VOL-VCA versie 4.5


Telefoon uit a.u.b..


Tijdens het examen is het tonen van een geldig legitimatiebewijs verplicht.


Inhoudsopgave

Inhoud

1.Arbeidsomstandigheden en milieu

2.Arbo in de praktijk

3.Gevaarlijke stoffen

4.Etikettering en signalering

5.Elektriciteit

6.Brand- en explosiegevaar

7.Werken in besloten ruimten

8.Algemene werkplekeisen

9.Hijs- en hefwerktuigen

10.Werken op hoogte

11.Handgereedschap

12.Gereedschapmachines

13.Persoonlijke beschermingsmiddelen

| 5 | VOL VCA | © 2013 PBNA | not for general distribution || 5 |

Arbeidsomstandigheden en milieu

Hoofdstuk 1



Arbeidsomstandigheden- en milieuwetgeving

GRONDBEGINSELEN ARBOWET

•Zo goed mogelijk:• Veiligheid

• Gezondheid

• Welzijn

•Geen nadelige invloed vanuit arbeid, anders:• Gevaar bij bron bestrijden

• Afschermen

• Persoonlijke beschermingsmiddelen

•Redelijkerwijs haalbaar:• Technisch

• Organisatorisch

• Economisch

Blz 6



• Arbowet doelvoorschriften• Arbobesluit toelichting

Hulpmiddel bij overheidstoezicht en – handhaving

• Arbocatalogus door werkgever en werknemers opgesteld

• Branche brochure informatie van Inspectie SZW* voor bedrijven

Europese regelgeving is opgenomen in nationale wetgeving

* Voorheen Arbeidsinspectie Blz 6+7



ARBEIDSTIJDENWET

•Regels voor werk en rusttijden.

•Maximale werktijd per dag en week.

•Hoeveel uren werken en hoeveel uren rust.

•Rekening houden met werknemer zijn zorgtaken in gezin.

Blz 7



BELEID VOEREN IS STRUCTURELE AANPAKVerplicht voor elke onderneming

•Maatregelen om risico’s te verminderen

•Beleid realiseren, Plan van Aanpak

•Ziekteverzuim beleid voeren

•Verantwoordelijkheden en bevoegdheden vastleggen

•Beleid toetsen en aanpassen



PLAN VAN AANPAK

•Plan voor verbeteren van arbeidsomstandigheden•Bevat o.a. plannen over:

• Maatregelen voor risico-vermindering en ter voorkoming

• Concrete uitvoering maatregelen: Verantwoordelijkheden, middelen, werkwijze, eindlimiet

• Wijze van rapportage

•Betrokkenheid leidinggevenden belangrijk

Blz 7+8



VOORLICHTING EN ONDERRICHT

•Werkgever verplicht te geven

•Werknemer verplicht te volgen

•Afgestemd op werknemer

•Niet alleen schriftelijk

•Vast en tijdelijk personeel

Blz 8



WERKOVERLEG

•Samenwerking en overleg in:• Ondernemingsraad

• Afdelingswerkoverleg

•Drie kenmerken:• Vindt regelmatig plaats

• Is groepsactiviteit

• Beïnvloeding van “onderaf” (werkvloer)

Blz 9



• Toewijzen toezichthoudende taken aan leidinggevenden:• Toezicht op eigen personeel

• Toezicht op personeel van andere leidinggevenden

• Toezicht op bedrijfsmiddelen

• Nodig:• Geven van bevoegdheden en middelen

• Schriftelijk toewijzen:• Eén leidinggevende• Eén zelfde taak

• Toezicht op welke handelingen

• Toezicht op welke personen

• Toezicht op welke middelen en waar

Blz 9



GEVAAR VOOR ANDERE PERSONEN ZO VEEL MOGELIJK VOORKOMEN

•Werknemers van andere werkgevers

•Leveranciers goederen

•Bezoekers, voorbijgangers en omwonenden

•Onbevoegden, die zich toegang kunnen verschaffen

Blz 9



SAMENWERKENDE WERKGEVERS

Meer werkgevers gelijktijdig op dezelfde locatie moeten samenwerken om de Arbowet na te leven

Afspraken vooraf vastleggen in Arboprojectplan:

• Wijze van samenwerken

• Te treffen voorzieningen

• Manier van toezicht

• Risico’s vanuit en naar omgeving en te nemen maatregelen

Blz 9



IN- EN UITLENEN VAN PERSONEEL

•Afspraken maken:• Wie geeft instructies?

• Wie verzorgt voorlichting en onderricht?

• Wie verstrekt PBM?

•Algemeen gesteld:• Wie geeft aanwijzingen?

• Wie houdt toezicht?

• Wie verstrekt middelen?

•Deze personen zijn verantwoordelijk voor de naleving van de •Arbowet•Als leidinggevende vertegenwoordigt u uw werkgever, dus: medeverantwoordelijk Blz 10



TOEZICHT DOOR INSPECTIE SZW

Landelijke werkwijze handhavingsbeleid

•1e Fase: Inspectie SZW maakt afspraken om tekortkomingen op te heffen

•2e Fase: Afspraak niet nakomen: Officiële waarschuwing

•3e Fase: Officiële waarschuwing niet nagekomen: Proces verbaal

Blz 12



TOEZICHT DOOR INSPECTIE SZW

Bij ernstige overtredingen (dus bij direct ernstig gevaar voor personen):

1:• Vrijwillig stilleggen werk en afspraken maken

• Opheffen tekortkoming voor beginnen met werk

2:• Onwil om afspraken te maken of na te leven

• Formele stillegging werk en opmaken proces-verbaal

Blz 12



ARBODESKUNDIGE

•Interne Arbodeskundige

•Preventiemedewerker

•Eventueel externe Arbodeskundige voor:

• RI&E

• Onderzoeken naar geluidsbelasting, klimaat, fysieke belasting en

gevaarlijke stoffen

• Periodiek gezondheidskundig onderzoek

• Begeleiding van zieke werknemers

• Medische keuringen (voor sommige functies verplicht)Blz 14



CE-KEURMERK

CE = Conformité Européene

CE = Europese richtlijn voor gebruiks-veiligheid van producten

Verplicht voor o.a. arbeidsmiddelen, werkkleding, persoonlijke beschermingsmiddelen etc.

Verplicht in alle EU-landen

Blz 16



MILIEUWETGEVING

•Wet Milieubeheer, doel: bescherming en verbetering van milieu• Wet Milieubeheer Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren:

Vergunning met voorschriften en Uitvoeringsbesluiten met regels

•Wet Milieugevaarlijke Stoffen(nu EG-verordening REACH), • Doel: mens en milieu te beschermen tegen gevaarlijke stoffen

Bevat regels over Meldingsplicht, Werkzaamheden, Etikettering en Verpakking

•REACH=Registratie Evaluatie Autorisatie Chemische stoffen

Blz 16



WET MILIEUBEHEER

Doelen:

•Bescherming/verbetering van milieu

•Doelmatige verwijdering van afvalstoffen

Dus:

•Productieprocessen aanpassen

•Emissies verminderen (LWB)

•Afval verminderen en scheiden

Blz 16



Risico-inventarisatie en Evaluatie (RI&E)

•Verplicht voor alle bedrijven met (ingeleend) personeel

•Inventarisatie van gevaren bij het werk en de kans op negatieve effecten

•Evaluatie: plan van aanpak • gevaren en risico’s voor mensen voorkomen of

• zo klein mogelijk houden

RI&E en plan van aanpak: regelmatig bijstellen

Blz 18


Arbo in de praktijk

Hoofdstuk 2

Arbo in de praktijk


Arbo in de praktijk

BRONNEN VAN RISICO’S

•Het soort werk

•Kennis en ervaring

•De werkplek zelf

•Het welzijn

•De mentaliteit

RISICO = KANS x EFFECT

Veiligheid = bewust nemen van aanvaardbaar risico

Blz 22


Arbo in de praktijk

1

30

300

3.000

30.000

ongeval met dodelijke afloop of zeer ernstig letsel

ongeval met ernstig letsel met verzuim

ongevallen met letsel met verzuim

(bijna) ongevallen met gering letsel / EHBO zonder verzuim

gevaren als gevolg van onveilige handelingen en/of situaties

IJSBERG MET VERHOUDING TUSSEN VERSCHILLENDE SOORTEN ONGEVALLEN

Blz 25


Arbo in de praktijk

DE OORZAKEN/GEVOLGENREEKS

Blz 25


Arbo in de praktijk

PREVENTIE

Ongevallen/incidenten voorkomen door:•Voorkomen van onveilige handelingen•Voorkomen van onveilige situaties

Maatregelen:•Bijvoorbeeld taak- of werkomschrijving, toezicht, instructie en voorlichting

Blz 25 / 27


Arbo in de praktijk

GEVOLGEN ONGEVALSTHEORIEËN VOOR ARBOBELEID

•IJsbergtheorie: rol leidinggevende bij voorkomen van:• Onveilige handelingen

• Onveilige situaties

•Oorzaken/gevolgenreeks:• Ongevallen/incidenten hebben verscheidene oorzaken

Conclusie:•Voer een structureel Arbobeleid•Hierin spelen direct leidinggevenden en management een rol

Blz 26


Arbo in de praktijk

TAKEN VAN MANAGEMENT BETREFFENDE ARBOBELEID

•Structureren van Arbobeleid

•Delegeren van taken en bevoegdheden (aan leidinggevenden)

Taken direct Leidinggevenden

•Toezicht houden

•Geven van voorlichting en instructie

•Systematisch rapporteren van (bijna)ongevallen

•Doorgeven van gesignaleerde problemen en klachten

Blz 28 / 29


Arbo in de praktijk

ONGEVALLENONDERZOEK EN -REGISTRATIE

Doelen ongevallenonderzoek:

•Welke factoren zijn oorzaak ongeval?

•Gericht op voorkomen ongevallen

Ongevallen melden aan:

•Opdrachtgever

•Directe chef•Inspectie SZW (ernstige ongevallen)

• situatie niet wijzigen

Blz 30 / 31


Arbo in de praktijk

ASPECTEN ONGEVALLENONDERZOEK

1.Onderzoek ter plekke van ongeval

2.Bewijsmateriaal bewaren

3.Interviewen getuigen/betrokkenen

4.Analyse onderzoeksresultaten

5.Eindrapport (conclusies/aanbevelingen)

Blz 31


Arbo in de praktijk

ONGEVALLENREGISTRATIE

Belangrijk:

•Vastleggen gegevens voor beleid

•Voldoen aan wettelijke eisen

•Maatregelen om ongevallen te voorkomen

Onderscheid ongevallen:

•Arbeidsongevallen

•Verkeersongevallen

•Privé-ongevallenBlz 31


Arbo in de praktijk

OOK REGISTRATIE VAN:

•Milieu-incidenten

•Schadegevallen

•Brand/explosies

Blz 31


Arbo in de praktijk

TRA en LMRA

Taak Risico Analyse RI&E op projectniveau

• Start werkvoorbereiding

• Analyse van de gevaren

• Bij uitvoering van risicovolle taken of bij werken in risicovolle omgeving

• Veiligheid en de gezondheid van werknemers.

Doel:

•Risico’s te analyseren en te evalueren

•Afspreken van juiste beheersmaatregelen

Blz 32


Arbo in de praktijk

WERKWIJZE BIJ TAAK - RISICOANALYSE

WERKOBJECT

BEPALEN VAN RISICO

ELIMINEREN OF VERVANGEN VAN HOOG RISICO

WERKVOORBEREIDING

OPSTELLEN TAAK - RISICOANALYSE

COMMUNICATIE

UITVOERING

EVALUATIE

Blz 32 / 33


Arbo in de praktijk

TRAJECT RISICOBEHEERSING

Job

Opdelen intaakstappen

Beheerst viaprocedure?

Risico-bepaling

Opstellenrisico-analyse

Communicatie van risico’sen beheersmaatregelen

Heroverweging

Uitvoering

risico’s beheersbaar

laag

ja

nee

hoog

risico’s niet beheersbaar

Blz 33


Arbo in de praktijk

TRA en LMRA

Laatste minuut risico analyse (LMRA)

Een LMRA of Start Werk Analyse:

•Uitvoeren voor je echt aan het werk gaat

•Korte risico controle en “zelf check”

•Eerst denken dan pas doen

Blz 33


Arbo in de praktijk

LINE SAFETY MEETING

Doorspreken van risico’s vóór de aanvang van het werk

•In kick-off meeting:• voor gehele werk (risico’s, beheersmaatregelen, interacties)

•Startwerkmeeting:• door leidinggevenden, gericht op komende werkdag

•Shiftoverdracht:• bij ploegendiensten

•Op de werkplek:• bijv. toolboxmeeting Blz 34/ 35


Arbo in de praktijk

beïnvloeding van gedrag

SCHEMATISCHE VOORSTELLING VAN DE VIER STRATEGIEËN

4 strategieën

M.b.t. veilig werken:

1. Benadruk succes van veilig gedrag2. Verminder nadelen van veilig gedrag

M.b.t. onveilig werken:

3. Verduidelijk gevolgen van onveilig werken4. Bemoeilijk mogelijkheden van onveilig werken

Blz 36


Arbo in de praktijk

REGELS EN PROCEDURES

•Regel = richtlijn voor gedrag en handeling•Procedure = chronologisch stappenplan met acties/ handelingen en beslismomenten •Consequent, Veilig en Efficiënt uit te voeren

•Beschreven in handboeken, beschikbaar voor iedere medewerker

•Behandeld in voorlichting en Instructieprogramma's

Blz 38


Arbo in de praktijk

ALGEMENE VEILIGHEIDSREGELS

Voor de gehele organisatie:

• Eigen personeel

• Derden

Betreffende:

• Aan/afmelden

• Verkeersregels

• Melden ongeval, brand enz.

• Hoe te handelen bij alarm en evacuatie

• Waar een werkvergunning vereist isBlz 38


Arbo in de praktijk

SPECIFIEKE VEILIGHEIDSREGELS

Voor taken, functies en werkzaamheden met verhoogd risico

Betreffende:

• Gebruik aanvullende persoonlijke beschermingsmiddelen

• Gebruik bijzonder(e) gereedschap/apparatuur en werktuigen

• Plaatsen afscherming, markering en gebruik beveiligingen

Blz 38


Arbo in de praktijk

DOEL BEDRIJFSHULPVERLENINGSPLAN

•Voorbereiden op noodsituaties

•Incidenten bestrijden

•Slachtoffers voorkomen en beperken

•Slachtoffers helpen

Werknemers maar ook bezoekers moeten op de hoogte zijn

Blz 40


Arbo in de praktijk

INHOUD BEDRIJFSHULPVERLENINGSPLAN

•Maatregelen en voorzieningen om de effecten van een calamiteit te minimaliseren en te bestrijden

•Op basis van ingeschatte calamiteiten c.q. incidenten

•Welke soort incidenten:

• Type

• Omvang

• Aanwezige stoffen

• Scenario

Blz 40


Arbo in de praktijk

INHOUD BEDRIJFSHULPVERLENINGSPLAN

•Het bedrijfsnoodplan omvat:• Plattegrond;

• Waarschuwingsmiddelen;

• Alarm;

• Oefeningen;

• Hulpmiddelen;

• Eerste hulp;

• Wegnemen oorzaak;

• Melden;

• Waarschuwing hulpdiensten.

•Aan het plan kan ook het aanvalsplan zijn toegevoegd

Blz 41


Arbo in de praktijk

BEDRIJFSHULPVERLENINGSORGANISATIE

•Eisen bedrijfshulpverleningsorganisatie

•Opbouw

•Verantwoordelijkheden van iedere functie

•Totstandkoming/inrichting centra

•Alle waarschuwings- en alarmeringsprocedures

•Actuele alarmeringslijsten

•Alarmerings- en Communicatiesystemen

Blz 41


Arbo in de praktijk

INVULLING BEDRIJFSHULPVERLENINGSPLAN

•Voor bedrijfshulpverlening geldt:• Moet in ieder organisatie geregeld en gewaarborgd zijn;

• BHV-ers moeten voldoende opgeleid zijn;

• Er is een vastgesteld takenpakket.

• Taken van de BHV-er zijn:• Verlenen eerste hulp;

• Bestrijden beginnende brand;

• Evacuatie;

• Communicatie met hulpdiensten;

• Preventie.

Elke leidinggevende moet op de hoogte zijn van

de alarmeringsprocedures en zijn/haar taken

tijdens een calamiteit Blz 42


Arbo in de praktijk

FASERING

•Eerste melding/antwoord

•Klassering van incident bekend maken

•Handelingen/maatregelen:

• Stoppen met werken, telefoon niet gebruiken

• Uitschakelen apparatuur

• Naar verzamelplaats en melden bij coördinator

• Beëindiging incident en sporen oorzaak incident veilig stellen

Blz 42


Arbo in de praktijk

OPLEIDING, OEFENING, HERHALING

•Nodig voor testen van plan.•Om medewerkers en BHV-ers voor te bereiden op incidenten.•Oefeningen/herhaling van bedrijfshulpverleningsplan en gemeentelijke rampenbestrijdingsplannen:

• Apart

• In combinatie

Ten minste eenmaal per jaar een ontruimings-oefening

Blz 42


Arbo in de praktijk

BEDRIJFSHULPVERLENING

Arbowetverplichting:

•In elk bedrijf voldoende bedrijfshulpverleners of

•Bedrijfshulpverlening geregeld hebben met bv. buurbedrijven

•Mede op basis van RI&E wordt invulling BHV-organisatie bepaald

•Eisen van deskundigheid BHV-ers

•Ontruimingsoefening ten minste eenmaal per jaar

Blz 42


Arbo in de praktijk

VEILIGHEID DOOR LEIDINGGEVEN

•Rol leidinggevenden belangrijk voor de veiligheid

•Toezichthouders/directe chefs:• hebben informatie over

• medewerkers• arbeidsproces• arbeidsomstandigheden

• bepalen hoe werk moet worden uitgevoerd

Blz 44


Arbo in de praktijk

VEILIGHEID DOOR LEIDINGGEVEN

•Handhaven•Middelen, Mogelijkheden en Mentaliteit

Leidinggevende heeft voorbeeldfunctie

Veiligheid bevorderen door goede motivatie:•Beoordeel objectief en geef uw mening aan betreffende persoon•Laat iemand in zijn waarde als mens/vakman bij correctie•Vertel niet alleen hoe maar ook waarom

Blz 44 / 45


Arbo in de praktijk

VEILIGHEIDSOBSERVATIES

•Door leidinggevenden (objectief)•Gericht op:

• onveilige handelingen

• onveilige situaties

•Verhogen veiligheidsbewustzijn groep

•Leidinggevenden komen op werkplek

•Krijgen inzicht in de werkplek en medewerkers

•Maak jaarplan observaties

Blz 46


Arbo in de praktijk

VCA** EN VCA*

VCA** - Algemene goedkeuring

(voor bedrijven met 35 of meer medewerkers en hoofdaannemers)

VCA* - Beperkte goedkeuring

(voor bedrijven met minder dan 35 werknemers)

VCA petrochemie - aanvullende eisen op VCA**

(voor bedrijven die risicovolle werkzaamheden in de petrochemische industrie uitvoeren)

VCU - goedkeuring voor detachering- en uitzendbureaus

VCO - voor opdrachtgevers van VCA-/VCU gecertificeerde bedrijvenBlz 48


Arbo in de praktijk

TOOLBOX/LINE SAFETY MEETING

Korte vergadering over veiligheid in informele sfeer

•Overleg met medewerkers

•Motiveren van medewerkers

Aandachtspunten voor een goede VGM-bijeenkomst:

•Duidelijke vastgelegde afspraken;

•Toets of de boodschappen zijn begrepen.

Blz 50


Gevaarlijke stoffen

Hoofdstuk 3

Gevaarlijke stoffen


Gevaarlijke stoffen

TOXICOLOGIE

Toxicologie = de leer van de inwerking van schadelijke stoffen op levende wezens

Toxiciteit = giftigheid (eigenschap van een stof)

•Giftig voor alle levende organismen

•Individuele gevoeligheid:• van elke soort

• binnen elke soort

Blz 54


Gevaarlijke stoffen

INWERKING GIFTIGE STOF OP LICHAAM

Opname van gevaarlijke stoffen via:

• Spijsverteringsorganen (mond)

• Ademhalingsorganen (longen)

• Huid

Blz 54


Gevaarlijke stoffen

OPNAME IN HET LICHAAM VOORKOMEN:

•Draag beschermende kleding en schoeisel;

•Zorg voor goede ventilatie en/of adembescherming;

•Eet, drink en rook niet op de werkplek;

•Trek vuile werkkleding uit bij pauzes en einde werkdag;

•Was altijd eerst je handen en gezicht als je gaat eten, drinken en roken;

•Verzorg wondjes zoals het hoort.

Blz 54


Gevaarlijke stoffen

Gevaarlijke stoffen en leidinggeven:

•De leidinggevende maakt en houdt de medewerker bewust van:• de gevaren;

• belang hygiëne;

• het voorkomen van risico’s.

•Maatregelen om risico’s te beperken:1. aan de bron;

2. technische, collectieve en organisatorische.

Blz 55


Vergiftiging

ACUUT

CHRONISCH

Gevaarlijke stoffen

Blz 56


Gevaarlijke stoffen

SYSTEEMWERKING

•Stof in bloed heeft effect op bepaalde organen, bijvoorbeeld aantasting door oplosmiddelen

• Zenuwstelsel

• Lever/nieren

• Celverandering

• Erfelijke eigenschappen (mutageen)

• Schadelijk voor ongeboren kind (teratogeen)

• Kankerverwekkend (carcinogeen)

•Pas op:• Van diverse stoffen zijn niet alle eigenschappen bekend

Blz 56 / 57


Gevaarlijke stoffen

CONTACTWERKING

•Werking van stof op huid, ogen, slijmvliezen, neus/keel en luchtwegen

•Bij een te lange blootstelling of allergisch zijn voor stof•Effect:

• Eczeem

• Aandoening luchtwegen

Blz 56 / 57


Gevaarlijke stoffen

SPECIFIEK OF ASPECIFIEK EFFECT

•Specifieke effecten kunnen worden veroorzaakt door één stof (asbest/kanker)

•Aspecifieke effecten kunnen worden veroorzaakt door verscheidene stoffen (schoonmaakmiddelen/sufheid)

Blz 56 / 57


Gevaarlijke stoffen

VORMEN WAARIN GEVAARLIJKE STOFFEN VOORKOMEN

•Gas•Damp•Vloeistof•Vaste stof•Nevel•Stof

Blz 58


Gevaarlijke stoffen

EIGENSCHAPPEN

•Explosief•Oxiderend•Zeer licht ontvlambaar, licht ontvlambaar, ontvlambaar•(Zeer) giftig.•Schadelijk of irriterend•Bijtend of corrosief•Kankerverwekkend•Milieugevaarlijk•Sensibiliserend

Blz 58


Gevaarlijke stoffen

SOORTEN STOFFEN

•(Organische)oplosmiddelen•Cyclische verbindingen•Zuren en logen•Zware metalen•Koolmonoxide•Asbest•Cement•Huishoudmiddelen

Blz 59


Gevaarlijke stoffen

ASBEST

•Asbest veroorzaakt ernstige gezondheidsaandoeningen:

• Asbestose (incubatietijd 15-25 jaar);

• Asbestlongkanker;• Mesothelioom.

•Wettelijke bepalingen bij asbest:

• Inventarisatie van aanwezige asbest verplicht;

• Het nieuw toepassen en verwerken van asbest is verboden;

• Asbesthoudend afval scheiden;

• Aanwezig asbest labelen;

• Alle werkzaamheden met asbest melden aan de Inspectie SZW.

Blz 59


Gevaarlijke stoffen

PLAATSEN WAAR ASBEST ANGETROFFEN KAN WORDEN

•Als warmte-isolatie;

•In flenzen en afdichtingen;

•Brandwerende constructies;

•In fornuizen;

•Als isolatie in elektrische apparatuur;

•Brandwerende dekens;

•Remvoeringen;

•Riool;

•Als afdichtingmateriaal;

•Dak- en wandbeplating;

•Vloerbedekking.

Blz 59


Gevaarlijke stoffen

WETTELIJKE BEPALINGEN

•Ver- en bewerken asbest verboden

•Beroepsmatig omgaan asbest alleen:

• bij slopen/verwijderen

• onderhoud/reparatie

• vrijstelling/ontheffing

• KOMO procescertificaat

DTA = deskundig toezichthouder asbestverwijdering

Blz 59


Gevaarlijke stoffen

HOE TE HANDELEN, WANNEER MATERIAAL “ASBESTVERDACHT” IS

•Monster LATEN nemen door onafhankelijk laboratorium• Werkzaamheden alleen door deskundig bedrijf

• Deskundig toezichthouder (DTA)

• KOMO-procescertificaat asbest verwijderen voor aannemers

• Medewerkers asbestsaneringswerkzaamheden volgens schriftelijk plan opleiden

•Voor elk werk geldt:• Aangemeld bij Inspectie SZW

• Werkplan aanwezig

• DTA aanwezig

Blz 59


Gevaarlijke stoffen

HUISHOUDMIDDELEN

Gebruik van gevaarlijke stoffen in het huishouden.

Risico’s zijn dezelfde als in het bedrijf.

Dus: dezelfde beschermende maatregelen nemen als in het bedrijf!

•Houdt kinderen uit de buurt.

•Zorg dat kinderen er niet bij kunnen komen door.

•Gevaarlijke stoffen achter slot en grendel op te slaan.

•Brandgevaarlijke stoffen koel opslaan.

Blz 60


Gevaarlijke stoffen

INDUSTRIËLE GASCILINDERS

•Kleurcodering op schouder van cilinder.

•Correct opslaan.

•Voldoende ventilatie van opslagruimte.

•Nooit opslaan in of bij kelders, putten en sleuven.

•Zuurstofflessen gescheiden houden van flessen met brandbare gassen.

•Aangepaste blusmiddelen.

•Water als koelmiddel bij opslagruimte.

Blz 62


Gevaarlijke stoffen

PREVENTIEVE MAATREGELEN

•Controleer opslagvaten en tanks regelmatig op lekkage.

•Controleer bedrijfsinstallaties zoals leidingen, filters, afsluiters en

verdeelstukken op lekkages.

•Zorg voor voldoende lekbakken.

•Gelekte producten zo snel mogelijk opruimen.

Blz 62 / 63


Gevaarlijke stoffen

BIOLOGISCHE STOFFEN

Biologische stoffen komen bijvoorbeeld voor in de:

•Afvalverwerkingindustrie;

•Gezondheidszorg;

•Landbouw;

•Voedingsindustrie;

•Waterzuiveringsinstallaties.

Blz 64


Gevaarlijke stoffen

BIOLOGISCHE STOFFEN

Risico’s bij blootstelling:•Infecties;•Vergiftigingen;•Allergie;•Schimmels.

Wanneer?•Bij contact met dieren;•Werken in riolen;•Werken in vervuilde grond •Werken in bepaalde afdelingen van ziekenhuizen en verpleegcentra.

Blz 64 / 65


Gevaarlijke stoffen

PREVENTIEVE MAATREGELEN BIJ BIOLOGISCHE STOFFEN

Voor het werken met biologische agentia geldt:

• Zo mogelijke eerst de bronaanpak;

• Aanvullende regels voor pbm’s;

• Strenge hygiënische voorschriften;

• Instructie en onderricht;

• Controle op en informatie over mogelijke gevolgen;

• Controle op legionella.

Blz 64 / 65


Gevaarlijke stoffen

PREVENTIEVE MAATREGELEN BIJ BIOLOGISCHE STOFFEN

•Inenten;

•Blootgestelde werknemers beperken;

•Duur blootstelling beperken;

•Beschermende kleding gebruiken;

•Huidcrème gebruiken;

•Oogbescherming gebruiken;

•Na het werk en bij pauze de handen en gezicht wassen.

Blz 64 / 65


Gevaarlijke stoffen

• Bijtende stoffen tasten bij contact je huid, ogen, longen en kleding aan.

• Irriterende stoffen kunnen ontstekingen aan je huid en slijmvliezen veroorzaken.

• Harsen, kleurmiddelen, sommige verven, metaalbehandelings- middelen kunnen een gevoelige huid veroorzaken en heftige allergische reacties oproepen.

• Cfk’s en bepaalde pesticiden zijn gevaarlijk voor mens, dier en milieu.

Blz 65


Gevaarlijke stoffen

GRENSWAARDE

Wordt uitgedrukt in:

• Deeltjes (gas) per miljoen deeltjes lucht [ppm]

of

• Milligram stof per kubieke meter [mg/m3]

Blz 66


Gevaarlijke stoffen

GRENSWAARDEN

Grenswaarden zijn gezondheidskundige waarden.

De grenswaarde geldt voor mensen die:

•Niet meer dan 8 uur per dag werken;

•Niet meer dan 40 uur per week werken;

•Volwassen en gezond zijn;

•Onder normale omstandigheden werken en geen zwaar werk doen.

Blz 66


Gevaarlijke stoffen

GRENSWAARDEN

•Grenswaarde-TGG (Tijd gewogen gemiddelde)= Maximaal 8 uur per dag of maximaal 40 uur per week

•Grenswaarde-C (Ceiling)= Plafondwaarde ofwel maximale waarde ongeacht tijdsduur

•Grenswaarde-H Stoffen gaan gemakkelijk door de huid

Blz 66


Gevaarlijke stoffen

RISICO’S

•Reukgrens ligt hoger dan de grenswaarde;•Sommige gevaarlijke stoffen ruiken aangenaam;•Sommige gevaarlijke stoffen schakelen de reukzenuw al bij lage concentraties uit waardoor je denkt dat je veilig bent (H2S);•Maskering van gevaarlijke stoffen door andere niet gevaarlijke stoffen;•Geur is persoonsafhankelijk.

Blootstelling aan gevaarlijke stoffen moet regelmatig gemeten worden.Bij het meten is van belang dat de concentratie wordt vastgesteld.Werkplekvergunningen vereisen meestal een continue meting van de concentratie.

Blz 66


Gevaarlijke stoffen

DE ROL VAN DE LEIDINGGEVENDE

Bij het werken met gevaarlijke stoffen moet de leidinggevende extra toezicht houden. Hij let daarbij op:

• Gebruik PBM’s;

• Orde en netheid;

• Reinigingen gereedschap en andere middelen;

• Afvoeren afval.

Blz 68


Gevaarlijke stoffen

MAATREGELEN TEGEN GEVAARLIJKE STOFFEN

• Maatregelen aan de bron

• Ventilatie

• Scheiden van mens en bron

• Persoonlijke bescherming

Blz 68


Gevaarlijke stoffen

WERKEN MET STRALING

•Ioniserende straling:• Genoeg energie om bestraalde materiaal te veranderen

• Afhankelijk van sterkte, dosis en blootstelling schadelijk voor mens en omgeving

• Bijvoorbeeld geneeskunde, kerncentrales, meet/detectieapparatuur, aardgaswinning en ertsverwerking

•Niet-ioniserende straling:• Niet van invloed op materiaalstructuur

• Hoge dosis / langdurige blootstelling wel schadelijk (letsel)

• Bijvoorbeeld zonlicht, ultraviolet/infrarood straling, laserstralen, radio- of microgolven

Blz 70


Gevaarlijke stoffen

WERKEN MET STRALING

Risico van radioactieve straling:“Je hoort, ziet, voelt en ruikt niets”

Maatregel nummer 1:

Zo ver mogelijk er vandaan (de stralingssterkte neemt af met het kwadraat van de afstand) :

afstand 4 x groter stralingsdosis 16 x kleiner

Blz 71


Gevaarlijke stoffen

WERKEN MET STRALING (VERVOLG)

•Veiligheidsmaatregelen bij het werken met straling zijn:• Afstand houden;

• Verpakkingen van de materialen niet beschadigen;

• Gebied rond de bron afzetten;

• PBM’s gebruiken;

• Waarschuwingsborden plaatsen;

• Permanent meten.

•Medewerkers zijn verplicht om:• De persoonlijke dosis straling te laten meten;

• Nauwkeurig alle voorschriften te volgen;

• Een medische keuring te ondergaan.

Blz 71


Gevaarlijke stoffen

WERKEN MET STRALING (VERVOLG)

•De verplicht aanwezige stralingsdeskundige:• Houdt toezicht op de stralingsveiligheid en -hygiëne;

• Controleert medewerkers en materiaal op besmetting;

• Neemt zo nodig extra maatregelen;

• Kan werkzaamheden stilleggen.

•Bij niet-ioniserende straling gelden de volgende veiligheidsmaatregelen:• Instructie en informatie op toestellen;

• Werken volgens de instructies;

• Niet langer dan toegestaan doorwerken;

• Houdt afstand.

Blz 71


Gevaarlijke stoffen

ARBEIDSHYGIËNISCH ONDERZOEK

•Oriënterend werkplekonderzoek:• Is er kans op blootstelling aan een bepaalde stof?

• Aard van de blootstelling

• Hoeveel mensen hebben kans op blootstelling?

• Geeft antwoord op mogelijke risico’s en te nemen maatregelen

•Monitoring:• Metingen en registraties

• Resultaten vergelijken met:• Grenswaarden• Eigen bedrijfswaarden

• Gericht op gezondheidsbeheersing op werkplek

Blz 72


Gevaarlijke stoffen

ARBOWET - GEZONDHEID WERKNEMERS

•Werkgever moet werknemers in de gelegenheid stellen zich periodiek medisch te laten onderzoeken

•Periodiek gezondheidskundig onderzoek:• Op vrijwillige basis

• Tijdig schade onderkennen en beperken/wegnemen

• Soms verplicht (bv bij werken met asbest, straling en bestrijdingsmiddelen, gebruik ademluchtapparatuur).

•Arbeidsgezondheidsonderzoek voorafgaand aan specifieke werkzaamheden (functiekeuring) verplicht (bv ademluchtapparatuur, werken met onderdruk of overdruk)

Blz 72 / 73


Etikettering en signalering

Hoofdstuk 4




SIGNALERING/ETIKETTERING

•Signalering van gevaar op de werkvloer:

• Zodanig aanbrengen, dat deze wordt opgemerkt

• Zodanig vormen, dat de betekenis duidelijk is

• Zo min mogelijk tekst

•Etikettering van gevaarlijke stoffen:

• Grote verscheidenheid stoffen

• Risico’s inschatten om juiste maatregelen te nemen

Blz 76 / 77



ELKE STOF IN EEN CATEGORIE

•Etiket•Goed zichtbaar•Gemakkelijk leesbaar•In het Nederlands•Aanduidingen:

• Naam stof

• Gevaarssymbool/symbolen

• Bijzondere gevaren

• Veiligheidsaanbevelingen

•WMS: kleinverpakking•Vervoer: vervoerscodering (ADNR)

Blz 76 / 77


ETIKETTERING VOLGENS HET GHS(GLOBAL HARMONIZED SYSTEM)

((zeer) licht)

ontvlambaar

explosief

corrosief

oxiderend

Schadelijkof irriterend

(zeer) giftig

milieuschadelijk

klein chemisch afval

( geen GHS klasse)

nieuw; lange termijn Gezondheidsschadelijk.(kankerverwekkende, mutagene en/of reprotoxische stoffen)

nieuw; gassen onder druk

Nieuwe etiketten 2010 ingevoerd en vanaf 2017 verplicht

Blz 77



NIEUWE SYMBOLEN VOOR:

•Carcinogeen (kankerverwekkend)

•Teratogeen (functiestoornissen ongeboren kind)

•Mutageen (erfelijke eigenschappen veranderen)



GEVARENDIAMANT (grootverpakkingenGEVARENDIAMANT (grootverpakkingen))

reactiviteitinstabiliteit

brandgevaar

gezondheids-gevaar

bijzondere aanduidingen

1

2

0

w

Blz 79



CHEMIEKAART aceton

Blz 80



SIGNALERING

•Verplicht op werkvloer, geregeld in Arbowet/besluiten

•Vijf groepen:

• Verbod

• Gebod

• Waarschuwing

• Veiligheidsvoorziening

• Mededeling

Tijdelijke markering: Blz 80 / 81


Elektriciteit

Hoofdstuk 5

Elektriciteit


Elektriciteit

GEVAREN BIJ GEBRUIK ELEKTRICITEIT

•Stroomdoorgang door menselijk lichaam

•Verwonding door vuur

•Letsel van val ten gevolge van elektriciteit

•Brand/explosie

VEILIGE INSTALLATIE

als gevaren er niet zijn of

tot een minimum worden beperkt

Blz 88


Elektriciteit

VEILIGHEID BIJ ELEKTRICITEIT

Ongevallen

•Weerstand kleiner : Stroomsterkte groter•Stroomsterkte grote : Warmteontwikkeling groter

Blz 88


Elektriciteit

Stroomdoorgang kan dodelijk zijn!

De grootte en aard van het letsel is afhankelijk van:

•Weg van stroom door lichaam

•Aanrakingsoppervlak

•Stroomsterkte

•Tijd stroomdoorgang

•Soort en hoogte spanning

•Lichamelijke conditie

Blz 88


Elektriciteit

STROOMSTERKTE FATAAL

Afhankelijk van:

•Huidweerstand;

•Aanrakingsoppervlak;

•Standplaats;

•Soort en hoogte spanning

•Veilige spanning is tot:

• Maximaal 120 V

• Maximaal 50 V ~ Blz 88


Elektriciteit

STROOMSTERKTE

0,2 - 2 mA Licht prikkelend gevoel.

2 mA - 10 mA Sterk wordende pijnlijke spierkramp

10 - 20 mA Grensstroomsterkte; onder spanning staande delen kan je niet meer loslaten.

>20 mAAdemhaling wordt belemmerd; snelle hulp is nodig om verstikking te voorkomen.

100 mAHartfibrillatie is dodelijk als niet direct wordt ingegrepen (directe elektrocutie).

Blz 88


Elektriciteit

GEVAREN DOOR ELEKTRICITEIT

•Gevaar van installaties, machines, apparatuur,

gereedschap:

• Niet in orde/verkeerd behandeld

•Veel ongevallen:

• Defecte en ondeugdelijke machines/toestellen/leidingen

• Slechte of ontbrekende aardverbindingen

• Foutieve aanleg of montage

• Onwillekeurige aanraking onder spanning staande delen

Blz 89


Elektriciteit

VEILIGHEIDSMAATREGELEN:

•Alleen handelingen door deskundigen

•VOP = voldoende onderricht persoon

•Gebruik "veilige spanning" (in besloten ruimten);•Veiligheidsaarding van uitwendig metalen omhulselaarding steigers;

•Aarding van metalen werkplaats- en opslagcontainers;•Bij bouwwerken aardlekschakelaar in elektrischevoeding (aanspreekstroom 30 mA);

•Deugdelijke kabels (mechanische bescherming).

Blz 90 / 91


Elektriciteit

VEILIGHEIDSMAATREGELEN (vervolg):

•Fysieke afscherming;

•Isolatie;

•Dubbele isolatie;

•Aardlekbeveiliging;

•Lage spanningen;

•Veiligheidstransformator;

•Jaarlijkse controle.

Dubbel geïsoleerd

Blz 90 / 91


Elektriciteit

STATISCHE ELEKTRICITEIT

•Risico bij:

• slecht geleidende stoffen

• geïsoleerde (niet-geaarde) opstelling

•Oplading door wrijving

•Vonkoverslag als elektrische lading niet kan weglekken via aardleiding

Blz 92


Elektriciteit

STATISCHE ELEKTRICITEIT

Preventieve maatregelen zijn:•Toevoegen anti-statische dope (ASA);•Beperken stroomsnelheid;•Goede aarding leidingen, apparatuur, tanks;•Valhoogte in opslagvat beperken;•Hogedrukspuit aarden;•Toepassen inert gas (bijvoorbeeld stikstof);•Aansluiten op aardleidingnet;•Verhogen luchtvochtigheid bij droge stof.•Draag altijd antistatisch schoeisel, kleding

Blz 92


Brand- en explosiegevaar

Hoofdstuk 6




TYPE BRAND

Vaste stof

Vloeistof

Gas

Metaal

Blz 96 / 97



5 componenten voor brand

Blz 99



RISICO’S VAN BRAND

•Vlampunt;

•Explosiegrenzen;

•Zuurstofgehalte;

•Reactiebevordering;

•Reactie met water;

•Zelfontbranding;

•Brandbevorderende stoffen.

Blz 100 / 101 / 102



VLAMPUNT

•Bij vloeistoffen en dampen

•Temperatuur waarbij de damp (in juiste mengverhouding met omgevingslucht) kan worden ontstoken (met bv. aansteker, lucifer)

Blz 100 / 103



EXPLOSIEGRENZEN

•Bij gas, stof (stofexplosie)

•Volumepercentage gas of stof dat (in juiste mengverhouding met omgevingslucht) kan exploderen (ontsteking door vlam, vonk)

Elk gas heeft eigen explosiegebied

Blz 100 / 103



Explosie gevaarlijke omgevingen

•Gas- en oliewinninginstallaties;

•Raffinaderijen;

•Overlaadstations;

•Opslag brandbare stoffen;

•Graansilo’s.

Blz 100 / 101



Explosie gevaarlijke omgevingen

In explosiegevaarlijke omgevingen is het strengverboden om:

•Zonder toestemming te betreden;

•Zonder toestemming materialen en middelen mee te nemen die een gevaar kunnen opleveren;

•Zonder werkvergunning werkzaamheden uit te voeren.

Blz 101



BLUSSTOFFEN

Blussen door middel van:

•Natte blusstoffen• water, schuim en AFFF

•Droge blusstoffen• zand en bluspoeder

•Gasvormige blusstoffen• kooldioxide (CO2) ook wel

• koolzuursneeuw

Blz 104



BLUSSTOFFEN

Water (stoom) - Koelende werking zuurstofverdringing

Schuim - Zuurstofafsluiting

Zand - Zuurstofafsluiting en koelend

Bluspoeder - Negatieve katalyse

CO2 - Zuurstofverdringing

AFFF - Zuurstofafsluiting

Blz 104



Wat als……?

•Zorg voor eigen veiligheid

•Meld de brand

•Waarschuw mensen in de omgeving

•Doe deuren en ramen dicht

•Breng mensen in veiligheid

Onderneem alléén een bluspoging als het veilig kan

Blz 108


Werken in besloten ruimten

Hoofdstuk 7




BESLOTEN RUIMTEN

Eigenschappen:

•Erg klein;

•Moeilijk te ventileren;

•Kleine in- en uitgangen;

•Slecht verlicht;

Voorbeelden:

• Opslagtanks;

• Reactieketels;

• Kelders;

• Riolen;

• Liftschachten;

• Putten/sleuven.Blz 112



RISICO’S BESLOTEN RUIMTEN

•Brand en explosie•Gevaarlijke stoffen•Zuurstoftekort•Elektrocutie•Vallen en struikelen

Maatregelen:

•Voorbereidende werkzaamheden•Tijdens het werk

Blz 112 / 113 / 114



VOORBEREIDENDE WERKZAAMHEDEN

•Organiseren

• Toezicht en verblijfsduur

• Regelen veiligheidswacht

•Metingen verrichten.

• Zuurstof : 19-21%

• Explosiegevaar : < 10% LEL

• Giftige stoffen : < grenswaarde

Blz 114



MAATREGELEN TIJDENS HET WERK

•Bereikbaarheid en vluchtmogelijkheid

•Ventileren

•Specifieke maatregelen nodig bij:• lassen;

• verven;

• overige bijzondere werkzaamheden

•Controle via werkvergunning

Blz 114 / 115



GRAAFWERKZAAMHEDEN

Maatregelen vooraf:•Melden bij het KLIC•Geldige graafvergunning•Eventueel opspoorapparatuur gebruiken

Begin met:•Proefsleuf graven(binnen 1,5 meter van opgegeven locatie)•Afwijkingen van leidingen en kabels melden.•Graven met machine met een niet-getande graafbak•Denk aan opstelling van machines•Ook een sleuf kan worden beschouwd als besloten ruimten•Houdt rekening met instortingsgevaar! •Neem de juiste voorzorgsmaatregelen!

Blz 116



STEEKFLENS

Isoleren van leidingen met behulp van een steekflens (zo dicht mogelijk bij de besloten ruimte!)

Blz 118



RISICOBRONNEN EN WERKVERGUNNING

Risico’s:

•Het werk, het gereedschap, het materiaal

•Processen (inhoud/soort)

•Beheersen door werken volgens voorwaarden vergunning

•Wat is de invloed van uw werkzaamheden op uw omgeving

•Wat is de invloed van uw omgeving op uw werkzaamheden

Doel van werkvergunning: goede voorbereiding van risicovol werk

Een werkvergunning is een bedrijfsregel, geen wettelijke verplichtingBlz 120 / 121



AANVRAAG WERKZAAMHEDEN

(In te vullen door aanvrager)

Locatie / equipment nr.:

Afdeling:

Omschrijving van het werk:

Werkwijze:

monteren/demonteren hakken/boren openen installaties slijpen betreden besloten ruimte hogedruk spuiten branden/gutsen/lassen gritstralen röntgen/stralingswerk graven handmatig/machinaal hijsen instrumentatie/Electrical

Toegepaste gereedschappen:

Toegepaste voertuigen / equipment:

Gepland aantal uitvoerenden : personen

Geplande begindatum :

Geplande einddatum :

Werktijd van tot

Bijzondere vergunningen van toepassing:

Hottap Graafvergunning

Pluglas



MAATREGELEN TE NEMEN DOOR VERSTREKKENDE AFDELING

(In te vullen door verstrekker/area operator)

Welk product bevat of heeft de apparatuur/leiding bevat?

Invloed van naburige werkzaamheden:

Nodig Gereed

flenzen labelen

systeem spoelen

systeem aftappen

systeem stomen

systeem inblokken

systeem afsteken

systeem afkoppelen

systeem drukvrij maken

systeem productvrij maken

omgeving controleren op tox. en/of agress. stoffen

omgeving controleren op brandbaar materiaal

apparatuur elektrisch blokkeren (nr./handtekening )

apparatuur elektrisch vrijschakelen (nr./handtekening )

apparatuur mechanisch blokkeren (hoe? )

besloten ruimte conditierapport (nr. )

verzamelplaats

milieueschermende maatregelen

(t.w. )

Speciale operationele aandachtspunten:

Mogelijke risico’s:

GASMETINGEN

continu

Nodig meting

Datum

Tijd

Zuurstof % O2

Explosiviteit % LEL

Toxische stoffen ppm

Type meting

Paraaf



MAATREGELEN TE NEMEN DOOR HOUDER

(In te vullen door aanvrager)

Te nemen voorzorgsmaatregelen:

putten goten en/of riolen afdekken binnen 30 meter

vonkafscherming plaatsen

werkplek afzetten

mangatwacht inzetten

brandwacht inzetten

brandwaterslang gereed met straalpijp

aanvullende brandblusmiddelen (t.w. )

werkplek en/of werkstuk nat houden

werkplek beveiligen tegen valgevaar

(t.w. )

ventilatie

Aanvullende persoonlijke beschermingsmiddelen:

ruimzicht/zuurbril

gelaatscherm

valbescherming

hand/arm bescherming (t.w. )

beschermende kleding (t.w. )

vluchtmasker binnen handbereik

Persoonlijke gasalarmering (t.w. )

gebruik adembescherming

filtermasker (type )

verse lucht kap

persluchtmasker

Extra eisen (in te vullen door verstrekker):



BEKRACHTIGING

Risico Categorie:

Risico analyse (nr. )

De kolommen “Aanvraag werkzaamheden” en “Maatregelen te nemen

door houder” zijn juist ingevuld:

Aanvrager

Naam: Firma:

Telefoon:

Datum: Handtekening:

Principe toestemming bijzondere werkzaamheden: n.v.t.

Operationeel beheerder

Naam:


Vergunning mede beoordeeld: n.v.t.

Mede ondertekenaar

Naam: Afdeling:


Vergunning is voorbereid: n.v.t.

Vergunning voorbereider

Naam:


Het werk kan veilig uitgevoerd worden en beheersmaatregelen zijn

doorgesproken met vergunninghouder:

Verstrekker

Naam:


Akkoord met opgelegde eisen en draagt zorg voor uitvoering volgens

de vergunningsvoorwaarden:

Houder

Naam: Firma:


Houder na overdracht

Naam: Firma:


Verlenging maximaal 1 week geldig

Hoog Laag

Verstrekker Houder

Datum Naam Paraaf Naam Paraaf


Algemene werkplekeisen

Hoofdstuk 8




STRUIKELEN, UITGLIJDEN EN VERSTAPPEN

Oorzaken: - Niet-egale ondergrond

- Gladde ondergrond

- Hoogteverschil

- Beperking menselijk lichaam

Preventie: - Aanpak bij de bron

- Scheiden van mens en gevaar

- Markeringen

- Persoonlijke bescherming/gedragBlz 124



GEVAREN BIJ SLOOPWERKZAAMHEDEN

•Verstappen en struikelen;

•Uitstekende constructiedelen;

•Werken op hoogte;

•Instabiliteit bij sloopfront;

•Vallend sloopmateriaal;

•Instorting;

•Vrijkomen gevaarlijke stoffen;

•Lawaai.Blz 129



VEILIGHEIDSMAATREGELEN BIJ SLOOPWERKZAAMHEDEN

•Persoonlijke valbeveiliging gebruiken

•Rekening houden met draagkracht van overblijvende constructie

•Zonder specifiek plan niet boven of onder elkaar werken

•Gebruik stortkokers

•Persoonlijke beschermingsmiddelen; helm,

•Veiligheidsschoenen, overall, adembescherming,

•Gehoorbescherming gebruiken •Inventariseren concentratie gevaarlijke stoffen (bv. asbestinventarisatie)

Blz 129



ELEKTRISCH LASSEN

Mogelijke gevaren:

• Elektrocutie;

• Brand en explosie door hittevorming en wegspringende spetters;

• Verbranding van de huid door vrijkomende UV-straling;

• Verbranding van het hoornvlies door vrijkomende UV- straling;

• Verblinding van de ogen door vrijkomende infrarood straling;

• Warmtestraling;

• Vergiftiging door lasrook;

• Longaandoeningen door inademen van lasrook;

• Verkeerde werkhouding.Blz 130



ELEKTRISCH LASSEN•Veiligheidsmaatregelen:

• Spanningverlagend relais (in besloten ruimten verplicht);

• Persoonlijke bescherming:• Laskap - Lasschort• Laskleding - Veiligheidsschoenen• Luchtgeventileerde laskap;

• Lasgordijnen voor bescherming van personen in de omgeving tegen UV en infraroodstraling;

• Plaatselijke afzuiging van lasrook;

• Ruimtelijke ventilatie;

• Blusmiddelen onder handbereik;

• Werkvergunningensysteem indien vereist.

Blz 130



AUTOGEEN LASSEN, SNIJDEN EN BRANDEN

Gevaren en risico’s:

•Geraakt worden door spetters gloeiend materiaal;

•Brand door brandbaar materiaal dat vlam vat;

•Vlamterugslag;

•Lekkage van gas en zuurstof;

•Sommige gassen zoals propaan zijn zwaarder dan lucht en blijft hangen

in putten, uitgravingen en kelders.

Blz 130




Veiligheidsmaatregelen:

•Draag de juiste beschermende kleding;

•Verwijder eerst de brandbare materialen in je omgeving of dek ze af;

•Gebruik van vlamdover in de slang tussen acetyleenfles en brander;

•Terugstroombegrenzers op gas en zuurstofslang van brander;•Wees bedacht op lekkage van gas en zuurstof in laaggelegen werkomgeving;

Blz 131




Veiligheidsmaatregelen (vervolg):

•Slangbreuk beveiliging toepassen;

•Continue gas meten;

•Acetyleenfles rechtopstaand gebruiken of minimaal onder een hoek van 30

graden;

•Plaatselijke afzuiging van lasrook en gassen;

•Ruimtelijke ventilatie.

•Blusmiddelen onder handbereik;

•Werkvergunningensysteem indien vereist. Blz 131



WERKEN IN KOU

Gevaren:• Versnelde afkoeling met gevolg:

• Bevangen raken door de koude;

• Bevriezingsverschijnselen;

• Veel materiaal niet veilig te gebruiken.

Maatregelen hiertegen zijn:• Warmteondergoed en isolerende kleding dragen;

• Op beschutte werkplek je werk uitvoeren;

• Nooit in tocht werken;

• Geschikt gereedschap gebruiken;

• Op tijd extra pauzes inlassen;

• Afwisselen met collega’s.

Blz 132



WERKEN IN WARMTE

Gevaren:• Bevangen raken en flauwvallen;

• Onvoldoende afvoer van lichaamswarmte;

• Verlies van lichaamsvocht.

Maatregelen hiertegen zijn:• Voldoende pauzes inlassen;

• Afwisselen met collega’s;

• Op tijd voldoende drinken;

• Ademende werkkleding gebruiken;

• Hittewerende werkkleding gebruiken.

Blz 132



WERKEN MET HOGE DRUK

Gevaren:•Openbarsten van leidingen;•Geraakt worden door wegschietende onderdelen;•Onbevoegd en onbekwaam werken met hoge druk machine zoals industriële hoge druk reinigers.

Maatregelen hiertegen zijn:•Voor in gebruik name installaties en machines testen;•Afpersen van installaties met vloeistof, meestal water;•Testen en afpersen met zo weinig mogelijk personeel en gebied afschermen/afzetten;•Veiligheidsinstructies nauwkeurig opvolgen;•Alleen hiertoe opgeleid personeel inzetten.

Blz 133



DEFINITIE ERGONOMIE

Ergonomie volgens Arbowet: •Vooral gericht op het welzijn van de medewerker

Gezondheid van medewerkers beschermen door stellen van ergonomische randvoorwaarden:•Machines;•Gereedschappen•Gebruiksvoorwerpen•Werkplek•Omgevingsfactoren:

• Geluid

• Licht

• Trillingen

• KlimaatBlz 134



7 FACTOREN, DIE ERGONOMIE WERKPLEK BEPALEN

1.Tillen

2.Zitten en staan

3.Geluid

4.Klimaat

5.Trillingen

6.Verlichting

7.Lichamelijke en mentale belasting

Blz 134



ARBOWET

Arbeidssituatie en taak

aanpassen aan de

eigenschappen van de

werknemers

en niet andersom!

Blz 134



MENS-MACHINESYSTEEM

Werkplek is combinatie van twee zaken:

•Machines, gereedschappen, gebruiksvoorwerpen en werkplekomstandigheden daaromheen:

• Verlichting

• Geluid

• Klimaat

• Trillingen

•Mens met zijn:• Lichamelijke belasting

• Inspanning• Beweging• Werkhouding

• Geestelijke belasting Blz 134 / 135



GELUID•Lichamelijke effecten:

• Verhoogde bloeddruk

• Gestoorde ademhaling

• Gestoorde stofwisseling

• Tragere bloedcirculatie

• Tragere spijsvertering

• Hoofdpijn

• Gespannen spieren

• Moeheid

• Nervositeit

• Verminderde waakzaamheidBlz 134 / 135



GELUID (VERVOLG)

De grootte van het blijvende gehoorverlies is afhankelijk van:

• Totale blootstellingstijd

• Duur van blootstelling

• Duur van rustperiode tussen blootstelling (beschadiging in het begin omkeerbaar)

• Sterkte van het lawaai

• Frequentiespectrum van het lawaai (hoge tonen schadelijker dan lage)

• Continuïteit van het geluid

Blz 134 / 135



GELUID (VERVOLG)

Optellen van twee geluidsbronnen.

•Een verdubbeling van de afstand tot de geluidsbron geeft een vermindering van 6 dB(A).

Blz 134



GELUID (VERVOLG)

Maatregelen om geluidhinder te voorkomen in volgorde van prioriteit:

1. Niveau van de geluidsbron verlagen;

2. Geluidsbron afschermen;

3. Geluidtrillingen dempen;

4. Persoonlijke gehoorbescherming.

Blz 134



GELUID (VERVOLG)

De werkgever moet tegen geluid de volgende maatregelen nemen:

• Vanaf 80 dB(A):• Mogelijkheid tot gehooronderzoek;• Gehoorbescherming uitreiken.

• Vanaf 85 dB(A):• Beheersplan;• Maatregelen;• Waarschuwingsborden.

Blz 134



TRILLINGEN

•Veroorzaken stotende verplaatsingen van het gehele lichaam of gedeelten daarvan

•Grootte van verplaatsing bepaalt het gevolg

•Gevolgen

•Trillingen

Blz 135



TRILLINGEN (vervolg)

•Fysieke trillingen:

• Hand- en armtrillingen bij gebruik handgereedschap;

• Lichaamstrillingen door een voertuig, installatie of bewegend vloer.

• 4 - 9 Hz: Algemeen onwel

•13 - 20 Hz: Hoofdpijn

• 4 - 14 Hz: Buikpijn

Blz 135



TRILLINGEN (vervolg)

•Klachten door handen armtrillingen:• Pijn;

• Beschadiging bloedvaten en gewrichten;

• Gevoelloze vingertoppen;

• “Witte vingers”.

•Klachten door lichaamstrillingen:• Maagklachten;

• Rugklachten;

• Vermoeidheid;

• Hoofdpijn;

• Spierpijn;

• Verminderde concentratie;

• Aandoeningen evenwichtsorgaan Blz 135



MAATREGELEN TEGEN BLOOTSTELLING AAN TRILLINGEN

•Maatregelen tegen trillingen:• Aandacht bij aanschaf machines;

• Aanbrengen van dempers of isolatie;

• Toepassen alternatieve technieken;

• Beperken van blootstellingduur .

•Klimaat op de werkplek wordt bepaald door:• Omgevingstemperatuur;

• Stralingswarmte;

• Luchtvochtigheid;

• Hinderlijke luchtbewegingen.

Blz 136



KLIMAAT

•Beheersen, zodat we ons behaaglijk voelen en optimale prestaties kunnen leveren

•Drie factoren bepalen een comfortabel klimaat:• Kleding:

• Isolatie

• Inspanning:• Afvoer warmte

• Klimaat:• Vochtigheid (relatieve luchtvochtigheid 40-60%)• Temperatuur• Luchtsnelheid (‘s winters < 0,15 m/s en ‘s zomers < 0,25 m/s)

Blz 136



KLIMAAT (vervolg)

Maatregelen om het werkcomfort te verbeteren zijn:

• Temperatuur behaaglijk en gelijkwaardig en aangepast aan de fysieke inspanning te houden;

• Geen hinderlijke luchtbeweging;

• Verstrekken PBM’s;

• Vochtbalans ruimte op peil houden.

Blz 136



VERLICHTING

•Waarnemen kleine details vereist hogere verlichtingssterkte

•Verlichtingssterkte in lux

•Lampen gaan minder licht geven• Bij vervuiling

• Bij veroudering

•Ouderen hebben meer licht nodig dan jongeren

•Contrast niet te groot (verhouding licht : donker)

Blz 136



VERLICHTING

Bij verlichting op de werkplek rekening houden met:

• Hoe kleiner de voorwerpen waarmee wordt gewerkt, hoe meer licht;

• Oudere werknemers hebben meer licht nodig;

• Contrasten mogen niet te groot zijn;

• Weerspiegeling moet voorkomen worden;

• Nieuwe lampen geven meer licht;

• Lichtsterkte moet voldoen aan de wetgeving.

Blz 136



INSPANNING

•Fysiek en/of geestelijk•Rustperiode nodig

• Herstel spieren/bloedsomloop

•Statische belasting• Voortdurend aanspannen van de spieren belemmert doorbloeding

blessures, letsel

•Dynamische overbelasting• Spieren regelmatig spannen/ontspannen vraagt energie

• Algemene lichamelijke vermoeidheid

•Mentale overbelasting• Geestelijke spanning

• Werkdruk en persoonlijke capaciteit

Blz 137



INSPANNING

•Risicovolle werkomstandigheden die lichamelijk klachten veroorzaken zijn:• Te lange duur van de inspanning;• Langdurig zitten of staan;• Verkeerde houding;• Blootstelling aan trillingen;• Terugkerende handelingen;• Bovenmatige inspanning.

•Statische belasting veroorzaakt:• Verminderde doorbloeding;• Spierpijn of kramp;• Chronische vermoeidheid.

Blz 137



INSPANNING

•Dynamische belasting is minder slecht dan statische belasting, maar kan toch de volgende gevolgen hebben:

• Vermoeidheid;

• Spierpijn;

• Letsel.

•Mentale belasting wordt veroorzaakt door:• Werkdruk;

• Taak versus capaciteiten;

• Relatie met collega’s;

• Hiërarchische relatie;

• Fysische arbeidsomstandigheden;

• Werk(on)zekerheid;

• Infrastructuur en uitrusting. Blz 137



TILLEN

•Belastende factor in veel beroepen•Minste belasting:

• Rug recht

• Massa boven rug

•In praktijk:• Tillen last vóór lichaam

•Belastbaarheid spier/skeletsysteem individueel verschillend:• Leeftijd

• Geslacht

• Lichaamsbouw

• Getraindheid:• Bewustwording belastingen• Tilinstructie

Blz 137



TILINSTRUCTIE

Plan maken Benen in spreid-stand, voeten 45

graden naar buiten

Knieën buigen,rug recht houden

Vanuit staande positiebeginnen met lopen



MAATREGELEN TER BEPERKINGVAN TILBELASTING

•Mechanisering/hulpmiddelen

•Verminder gewicht

•Organisatie werk

•Meer mensen

•Niet zittend tillen

•Beperk tilhoogte

•Beperk verplaatsingsafstand

Blz 137



ZITTEN

•Langdurig zitten is belastend• Statische belasting van bekken, wervelkolom, schouder, gordel

•Afwisseling voorkomt klachten• Lopen/staan/zitten/verschillende zithoudingen

•Optimale zithouding:• Goede ondersteuning benen

• Goede stand rug

• Ontlasting schouders

• Mogelijkheid kiezen andere houdingen

Blz 137



STAAN

Alleen, indien:•Onvoldoende beenruimte om te zitten•Vaak reiken (hoog, laag, ver)•Gescheiden werkplekken (vaak heen en weer lopen)•Neerwaartse krachten (verpakkingswerkzaamheden)

Gebruik:•Stasteun:

• Vangt 60% lichaamsgewicht op

• Ontlast benen/voeten

Blz 137


Hijs- en hefwerktuigen

Hoofdstuk 9




HIJSEN

• Manueel;

• Hulpmiddelen (takels e.d.);

• Mobiele hulpmiddelen (steekwagen, vorkheftruck);

• Hijskranen.

Voorbeelden:

• Mobiele kraan;

• Portaalkraan;

• Auto laadkraan;

• Bouwkraan.

Blz 140



REGELS VOOR HIJSWERKTUIGEN

•Kraanboek aanwezig;

•Hijstabellen en hijsgrafieken aanwezig;

•Keuringscertificaten aanwezig.

Blz 140



VEREISTEN VOOR BEDIENERS VAN HIJSWERKTUIGEN:

•Deskundigheidsbewijs STVT (verplicht voor torenkranen, mobiele kranen en heistellingen)

•Registratieboekje(ervaring en geneeskundige verklaring)

Blz 140



RISICO’S BIJ HIJSWERKTUIGEN

•Personen binnen draaibereik;

•afstempelen;

•Zware lasten;

•Windkracht;

•(Naderend) onweer.

Blz 140 / 141



• Kettingwerk

• Staalkabels

• Touw

• Stroppen, lengen

• En hijsbanden

• Haken en ogen

• Takels

Let op: maximale werklast

hoeken van lengenmogelijke slijtage

HIJSGEREEDSCHAP

Blz 142 t/m 149



TAKELS

Risico’s:•Mechanische breuk van takel of van bevestigingspunt;•Overbelasting.

Niet doen:•Overbelasten;•Vastmaken aan bordessen, railing en leidingwerk;•Op de punt belasten;•Niet zijdelings belasten.

Wel doen:•Regelmatig controleren, zeker voor elk gebruik;•Defecten direct melden. Blz 150



VORKHEFTRUCKS

•Wettelijke verplichtingen;

•Voorzieningen;

•Veilig gebruik;

•Markering en keuring.

Blz 152



VORKHEFTRUCKS

Verboden •Meerijden tenzij er een 2e zitplaats is;•Personen te heffen tenzij speciale voorziening aanwezig is;•Hijsen tenzij juiste aanpassing aanwezig is;•Het contragewicht te verzwaren;•Te roken bij elektro-heftrucks.

Verplicht •De chauffeur moet goed zicht hebben;•Gebruik van de veiligheidsgordel.

Blz 152 / 153



PALLETWAGEN

•Altijd op een vlakke ondergrond gebruiken;

•Denk aan obstakels;

•Zorg voor voldoende transportruimte.

Blz 153


Werken op hoogte

Hoofdstuk 10

Werken op hoogte


Werken op hoogte

2,5 m

WERKEN OP HOOGTE

Meer dan 2,5 m valgevaar

Blz 156


Werken op hoogte

SCHUINE EN PLATTE DAKEN, GATEN IN VLOEREN EN WANDEN

Risico op vallen

• Gebruik loopplanken (hellend dak)

• Gebruik individueel veiligheidsharnas

• Gebruik dakrandbeveiliging of vangnet (plat dak)

• Dek gaten af met stevig materiaal

• Breng markering aan op gevaarlijke plaatsen Blz 156


Werken op hoogte

LADDERS:

•Enkele ladder;•Opsteekladders;•Schuifladders;•Reformladders.

Gebruiksregels voor ladders:•In goede staat houden;•Niet verven;•Niet zelf repareren;•Zorgvuldig en goed opstellen;•Op de juiste wijze gebruiken.

Blz 158


Werken op hoogte

STEIGERS

Er geldt:•Streng verboden zelf te (ver)bouwen aan steiger;•Geen materiaal achterlaten;•Houdt de vloer stroef;•Gebruik geen los klimmateriaal op de steiger.•Let op de maximale belasting•Gebruik stortkokers voor afvoer materiaal•Gebruik de bouwlift veilig (personenlift of goederenlift)

Blz 160


Werken op hoogte

STEIGERS

Er gelden regels voor:•Kantplanken en leuningen•Inspectiewerk•Werkzaamheden •Hulpsteigers•Liften•Takels

Steigerkaart geeft veiligheidstatus aan.

Geen steigerkaart of gebreken? Steiger niet betreden!

Blz 160


Werken op hoogte

ROLSTEIGERS

Risico = verplaatsbaarheid

Aandachtspunten bij het werken met rolsteigers:•Blokkeren wielen•Van binnenuit beklimmen•Denk aan gereedschap (kan vallen)•Sta niet op de schoren•Houd de steiger schoon•Niet verplaatsen als er iemand op staat•Verrijden op vlakke ondergrond door 2 personen•Gebruik de persoonlijke beschermingsmiddelen

Blz 162


Werken op hoogte

HANGSTEIGERS

Voorbeelden:•Hangbrug;•Hangsteiger;•Eenmanswerkbrug.

Aandachtspunten bij het werken met hangsteigers zijn:•Vanaf windkracht 7 Bft niet mee werken;•Let op bedieningsorganen;•Bij storing niet verder werken maar (laten) repareren;•Nooit gebruiksklaar achterlaten;•Hulpmiddelen gebruiken voor communicatie,vanaf 25 m verplicht (en als normale communicatie niet mogelijk is)

Blz 164


Werken op hoogte

HOOGWERKERS

Typen:- vast opgesteld- mobiel

Risico voor beknelling (schaararm) en omvallen

Daarom: - Getraind/opgeleid personeel

- Signalering maximum werklast

- Specifieke gebruiksregels

Vanaf windkracht 7 Bft, niet mee werken

Blz 166


Werken op hoogte

WERKBAKKEN

•Alleen gebruiken als het echt niet anders kan;•Windkracht vanaf 7 Bft verboden;•De kraanmachinist en persoon in de werkbak moeten elkaar zien en verstaan;•Iedere persoon in de werkbak draagt een individueel veiligheidsharnas (vast aan de werkbak);•In- of uitstappen alleen toegestaan als werkbak op stevige ondergrond staat

Blz 168


Handgereedschap

Hoofdstuk 11

Handgereedschap


Handgereedschap

EENVOUDIG HANDGEREEDSCHAP

Risico door:

• Slecht onderhoud;

• Slecht gebruik.

Blz 172 / 173


Handgereedschap

HANDGEREEDSCHAP MET ELEKTRISCHE AANDRIJVING

• Elektrocutie

• Verbranding (vonken)

Veilige spanning:•50 V ~ (wisselspanning)•120 V = (gelijkspanning)

dubbel geïsoleerd

Risico door:

Blz 174


Handgereedschap

NIETMACHINE

Aandachtspunten bij gebruik •Gebruik met maximale werkdruk;•Geleider leeg bij plaatsen lader;•Nagels/nieten aangepast aan apparaat.

Mogelijke risico’s:

•Wegschieten van de nagel;•Terugslaan van de nagel;•Doorboren van het werkstuk.

Blz 175


Handgereedschap

HANDCIRKELZAAG

Aandachtspunten bij het gebruik:

•Beschermkap moet snijdend deel van de zaag volledig afschermen (vast aan het frame en scharnierend deel aan geleider);

•Automatische beschermkap over snijdend deel van de zaag;

•Spouwmes aangepast aan diameter en dikte van de zaag.

Blz 175


Handgereedschap

KETTINGZAAG

Aandachtspunten bij het gebruik:

•Bedieners minimaal 18 jaar oud;

•Opleiding met toets gehad hebben;

•Voorgeschreven PBM gebruiken;

•Stilstand ketting bij stationair toerental;

•Kettingrem binnen 0,15 sec werken;

•CE markering.

Blz 175


Handgereedschap

HANDGEREEDSCHAP MET PNEUMATISCHE AANDRIJVING

• Trillen

• Geluid

Dodemansknop en gehoorbescherming verplicht.

Risico door:

Blz 176


Handgereedschap

HANDGEREEDSCHAP MET HYDRAULISCHE AANDRIJVING

• Oliedruk

• Bevestigingen

Dodemansknop en onderhoud verplicht.

Risico door:

Blz 176


Handgereedschap

HANDSLIJPMACHINES

DoorslijpschijvenAfbraamschijven

Risico door: • Rondvliegende delen;

• Aanraken slijpschijf;

• Uit elkaar springen van schijf;

• Brand door vonken;

• Geluid;

• Verkeerd gebruik.Blz 178


Gereedschapsmachines

Hoofdstuk 12




GEREEDSCHAPMACHINES

Voorbeelden zijn:•Vast opgestelde boormachines

• Let op: 'happen' in werkstuk

•Vast opgestelde slijpmachines• Let op: uit elkaar vliegen slijpsteen

•Cirkelzagen• Let op: snijgevaar

Blz 182



CIRKELZAGEN

•Universele cirkelzaagmachine;

•Bouwcirkelzaag machine (met noodstop en als extra eis nulspanningschakelaar);

•Voor machines met meerdere bedieningsplaatsen gelden aanvullende eisen.

Blz 186


Persoonlijke beschermingsmiddelen

Hoofdstuk 13




ALGEMEEN

Gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen alléén

als het echt niet anders kan.


beschermen tegen:•De gevolgen van onveiligheid•Ze voorkomen erger letsel

Blz 190



ALGEMEEN

De fabrikant: zorg voor PBM’s •Sterk•Betrouwbaar •Getest•CE-markering

De gebruiker:•Beheert ze, •Controleert ze, •Zorgt voor veilige opslag•Goed gebruik.

Blz 190



ALGEMEEN

Drie belangrijke wettelijke eisen ten aanzien

van persoonlijke beschermingsmiddelen:

Doeltreffende bescherming

Ergonomisch verantwoord

Goede gebruiksaanwijzing in het Nederlands

Blz 190



ADEMBESCHERMING

Afhankelijke adembescherming,

bijvoorbeeld een filterbusmasker.Onafhankelijke adembescherming,

bijvoorbeeld persluchtapparatuurverseluchtkap

LET OP GEBRUIKSREGELS

Omgevingsluchtfilteren

Zuurstofconcentratie < 19%Bijzondere stofOverschrijding grenswaarde

Blz 192



INDELING NAAR STOF- EN STOFFILTERKLASSE

Stof-klasse

2a

2b

2c

Omschrijving

Inert zwevend stof met een grens-waarde van 10 mg/m3 behalveasbest

Schadelijke stof met een grens-waarde van 0,1 tot 10 mg/m3

behalve asbest

Giftige stof met een grenswaardevan < 0,1 mg/m3, waaronderasbest, carcinogene stoffen,sporen, virussen, bacteriën,proteolytische enzymen en bijbesluit aangewezen stoffen

Filter

P-1

P-2

P-3

Maximaleconcentratie

5x grenswaarde

Snuitje:10x grenswaardeHalfmasker:12 x grenswaardeVolgelaatsmasker:16 X grenswaarde

Alleen samen met vol-gelaatsmasker inzetten:200x grenswaarde

Blz 192



INDELING GASFILTERTYPEN

Type Kleur Beschermt tegen:

A Bruin organische dampen en oplosmiddelen

B Grijs zure gassen, zoals Cl2, H2S en HCN.

E Geel zwaveldioxide

K Groen ammoniak

Speciale filters

CO Zwart koolstofmonoxide

Hg Rood kwik(damp)

NO Blauw nitreuze dampen

Re Oranje reactorfilter, radioactief jodium

Blz 192 / 193



GEHOORBESCHERMING

Boven 85 dB(A) verplicht!

Boven 80 dB(A) aanbevolen

watjes pluggen oordoppen otoplastieken gehoorkappen

Wettelijk

Blz 196



SOORTEN LICHAAMSBESCHERMING:

•Hoofdbescherming;

•Bescherming voor handen en armen;

•Bescherming voor voeten;

•Bescherming voor het lichaam.

Blz 198



OOGBESCHERMING

• Normale veiligheidsbril;

• Ruimzichtbril;

• Gelaatsscherm;

• Lasbrillen en laskappen.

Blz 200



VALBEVEILIGING

•Gebruik altijd een individueel veiligheidsharnas (na valbelasting vernietigen);

•Eventueel met remchute of nonchute en vallijn (na valbelasting controle).

Blz 202


EXAMEN

Voor het examen geldt:

•Lees vragen goed door.

•Kies het meest juiste antwoord.

•Controleer of je alle vragen goed hebt beantwoord.

•70 vragen waarvan er 21 fout mogen zijn.

•105 minuten de tijd.

•Geen telefoon, smartphone, tablet o.i.d. meenemen in de examenruimte

VOL-VCA versie 4.5

Documents

Transcript of VOL-VCA versie 4.5