Pagina 1 van 28

Vooronderzoek naar het risico op het

aantreffen van Conventionele Explosieven in

het onderzoeksgebied: “Knooppunt Joure”

Juli 2011

Copyright 2011. Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door

middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch, internet of welke andere wijze dan ook zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de houders van het auteursrecht. De opdrachtgever mag

voor intern gebruik duplicaten maken.

Pagina 2 van 28

Distributielijst:

- Haskoning Nederland BV

- Explosive Clearance Group (ECG)

Auteur: Ter controle: Autorisator:

Drs. H. van der Burgt

(Historicus)

A. van Hoeven

(Werkvoorbereider OCE)

Ing. F.G. Pas

(Directeur)

Pagina 3 van 28

INHOUDSOPGAVE

Hoofdfase 1: De Probleeminventarisatie ............................................................... 4

1 Inleiding ........................................................................................................... 5

1.1 ALGEMEEN ............................................................................................................................................5

1.2 AANLEIDING ..........................................................................................................................................5

1.3 WERKWIJZE ...........................................................................................................................................6

1.4 HET ONDERZOEKSGEBIED .........................................................................................................................7

2 Het historisch onderzoek .................................................................................. 8

2.1 INDELING ..............................................................................................................................................8

2.2 DE DUITSE INVAL IN NEDERLAND TUSSEN 10 EN 15 MEI 1940 ........................................................................8

2.3 DE LUCHTOORLOG TUSSEN MEI 1940 EN MEI 1945 ......................................................................................9

2.4 DE BEVRIJDING IN APRIL 1945 ................................................................................................................12

2.5 LUCHTFOTO INTERPRETATIE ....................................................................................................................13

2.5.1 Doel van de luchtfoto interpretatie ......................................................................................... 13

2.5.2 Methodiek .............................................................................................................................. 13

2.5.3 Grenzen en mogelijkheden van luchtfoto interpretatie ........................................................... 13

2.6 IN HET VERLEDEN GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN ...............................................................................18

2.7 MIJNENVELDEN ....................................................................................................................................20

2.8 LEEMTEN IN DE KENNIS ..........................................................................................................................21

3 Conclusie ....................................................................................................... 22

4 Advies ............................................................................................................ 23

5 Overzicht van gehanteerde bronnen ............................................................... 24

6 Bijlagen .......................................................................................................... 25

Pagina 4 van 28

HOOFDFASE 1: DE PROBLEEMINVENTARISATIE

Documentcode: 123-011-VO-001 Pagina 5 van 28

1 INLEIDING

1.1 ALGEMEEN

Op een onbekend aantal plaatsen in Nederland liggen nog bommen, granaten en andere munitie uit de

Tweede Wereldoorlog. Tot op heden worden bij grond-, water- en wegwerkzaamheden nog nagenoeg

dagelijks Conventionele Explosieven gevonden.

Volgens mondiale, militaire inschatting is van al het materieel dat gedurende de Tweede Wereldoorlog

(1940-1945) verschoten of afgeworpen is, ondergronds 10% en onder water 15% niet tot ontploffing

gekomen. Wanneer deze explosieven bij werkzaamheden worden aangetroffen, kunnen deze gevaar

opleveren voor de publieke veiligheid. Daarnaast kunnen deze vondsten een zware belasting voor het

milieu vormen.1

1.2 AANLEIDING

In opdracht van Royal Haskoning Nederland BV heeft Explosive Clearance Group BV (ECG) een

vooronderzoek conform de huidige BRL-OCE uitgevoerd ter plaatse van het te omschrijven

onderzoeksgebied "Knooppunt Joure". Door de gemeente Skarsterlân, Rijkswaterstaat Noord-

Nederland en de Provincie Fryslân is afgesproken dat zij gezamenlijk een definitieve oplossing willen

realiseren voor het knooppunt Joure. Het knooppunt is verantwoordelijk voor een slechte doorstroming

op de autosnelwegen A6 en A7. Er zijn een aantal varianten mogelijk.

Een onderdeel van het voortraject is de wens om duidelijkheid te verschaffen omtrent de mogelijke

aanwezigheid van niet ontplofte explosieven. De eerste aanzet hiervoor omvat een Vooronderzoek

conform de vigerende BRL-OCE.

Het doel van de eerste fase van het vooronderzoek is het verkrijgen van een, door middel van het

verzamelen en verwerken van relevant historisch feitenmateriaal, gefundeerd antwoord op de volgende

twee kernvragen:

1. Is het onderzoeksgebied betrokken geweest bij oorlogshandelingen en is er daardoor sprake van

een verhoogd risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven?

2. Wat is de verschijningsvorm van de vermoede explosieven? Met andere woorden: zijn er

explosieven afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.?

Omdat de probleeminventarisatie een belangrijke input vormt voor het vervolg van het

explosievenonderzoek met een eventuele probleemanalyse, is het van belang dat de inventarisatie

grondig en nauwkeurig wordt uitgevoerd. Om deze reden wordt de probleeminventarisatie door

academisch opgeleide historici uitgevoerd. De probleemanalyse wordt, indien noodzakelijk, in

samenspraak met een senior OCE (deskundige in het Opsporen van Conventionele Explosieven) en een

civiel technicus opgesteld.

1 Voor nadere info betreffende regelgeving etc. zie: www.explosievenopsporing.nl

Pagina 6 van 28

1.3 WERKWIJZE

Om antwoord te kunnen geven op de vraag of er binnen het onderzoeksgebied sprake is van een

verhoogd risico zal een aantal bronnen worden geraadpleegd, te weten: de landelijke en regionale

literatuur, het gemeente archief van Skarsterlân, het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH)

in Den Haag, het archief van het EOCKL te Culemborg, de nationale luchtfotoarchieven te Wageningen en

Zwolle en internationale luchtfotoarchieven in Schotland en in de Verenigde Staten.

Op basis van de onderzoeksresultaten zal worden bepaald of er in (delen van) het onderzoeksgebied een

feitelijk aantoonbaar verhoogd risico op het aantreffen van achtergebleven explosieven aanwezig is.

Indien dit het geval is, zal een overzicht worden opgesteld van de mogelijke verschijningsvorm van de

vermoede explosieven en wordt vervolgens een probleemanalyse opgesteld.

Wanneer uit het bronnenmateriaal belangrijke feiten of conclusies naar voren komen, wordt met behulp

van voetnoten een verwijzing gegeven naar de vindplaats van de betreffende passages, afbeeldingen of

documenten zodat alle gegevens desgewenst verifieerbaar zijn.

Pagina 7 van 28

1.4 HET ONDERZOEKSGEBIED

In dit rapport wordt als onderzoeksgebied de locatie genomen van het voorkeursalternatief en de

aanpassingen in het onderliggende wegennet.

Fig.1 Het onderzoeksgebied Knooppunt Joure.

Legenda

Onderzoeksgebied

Joure

Scharsterbrug

Haskerhorne

Ouwsterhaule

Pagina 8 van 28

2 HET HISTORISCH ONDERZOEK

2.1 INDELING

Om een helder en overzichtelijk beeld te krijgen of het onderzoeksgebied betrokken is geweest bij

oorlogs- en gevechtshandelingen, is gekozen voor een chronologische beschrijving van de

gebeurtenissen. Deze zijn ingedeeld in een drietal historische tijdvakken: de Duitse inval in

Nederland tussen 10 en 15 mei 1940, de luchtoorlog tussen mei 1940 en mei 1945, de bevrijding

in april 1945. Vervolgens worden de luchtfoto's uit de Tweede Wereldoorlog geanalyseerd en

worden de naoorlogse ruimingen van Conventionele Explosieven beschreven.

2.2 DE DUITSE INVAL IN NEDERLAND TUSSEN 10 EN 15 MEI 1940

Bij de Nederlandse verdediging tegen de dreigende Duitse invasie, rekende het Nederlandse

opperbevel niet op een eventuele overwinning op de oosterbuur. De Nederlandse strategie werd

uitgevoerd met het doel de Nederlandse Regering niet in handen van de Duitsers te laten vallen en naar

het veilig geachte Londen te sturen. Om dit te bewerkstelligen werden de meeste Nederlandse troepen

rondom Den Haag, Rotterdam en Utrecht (de Vesting Holland) gestationeerd. Om de dreigende opmars

te kunnen vertragen, werden onder meer in Noord-Brabant en Limburg, de Peel-Raamstelling en de

Maaslinie opgeworpen. Deze linies werden bewapend met zogenaamde kazematten. Wanneer de

Duitse opmars niet langer weerstand geboden kon worden, hadden de Nederlandse strijdkrachten de

opdracht bruggen over de rivieren en kanalen op te blazen en zich richting het westen terug te trekken

om vervolgens onder andere in de Grebbelinie en Kornwerderzand positie te nemen.

Op 11 mei 1940 trokken de Duitsers Joure binnen. De stad en omgeving werd zonder gevechts-

handelingen ingenomen.2 De Duitse opmars was verder gericht op de Afsluitdijk en de havens aan het

IJsselmeer.

Resumerend kan gesteld worden dat er geen aanwijzingen achterhaald zijn dat er oorlogshandelingen

hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied.

2 Overzicht Tweede Wereldoorlog Haskerland, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland

1918-1967, inv.nr. 1628, Diverse rapporten en verslagen o.a. over de mislukte landing van een watervliegtuig op het

Tjeukemeer op 15 oktober 1940

Pagina 9 van 28

2.3 DE LUCHTOORLOG TUSSEN MEI 1940 EN MEI 1945

Tussen juli 1940 en juni 1944 woedde aan het westfront in de Tweede Wereldoorlog voornamelijk

een oorlog in de lucht. Hieronder is een overzicht opgenomen van de (lucht)oorlogshandelingen die

mogelijk in de omgeving van het onderzoeksgebied hebben plaatsgevonden.

Datum: Gebeurtenissen:

19/20 september

1940

Bominslagen gemeld op 250 meter ten westen van de Vegelinsweg. Er is

mogelijk sprake van een blindganger.3

20/21 september

1940

Bominslagen waargenomen in de richting van Noorder Oudeweg - Broek -

Akmarijp.4

24 april 1941 Vier brisantbommen afgeworpen op de tabaksfabriek van Douwe Egberts in

Joure.5

28 april 1941 Bombardement op Joure. Getroffen werd de fabriek van Douwe Egberts.6

Tevens werden gebouwen in de omgeving beschadigd.7

31 augustus 1943 Crash Halifax Mk om 03.53 te Joure.8

22 november

1943

Bominslagen in weilanden langs de Rijksweg 43 nabij Broek en Boornzwaag.

Er werden een 15 -tal gaten waargenomen in landerijen langs de Rijksweg,

van mogelijk niet geëxplodeerde bommen. Tevens twee kraters met een

doorsnede van 12 tot 15 meter.9

5 januari 1944 Een blindganger van een fosfor rubber brandbom van ca. 6/8 kilo, mogelijk

achtergebleven bij de ruiming van de projectielen, die op 22 november 1943

nabij Broek en Boornzwaag waren neergekomen, werd opnieuw gemeld.10

3 Rapport bommen Gemeente Politie Haskerland daterende 21 september 1940, Gemeentearchief Skarsterlân,

Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1630, diverse stukken uit het politiearchief 1940-1944 4 Rapport Gemeente Politie Haskerland aangaande uitwerpen van bommen, Gemeentearchief Skarsterlân,

Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1630, diverse stukken uit het politiearchief 1940-1944 5 G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil… kroniek van een luchtoorlog I (z.p, z.j) 183

Opmerking van G.J. Zwanenburg: Op 26 april 1941 werd in het Duitse KTB nr. 3 van het Commandobereik

Amsterdam gerapporteerd dot op 24.4.1941 om 12.00 uur in Joure vier brisantbommen waren afgeworpen op

de tabaksfabriek van Douwe Egberts. Uit geen enkel Brits document blijkt dot op die tijd RAF-vliegtuigen boven

Nederland waren. Het Gemeente-archief in Joure bracht ook geen uitkomst; uit documenten daar blijkt dot de

aanval op 28 april 1941 ± 12.10 uur moet zijn uitgevoerd. Vraag blijft, hoe de Duitsers reeds op 26 april konden

rapporteren, dot een aanval had plaatsgevonden. Het zou kunnen zijn dat ergens een fout is gemaakt en dat b.v.

de melding later is bijgeschreven. Maar dan nog blijft de vraag waarom 'dezelfde hand van schrijven' die op 26

april de notitie inschreef, op 28 april 1941 wel de aanvallen op De Kooy heeft vermeld, maar niet die op Joure. 6 T. Eversteijn, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940 – 5 mei 1945 (z.p.

2003) 607 (Opmerking ECG: zie voorgaande voetnoot). 7 Afwikkeling oorlogsschade Douwe Egberts, daterende 1 december 1956, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief

van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1614, oorlogs- en bezettingsschade: diverse schadegevallen

1945 - 1957 8 Eversteijn, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen, 1680. In het register Vliegtuigcrashes in de Tweede

Wereldoorlog Verliesregister 1939 -1945, het jaar 1943, samengesteld door de Studiegroep Luchtoorlog (SGLO),

2008, Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag (NIMH) 82 (T2854) wordt Kuinre aangegeven als

crashlocatie. 9 Proces-verbaal van te Boornzwaag, gemeente Doniawerstal afgeworpen vliegtuigbommen, resp. wel en niet

geëxplodeerd, op Maandag 22 november 1943, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente

Doniawerstal 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen,

neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944. 10

Proces-verbaal van een te Boornzwaag afgeworpen en niet geëxplodeerde vliegtuigbom gevonden op 5

januari 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Doniawerstal 1925-1983, inv. nr. 824,

Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen, neerstorten van vliegtuigen,

aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944

Pagina 10 van 28

29 februari 1944 Een lege afwerpbare benzinetank werd aangetroffen in een weiland bij

Haskerhorne.11

7 mei 1944 Neerkomen vier lege benzinetanks bij Oudehaske en Haskerhorne.12

5 augustus 1944 Treinbeschietingen bij Follega, tussen Joure en Lemmer. Tramstel van de

NTM onder vuur genomen.13

Beschieting van een voertuig door een tweetal gevechtsvliegtuigen op de

Rijksweg 43 ter hoogte van Westermeer.14

15 augustus 1944 Beschieting vrachtwagen op de rijksweg 43 onder Westermeer.15

16 augustus 1944 Beschietingen van een tweetal vrachtwagens door gevechtsvliegtuigen op de

Rijksweg 43 onder behoor van Westermeer. 16

11 september

1944

Beschieting van een schip in de waterweg genaamd "de oude weg" door

Geallieerde gevechtsvliegtuigen.17

6 oktober 1944 Een zevental vliegtuigen beschieten voertuigen op de Rijksweg 43 te Broek.18

22 oktober 1944 Een aantal schepen nabij het Tjeukermeer en op een watergang richting

Scharsterbrug werden door een 16-tal Geallieerde jagers beschoten, een

sleepboot werd hierbij tot zinken gebracht.19

Vliegtuigen beschieten de gashouders te Joure. Een aantal panden in de

buurt liep tevens schade op.20

22 februari 1945 Een Engels vliegtuig beschiet een bus van het Duitse leger op de Rijksweg 43

onder het behoor van het dorp Westermeer.21

11

Mededeling betreffende het vinden van ledige benzinetanks uit vliegtuigen, daterende 3 maart 1944,

Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr 1623,

Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945 12

Mededeling betreffende het vinden van benzinetanks vliegtuigen, daterende 9 mei 1944, Gemeentearchief

Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,

meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945 13

Zwanenburg, En nooit was het stil II, 265 14

Melding luchtoorlogshandeling 5 augustus 1944, daterende 7 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân,

Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten

luchtaanvallen, 1943-1945. Zie bijlage 1 voor het desbetreffende archiefstuk. 15

Verklaring rapportage luchtaanval, daterende 6 september 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de

gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1635, hulpverlening aan slachtoffers en nabestaanden 1940-1945 16

Bevestiging telefonische melding, daterende 16 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de

gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-

1945. Zie bijlage 2 voor het desbetreffende archiefstuk. 17

Proces verbaal van onderzoek vliegtuigaanvallen op het schip Gema, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de

gemeente Doniawerstal. 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder

vliegtuigaanvallen, neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen.

1940-1944 18

Melding berichtendienst daterende 6 oktober 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente

Doniawerstal. 1925-1983, inv. nr. 824, Stukken betreffende bijzondere voorvallen waaronder vliegtuigaanvallen,

neerstorten van vliegtuigen, aantreffen van bommen en afgeworpen voorwerpen uit vliegtuigen. 1940-1944 19

Melding door Geallieerde beschoten schepen, daterende 23 oktober 1944, Archief van de gemeente Haskerland

1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945 20

Bevestiging telefonische melding, daterende 23 oktober 1944, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de

gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-

1945 en Inventarisatie en opmaken schade rapporten in verband met geleden oorlogsschade, Gemeentearchief

Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1611, oorlogs- en bezettingsschade 1943 -

1946 21

Afschrift aan burgemeester der gemeente Haskerland, daterende 23 februari 1945, Gemeentearchief Skarsterlân,

Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten

luchtaanvallen, 1943-1945. Zie bijlage 3 voor het desbetreffende archiefstuk.

Pagina 11 van 28

2 maart 1945 Een laag overvliegend vliegtuig lost boven Joure een mitrailleursalvo. Hierbij

werd o.a. het Theresiahuis getroffen.22

12 maart 1945 Een vliegtuig beschiet een aantal woningen in Joure.23

22 maart 1945 Door beschieting vanuit vliegtuigen werd schade toegebracht aan een

woning in de Houtmolensteeg te Joure.24

Resumerend kan gesteld worden dat er in het gehanteerde bronnenmateriaal aanwijzingen zijn

gevonden van oorlogshandelingen op de toenmalige Rijksweg 43 onder behoor van het toenmalige

dorp Westermeer (beschietingen van voertuigen door gevechtsvliegtuigen). Tevens is er sprake van

bominslagen in de landerijen naast de Rijksweg 43 nabij Broek en Boornzwaag. De locaties van deze

oorlogshandelingen zijn op basis van de beschikbare gegevens niet feitelijk te herleiden naar het

onderzoeksgebied.

22

Onderwerp beschieting uit een vliegtuig, daterende 4 maart 1945, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van

de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen,

1943-1945. 23

Onderwerp beschieting uit een vliegtuig, daterende 13 maart 1945, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van

de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst, meldingsrapporten luchtaanvallen,

1943-1945. 24

Enquête formulier schade, daterende 2 oktober 1946, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente

Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1611, oorlogs- en bezettingsschade 1943 - 1946

Tabel 1. Overzicht achterhaalde luchtoorlogshandelingen.

Pagina 12 van 28

2.4 DE BEVRIJDING IN APRIL 1945

Na de invasie in Normandië en de uitbraak uit het bruggenhoofd verliep de Geallieerde opmars tot

september 1944 zeer voorspoedig. Gedurende deze maand waren de Geallieerden reeds tot aan de

Nederlandse grens gevorderd en zag de strategische situatie er voor hen zeer rooskleurig uit. Van

georganiseerde Duitse tegenstand leek geen sprake meer te zijn. Doch de razendsnelle opmars begon

zijn tol te eisen. De ver vooruitgeschoven eenheden kregen moeilijkheden met de bevoorrading en het

landschap werd minder geschikt voor een snelle mobiele oorlogsvoering. Het momentum van de

Geallieerde opmars diende echter zo lang mogelijk gehandhaafd te blijven. De Britse veldmaarschalk

Montgomery pleitte daarom voor een zogenaamde ‘single thrust’ aanval. Hij wilde via een smal front

vanuit België door Nederland naar het Ruhrgebied. Dit werd operatie ‘Market Garden’. In de nasleep

van deze operatie werd Zuid-Nederland beneden de grote rivieren bevrijd. Begin april 1945 werd de

Geallieerde opmars voortgezet richting het noorden.

De 8th Canadian Infantry Brigade had de opdracht het gebied ten westen van Heerenveen richting

Afsluitdijk te bevrijden. Le Régiment de la Chaudiére, een Frans-Canadees regiment van de 3e Canadese

Infantry Division, kreeg de opdracht om via Joure, Sneek te bevrijden om vervolgens weer naar Lemmer

af te zakken om de aldaar verwachtte vluchtende Duitsers de pas af te snijden.25

Op 15 april werd Joure

zonder strijd bevrijd.26

In de opmars richting Lemmer werden rond Scharsterbrug gevechten geleverd.

Met behulp van artillerie werden de Duitsers uiteindelijk verdreven.27

Voor het tijdvak van de bevrijding zijn er op basis van de gehanteerde bronnen geen feitelijke

aanwijzingen gevonden van oorlogshandelingen binnen het onderzoeksgebied.

25

M. H. Huizinga, Maple Leaf Up, de Canadese opmars in Noord-Nederland april 1945 (Groningen 1980) 225 26

Overzicht Tweede Wereldoorlog Haskerland, Gemeentearchief Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland

1918-1967, inv.nr. 1628, Diverse rapporten en verslagen o.a. over de mislukte landing van een watervliegtuig op het

Tjeukemeer op 15 oktober 1940. 1946-1979 27

Huizinga, Maple Leaf Up, 232

Fig.2 Overzicht Geallieerde

opmars in Friesland.

Met de blauwe stip is de

onderzoekslocatie (globaal)

aangegeven.

Bron:

H. Bollen en P. Vroemen,

Canadezen in actie.

Nederland najaar '44 -

voorjaar '46 (Warnsveld

1994) 197

Pagina 13 van 28

2.5 LUCHTFOTO INTERPRETATIE

Luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog kunnen in een aantal gevallen een zeer bruikbare bron vormen

bij het vergaren van informatie voor het opsporen van Conventionele Explosieven.

2.5.1 Doel van de luchtfoto interpretatie

Het primaire doel van de luchtfoto interpretatie is het vaststellen of een gebied zichtbaar betrokken is

geweest bij oorlogshandelingen. Met andere woorden: zijn er sporen waarneembaar van kraters,

stellingen en andere oorlogsgerelateerde handelingen. Ten gevolge van deze constatering kan een

inschatting worden gemaakt of er een verhoogde kans bestaat op het aantreffen van achtergebleven

Conventionele Explosieven.

Als er op de foto’s sprake is van zichtbare oorlogshandelingen kan men op basis hiervan tot een meer

exacte lokalisering van verdachte gebieden komen.

2.5.2 Methodiek

Het interpreteren van luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog gebeurt op diverse manieren.

Eenvoudig gesteld: de foto’s worden zou nauwkeurig mogelijk afgescand op zichtbare verstoringen die

mogelijk in verband staan met oorlogshandelingen. Het merendeel van de foto’s heeft een minimale

overlap van 40%, dit om het zogenaamde stereoscopisch interpreteren mogelijk te maken.

2.5.3 Grenzen en mogelijkheden van luchtfoto interpretatie

Het hanteren van luchtfoto’s bij explosievenonderzoek wordt sterk beïnvloed door een aantal kwaliteits-

en randvoorwaarden:

◊ Beschikbaarheid van luchtfoto’s van het gebied;

◊ Opnamedata;

◊ Beeldkwaliteit;

◊ Opnamehoogte (schaal);

◊ Beschikbare neveninformatie (bijv. bombardements- en aanvalsdata);

◊ Ondersteunende technische mogelijkheden (bijv. analoge of digitale

interpretatiesystemen);

◊ Ervaring van het uitvoerende personeel met interpreteren/analyseren.

Daarnaast blijft een luchtfoto een momentopname van een situatie die bijvoorbeeld een week, een

maand of een jaar later totaal anders zou kunnen zijn. Het is goed denkbaar dat een bomkrater of een

loopgraaf op de ene foto wel, maar op een eerdere of latere luchtfoto niet meer zichtbaar is. Tussentijdse

herstel- en/of dempwerkzaamheden kunnen een vertekend beeld geven. Bovendien kunnen bijv.

jaargetijden, schaduwwerking, wolken, puin, begroeiing en water een belemmerend effect hebben op

het ontlenen van gegevens aan luchtfotografie.

De luchtfotoarchieven van de Speciale Collecties, Universiteit Wageningen, het Kadaster te Zwolle, The

Aerial Reconnaissance Archives (TARA) behorende tot de Royal Commision on the Ancient and Historical

Monuments of Scotland te Edingburgh (RCAHMS) en de National Archives and Records Administration in

Washington (NARA) zijn voor deze interpretatie geraadpleegd. Voor dit onderzoek zijn de volgende

fotodata bekeken en geanalyseerd.

Pagina 14 van 28

Sortienr.: Datum: Schaal: Beeldnummer: Aantal: Kwaliteit: Archief:

7-1616 28-05-1944 46.000 7009 1 B TARA/RCAHMS

4-1175 29-10-1944 13.000 3047, 3048, 3049,

3050, 3051, 3052,

3053, 4047, 4048,

4049, 4050, 4051,

4052

13 A/B TARA/RCAHMS

16-1536 26-12-1944 30.000 4054, 4056 2 A Kadaster

140-1535 21-02-1945 30.000 3019, 3020, 3021,

3022

4 A/B TARA/RCAHMS

34W-S0007 19-06-1945 30.000 5075, 5076, 5077 3 A TARA/RCAHMS

Hierna volgen enkele afbeeldingen met betrekking tot de fotodekking en de luchtfotoanalyse.

Tabel 2. Datalijst van de gebruikte luchtopnames.

Fig.3 Overzicht luchtfotodekking Knooppunt Joure.

Legenda

Grens luchtfoto interpretatie

Onderzoeksgebied

Pagina 15 van 28

Middels de luchtfotoanalyse is getracht om de locaties van een aantal van de achterhaalde

oorlogshandelingen (uit paragraaf 2.3: Tabel 1 o.a. de beschietingen van voertuigen op de Rijksweg 43 op

5 augustus 1944 en 15/16 augustus 1944 door Geallieerde gevechtsvliegtuigen onder Westermeer) te

achterhalen. Op de qua tijdsspanne meest nabij liggende fotodata (daterende 29 oktober 1944) zijn geen

sporen zichtbaar van de beschreven luchtaanvallen.

Fig.4 Detailaanzicht luchtfoto van 29 oktober 1944, sortienummer 4-1175, fotonummer 3050. Op de foto zijn

buiten het onderzoekstracé een aantal niet definieerbare verstoringen waarneembaar. Locatie ten zuiden van

de huidige Morseweg. Het onderzoeksgebied is een middels transparante laag zichtbaar gemaakt.

Legenda

, Niet definieerbare verstoring

Onderzoeksgebied

Pagina 16 van 28

Fig.5 Detailaanzicht luchtfoto van 29 oktober 1944, sortienummer 4-1175, fotonummer 4049. De toenmalige

Rijksweg 43 is deels nog in aanbouw. Het zandbed is reeds aanwezig maar slechts voor een deel bestraat.

Locatie ter plaatse van de huidige rotonde. Het onderzoeksgebied is middels een transparante laag zichtbaar

gemaakt.

Legenda

Onderzoeksgebied

Onbestraat zandbed

Fig.6 Het onderzoekstracé op een luchtfoto van 19 juni 1945, sortienummer 34W-0007, fotonummer 5076.

Legenda

Onderzoeksgebied

Pagina 17 van 28

Resumerend kan gesteld worden dat er op de geraadpleegde luchtopnames geen sporen van

oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied zijn waargenomen.

Pagina 18 van 28

2.6 IN HET VERLEDEN GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN

Voor de probleeminventarisatie is het archief van de Explosieven Opruimingdienst Defensie in Culemborg

(EODD) geraadpleegd. In dit archief vindt men de meldingslijsten en de ruimrapporten van explosieven,

zoals die bij de EODD tot op heden bekend zijn. Een nadeel van deze bron is dat deze niet volledig is: over

de meldingen tussen 1940 en begin jaren ’70 zijn geen gegevens beschikbaar en recente ruimingen zijn

nog niet gearchiveerd en raadpleegbaar.

ECG heeft een overzicht van de meldingslijsten voor het onderzoeksgebied en omliggend gebied

ontvangen.28

Uit dit overzicht zijn de meldingen geselecteerd die betrekking hebben op (de omgeving

van) het onderzoeksgebied. De locatie omschrijvingen zijn inclusief spelfouten e.d. letterlijk

overgenomen. Uit de praktijk is gebleken dat door de EODD en haar voorgangers het dichtstbijzijnde

adres in de omgeving van de vindplaats als locatie aanduiding wordt gehanteerd. Dit kan betekenen dat

het gemelde of geruimde object op een locatie (bijvoorbeeld in akkerland achter het vermelde adres) is

gevonden die naderhand slechts bij benadering kan worden aangegeven. Locatie aanduidingen als

buro/politiebureau hebben als nadeel dat de herkomst van het aangetroffen explosief nauwelijks nog te

achterhalen valt.

Mora.nr: Data melding: Cat.: 29

Adres: Plaats: Aangetroffen bij ruiming:

19732155 13-09-1973 C Jousterweg 9 Nije Haske 1x 8cm Brisant mortiergranaat

19732773 22-11-1973 D Jousterweg 9 Nije Haske Niet aangeleverd door de EODD

19792831 05-10-1979 C Jousterweg 9 Nije Haske Niet aangeleverd door de EODD

19792950 15-10-1979 ZA Jousterweg 9 Nije Haske Niet aangeleverd door de EODD

19821845 25-05-1982 D Politiebureau Joure 1x Oefen anti-tank brisant raket

3.5 inch (verschoten)

19841962 05-06-1984 B Vuilstortplaats

Ouwsterhaule

Joure 1x Vliegtuig mijnbom 50 kg

(Oud Hollands) zonder

ontsteker

19843225 01-10-1984 D Politiebureau Joure 5x Klein kaliber munitie,

1x Patroonhouder,

4x Valst (onleesbaar),

1x Onst. dm 41

19850127 28-01-1985 D Politiebureau Scharsterbrug 2x Scherfhandgranaat Mills 36,

10x Oefenhandgranaat (Oud

Hollands)

19852986 25-09-1985 D Politiebureau Scharsterbrug 1x Oefen anti-tank

brisantgranaat 105mm

(verschoten),

1x Pantsergranaat 25 ponder

(verschoten)

19883445 25-11-1988 A Stuurboord (?) Haskerland Niet aangeleverd door de EODD

19890775 28-03-1989 D Bureau Joure Skarsterlân Niet aangeleverd door de EODD

28

Om een zo nauwkeurig mogelijk beeld te kunnen schetsen of een gebied bloot heeft gestaan aan een bepaald

soort oorlogshandelingen (beschietingen, bombardementen etc.), hanteert ECG een ruimere afbakening

rondom het onderzoeksgebied bij het aanvragen van de meldings- en ruimrapporten. 29

De urgentie van de melding en/of gewenste ruiming wordt aangeduid in een categorie door de letters A tot D: A is

hoogste prioriteit, D is geen prioriteit, maar betreft de normale procedure en doorlooptijd.

Pagina 19 van 28

19893736 21-11-1989 C Jousterweg 1 Skarsterlân Niet aangeleverd door de EODD

19910450 14-03-1991 A Stadhuis

Heermaatstraat

Joure Niet aangeleverd door de EODD

19940397 10-03-1994 C De Scharre Scharsterbrug Niet aangeleverd door de EODD

19952591 24-11-1995 C Oude Haske Skarsterlân Niet aangeleverd door de EODD

19970973 30-04-1997 C Jetze Veldstra-

weg 46

Skarsterlân Niet aangeleverd door de EODD

19991842 05-10-1999 C Industrieterrein

1, De Vries

Transportbedrijf

Joure Geen explosief

20002171 09-11-2000 C Midstraat 187 Joure 1x Handgranaat Mills 36

20031313 22-08-2003 D Buro Joure 1x Rookgranaat (leeg)

20070120 25-01-2007 D Buro. Joure 1x Traangashandgranaat

20080307 10-03-2008 C Jetze Veldstra-

weg 89

Ouwster-

Nijega

2x MK 86 Oefenbom (USA) met

mogelijke aandrijflading

Resumerend kan gesteld worden dat er geen gegevens zijn achterhaald die erop duiden dat er in het

onderzoeksgebied ruimingen hebben plaatsgevonden van Conventionele Explosieven.

Fig.7 Overzicht aangegeven locaties ruimingen Conventionele Explosieven (een deel van de ruimingslocaties is bij

benadering aangegeven).

Legenda

Ý̧ EODD Ruiming

Onderzoeksgebied

Ruiming op vuilstort: Mora 19841962

Ruiming transportbedrijf:

Mora 19991842

Ruimingen op Politiebureau

Tabel 3. Overzicht meldingen EODD archief met de bij de ruimingen aangetroffen objecten.

Pagina 20 van 28

2.7 MIJNENVELDEN

Bij de EODD zijn gegevens opgevraagd over de aanwezigheid van mijnenvelden in en nabij het

onderzoeksgebied. De EODD heeft de onderstaande kaart aangeleverd.30

Resumerend kan gesteld worden dat er bij de EODD geen gegevens bekend zijn omtrent de aanwezigheid

van mijnenvelden in het onderzoeksgebied.

30

De EODD is recent overgegaan tot het gebruik van een Geografisch Informatie Systeem. Een aantal mijnenkaarten

zijn door een transformatie fout in het systeem niet juist gepositioneerd. Het gevolg is dat er sprake kan zijn van

enige afwijking. Het probleem is erkend en zou binnen afzienbare tijd verholpen worden (mailcorrespondentie ECG

-EODD, daterende 16 juni 2011).

Fig.8 Mijnenkaart Joure.

Bron: EODD Culemborg

Pagina 21 van 28

2.8 LEEMTEN IN DE KENNIS

� Van eventuele meldingen of ruimingen van (vermoede) explosieven in of direct grenzend aan

het onderzoeksgebied zijn over de periode 1940 – 1970 geen gegevens meer bekend bij de

EODD te Culemborg.

� Een aantal van de aangevraagde ruimrapporten is vooralsnog niet aangeleverd door de EODD.

De reden hiervoor ligt waarschijnlijk in het ten tijde van onderzoek opgestarte digitalisering van

het ruimingsarchief, waardoor bepaalde rapporten tijdelijk niet beschikbaar zijn.

� Voor de periode van de bevrijding in april 1945 zijn geen luchtfoto’s beschikbaar.

Pagina 22 van 28

3 CONCLUSIE

Zoals in het inleidende deel van deze probleeminventarisatie beschreven, heeft de

probleeminventarisatie als doel antwoord te geven op de volgende twee vraagstellingen:

1. Is het onderzoeksgebied betrokken geweest bij oorlogshandelingen en is er daardoor sprake van

een verhoogd risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven?

2. Wat is de verschijningsvorm van de vermoede explosieven? Met andere woorden: zijn er

explosieven afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.?

De eerste vraagstelling kan als volgt worden beantwoord:

Er zijn geen feiten achterhaald die erop duiden dat het onderzoeksgebied betrokken is geweest bij

oorlogshandelingen.

De beantwoording van de tweede vraagstelling (“Wat is de verschijningsvorm van de vermoede

explosieven?”) is derhalve niet van toepassing.

Op basis van de onderzoeksresultaten, zoals beschreven in de paragrafen 2.2 t/m 2.8 kan het volgende

worden geconcludeerd:

Op basis van het beschikbare en gehanteerde historisch bronnenmateriaal zijn voor de

onderzoekslocatie geen feitelijke gegevens aangetroffen die duiden op een verhoogd risico op het

aantreffen van Conventionele Explosieven.

Pagina 23 van 28

4 ADVIES

Op basis van de conclusie dat er voor het onderzoeksgebied geen feitelijkheden zijn achterhaald

die duiden op een verhoogd risico van het aantreffen van achtergebleven Conventionele

Explosieven, wordt u geadviseerd om het traject van explosievenopsporing niet verder voort te

zetten.

Desalniettemin wordt u aangeraden om het uitvoerend personeel altijd te instrueren om bij het

onverhoopt aantreffen van munitieverdachte objecten, deze niet te beroeren, de werkzaamheden

ter plaatse onmiddellijk te staken en de plaatselijke politie van de vondst op de hoogte te stellen.

Pagina 24 van 28

5 OVERZICHT VAN GEHANTEERDE BRONNEN

Archivalia:

- Explosieven Opruimingsdienst Defensie te Culemborg

- Gemeentearchief Skarsterlân

- Luchtfotoarchief Topografische Dienst Kadaster te Emmen/Zwolle

- National Archives and Records Administration in Washington

- Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag

- Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland te Edinburgh

Literatuur:

- Amersfoort, H. en P. Kamphuis, red., Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied (2e druk;

Den Haag 2005)

- Bollen, H, en P. Vroemen, Canadezen in actie. Nederland najaar '44 - voorjaar '46 (Warnsveld

1994)

- Huizinga, M.H., Maple leaf up, de Canadese opmars in Noord-Nederland april 1945 (Groningen

1980)

- Jansen, A, Wespennest Leeuwarden. De geschiedenis van de strijd van de Duitse nachtjagers en

geallieerde luchtmachten boven Noord-Nederland in de jaren 1940-1945, delen 1, 2 en 3

(Baarn 1976)

- Jansen, A, Sporen aan de Hemel. Kroniek van een luchtoorlog 1943-1945. De strijd van de

Amerikaanse luchtmacht tegen de Duitse Luftwaffe boven Nederland, delen 1, 2 en 3 (Baarn

1981)

- Pater de, B.C. en B. Schoenmaker, e.a., Grote atlas van Nederland 1930-1950 (Zierikzee

2005)

- Veer, J. j. van der, De luchtoorlog boven Zuidwest-Friesland '40-'45 (Bolsward 1980)

- Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil… kroniek van een luchtoorlog (z.p, z.j)

Niet gedrukte bron:

- Eversteijn T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei 1940 – 5

mei 1945 (z.p. 2003)

Aanvullende documentatie:

- Atelier Friesland, Landgoed de Jouwer, kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit

rondom het nieuwe knooppunt Joure (Leeuwarden 2010)

Internet:

- www.jouwjoure.nl

Pagina 25 van 28

6 BIJLAGEN

Pagina 26 van 28

Bijlage 1: Archiefstuk met beschrijving beschieting voertuig op de Rijksweg 43

Bron: Melding luchtoorlogshandeling 5 augustus 1944, daterende 7 augustus 1944, Gemeentearchief

Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,

meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945

Aanduiding Rijksweg

43 t.h.v. Westermeer

Pagina 27 van 28

Bijlage 2: Archiefstuk met beschrijving beschieting voertuigen op de Rijksweg 43

Bron: Bevestiging telefonische melding, daterende 16 augustus 1944, Gemeentearchief Skarsterlân,

Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,

meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945

Aanduiding Rijksweg

43 t.h.v. Westermeer

Pagina 28 van 28

Bijlage 3: Archiefstuk met beschrijving beschieting autobus op de Rijksweg 43

Bron: Afschrift aan burgemeester der gemeente Haskerland, daterende 23 februari 1945, Gemeentearchief

Skarsterlân, Archief van de gemeente Haskerland 1918-1967, inv.nr. 1623, Luchtbeschermingsdienst,

meldingsrapporten luchtaanvallen, 1943-1945

Aanduiding Rijksweg

43 t.h.v. Westermeer