantrekkelijker en de binding met de organisaties groter.

Werkwijze en procesNa een eerste gesprek besloten THFL en SKL om de mogelijkheden van samenwerking

verder te onderzoeken. De nadruk lag daarbij op de optie om thuiszorgwerkers via deta-

chering aanvullende uren te geven in de kinderopvang. Uit een enquête onder verzorgend

personeel bleek dat er veel belangstelling was voor zo’n combifunctie. Ook medewerkers

kinderopvang wilden graag aanvullend in de thuiszorg werken. Maar voor de echte imple-

mentatie moesten er nog veel belemmeringen worden opgelost. De weg die hierbij is

bewandeld, kan als voorbeeld dienen voor andere organisaties.

Workshop managers en plannersBeide organisaties werkten - en werken - heel goed samen, maar er waren ook grote

verschillen. Bijvoorbeeld op het gebied van cultuur, marktontwikkeling, financiële ruimte,

Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care5 Gecombineerde banen realiseren voor

thuiszorg en kinderopvang, dat was

het uiteindelijke doel.

28 29

Page 16: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

31

Zorginnovaties in Noord-Nederland

30

groeikansen, prioritering, etc. Ook de opleidingseisen, het vacaturebeleid, het belonings-

systeem en de rooster- en planningssystemen verschilden sterk.

In april 2008 is een workshop georganiseerd voor managers en planners. Mogelijkheden en

obstakels bij de realisatie van combifuncties stonden hierin centraal. Deze workshop heeft

een goede impuls gegeven aan het proces. Voor verschillende zaken werden snel praktische

oplossingen gevonden. Gesignaleerde obstakels waren bijvoorbeeld:

• Afspraken en werkwijzen. Door in de experimentele fase alle afspraken (met mede-

werkers en tussen de organisaties) eerst tijdelijk vast te leggen (0,5 - 1 jaar), werd snel

overeenstemming bereikt en bleven juridische aspecten beperkt.

• Werkwijze nieuwe instroom. Bij SKL begint een medewerker meestal als oproepkracht.

Daarom werd ook aan deze vorm gedacht bij de combifuncties. De thuiszorgmedewerkers

wilden echter zekerheid over ureninzet en roosterafspraken. In de workshop werd dit pro-

bleem opgelost door vaste afspraken te maken.

• Roosterknelpunten en planning. De ochtendroute van de thuiszorg kan uitlopen,

maar de tussenschoolse opvang start op een vaste tijd. Voorlopig is dit opgelost door

maatwerk (kortere routes), maar bij opschaling komt dit probleem terug.

• Kwalificaties. Verzorgenden op niveau 3 kunnen volgens de CAO Kinderopvang direct

ingezet worden als pedagogisch medewerker niveau 3. Voor verzorgenden op lagere niveaus

geldt dit niet. Ook de omgekeerde weg is lastig: pedagogisch medewerkers op niveau 3

mogen in de thuiszorg alleen op niveau 2 werken. Daarom zijn bij de eerste fase alleen ver-

zorgenden op niveau 3 betrokken. In een later stadium komen via aanvullende opleidingen

ook andere medewerkers in aanmerking voor combifuncties.

• Beloning. In de aanvangsfase is het aantal medewerkers in combifuncties nog klein

en speelt beloning een geringe rol. Als het aantal combifuncties toeneemt, moet gezocht

worden naar overeenkomende uurlonen.

ImplementatieplanHet implementatieplan voor deze combifuncties was relatief eenvoudig. Na de ideevorming

en voorbereiding door P&O volgde besluitvorming van de directies van beide instellingen.

Daarna werd een projectgroep gevormd, met toevoeging van een externe projectleider.

De implementatie startte met publicaties over de plannen in de bedrijfsmedia en de pers

(Friese Pers en Financieel Dagblad) die zeer positieve reacties losmaakten.

Na deze kick off werden de volgende twaalf implementatiestappen uitgevoerd:

• Organiseren van de workshop voor managers, planners.

• Informeren van leidinggevenden over de mogelijkheden voor hun medewerkers.

• Organiseren van een informatieavond voor medewerkers van beide organisaties.

• Een enquête onder medewerkers om de belangstelling te peilen.

• Interviews met directie en P&O om de verwachtingen goed te kunnen evalueren.

• Uitwerken van het arrangement: inwerkprogramma, detacherings over een komsten en

contracten tussen de organisaties.

• Besluitvorming van de beide directies en ondertekenen van het contract.

• Interne instructie managers en planners.

• Communicatie binnen de organisaties.

• Publicatie en werving voor de combifuncties.

• Aanstellingen in de combifuncties.

• Evalueren en eventueel bijstellen van arrangement en contract.

ResultatenHet belangrijkste resultaat van deze showcase is dat THFL en SKL hun plan daadwerkelijk

hebben uitgevoerd. In juni 2008 ging de eerste medewerker in de combifunctie aan de slag

en er is een aanmeldingslijst van tientallen medewerkers. Daarmee hebben beide organisa-

ties een nieuw instrument om innovatief in te spelen op arbeidsmarktvraagstukken.

Voor THFL en SKL, maar ook voor andere organisaties, heeft dit project veel nuttige infor-

matie opgeleverd. Bijvoorbeeld dat een procesmatige aanpak met maatwerk en afspraken

op hoofdlijnen goed werkt om een project snel te realiseren. Voor de langere termijn

moeten zaken als ziekte- en opleidingskosten, beloning, contractvormen en btw-aspecten

Variatie in taken en cliënten, daardoor wordt

het werk aantrekkelijker en de binding met de

organisaties groter.

Page 17: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

33

Zorginnovaties in Noord-Nederland

32

nog wel verder worden uitgewerkt. Verder is gebleken dat de open communicatie en de

bottom-up uitwerking voor veel draagvlak hebben gezorgd.

Als er meer combifuncties komen (ook in andere organisaties) wordt het opleidingsaspect

belangrijk. Met ROC’s kunnen afspraken worden gemaakt over bij- en nascholing, EVC-

trajecten en veldoverschrijdende opleidingen in zorg en welzijn.

ArbeidsmarktverkenningenNaast deze concrete showcase zijn verschillende algemene aspecten van arbeidsmarkt-

(innovatie) en zorginnovatie verkend. Daarbij kwamen onder meer aan bod: ontwikkelingen

op de noordelijke zorg- en arbeidsmarkt, het marktimago en de wervingskracht, de trends

in zorg- en arbeidsinnovatie, aspecten van opleiding en mobiliteit en het werken aan een

duurzame personeelsvoorziening.

Voor deze verkenningen voerde de projectleider gesprekken met sleutelfiguren uit kinderop-

vang, thuiszorg en vakbeweging. Daarnaast hielden de taskforceleden drie denktankbijeen-

komsten met externe experts, waarin creatieve oplossingsrichtingen werden aangedragen

voor knelpunten in de zorgarbeidsmarkt.

Drastische ingrepenDe conclusie uit deze verkenningen was duidelijk: de toestand op de noordelijke zorgarbeids-

markt vraagt om drastische ingrepen. Het aantal mensen dat een beroep doet op de

Noord-Nederlandse zorg neemt de komende jaren schrikbarend toe, onder meer door de

snelle vergrijzing en de toename van het aantal chronische patiënten. Daar staat tegenover

dat er forse tekorten aan zorgpersoneel gaan ontstaan. Door ontgroening, maar ook door

een verminderd imago van de zorg. De verhouding tussen vraag en aanbod komt dus

enorm onder spanning te staan.

Oplossingen voor dit probleem moeten zowel in zorginnovatie als arbeidsinnovatie worden

gezocht. Die twee hangen vaak nauw samen. Zo vraagt een belangrijke zorginnovatie als

inzet van technologie (zorg op afstand, domotica, robotica) naast procesinnovatie om meer

technisch georiënteerd personeel en nieuwe scholingstrajecten, maar ook om een houdings-

verandering bij medewerkers die digitalisering als een bedreiging zien.

Regionaal arbeidsinnovatienetwerkDe zorg staat de komende jaren dan ook voor grote uitdagingen op het gebied van arbeids-

innovatie, zoals het terugdringen van de vervangingsvraag en uitstroom, het vergroten van

de wervingskracht, het verbeteren van imago en cultuur richting jongeren (ook uit beroeps-

groepen met een technische of ICT-oriëntatie), en het uitbreiden van de onderwijsmogelijk-

heden.

Om dit soort uitdagingen en innovaties sectorbreed te kunnen bespreken heeft de task-

force een aanzet gegeven voor een regionaal arbeidsinnovatienetwerk voor managers uit de

noordelijke cure, care en welzijn. In dit netwerk worden regionale ontwikkelingen, innovaties,

projecten en experimenten gevolgd en worden kennis en praktijkervaringen gedeeld. Op die

manier kunnen managers en HRM-adviseurs hun competenties aanscherpen, nieuwe ideeën

ontwikkelen en samen met anderen duurzame initiatieven opzetten.

Uitgelich

t

Noor van Leeuwen-Seelt

Voorzitter taskforce

Arbeidsinnovatie

‘Voor mij is het belangrijkste resultaat

van dit project de uitwisseling van

kennis en ervaring die in de denktanks

heeft plaats gevonden. De winst van de

taskforce ligt niet alleen in het realiseren

van de combifunctie, maar ook in de

oprichting van een Noordelijk ZIF-

netwerk van zorgmanagers, die samen

gaan werken aan kennisontwikkeling,

projecten en onderzoeken op het gebied

van zorgarbeidsinnovatie. De eerste stap

is al gezet: het netwerk gaat samen met

vier lectoren van de Hanzehogeschool

een breed onderzoeksproject starten,

mogelijk aangevuld met een promotie-

traject.’

Page 18: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

In Drenthe neemt het aantal ouderen in snel tempo toe, mede door de aantrekkingskracht

van de provincie op gepensioneerden uit andere regio’s. Veel ouderen willen zo lang mogelijk

zelfstandig thuis blijven wonen, ook als ze niet meer in staat zijn om zelf te koken of boodschappen

te doen. De vraag naar gemaksdiensten neemt dan ook toe. Voor zorgaanbieder Leveste en

maaltijdleverancier Distrivers was dit de aanleiding om samen met het ZIF op zoek te gaan

naar nieuwe vormen van dienstverlening aan huis.

Belang gemaksdienstenVerdere integratie van cure, care en welzijn is voor de toekomst een noodzakelijke voor-

waarde voor goede en betaalbare zorg in de thuissituatie. Ook de verschillende vormen van

service aan huis spelen daarin een rol. Ouderen kunnen lastige taken uit handen geven en

zich daardoor beter en langer zelfstandig redden. De showcase Logistiek en Transsectorale

Samenwerking heeft zich ingezet om nieuwe product-marktcombinaties te identificeren

en te onderzoeken welke procesinnovaties op dit gebied tot stand kunnen komen. Cross-

overs, technische kennis van buiten de sector en transsectorale samenwerking kunnen

voor nieuwe impulsen zorgen en dynamisch ondernemerschap in de zorg aanjagen.

Brede taskforceVoor deze showcase is een brede taskforce samengesteld, met vertegenwoordigers van

kennisinstellingen en organisaties uit de zorg, wonen, welzijn, dienstverlening en werkvoor-

ziening. Voorzitter was prof. dr. J.J. Krabbendam van de Universiteit Twente. Na een eerste

marktverkenning en een voorlopig advies is besloten om in Emmen onder 100 ouderen uit

het klantenbestand van Leveste een persoonlijke enquête te houden. Daarnaast heeft het

ZIF in kaart gebracht welke voorzieningen en diensten in de regio Emmen beschikbaar zijn

die bijdragen aan zelfstandig wonen voor ouderen.

Showcase Logistiek enTranssectorale Samenwerking6

Samen op zoek naar nieuwe vormen van

dienstverlening, dat was de uitdaging.

34 35

Page 19: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

37

Zorginnovaties in Noord-Nederland

36

Resultaten enquêteUit de enquête, uitgevoerd door Distrivers, bleek duidelijk dat er grote belangstelling was

voor meer maatwerk in de maaltijdvoorziening. Bijna 50% van de mensen was bereid om

mee te werken aan een pilot. De standaard warme maaltijd rond het middaguur wordt

daarbij vervangen door koelverse maaltijden met keuzemogelijkheden, die enkele malen

per week worden bezorgd. Distrivers levert daarbij ook een innovatief apparaat om de

maaltijden veilig en met behoud van smaak te verwarmen.

Voor aanvullende diensten, als boodschappenservice, wassen en strijken, medicijnen

bezorgen en klussen/tuinonderhoud was veel minder belangstelling. Veel geënquêteerden

gaven aan dat die taken al door mensen in hun omgeving werden gedaan. Een goedwerkende

invulling van ‘noaberschap’, oftewel burenhulp. Een verrassende uitkomst was verder dat

vrijwel geen van de ondervraagde ouderen op de hoogte was van voorzieningen als WMO,

PGB en ouderenwerkers. Zij worden hierover nader geïnformeerd.

Voorlopige focus op maaltijdverstrekkingOp grond van deze uitkomsten hebben Distrivers en Leveste besloten zich voorlopig te

richten op de maaltijdpilot. In een later stadium kan deze service uitgebreid worden naar

andere diensten in combinatie met andere aanbieders. Distrivers ontwikkelt voor de pilot

een uitgekiend - grotendeels geautomatiseerd - logistiek systeem, waarbij optimaal gebruik

wordt gemaakt van moderne technologieën.

Symposium ‘Gezonde Voeding, Onze Zorg’ In december 2008 is het plan voor de pilot gepresenteerd tijdens workshops op het

symposium ‘Gezonde Voeding, Onze Zorg’. Het werd daar enthousiast ontvangen. Het

symposium, georganiseerd door food-organisatie Innexus in samenwerking met het ZIF,

was bedoeld om de voedingsmiddelenindustrie en zorgsector dichter bij elkaar te brengen

en kansen voor gezondere voeding te identificeren.

Vervolgproject Food CircleTijdens een vervolgproject gaan verschillende marktpartijen samen een hoogwaardig

voedingspakket ontwikkelen voor de noordelijke intramurale zorg. Daarbij wordt ook

veel aandacht geschonken aan de verpakking. Voor veel ouderen blijkt moeilijk te openen

verpakking een struikelblok te zijn. ZIF en Innexus zetten in dit project hun samenwerking

voort. Distrivers is hier intensief bij betrokken. Via het ZIF is verder de koppeling met een

aantal zorgorganisaties gelegd.

Transmuraal ondervoedingsprojectVanuit deze showcase is ook bijgedragen aan een ander aanpalend project in Friesland.

Een netwerk van Friese zorgpartners wil een transmuraal samenwerkingsproject opzetten

rond ondervoeding bij ouderen. Daarvoor is een subsidieaanvraag voorbereid voor het

Nationaal Programma Ouderenzorg van ZonMw. Het doel van dit project is om trans-

murale voedingsteams in het leven te roepen, die risicovolle 75-plussers systematisch

screenen op ondervoeding en vroegtijdig ingrijpen als dat nodig is. De teams bestaan uit

alle mensen die vanuit de zorg (cure, care en welzijn) bij deze risicogroep betrokken zijn,

aangevuld met vrijwilligers.

Programma Voeding en GezondheidNaar aanleiding van de activiteiten in deze showcase participeert het ZIF in een subsidie-

aanvraag die is ingediend bij de Regeling Kennisverspreiding en Innovatie Groen Onderwijs

(KIGO) voor het vervolg van het pilotproject Zorgzame Voeding, dat een aantal cases heeft

opgeleverd. Het doel is om een aantal concrete voorbeelden uit te werken die bijdragen aan

betere voeding voor ouderen in het algemeen en daarmee aan een beter herstel bij ziekte.

Het ZIF participeert als netwerkpartner in het programmaonderdeel Zorgzame Voeding -

Ouderen als Consument.

Maatwerk in maaltijdvoorziening blijkt

in een grote behoefte te voorzien.

Uitgelich

t

Alfred Welink

Directeur Distrivers

‘Ouderen moeten zo lang mogelijk com-

fortabel thuis kunnen wonen. Daar zijn

innovatieve producten voor nodig. Ik vind

dat de verantwoordelijkheid daarvoor bij

ons ligt, de generatie die nu aan het werk

is. Daarom werken wij op verschillende

terreinen aan innovatie. Bij onze voedings-

producten, maar ook op technologisch en

logistiek gebied.

We willen mensen comfort en maatwerk

bieden. Zo doen we op dit moment testen

met intelligente opwarmapparatuur die

koelverse maaltijden met volledig behoud

van smaak verwarmt. Daarnaast willen

we samen met andere leveranciers ook

andere comfortdiensten leveren.’

Page 20: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

Spin-off showcases7

Dementie enVeiligheid

Arbeidsinnovatie Zorg voor deToekomst

Logistieken Transsectorale

Samenwerking

Totaal

Aantal taskforces 1 1 1 1 4

Aantal afgeleide projecten

5 2 1 masterplan,uitwerking van 3 deelprojecten

3 11

Budget showcase € 82.500 € 42.000 € 83.000 € 43.000 € 250.000

Totale kosten € 82.312 € 41.964 € 90.235 € 35.837 € 250.348

Financiering gegenereerd voor projecten / uitgelokteinvesteringen

€ 75.000DIPEx/NPO: € 726.800*

RAAK: € 250.000* € 20.000€ 40.000* € 15.000

Masterplan:€ 7.500.000**

NPO: € 953.769*

Food Circle: PM€ 9.580.569

Aantaldeelnemende organisaties

MKB: 4 Kennis: 5 Zorg: 23

Overig: 4

MKB: 3 Kennis: 4 Zorg: 14

Overig: 6

MKB: 26 Kennis: 35

Zorg: 13 Overig: 17

MKB: 7 Kennis: 6

Zorg: 12 Overig: 5

157

Aanpalendeinitiatieven / aanvragen(financiering)

NPO: PM RAAK: € 250.000* DIPEx: PM

DC NOISE: € 125.000 KIGO: € 177.126* € 552.126

* subsidieaanvraag ingediend

** geschatte investering

Overzicht effecten showcases

38 39

Page 21: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

41

Zorginnovaties in Noord-Nederland

40

Showcase Zorg voor de Toekomst

Algemeen4 taskforcebijeenkomsten / 1 masterplan met 3 actielijnen

MKB (26) Zorg (13) Kennis (35) Overig (17)

Budget showcase: € 83.000

Totale kosten: € 90.235

De rol van de taskforce is afgerond. Het directe resultaat van

de showcase is een groot en ambitieus masterplan Zorg voor

de Toekomst Oldambt. Dit plan is de concrete uitwerking van

de kansen en de vier actielijnen die in de showcase zijn geïden-

tificeerd. Hiervoor is een breed draagvlak verworven. Met het

masterplan wordt een omvangrijke subsidieaanvraag onder-

bouwd. Verschillende bronnen worden hiervoor benaderd. De

deelnemende partijen dragen bij in de financiering. De totale

investeringen van het plan worden ingeschat op circa € 7.5 mln.

Actielijn 1: Interventies Leefstijl

• LifeStyle Oost-Groningen: 4 clustersessies / MKB (6) Zorg (10)

Kennis (4) Overig (1)

• Lifestyle Centre Blauwestad: 1 bijeenkomst / MKB (1) Zorg (5)

Kennis (2) Overig (4)

Actielijn 2: Zorg op Afstand

• Mobiele Communicatie: 1 bijeenkomst / Zorg (5) Kennis (1)

Overig (2)

• Werkbezoek Philips: 1 bezoek / MKB (6) Zorg (8) Kennis (4)

Overig (6)

• Zorg op Afstand: 2 bijeenkomsten / MKB (10) Zorg (6) Kennis (5)

Overig (1)

Actielijn 3: Arbeidsbesparende Technologie

• Project Robotica: 2 bijeenkomsten / MKB (6) Zorg (8)

Kennis (4) Overig (6)

• Project Knuffelrobot Paro: 1 werkconferentie / MKB (5)

Zorg (21) Kennis (5) Overig (7)

• Werkbezoek Philips: 1 bezoek / MKB (6) Zorg (8) Kennis (4)

Overig (6)

Financiering• Sensor Universe heeft een procesanalyse t.b.v. de inzet van

robotica in ziekenhuizen gefinancierd. Bedrag: € 20.000

aanvullend.

• Er is € 40.000 gevraagd van de provincie Groningen voor

het opstellen van het Masterplan Zorg voor de Toekomst

Oldambt.

• Het ZIF heeft na afloop van de showcase € 15.o00 geïnves-

teerd in het opstellen van het masterplan.

Aanpalend• Ambient Assisted Living Oost-Groningen

MKB (2) Zorg (2) Kennis (2) Overig (2)

Het ZIF participeert - aanpalend aan de showcase - in het

onderdeel Ambient Assisted Living Oost-Groningen van het

DC NOISE project (Interreg 4b-programma). Dit onderdeel

heeft een subsidie van € 125.000 toegekend gekregen.

Showcase Dementie en Veiligheid

Algemeen3 taskforcebijeenkomsten / 5 deelprojecten

MKB (4) Zorg (23) Kennis (5) Overig (4)

Budget showcase: € 82.500

Totale kosten: € 82.312

Deelproject 1: Helpdesk Dementie Drenthe Zorg (7)

Deelproject 2: Participatie en DementieZorg (6), Overig (2)

Deelproject 3: Domotica De VrijheidshofMKB (1) Zorg (2) Overig (1)

Deelproject 4: Informatievoorziening voor dementerenden3 bijeenkomsten / MKB (2) Zorg (12) Kennis (1)

Deelproject 5: Vallen en DwalenZorg (7) Kennis (5) Overig (1)

Financiering • Het ZIF heeft financiële ondersteuning toegezegd voor

vervolgactiviteiten van het deelproject Participatie en Demen-

tie. Deze toezegging heeft initiërend en katalyserend gewerkt

voor financiële bijdragen door andere partijen. De toegezegde

bijdragen zijn:

- Showcase ministerie VWS via ZIF € 15.000

- GGZ Drenthe € 15.000

- Gemeente Aa en Hunze € 15.000

- Provincie Drenthe € 45.000

• In het kader van het deelproject Informatievoorziening voor

Dementerenden is een subsidieaanvraag ingediend bij het

Nationaal Programma Ouderenzorg van € 726.800.

• Voor het vervolg van het deelproject Vallen en Dwalen wordt

een aanvraag bij het Nationaal Programma Ouderenzorg

voorbereid.

Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care

Algemeen3 taskforcebijeenkomsten / 2 deelprojecten / 2 aanpalende

initiatieven

MKB (3) Zorg (14) Kennis (4) Overig (6)

Budget showcase: € 42.000

Totale kosten: € 41.964

Deelproject: showcase Kids & Care

MKB (2) Zorg (4) Kennis (2) Overig (1)

• Stappenplan en aanbevelingen gepubliceerd

Deelproject: Kaderactiviteit NoordelijkeZorgarbeidsmarkt3 denktanksessies / MKB (3) Zorg (8) Kennis (3) Overig (3)

• Verkenning van de noordelijke zorgarbeidsmarkt gepubli-

ceerd.

• Verkenning gepubliceerd van de mogelijkheden om via

markt-/imagoactiviteiten de motivatie en inzet van (potentiële

en huidige) zorgwerkers te vergroten.

Page 22: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland

4342

• Verkenning gepubliceerd van de mogelijkheden voor arbeids-

innovatie en gebruik van technologie in relatie tot leeftijds-

bewust personeelsbeleid, arbeidsdifferentiatie en scholing.

• Aanzet gegeven voor oprichting Regionaal Arbeidsinnovatie

netwerk voor de Zorg.

Financiering• In samenwerking met het Kenniscentrum Arbeid van de

Hanzehogeschool Groningen wordt een RAAK-aanvraag

(Regionale Aandacht en Actie voor Kenniscirculatie) voor-

bereid waarin een aantal cases die vanuit deze showcase zijn

geïdentificeerd concreet worden uitgewerkt via gesubsidi-

eerde onderzoeksprojecten. Het Regionaal Arbeidsinnovatie

netwerk is daarbij het platform waar kennis wordt uitgewis-

seld en passende concepten worden bedacht.

Aanpalend • Oog voor de werkgever

Als gevolg van de bijeenkomsten in het kader van deze show-

case participeert het ZIF in een aanvraagtraject voor het

project Oog voor de werkgever. Dit project heeft een investe-

ringsomvang van € 403.440. Hiervoor is een RAAK-subsidie

van € 250.000 aangevraagd.

• Project DIPEx - Wajong

2 bijeenkomsten / Zorg (5) Kennis (1) Overig (2)

In het kader van dit deelproject wordt een subsidieaanvraag

voor een nader te bepalen bedrag voorbereid.

Showcase Logistiek en Transsectorale Samenwerking

Algemeen 2 taskforcebijeenkomsten / 3 deelprojecten / 1 aanpalend

initiatief

MKB (7) Zorg (12) Kennis (6) Overig (5)

Budget showcase: € 43.000

Totale kosten: € 35.837

Deelproject 1: pilot Maaltijdverstrekking aan huisConcrete pilot / MKB (3) Zorg (3) Kennis (3) Overig (3)

Deelproject 2: Transmuraal VoedingsTeamZorg (5) Kennis (1)

Deelproject 3: Symposium • Symposium / 70 deelnemers

• Het symposium heeft geleid tot het vervolgproject Food Circle

MKB (3) Zorg (6) Kennis (3) Overig (1)

Financiering• In het kader van het deelproject Transmuraal VoedingsTeam

is een subsidieaanvraag van € 953.769 ingediend bij het

Nationaal Programma Ouderenzorg voor de uitvoering van

een transitie-experiment.

• Voor het project Food Circle wordt een subsidieaanvraag

voorbereid.

Aanpalend• Pilotproject Zorgzame Voeding

MKB (2) Zorg (2) Kennis (3) Overig (2)

Als gevolg van activiteiten in deze showcase participeert het

ZIF in een subsidieaanvraag van € 177.126 die is ingediend bij

de Regeling Kennisverspreiding en Innovatie Groen Onderwijs

(KIGO) voor het pilotproject Zorgzame Voeding.

Colofon Voorop in Vernieuwing

is een uitgave van het

Zorg Innovatie Forum

Tekst Sensiq Communicatie

Vormgeving Manisch Creatief

Fotografie AIST Japan, Avics, Cyberdyne,

Dagblad van het Noorden

(Kees van de Veen), Distrivers,

Karin Kalverboer en stock

Druk Wm Veenstra

Het Zorg Innovatie Forum is een stichting

en kent een aantal stakeholders, die het forum

zowel strategisch als financieel ondersteunen.

Het aantal stakeholders breidt zich nog steeds uit.

Inhoudelijk sluit het Zorg Innovatie Forum zich

aan bij het Healthy Ageing Network Northern

Netherlands.

Page 23: Voorop in vernieuwing

Voorop in Vernieuwing

44

Postbus 424

9700 AK Groningen

Bezoekadres:

Paterswoldseweg 810

T (050) 521 44 84

E [email protected]

I www.zorginnovatieforum.nl

onafhankelijk

stimulerend

vernieuwend