sectorupdate 2013 ▶ Interviews ▶ Trends & ontwikkelingen ▶ Sectorvisie

visie opzakelijke dienstverlening

Geachte relatie,

Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het

Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen

begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets

van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches.

Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms

verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid

om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met

branchegenoten.

Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van

conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse

economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei.

De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het

slechter dan die van de ons omringende landen.

Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten

zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral

te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al

blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk

op het buitenland gericht als Nederland.

Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd

door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel

branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport

verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het

kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien.

Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind.

De sector zakelijke dienstverlening is bijzonder divers, maar blijft gevoelig voor conjuncturele

tegenwind. De cyclische gevoeligheid is het hoogst bij de uitzenders. Professionele dienstverlening

is over het algemeen minder gevoelig voor een lage macro-economische groei. De meeste bedrijven

hebben al hard ingegrepen in hun kostenstructuur. Bij aanhoudende krimp of lage economische groei

is het van belang dat ondernemers nadenken of hun businessplan en verdienmodel nog aanpassing

behoeven. Deze periode is dan ook bij uitstek geschikt om goed na te denken over de positionering

voor de toekomst.

Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen

met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde

Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met

kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren.

Goede zaken gewenst!

Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

1visie op zakelijke dienstverlening

visie op zakelijke dienstverleningsectorupdate 2013

2

4 6

10 12 14 16 18 20 22 24

26 28 30

Nederlandse economie

interviews

accountantskantoren

advocatenkantoren

beveiliging en opsporing

deurwaarders en incassobureaus

economische adviesbureaus

makelaars onroerend goed

notariskantoren

schoonmaakbedrijven

uitzendbureaus

leeswijzer

colofon

3visie op zakelijke dienstverlening

Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013

De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien – met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan.

De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands

product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee

kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien

ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind

gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van

2011. Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en

sterk.

Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen

-6

-3

0

3

6

1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 201160

75

90

105

120

bbp (% j-o-j; l.as)Economisch-sentimentindicator (r.as)

%

Bron: Thomson Reuters Datastream

Binnenlandse bestedingen nog onder drukDe binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cij-

fers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen

op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen.

Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren ge-

daald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De ‘hoofd-

schuldige’ aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen,

dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptie-

ve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse

factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen:

reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van

de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten

slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien

ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke

huizenmarkt.

Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar

inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in 2012. Wel lijkt

de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten

dat in de nog af te sluiten cao’s zal worden geprobeerd de btw-

verhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere)

inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar

als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou

herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale

economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager

uitvallen dan vorig jaar.

Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als

de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug

in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de

bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo’n 2% lager dan in de

tweede helft van 2011. Dat is geen impuls om te investeren, zeker

niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige

herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om

te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de export-

sector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internatio-

nale economisch beeld ook het vertrouwen van ‘binnenlandse’

ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen

kan dan ook dit jaar een einde komen.

Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economieDe uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met

3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer

weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat

er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt

bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

4

EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van

0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie

mee.

Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd

door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een

Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een

noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van

binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder

goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de weder-

uitvoer met 7% steeg.

Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel ver-

beteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat

meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden

van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt

uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurren-

tiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou

moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel.

We voorzien daarom een oplopende exportgroei.

Huizenmarkt beweegt nog nietDe woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het

aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvan-

kelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed

van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning.

Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol.

Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening.

Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt

de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door

de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de

gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde.

De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de

minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit

houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar

de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een

andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van

de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw

steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging

van het aantal transacties.

Gemiddelde groei in 2013 nog negatief - volgend jaar weer positiefAl met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met

naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens groten-

deels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse

krimp in de tweede helft van 2012. In de loop van 2013 kan dankzij

de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de

omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus

twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer

groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn,

zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse

markt actief zijn.

Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie

met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei rich-

ting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwik-

keling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen.

Uitvoer groeit verder

-20

-10

0

10

20

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 201230

40

50

60

70

Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as)PMI exportorders (index; r.as)

%

Bron: CBS, Markit NEVI

Inflatie kan licht dalenDe inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging

van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder

op, door onder meer de verhoging van enkele andere belasting-

tarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het

inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van

het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect

van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke

conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de

btw-stijging weg uit het inflatiecijfer.

Risico’sWat zijn nu de risico’s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt

wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de

(systeem-)risico’s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse

maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op

de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de

economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de

crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het

‘geval Cyprus’ lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein

land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in

de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende

wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het

herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat

de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt.

Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale

herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan

verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de

conjunctuur worden nogal eens onderschat.

5Nederlandse economie

Patrick van der Leelie,directeur NVD Beveiligingsgroep:

‘Betere beveiliging tegen lagere kosten’

Patrick van der Leelie: ‘Ook al is het crisis, winstgroei blijft voor ons

een belangrijke doelstelling. Ons rendement is sneller gegroeid dan

onze omzet én inzet. Dat is gelukt door technologie én personeel

optimaal in te zetten. Tegen lagere kosten leveren we nu betere

beveiliging. Een rondje door een gebouw lopen doen we steeds

vaker virtueel, op afstand met camera’s.’

Van der Leelie is algemeen directeur van het middelgrote NVD

Beveiligingsgroep BV (550 vaste medewerkers). Het bedrijf doet

beveiliging en levert daar de modernste technologie voor. Zoals de

beveiligings-app waarmee klanten op hun smartphone zelf de

meldingen van hun alarmsysteem op de alarmcentrale kunnen

beheren, denk aan de bewaking van schakeltijden.

‘Investeren, juist in crisistijden, is essentieel om straks bij een

aantrekkende economie voorop te blijven lopen in de markt. Onze

focus ligt op winstgevendheid, gecombineerd met uitstekende

dienstverlening. Zonder winst kun je in mindere tijden niet

investeren. Het allerbelangrijkste is klanttevredenheid. Mocht het

van onze kant niet lukken hen tevreden te stellen, of mogen we

geen marktconforme tarieven rekenen, dan is het goed de vraag te

stellen: passen we bij elkaar? Je moet de moed kunnen opbrengen

te besluiten om afscheid van elkaar te nemen.

We zijn van een traditionele unit-structuur overgestapt op een

matrixorganisatie. Met dit model kunnen we beter onze doelen

realiseren. We leggen verantwoordelijkheden lager in de

organisatie, waardoor mensen veel meer betrokken raken. Dat

werpt vruchten af. In onze sector heb je elkaar nodig, er doen zich

vaak ad hoc-situaties voor die adequate reacties en feilloze

samenwerking vergen. De tevredenheid is gestegen, zowel bij

klanten (plus 1,3%) als bij medewerkers (plus 1,5%). Het

ziekteverzuim is van 4,5% naar 4% gedaald.

Méér verantwoordelijkheid dragen, motiveert mensen, geeft ze

meer zin in het werk en doet ze beter presteren. Verbeterde

dienstverlening levert langere klantrelaties op. En dat is op de

langere termijn gunstig voor de winstontwikkeling en continuïteit

van de organisatie.’

winst zonder groei

6

Vier korte interviews over winst zonder groei. Dat is een mooi streven om zware tijden door te komen. Is het ook de beste policy als de economische groeicijfers weer als vanouds zijn? Rick Kruiswijk, directeur HeadFirst: ‘Vaak hebben bedrijven in onze sector te veel de nadruk gelegd op hoge marges en omzetgroei, onder druk van aandeelhouders, en luisterden ze te weinig naar hun klanten.’ Marco Bastian, directeur NBBU: ‘Winst zonder groei kan een goede focus zijn.’ Patrick van der Leelie, directeur NVD Beveiligingsgroep: ‘Ook al is het crisis, winstgroei blijft voor ons een belangrijke doelstelling.’ Han Mesters, Sector Banker Zakelijke Dienstverlening bij ABN AMRO: ‘De les van deze crisis zou kunnen zijn: ook in hoogconjunctuur blijft het uiterst belangrijk om reserves voor mindere tijden te kweken. Juist in die mindere tijden is innovatie cruciaal. Er moet dan wel geld genoeg zijn om te kunnen investeren.’

Rick Kruiswijk, directeur HeadFirst:

‘Winstmarge steeg, omzet bleef gelijk’

Rick Kruiswijk: ’Never waste a good crisis. We stevenen echt af

op andere tijden, met andere arbeidsrelaties. Veel flexibeler. Dat is

bedreigend, maar ook waanzinnig uitdagend. Bij HeadFirst,

waarvan ik algemeen directeur en eigenaar ben, berekenen we

bewust geen hoge marges. Onze tarieven zijn zeer scherp, altijd al

geweest. Value for money. Denk aan facturen (sneller) betalen,

contract afwikkeling op maat, verzekeringen afsluiten voor

leveranciers (beroepsaansprakelijkheid) en pensioenen regelen.

Door onze hoge kwaliteit en extra toegevoegde waarde hebben

we altijd lange relaties met klanten, en dat is een voordeel in

crisistijden. Nogal wat bedrijven in onze sector zijn de laatste jaren

kopje onder gegaan. Vaak hebben ze te veel de nadruk gelegd op

hoge marges en omzetgroei, onder druk van aandeelhouders, en

luisterden ze te weinig naar hun klanten. Laat staan dat ze

anticipeerden op klantenwensen.’

HeadFirst, gestart in 1995, zet als kennisbemiddelaar per werkdag

gemiddeld 1.500 professionals aan het werk, vooral in de ICT: bij

banken, verzekeraars, overheidsinstellingen en nutsbedrijven. Het

bedrijf selecteert juiste kandidaten, regelt voor alle inzetten de

contractering (ook voor kandidaten die door klanten aangereikt

worden) en legt financiële en arbeidsrechtelijke verantwoordelijk-

heden vast.

Kruiswijk: ‘Winst zonder groei van de omzet is denk ik nood-

zakelijk om de crisis door te komen. Onze omzet was in 2012

hetzelfde als in 2011: ruim 200 miljoen euro. Toch is het ons gelukt

de winstmarge te verhogen door onze kosten laag te houden en

efficiënter te werken met schaalbare online modellen en effectief

ketenmanagement. Je redt het in onze sector anno 2013 alleen

met maximale inzet van ICT. Onze online tool HeadFirst Select

draait sinds maart 2011 en wordt door enige klanten actief

gebruikt. Sinds februari 2012 doen we alles digitaal. Vorig jaar

lanceerden we de HeadFirst-app, waarmee zzp’ers geattendeerd

kunnen worden op nieuwe projecten, zodra die online staan. Het

zijn allemaal anticyclische investeringen geweest, die we konden

betalen, omdat we ook vóór de crisis geen gigantische schulden

zijn aangaan. We hielden voldoende reserves aan. Komt nu mooi

uit. Als straks de economie aantrekt, zijn wij er klaar voor.’

7interviews

Marco Bastian, directeur NBBU:

‘Crisis biedt sectorwaardevolle lessen’

Marco Bastian: ‘Vóór de crisis is het in onze sector veel

ondernemers voor de wind gegaan. Door de battle for talent

konden uitzendorganisaties gemakkelijker geld verdienen. Die

tijden liggen al lang achter ons. Er zijn bedrijven die hun

activiteiten hebben moeten staken. En onder de bedrijven die

positieve resultaten blijven boeken, zijn er niet veel te vinden die

dat voor elkaar krijgen met business as usual. Daarvoor verandert

er te veel en te snel. Door de crisis, maar ook door de digitale

revolutie. Ondernemers moeten razend alert op trends reageren.

Vroeger veranderde het speelveld in zeven jaar tijd totaal, nu

gebeurt dat in drie jaar.

De Nederlandse Bond van Bemiddelings- en

Uitzendondernemingen, NBBU, is de branchevereniging van MKB-

uitzenders. Onder onze achterban van 900 leden zitten zat

kleinere bedrijven die heel snel kunnen schakelen, hun strategie

opnieuw inrichten, accenten verschuiven. Wendbaar als een

speedboot, maken ze van hun kleine schaal een voordeel. De

cursus Ondernemerschap & Innovatie, die we samen met

Nyenrode hebben opgezet, trekt steeds meer deelnemers onder

onze leden. Ze worden er gedwongen te onderzoeken of ze de

juiste dingen op de juiste manier doen.

Ik ben het met Han Mesters eens, dat winst zonder groei een

goede focus kan zijn. Wat belangrijk is: creëer nieuwe

meerwaarde, bijvoorbeeld door over grenzen heen te kijken. Door

een ander type gesprek met je afnemer te voeren.

Jaknikkers rondom het management kun je niet meer gebruiken,

mobiliseer de kritische massa die je intern in het bedrijf hebt, om

waarde te creëren. Werk slimmer, bespaar kosten, haal het

uiterste uit de proceskosten. Zorg dat de moeilijke tijden je

inventiever maken. Zo wordt het kaf van het koren gescheiden.

Wat zou het mooi zijn als deze lessen ook na de crisis effect

hebben. Maar het is waarschijnlijker dat de pijnen van deze dagen

dan weer rap vergeten worden, en dat partijen deze lijn niet gaan

vasthouden. En weer koersen op winstmaximalisatie, zonder

langetermijnblik. Al hoop ik van ganser harte dat ik daarin ongelijk

zal krijgen.’

8

Han Mesters,Sector Banker Zakelijke Dienstverlening:

‘Het werkt soms erg goed om je af te vragen: waarom begonnen we dit bedrijf ooit?’

Winst zonder groei. Het is een mooi streven om zware tijden door te

komen. Maar is het ook de beste policy als de economische

groeicijfers weer als vanouds zijn?

Han Mesters: ‘Bedrijven worden de laatste jaren zó lean and mean,

dat als de omzet weer gaat groeien, de winsten pijlsnel zullen

stijgen. En dan is de vraag: wat doe je daarmee? Zeg je dan: we gaan

flink investeren en nemen veel nieuwe mensen aan, we kopen

bedrijven op en gaan op een A-locatie werken? Of denk je: de

s-curve, waarmee de houdbaarheid van businessmodellen wordt

weergegeven, wordt steeds korter. Dus als we drie jaar goed

draaien, kunnen we eigenlijk alweer snel slechte jaren verwachten.

Ergo: ook in hoogconjunctuur handhaven we een strenge

kostendiscipline, en investeren we winst niet onmiddellijk in groei.

Dat blijft uiterst belangrijk, om reserves voor mindere tijden te

kweken. Dat zou de les van deze crisis kunnen zijn.’

Als een ondernemer daarvoor zou kiezen, winst zonder groei, welke

eisen stelt dat aan business- en organisatiemodellen?

Han Mesters: ‘De crisis zet de bruto marge van bedrijven onder druk,

vergroot de noodzaak om je te onderscheiden van andere bedrijven

en maakt de vraag urgenter om je prijs uit te leggen, - om je

toegevoegde waarde aan te tonen. Om die kwesties het hoofd te

bieden, draait de ondernemer aan drie knoppen.

Een. Kostenbesparing en automatisering. Twee. Productinnovatie,

nieuwe product-marktcombinaties. Drie. De omzet verbeteren met

warme klantrelaties. Mijn stelling is heel simpel: als die drie

instrumenten te weinig opleveren, dan moet je terug naar de

basisvraag: waarom zijn we deze onderneming ooit begonnen? De

vraag die business consultant Simon Sinek behandelt in zijn boek

Start with Why. Op die vraag een antwoord zoeken, is innovatie op

een diep niveau. Het dwingt je vanaf een afstand naar je

onderneming te kijken. Misschien is het antwoord wel: we moeten

iets anders gaan doen dan we altijd gedaan hebben.’

9interviews

Klantloyaliteit staat onder druk, klanten switchen eerder

Voor autonome groei worden nieuwe markten verkend

Sommige kantoren specialiseren zich in nichediensten en sectoren

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Openbare accountants voeren controles uit en stellen jaarrekeningen

op. Een openbare accountant stelt vast of de jaarrekening een

getrouw beeld geeft van de werkelijkheid en geeft zijn oordeel

daarover weer in een accountantsverklaring. Daarnaast geven

accountants advies op onder andere administratief gebied en bij

overname en opvolging. Er zijn twee typen accountants: de Register-

accountant (RA) en de Accountant-administratieconsulent (AA). Beide

staan ingeschreven bij de NBA. De RA richt zich op grote

ondernemingen; de AA meer op het MKB.

Dwingende wetgeving, strenger toezicht en slechte resultaten: de

druk op de branche is opgelopen. Voor een branche waarvan de werk-

zaamheden van groot maatschappelijk belang zijn, is het niet vreemd

dat de overheid duidelijke regels opstelt. Van alle onderdelen binnen

de branche stonden de auditwerkzaamheden het meest onder druk.

Dit varieerde van druk op vergoedingen, verhoogd regelgevend toe-

zicht tot intern toezicht en compliance (regels rondom integriteithand-

having). De klantloyaliteit staat ook onder druk, deels een gevolg van

de opgelopen reputatieschade in de afgelopen jaren. Uit onderzoek

van de AFM blijkt dat de zorgplicht van middelgrote kantoren in 2012

sterk tekortschoot; kantoren (onderhavig aan het onderzoek) hadden

onvoldoende informatie om een gedegen financieel oordeel te kunnen

vellen. Een constatering die erg hard aankomt voor een branche waar-

van het imago al grote deuken had opgelopen. De financiële weerbaar-

heid van kantoren is verslechterd; sommige kantoren kampen met

solvabiliteits- of liquiditeitsproblemen en dalende arbeidsproductiviteit.

Voor autonome groei worden nieuwe markten verkend. Zo houdt een

aantal kantoren zich bezig met bedrijfsfinancieringen (vooral gericht

op het MKB). Het gaat hierbij niet alleen om het geven van advies,

maar ook om het faciliteren van de financiering. Het aanbieden van de

financiering loopt via een partnerschap die is aangegaan met financiële

instellingen. Ook nieuwe bedieningsconcepten hebben hun intrede

gedaan, zoals professioneel relatiebeheer en inhuur van specialisten

(zzp’ers).

De kleine kantoren zijn flexibeler, en kunnen snel reageren op

veranderende klantbehoeften. De kleine kantoren staan - vooral door de

groei van het aantal zzp’ers - juist onder druk. Deze ontwikkeling

vergroot de druk op prijzen en winstmarges; de concurrentie neemt in

dit segment eveneens toe. De top-4 (‘Big Four’) blijft aan efficiency

werken. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht echter dat de

dynamiek het grootst zal zijn bij de middelgrote kantoren. Om

continuïteitsredenen en de zoektocht naar schaalgrootte zal het aantal

fusies en overnames hier het sterkst groeien. De overnameprijzen

liggen nu relatief laag, maar het vinden van de financiering zal lastig

blijven. Ook zullen de overnametrajecten langer duren, aangezien

partijen graag alle risico’s willen doorgronden. Autonome groei laat

komend jaar te wensen over; bedrijven zullen op zoek gaan naar nieuwe

markten. Het verdienmodel zal ook komend jaar aan verandering

onderhevig zijn. Een manier om de toenemende druk op de resultaten

te verminderen is specialisatie in nichediensten en sectoren. In veel

gevallen is de druk daar relatief minder intens. Veel middelgrote

kantoren zoeken tevens hun heil in advisering, en creëren zo een stuk

meerwaarde voor klanten. Maar dit segment zal snel verzadigen.

Bedrijven die niet in staat zijn om te investeren in de toekomst zullen

zich richten op kostenefficiency, met personeelsreducties als gevolg.

Omzetgroei 2012: -0,8%

Aantal bedrijven: 23.375

Aantal vestigingen: 29.525

Vestigingen per bedrijf: 1,3

Bedrijven met 1 persoon: 21.295

Aandeel bedrijven tot 10 personen: 97%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.nba.nlwww.accountantsonline.nlwww.accountancynieuws.nl www.accountant.nl

accountantskantoren

10

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Volume mutatie accountancy Prijsindexmutatie accountancy Omzetgroei

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Accountants (totaal) Financiële audits en advisering Belastingconsulenten Boekhoudkundige diensten

72%

78%

11%

10%

7%

5%

7%

6%

2%

1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2007

2012

1 werkzame persoon 2 werkzame personen 3-5 werkzame personen 5-20 werkzame personen 20 werkzame personen of meer

PwC (1)

Ernst & Young (3) KPMG (2)

Deloitte (4)

BDO (5)

Accon AVM (7)

Mazars (9)

Baker Tilly Berk (8)

Flynth (6) Alfa (10)

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

180.000

200.000

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000

omze

t per

fte

werknemers (fte)

(grootte bol = omzet 2011)

= omzet/fte > EUR 140.000 = omzet/fte EUR 100.000-140.000 = omzet/fte EUR < 100.000

Omzet accountancy daalt door volumeverlies

Prijzen voor eenvoudig werk onder druk

Branche versnippert verder

Omzetkrimp 2011 vooral bij MKB

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: Accountancynieuws

▶ De omzetgroei is een resultante van prijs- en volumegroei.

Stijgende prijzen konden de sinds juni 2009 dalende omzet nog

enigszins dempen. Vanaf dat moment daalt de vraag sterker en

zien we de volumes krimpen. De branche heeft het tij niet kunnen

keren, en heeft alle schijn van een krimpmarkt.

▶ De dalende vraag naar accountancydiensten (volume) is mede

ingegeven door een toename van de automatisering (zoals het

uitwisselen van bedrijfsinformatie via internet). De inzet van een

accountant werd minder vanzelfsprekend.

▶ De tarieven voor standaard werkzaamheden (zoals accountants-

controles) dalen structureel. Op deze diensten kunnen kantoren

zich moeilijk van concurrenten onderscheiden. ABN AMRO Econo-

misch Bureau verwacht dat door de inzet van IT(-innovaties) de rol

van de accountant verandert.

▶ Bij maatwerk (zoals belasting- en bedrijfseconomisch advies) zijn

de kansen voor de accountancy nog volop aanwezig; prijsdruk

speelt hier geen rol, omdat de meerwaarde voor klanten flink

groter is. Klanten worden wel mondiger; zij eisen transparantie in

tarieven en bestede tijd.

▶ Het aantal bedrijven is tussen 2007 en 2012 met ruim 26%

toegenomen (totaal: 27.375). Ongeveer de helft van deze bedrijven

bevindt zich in de Randstad. Opvallend: de sterkste groei van het

aantal vestigingen vindt vooral buiten de Randstad plaats, vooral in

Zeeland en Drenthe.

▶ Het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon is tussen 2007 en

2012 met 47% toegenomen; dit soort bedrijven vormt 78% van het

totale aantal bedrijven. Bij de grotere bedrijven daalde het aandeel.

De branche is dus verder versnipperd, de concurrentie is toege-

nomen.

▶ In 2011 nam de omzet per fte bij de ‘Big Four’ gemiddeld met 8%

toe. Maar deze groei is vooral het resultaat van een afname van

het aantal werknemers (gemiddeld 5%). De omzetgroei was

gemiddeld namelijk 2% j-o-j. Bij de overige bedrijven binnen de

top-10 daalde de omzet gemiddeld met 5%, terwijl het aantal

medewerkers gemiddeld met 1% toenam.

▶ ABN AMRO Economisch Bureau verwacht voor 2013 dat het

voor veel bedrijven binnen het MKB moeilijker wordt om IT-

investeringen financieel op te brengen. Gevolg: schaalvergroting

door fusies of verregaande samenwerking.

11accountantskantoren

Crisis heeft meer effect op het type werkzaamheden dan op de resultaten

De overheadkosten zijn relatief hoog, kostenefficiency wordt belangrijker

Nieuwe kostenbesparende technologieën zullen een vlucht nemen

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Een advocaat geeft juridisch advies en/of verleent juridische bijstand in

rechtsgedingen. De advocaat moet zijn ingeschreven bij de rechtbank

van het arrondissement én bij De Nederlandse Orde van Advocaten

(NOvA). De NOvA is de publiekrechtelijke beroepsorganisatie van alle

advocaten in Nederland. Deze organisatie is bevoegd regels te stellen,

zoals de inrichting van de financiële administratie en de beroeps-

verzekering. Advocaten zijn werkzaam voor instellingen, organisaties

en particulieren. Specialismen zijn onder meer arbeidsrecht, erfrecht,

strafrecht, mediarecht en auteursrecht.

De advocatuur is weliswaar minder gevoelig voor de economische

conjunctuur dan andere branches in de dienstensector, maar ook hier

heeft de crisis zijn sporen nagelaten. De sterke groei is uit de markt.

Opdrachten komen voor 75% vanuit het bedrijfsleven en de overheid;

de overige 25% komt van particulieren. Als het met het bedrijfsleven

minder goed gaat, merkt de advocatuur direct de gevolgen daarvan.

Maar dit heeft meer effect op het type werkzaamheden dan op de re-

sultaten. In tijden van crisis neemt het aantal herstructureringstrajec-

ten toe. Saneringen van bedrijven en personeelsreducties vinden

vaker plaats. Arbeidsrechtspecialisten profiteren hiervan. Ook neemt

het financiële onvermogen van ondernemingen en particulieren toe.

Hierdoor zien kantoren met een insolventiepraktijk het aantal opdrach-

ten toenemen. Aan de andere kant daalt de activiteit in de fusie- en

overnamemarkt; dit raakt kantoren met de nadruk op de transactie-

praktijk. Desondanks staan de resultaten en marges binnen de advo-

catuur onder druk. De advocatuur is competitiever geworden. Boven-

dien zijn opdrachtgevers steeds kritischer. Zij willen (meer) inzicht in de

gemaakte uren en de tarieven. Hiermee is de onderhandelingsruimte

voor opdrachtgevers met veel juridische procedures toegenomen,

met prijsconcurrentie als gevolg. De partnerbetrokkenheid neemt

vervolgens toe. Hij/zij moet niet alleen de relatie met bestaande op-

drachtgevers onderhouden (en de toegevoegde waarde waarborgen),

maar ook meer moeite doen om nieuwe opdrachten te verwerven.

De advocatuur verandert. De partnerstructuur werkt te stroperig, de

inzet van ICT vereenvoudigt werkprocessen en het kostenbewustzijn

neemt bij veel kantoren - vaak met een dure infrastructuur - toe. Ook

gaat geëxperimenteerd worden met het ‘no-cure-no-pay’ principe.

Partners hechten aan de democratische cultuur, maar dit maakt de

organisatie ook minder flexibel. En op het moment dat de groei

tegenvalt moeten alle zeilen worden bijgezet; een kantoor moet snel en

effectief op marktveranderingen kunnen reageren. Om de continuïteit te

waarborgen moeten kantoren kostenefficiënter werken; de overhead-

kosten zijn immers nog steeds relatief hoog. Het aantal ondersteunende

personeelsleden per advocaat gaat verder dalen; de introductie van

nieuwe kostenbesparende technologieën zorgt voor veel verandering.

Inmiddels zijn er nieuwe organisatievormen die hun succes vooral

danken aan slim gebruikmaken van ICT-innovaties. Zij werken met een

nieuw verdienmodel en andere onderliggende werkprocessen.

ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat deze trend doorzet.

Standaardwerk en doorsnee activiteiten (zoals administratie) worden

steeds meer uitbesteed; de organisatie wordt ‘lean and mean’. De

allroundspelers krijgen geleidelijk meer concurrentie van gespeciali-

seerde kleine kantoren, die lagere prijzen kunnen bedingen. Maar prijs is

niet het enige criterium. De kwaliteit van de juridische dienstverlening is

en blijft het belangrijkst.

Aantal advocatenkantoren (CBS): 7.430

▶ groei (t.o.v. 2011): +7,2%

Aantal vestigingen (CBS): 7.790

▶ groei (t.o.v. 2011): +6,9%

Aantal advocaten: 17.068

▶ groei (t.o.v. 2011): +2,2%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.advocatenorde.nlwww.juridisch.comwww.bureauft.nlwww.rechtensite.nl

advocatenkantoren

12

-3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8%

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Volumemutatie rechtskundige diensten Prijsindexmutatie rechtskundige diensten Omzetontwikkeling rechtskundige diensten

1.048

2.286 929

1.624

563

596

23

23

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

aant

al

> 60 advocaten 6-60 advocaten 2-5 advocaten 1 advocaat

0

100

200

300

400

500

600

700

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

aant

al (x

1.00

0)

aant

al (x

1.00

0)

Bestuursrecht (uitspraken) Strafrecht - Kantonstrafzaken (afdoeningen) Strafrecht - Rechtbankstrafzaken (afdoeningen) Burgerlijk recht - dagvaardingsprocedures (uitspraken), r.as

Loyens & Loeff

NautaDutilh

De Brauw Blackstone Westbroek

Houthoff Buruma

Stibbe

Baker & McKenzie

CMS Derks Star Busmann

Van Doorne Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

-15% -10% -5% 0% 5% 10% 15%

Groe

i FTE

201

1 (j-

o-j)

Omzetgroei 2011 (j-o-j)

grootte bol = omzet 2011

en AKD

Het aantal opdrachten en prijsdruk neemt toe

Branche versnippert verder

Dagvaardingsprocedures in burgerlijk recht sterk toegenomen

Slechts 3 partijen uit top-10 met omzetgroei

Bron: CBS

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

Bron: CBS

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

▶ De omzet in de rechtskundige diensten - advocaten, notarissen en

deurwaarders - groeide in 2012 met 2,5%. Advocaten hebben

hierin een aandeel van circa 70%. De prijzen stonden onder druk;

de omzetgroei kwam vooral door een stijgende vraag.

▶ De hoogte van de uurtarieven blijft een heikel punt. Klanten zijn

kritischer en mondiger geworden en eisen transparantie in bestede

tijd of maken ‘fixed pricing’ afspraken. Ook de druk op marges is

toegenomen; advocaten moeten hun toegevoegde waarde voor de

klant blijvend bewaken.

▶ Het totale aantal kantoren groeide sinds 2003 met 77% tot 4.529.

Hierbij is het aantal kantoren met 1 advocaat in dezelfde periode

meer dan verdubbeld tot 50% van de gehele advocatuur.

▶ De keuze voor zelfstandig ondernemerschap komt steeds vaker

voor. Ook partners van grote kantoren kiezen voor dit model. Het is

een manier om flexibel te blijven, unieke dienstverlening te bieden

en bovendien controle te houden over de balans tussen werk en

privé. De verwachting is dat deze trend aanhoudt; het aantal kleine

kantoren gaat verder groeien.

▶ In de 3 typen rechtspraak (civiel-, bestuurs- en strafrecht) is alleen

het aantal rechtszaken bij conflicten tussen burgers onderling en

organisaties (civiel recht) de afgelopen 16 jaar sterk toegenomen.

Dit segment groeide met 114%. Burgers en organisaties maakten

steeds vaker de gang naar de rechter.

▶ Het aantal bestuursrechtszaken (conflicten tussen overheid en

burgers) bleef nagenoeg gelijk. Het aantal strafrechtszaken nam

juist af, zowel in lichte overtredingen bij het kanton als zware

misdrijven voor de rechtbank.

▶ Loyens & Loeff blijft het grootste advocatenkantoor van Nederland,

gevolgd door NautaDutilh. Beide kantoren zagen het aantal fte in

2011 afnemen; de omzet bleef gelijk of groeide licht. Uit de top-10

was De Brauw Blackstone Westbroek het enige kantoor waar het

aantal fte steeg. Desondanks nam de omzet af.

▶ De crisis raakt de resultaten. Kostenefficiency is een belangrijk

thema geworden; veel partijen zijn overgegaan tot personeels-

reductie. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat het aantal

secretaresses - en overige ondersteuning - per advocaat afneemt.

13advocatenkantoren

Margedruk is een harde realiteit door toegenomen concurrentie

Ongekende kansen door de innovatie en inzet van ICT

Klanten vragen om geïntegreerde oplossingen voor beveiligingsvraagstukken

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De branche bestaat uit twee onderdelen: technische beveiliging

(installaties en techniek) en manbeveiliging. Manbeveiliging bestaat uit

bedrijfsbeveiliging (bedrijven met eigen beveiligingsorganisatie) en

particuliere beveiliging. Een particuliere beveiligingsdienst levert

medewerkers en diensten voor bijvoorbeeld evenementen-,

informatie-, persoons- en objectbeveiliging, maar ook voor beveiliging

van waardetransport. De Vereniging van Particuliere Beveiligings-

organisaties (VPB) is de brancheorganisatie. De VPB heeft keurmerken

om de branche te professionaliseren.

De omzet groeide in 2012, vooral dankzij hogere prijzen. De toename

van de vraag naar beveiligingsdiensten speelde een veel kleinere rol.

Autonome groei is steeds moeilijker realiseerbaar; de uitbreiding van

marktaandeel komt vooral door consolidatie. Consolidatie is voor veel

bedrijven een manier om efficiencyslagen te maken en schaalvoor-

delen te realiseren. Dat is nodig, omdat margedruk een harde realiteit

is; de druk van concurrentie is aanhoudend voelbaar. Beveiliging is de

laatste jaren een commodity geworden. Bedrijven kunnen zich alleen

onderscheiden door meerwaarde aan klanten te bieden. Toch zijn er

kansen genoeg om verder te groeien, met name dankzij innovatieve

technologische oplossingen in beveiligingsdiensten en -producten. Dit

past in de trend van toenemende automatisering, waarbij de inzet van

ICT en technologie de boventoon voert. Het is niet alleen een manier

om management informatie te genereren uit werkprocessen (aanstu-

ringsmodellen), maar ook om innovatieve beveiligingsoplossingen te

bieden. De markt beweegt zich namelijk in een hoog tempo richting

elektronisch beveiligen. Het breekt de markt open, want hierdoor

kunnen ook kleine innovatieve bedrijven beveiligingsoplossingen

bieden tegen een scherpe prijs. Diverse introducties van productver-

nieuwingen droegen al bij aan de differentiatie van het aanbod en de

klantwens. Goede voorbeelden hiervan zijn vernieuwingen in ‘tracking

& tracing’-systemen en ‘Live View’. Probleem is echter dat veel MKB-

bedrijven financieel niet sterk genoeg zijn om hierin te investeren.

Het ontbreekt veel bedrijven in de branche nog aan financiële slagkracht.

De noodzaak tot investeren in (technologische) innovatie doet een groot

beroep op de budgetten, vooral bij de grote spelers. Tegelijkertijd blijft de

kwaliteit van beveiligers een belangrijk verkooppunt; dit vraagt om

permanente educatie van personeel, waardoor de druk op de marges

wordt verhoogd. Veiligheidsvraagstukken blijven voor veel bedrijven en

instellingen enorm belangrijk. Marktsectoren als detailhandel, horeca en

transport & logistiek doen doorgaans een groot beroep op beveiligings-

bedrijven. Maar ook overheidsinstellingen (vooral in de zorg) blijven

grote afnemers en blijft de behoefte aan professionele beveiligers groot.

Klanten zijn mondiger (en kritischer) en vragen om geïntegreerde

oplossingen: één compleet systeem waarin alle security en safety

aspecten van een bedrijf zijn ondergebracht, van toegangscontrole en

camerabewaking tot inbraak- en brandbeveiliging. Cloutechnologie - met

webbased applicaties de ICT-infrastructuur beschikbaar stellen - speelt

hierbij een belangrijke rol. Cybersecurity krijgt zo een steeds

prominentere positie binnen de portfolio van beveiligingsbedrijven.

ICT-gerelateerde veiligheidsrisico’s - inbraak in computersystemen,

skimmen, (identiteits)diefstal, fraude en bedreiging - nemen toe.

Gewilde overnamekandidaten zullen daarom vooral hightech

beveiligingsbedrijven zijn.

Omzetgroei 2012: 2,2%

Aantal bedrijven: 2.385

▶ groei (t.o.v. 2011): 8,9%

Aantal bedrijven met 1-5 personen: 84,9%

Marktaandeel top-3 bedrijven: circa 60%

Marktaandeel top-10 bedrijven: circa 70%

www.beveiliging.nlwww.vpb.nlwww.securitymanagement.nlwww.veb.nl

beveiliging en opsporing

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

14

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Volume mutatie Prijsindexmutatie

Omzetgroei

10,8%

2,3%

-1,9%

2,5% 1,5%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Omzetgroei Omzet per bedrijf Groei bedrijven

10,0%

0,5%

2,0% 2,5%

3,0%

1,4%

-1,2%

0,8%

-4,5%

-1,5%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2008 2009 2010 2011 2012v

groe

i in

% j-

o-j

Arbeidsplaatsen Omzet per arbeidsplaats

2010 G4S 2011 (1)

G4S 2010

Trigion 2011 (2)

Trigion 2010

Securitas 2011 (3)

Securitas 2010

bedrijven 3-10 (2011)

48.000

50.000

52.000

54.000

56.000

58.000

60.000

62.000

64.000

66.000

0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000 9.000

omze

t per

fte

aantal fte

grootte bol = omzet

bedrijven 3-10

Omzetgroei beveiligingsbranche groeit gematigd

Omzet per bedrijf staat continu onder druk

Omzet per werknemer krimpt

Groot verschil tussen ‘Big Three’ en MKB

Bron: CBS

Bron: CBS, Heliview/VPB

Bron: CBS, Heliview/VPB, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: Security Management

▶ De omzetgroei was in 2012 gematigd: 1,5% (terwijl in 2011 de

omzetgroei op 1,4% lag). Nog steeds ligt de omzetgroei ver onder

het niveau van vóór de crisis. Volgens ABN AMRO Economisch

Bureau ligt de oorzaak hiervan in de relatief lage bedrijfs-

investeringen en de kostenefficiency programma’s bij veel

bedrijven.

▶ Omzetgroei is een resultante van prijs- en volumegroei. De prijs

voor beveiligingsdiensten nam in 2012 met 1,4% toe. De omzet-

groei in 2012 is grotendeels het gevolg van stijgende prijzen; de

volumegroei heeft zeer beperkt bijgedragen.

▶ Het aantal bedrijven steeg de afgelopen vijf jaar explosief. Tussen

2007 en 2012 nam het aantal bedrijven met 60% toe. ABN AMRO

Economisch Bureau verwacht dat deze trend voorlopig doorzet.

Vooral omdat de toetredingsdrempels tot deze branche relatief laag

liggen.

▶ Met de explosieve groei van het aantal bedrijven neemt de concur-

rentie toe. Bovendien neemt de druk op de omzet per bedrijf toe

op het moment dat de groei van de omzet beperkt blijft. Om de

marges nog enigszins op peil te houden, moeten bedrijven efficiënt

en kostenbewust blijven werken.

▶ Ondanks de toename van het gebruik van technologie blijft arbeid

de belangrijkste productiefactor. Sinds 2005 neemt het aantal

arbeidsplaatsen jaarlijks toe. Het arbeidsmarktperspectief blijft

gunstig, omdat veiligheid een belangrijk thema blijft.

▶ De groei van het aantal arbeidsplaatsen zet druk op de omzet per

arbeidsplaats, zeker als de omzetgroei achterblijft. In 2011 is de

omzet per arbeidsplaats met 4,5% gedaald. Uit de eerste ramingen

komt naar voren dat de omzet per arbeidsplaats in 2012 verder is

gedaald, terwijl het aantal arbeidsplaatsen is toegenomen.

▶ Het marktaandeel van G4S, Trigion en Securitas bleef in 2011 groot.

Samen hebben zij circa 70% omzetaandeel. In omzet is G4S in

2011 sterk gegroeid; G4S blijft ook verreweg de grootste partij. Dit

ging wel ten koste van de efficiency. Het aantal fte nam toe, de

omzet per fte daalde.

▶ De omzet van de top-3 groeide met 11% (j-o-j). Bij de overige

bedrijven binnen de top-10 was de omzetgroei slechts 5% (j-o-j),

maar de omzet per fte nam in 2011 wel toe (met ruim 12%). Het

totale aantal fte’s werd in 2011 met 8% teruggebracht.

15beveiliging en opsporing

Het risico op wanbetaling neemt toe, zowel bij bedrijven als bij particulieren

Opdrachtgevers willen de kredietwaardigheid van relaties laten toetsen

Betalingsproblemen bij particulieren en debiteurenrisico neemt toe

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Gerechtsdeurwaarders hebben een wettelijke status om bij juridische

conflicten de gerechtelijke stukken (dagvaarding of vonnis) uit te reiken

en vonnissen (ontruiming of beslaglegging) uit te voeren. Incasso-

bureaus hebben deze status niet. Zij voeren alleen niet-ambtelijke

opdrachten uit, en zijn aan minder strenge regelgeving gebonden. De

Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG) en

de Nederlandse Vereniging van Incasso-ondernemingen (NVI) werken

beide met een gedragscode. Het Bureau Financieel Toezicht (BFT)

houdt toezicht bij gerechtsdeurwaarders.

Door de crisis neemt het risico op wanbetaling toe, zowel bij bedrijven

als bij particulieren. Het aantal particulieren met betalingsproblemen is

opgelopen; de financiële weerbaarheid van bedrijven is lager. Door het

verslechteren van de betalingsmoraal voeren veel bedrijven een ver-

scherpt debiteurenbeleid. Zij schakelen in een vroeg stadium een

incassobureau of deurwaarder in. Gevolg hiervan is dat het aantal

opdrachten voor deurwaarders en incassobureaus toeneemt. In 2012

nam het aantal ambtshandelingen van gerechtsdeurwaarders

(exploten) en opdrachten voor incassobureaus toe. Dit lijkt een

gunstige uitgangspositie voor de branche, maar ondertussen nam ook

de oninbaarheid van vorderingen sterk toe. Bedrijven in de branche

moeten aanzienlijk meer werk verrichten om vorderingen te incasse-

ren. Het slagingspercentage op deze vorderingen neemt af; dit drukt

de omzet. Ook is het voor deurwaarders en incassobureaus relevant

om op individueel dossierniveau een accuraat beeld te hebben van de

marktwaarde van een uitstaande vordering. Het wordt nog erger op

het moment dat bedrijven een business model hanteren op basis van

‘no-cure-no-pay’. Het risico op omzetderving neemt hierdoor toe. Om

de kans op wanbetaling kleiner te maken, worden bedrijven in deze

branche steeds vaker door opdrachtgevers gevraagd de kredietwaar-

digheid van (potentiële) klanten en zakenrelaties te toetsen. Door de

lage financiële weerbaarheid willen bedrijven op korte termijn beschik-

ken over de vorderingen. Zij zijn bereid hiervoor een ‘fee’ te betalen.

Om betalingsachterstanden tegen te gaan krijgt het MKB - als gevolg

van nieuwe wetgeving - meer mogelijkheden. Begin 2013 werd de wet

‘Bestrijding betalingsachterstanden’ van kracht. Deze wet legt het

maximum aantal betalingstermijnen bij transacties tussen onder-

nemingen vast, en beperkt de contractuele betalingstermijn. Ook de

overheid wordt nu gedwongen binnen 30 dagen hun openstaande

facturen te voldoen. De wet zal ongetwijfeld enig dempend effect op

het aantal betalingsachterstanden van bedrijven hebben, maar groot zal

de impact niet zijn. De bedrijfseconomische situatie en de markt-

omstandigheden spelen een veel grotere rol bij het toe- of afnemen van

het debiteurenrisico. De verwachting is dat het debiteurenrisico ook in

2013 relatief hoog blijft, vooral als gevolg van de magere economische

groei. Een strak debiteuren- en werkkapitaalbeleid blijven dus van groot

belang; het uitbesteden van het debiteurenbeheer door bedrijven zal

toenemen. Daarnaast krijgt ook ‘factoring’ een flinke impuls. Hierbij

worden complete debiteurenportefeuilles door bedrijven opgekocht

(‘purchasing debt’). ABN AMRO Economisch Bureau verwacht verder

dat de totale particuliere schuldenmarkt blijft groeien. Die groei zal

echter in snelheid afnemen, omdat consumenten een stuk voorzichtiger

zijn geworden. De oplopende werkloosheid gaat wel voor een toename

van het aantal betalingsproblemen van particulieren zorgen.

Totaal aantal bedrijven: 825

▶ waarvan deurwaarderskantoren: 245

Groei aantal bedrijven sinds 2007: 26,9%

Aandeel bedrijven met ≤5 personen: 79,3%

Groei aantal deurwaarderskantoren: -9,2%

Groei aantal incassobureaus: 11,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.kbvg.nl www.nvio.nlwww.ggdw.nlwww.nvvk.eu

deurwaarders en incassobureaus

16

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

groe

i in

% j-

o-j

groe

i in

% j-

o-j

Groei totaal uitgesproken faillissementen (l.as) BBP-groei (r.as)

6,0%

6,4%

6,8%

7,2%

7,6%

8,0%

120

130

140

150

160

170

180

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

groe

i in

% j-

o-j

inde

x (2

003-

1=10

0)

Uitstaand debiteurensaldo particulieren ('rood staan') Zakelijk kredietverlening Aantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen (r.as)

val Lehman Brothers

30%

45%

60%

70%

23%

16%

22%

17%

30%

29%

12%

8%

17%

10%

6%

5%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2007 deurwaarders

2012 deurwaarders

2007 incassobureaus

2012 incassobureaus

1 werkzame persoon 2-5 werkzame personen 5-20 werkzame personen 20 werkzame personen of meer

54

21

23

15

11

94

40

26

33

14

0 20 40 60 80 100 120 140 160

GGN

Flanderijn

Groenewegen & Partners

LAVG

AGC

Aantal

Aantal gerechtsdeurwaarders Aantal kandidaat gerechtsdeurwaarders

Aantal faillissementen blijft op hoog niveau

Aantal particulieren met betalingsproblemen neemt toe

Branche versnippert verder

GGN blijft de grootste speler

Bron: CBS

Bron: BKR, DNB, CBS

Bron: CBS

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

▶ Het aantal faillissementen neemt toe. Bedrijven die de eerste

klappen van de crisis wisten te doorstaan krijgen het nu ook

moeilijk; zij zien hun financiële reserves slinken. ABN AMRO

Economisch Bureau verwacht dat als de economie aantrekt, het

aantal faillissementen weer afneemt.

▶ Voor bedrijven is inzicht in het werkkapitaal van belang; openstaande

debiteurenposten moeten binnen de gestelde termijn worden geïnd.

Maar door de crisis raken ook voorheen gezonde bedrijven

langzamerhand financieel verzwakt. De oninbaarheid van facturen

neemt flink toe.

▶ Het aantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen nam

in 2012 verder toe. De werkloosheid is toegenomen, waardoor het

besteedbare inkomen afnam. Steeds meer particulieren hebben

moeite om aan hun financiële verplichtingen te voldoen.

ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat het aantal betalings-

achterstanden in 2013 verder toeneemt.

▶ De zakelijke kredietverlening groeide in 2012 verder door, maar het

tempo van de groei ligt lager dan voor de crisis. Door de crisis is de

financiële weerbaarheid van bedrijven afgenomen.

▶ De afgelopen 5 jaar is het aantal deurwaarderskantoren met 8%

gedaald, terwijl het aantal incassobureaus met 51% toenam. In

beide segmenten is het aandeel van bedrijven met 1 werkzame

persoon het sterkst toegenomen.

▶ De branche is dus verder versnipperd; er zijn relatief veel kleine

bedrijven actief. Vooral bij incassobureaus gaat de concurrentie -

doordat er meer kleine bureaus bij komen - toenemen. Het gevolg

hiervan is meer margedruk, waardoor bureaus efficiënter moeten

gaan werken. En op zoek moeten gaan naar diensten die meer-

waarde bieden.

▶ Al enkele jaren is de samenstelling van de top 5 van deurwaarders-

kantoren ongewijzigd. In 2010 veranderde de top-5 door de

oprichting van het fusiekantoor GGN. Op basis van het aantal

(kandidaat-)deurwaarders was GGN in 2012 veruit het grootste

kantoor in Nederland, gevolgd door Flanderijn.

▶ Bedrijven in de branche werken steeds vaker op basis van resultaat-

verplichting (‘no-cure-no-pay’). Dit is een manier om de dienst-

verlening van incassobureaus voor potentiële opdrachtgevers

laagdrempelig te houden.

17deurwaarders en incassobureaus

Meer vraag door een toename van het aantal herstructureringsvraagstukken

Dalende vraag naar adviesdiensten binnen de fusie- en overnamemarkt

Klanttevredenheid en –gerichtheid zijn van levensbelang

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De hoofdactiviteiten van adviesbureaus liggen op het terrein van

ondernemingsstrategie, organisatieontwikkeling en project-

management. Vaak verstrekken zij ook adviezen op andere gebieden,

zoals financieel beleid. De branche is zeer kleinschalig; bijna 88% van

de aan bedrijven werkt zonder personeel. De branche kent een grote

bedrijfsdynamiek, met jaarlijks vele starters. Vaak betreft het een

professional die voor een eigen bureau kiest. De Raad van Organisatie-

Adviesbureaus (ROA) is de branchevereniging voor adviesbureaus.

Deze organisatie heeft een gedragscode en maakt afspraken over de

kwaliteit.

De vraag naar advies nam in 2012 sterk toe; crisisgerelateerde op-

drachten zorgden voor herstel. Het aantrekken van de vraag naar ad-

viesdiensten is vooral het gevolg van een toename van het aantal her-

structureringsvraagstukken. Kostenbesparing en efficiency staan in

crisistijd hoog op de agenda. Dit zijn vaak complexe projecten, en

(extern) specialistische kennis heeft dan echt een toegevoegde

waarde. Projecten als financiële herstructurering en herfinanciering

van schulden, maar ook de afwikkeling van faillissementen en het op-

knippen of afstoten van bedrijfsonderdelen namen een vlucht. De

crisis is voor veel bedrijven ook een moment voor strategische herpo-

sitionering en saneringsrondes. Het is een manier om te investeren in

de organisatie, zodat bij een aantrekkende economie weer kan worden

gegroeid. Omdat dergelijke trajecten vaak zeer complex zijn, wordt

ook hier vaak een beroep op adviesbureaus gedaan. De vraag naar

diensten van adviesbureaus die gespecialiseerd zijn in de fusie- en

overnamemarkt, daalde. In 2012 nam het aantal fusiemeldingen met

5,5% af. De daling kwam vooral tot stand door een afname van het

aantal fusies in de eerste drie kwartalen van 2012, maar stabiliseerde

in het vierde kwartaal. Ook de adviesbureaus met corporate finance

activiteiten - de tak die bedrijven adviseert over financieringscapaciteit

en –mogelijkheden - zagen de vraag afnemen. De grotere bureaus

bieden veelal een breed pakket aan dienstverlening aan; de kleinere

bureaus en eenmanszaken zijn vaak specialisten.

Het tempo van de economische groei blijft relatief beperkt; voor een

conjunctureel gevoelige branche is dat een ongunstige uitgangspositie.

Het aantal spelers in deze branche neemt verder toe. De barrières tot

kennis, adviesmethoden en -technieken blijven laag. Het is relatief

eenvoudig om als onafhankelijk adviseur (als zzp’er) te starten.

Traditionele adviesbureaus moeten meer gaan concurreren met ‘losse’

projectorganisaties (een aantal samenwerkende zzp’ers). In het lagere

segment met kleine bureaus is de dynamiek het grootst; hier nemen de

concurrentie en prijsdruk toe. Maar de adviesbranche staat ook onder

druk door de toetreding van branchevreemde partijen. Zo zijn andere

branches binnen de dienstensector (accountants, administrateurs) op

zoek naar toegevoegde waarde voor hun klanten. Zij willen hun aanbod

verder verbreden; advisering past in deze strategie. ABN AMRO

Economisch Bureau verwacht dat vanuit de overheid het aantal

opdrachten significant gaat toenemen. Vrijwel alle publieke instellingen

moeten ook komend jaar bezuinigen; hierdoor is er minder geld voor

extern advies. Adviseurs worden steeds vaker afgerekend op hun

prestatie; klanten willen inzicht in bestede tijd en gehanteerde tarieven.

Adviseurs moeten meerwaarde bieden, en de klant duidelijk maken wat

die meerwaarde exact is. Klanttevredenheid en –gerichtheid zijn hierbij

van levensbelang.

Omzetgroei 2012: 4,4%

Aantal organisatieadviesbureaus: 66.945

▶ groei aantal bureaus (t.o.v. 2011): 11,5%

▶ aandeel aantal eenmansbedrijven: 88,4%

Aantal vestigingen: 69.130

▶ groei aantal vestigingen (t.o.v. 2011): 11,3%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.roa-advies.nlwww.ooa.nlwww.consultancy.nlwww.theconsultancygroup.nl

economische adviesbureaus

18

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Volumemutatie Prijsindexmutatie Omzetontwikkeling

0%

1%

2%

3%

4%

5%

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

2010 2011 2012 2013v 2014v

% g

roei

(j-o

-j)

EUR

mld

IT consulting Financieel analytisch advies

Human resources advisering Advies tbv �nance afdeling

Operationeel advies Strategisch advies % groei (j-o-j),

r.as

4%

3%

2% 2%

3%

%

39.

860

66.

945

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

2007 2008 2009 2010 2011 2012

aant

al

Organisatieadviesbureaus (bedrijven)

+68%

81%

88%

9%

7%

8%

4%

2%

1%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2007

2012

1 werkzame persoon 2 werkzame personen 3 tot 10 werkzame personen 10 werkzame personen of meer

Omzet managementadviesbureaus trekt weer aan

Consultancy markt groeit wereldwijd gematigd verder

Ook in crisistijd blijft aantal bedrijven groeien

Branche versnippert verder

Bron: CBS

Bron: Consultancy.nl

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ Na drie jaar van omzetkrimp sloot de branche het jaar 2012 positief

af met een omzetgroei van 4,5%. De groei was vooral te danken

aan een stijgende vraag. De branche kon profiteren van crisis-

gerelateerde opdrachten uit de private sector. De bezuinigingen bij

de overheid zorgden daarentegen voor veel vraaguitval. In 2013 en

2014 zal de omzet verder groeien.

▶ Maar omzetgroei is niet alleen een resultante volumegroei.

Prijsontwikkelingen dragen ook bij aan de omzet. Sinds juni 2009

staan de prijzen voor advies sterk onder druk; de prijzen daalden

met gemiddeld 2,5%.

▶ Internationaal gezien heeft de adviesmarkt relatief weinig last van

de grote recessie ondervonden. In 2010 en 2011 kon groei worden

gerealiseerd, terwijl in Nederland de cijfers in het rood stonden.

▶ Het traditionele aandachtsgebied (strategie) wordt steeds minder

belangrijk, terwijl het aantal opdrachten in IT-advies stabiel blijft.

Adviesbureaus vullen hun tijd vooral met bedrijfseconomische en

operationele vraagstukken. Ook de adviezen gericht op het verbe-

teren van financiële processen/systemen (bedrijfsbreed) vormen

een groeimarkt.

▶ De adviesbranche is een kweekvijver voor startende bedrijven en

zzp’ers. Het aantal bedrijven groeide sinds 2007 explosief, namelijk

met 68% tot bijna 67.000 bedrijven. De dynamiek is groot, en de

crisis heeft weinig effect op de aanwas. Het is relatief eenvoudig

om een adviesbureau op te richten.

▶ De gemiddelde groei van het aantal bedrijven per jaar is 11%. Dit

staat in schril contrast met de jaarlijkse omzetontwikkeling. Het

aantal bedrijven groeit de laatste jaren sneller dan de omzet.

Hierdoor nemen concurrentie en margedruk toe. ABN AMRO

Economisch Bureau verwacht dat deze trend aanhoudt.

▶ Het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon (zzp’er) is sterk

gegroeid. Tussen 2007 en 2012 nam dit aantal met 81% toe. Dit

segment heeft nu een aandeel van 88%. In alle overige segmenten

nam het marktaandeel af.

▶ Bij een snelle groei van het aantal bedrijven en een minder hard

groeiende vraag naar adviesdiensten nemen de spanningen toe. Er

moeten aanzienlijk meer inspanningen worden verricht door de

kleinere bedrijven om opdrachten binnen te halen. Dit leidt tot

prijsdruk, en verzwakt bovendien de positie van zelfstandige

ondernemers.

19economische adviesbureaus

Daling prijs en aantal transacties zorgt voor druk op omzet makelaars

Rol makelaar komt steeds meer in gedrang

Nieuwe verdienmodellen worden aangeboord om maatwerk te kunnen leveren

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Makelaars in onroerend goed zijn voornamelijk actief op de

woningmarkt, waarbij (kleinschalig) commercieel onroerend goed een

deelmarkt is. In dit rapport staat de woningmarkt centraal.

Kernactiviteit in deze branche is aan- en verkoopbemiddeling bij

bestaand en nieuw onroerend goed. Makelaarskantoren bieden ook

deeldiensten aan, zoals taxaties, hypotheekbemiddeling, assurantiën,

(ver)huur en beheer. De titelbescherming is in 2001 afgeschaft en

certificering moet garanderen dat makelaars deskundig en

onafhankelijk zijn. Ook hun integriteit is hiermee gewaarborgd.

In 2012 stond de woningmarkt in de schijnwerpers. Grootste oorzaak

hiervan was de politieke discussie over de hypotheekrenteaftrek. In

2012 is een aantal maatregelen bekend gemaakt. Allereerst werd de

onduidelijkheid omtrent de overdrachtsbelasting opgeheven. Deze be-

lasting blijft permanent 2%. Het mogelijke afschaffen van dit belasting-

voordeel zorgde medio 2012 voor groei in het aantal transacties. Daar-

naast zijn er eind 2012 plannen op tafel gekomen om de fiscale

voordelen met betrekking tot, onder andere, de spaarhypotheek, in te

perken. Verder is het vanaf 2013 verplicht om een hypotheek annuïtair

af te lossen. De overheid beoogt met de ‘Blok-hypotheek’ lucht te

bieden, maar de vraag blijft of dat lukt. Consumenten die al van plan

waren een woning te kopen, hebben zo veel mogelijk geprobeerd hun

aankoopmoment in 2012 plaats te laten vinden, om zodoende optimaal

te kunnen profiteren van de huidige regelingen. In december 2012

nam het aantal transacties dan ook met circa 30% toe ten opzichte

van december 2011. Toch is 2012 geen goed jaar geweest. Het aantal

transacties nam af met 3%. Ook de gemiddelde huizenprijs daalde

met 6%, naar circa EUR 226.000. Vooral de daling van het aantal trans-

acties is terug te zien in de omzet van de makelaarskantoren. Al een

aantal jaar kampt de sector met teruglopende volumes en afwachten-

de kopers. Daarnaast staan de marges onder druk. Dit zorgt voor een

stijging van het aantal faillissementen in de sector. In 2012 gingen

40% meer bedrijven failliet in de verhuur en handel van onroerend

goed dan in 2011.

2013 blijft een lastig jaar voor de woningmarkt. Onzekerheid bij consu-

menten over de economische vooruitzichten zorgt voor een afwachten-

de houding als het gaat om de aankoop van een huis. Naast het econo-

mische tij, hebben de makelaars te maken met een aantal structurele

trends die invloed hebben op de marges. Zo zorgde de opkomst van in-

ternetsites als funda.nl en jaap.nl al een aantal jaar geleden voor een

veranderende dienstverlening. Het koppelen van verkoper en koper

wordt steeds makkelijker, en de rol van de makelaar in dit proces steeds

kleiner. Een ander aspect is het gebruik van social media bij de verkoop

van een woning. Via sociale netwerken wordt informatie over een

woning toegankelijker en betrouwbaarder. Hiermee wordt de adviseren-

de rol van de makelaar kleiner. Niet alleen zal de makelaar zijn rol

moeten herdefiniëren, ook het verdienmodel staat onder druk. Het tradi-

tionele verdienmodel, waarbij de makelaar een courtage ontvangt,

wordt steeds meer vervangen door andere manieren van tarifering.

Voorbeelden hiervan zijn een vast bedrag per transactie of een tarief op

uurbasis. Door deze nieuwe vormen van tarifering is maatwerk mogelijk.

Consumenten kunnen kiezen om voor een lager tarief slechts een deel

van de dienstverlening af te nemen. Transparantie en flexibiliteit zijn hier-

bij belangrijk. Via internet zal het steeds makkelijker worden om tarieven

en makelaars met elkaar te vergelijken. De traditionele makelaar die

werkt op basis van courtage, komt zo steeds meer onder druk te staan.

Aantal leden NVM: 3.914

Aantal leden VBO: 1.000

Aantal leden Vastgoed PRO: 800

Verkoopprijs: -6%

Aantal verkochte woningen: 117.261 (-3%)

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.biedenenwonen.nlwww.nvm.nlwww.vbo.nlwww.vastgoedpro.nl

makelaars onroerend goed

20

-10,0%

-7,5%

-5,0%

-2,5%

0,0%

2,5%

5,0%

7,5%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

4%

5%

6%

7%

8%

2008 2009 2010 2011 2012 Kantoren Bedrijfsruimten Winkels

0

1

2

3

4

2007 2008 2009 2010 2011 2012

x m

ln m

2

Kantoren Bedrijfsruimten

Huizenprijzen verder gedaald

Aantal verkochte koopwoningen gedaald

Rendementen gedaald

Opname commercieel vastgoed gedaald

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: IPD

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff, NVM

▶ In 2012 namen de huizenprijzen fors af, met circa 6%. Dit is het

vierde jaar op rij dat de huizenprijzen te maken hadden met een

daling. De woningprijs is sinds het begin van de crisis met

ongeveer 13% gedaald.

▶ De totale verkoopprijs is in 2012 met circa 8% gedaald, naar

EUR 26 miljard. In 2005 was dit bedrag nog EUR 46 miljard. Niet

alleen een prijsdaling, maar ook een daling van het aantal

transacties droeg bij aan deze ontwikkeling.

▶ Het aantal verkochte woningen is sinds de crisis toesloeg met

circa 40% afgenomen.

▶ Het aantal transacties daalde vooral flink in Groningen en Friesland.

Maar ook in Utrecht en Noord- en Zuid-Holland namen de trans-

acties af. Een stijging van het aantal transacties was te zien in

Overijssel, Zeeland en Limburg.

▶ De omzet van woningmakelaars is voor een belangrijk deel

afhankelijk van het aantal transacties. Een daling van de transacties

zet de omzet dan ook onder druk.

▶ De directe rendementen op kantoren, bedrijfsruimten en winkels

daalden in 2012, maar zijn nog wel positief. De indirecte rendemen-

ten over 2012 zijn negatief. Hierdoor komt het totale rendement op

vastgoed uit op 1,2%. Dat is een daling ten opzichte van vorig jaar,

toen het totale rendement 3,9% was.

▶ De sombere economische omstandigheden zijn terug te zien in de

cijfers. Bij kantoren is dit indirecte rendement het laagst. Overcapa-

citeit en leegstand zijn hiervan de oorzaak.

▶ De opname van kantoor- en bedrijfsruimte is in 2012 gedaald ten

opzichte van 2011. Voor kantoren is de opname onder de 1 miljoen

vierkante meter uitgekomen. Het dalende aantal kantoorbanen en

Het Nieuwe Werken droegen bij aan de daling. Wel neemt de vraag

naar kleinere kantoorruimtes toe.

▶ Het aanbod van bedrijfsruimte nam in 2012 verder toe. Volgens de

NVM stond er in 2012 circa 12,1 miljoen vierkante meter te huur of

te koop. Dat is een stijging van 4% ten opzichte van 2011.

▶ Ook de structurele leegstand is volgens de NVM toegenomen. Dat

betreft bedrijfsruimten die drie jaar of langer te koop of te huur

staan. In 2012 stond 13,6% van het vastgoed structureel te koop.

21makelaars onroerend goed

Aantal ondersteunende personeelsleden ongekend hard (13%) gedaald

Kantoren zijn op zoek naar meerwaarde in hun dienstverlening

Inzet van IT is een manier om onderscheidend vermogen aan te brengen

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De notaris wordt benoemd bij Koninklijk Besluit. Hij/zij is een openbare

ambtenaar met een onafhankelijke vertrouwensfunctie, bevoegd om

authentieke akten te verlijden. Een notariële akte geeft rechts-

zekerheid. De notarispraktijk bestaat uit drie segmenten: de familie-,

de onroerendgoed- en de ondernemingspraktijk. Voor alle drie geldt

een fullserviceconcept. Notarissen zijn verplicht aangesloten bij de

Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). De KNB staat onder

toezicht van de Kamer van Toezicht, en onder financieel toezicht van

het Bureau Financieel Toezicht.

De resultaten van het notariaat staan onder druk. De omzet is gedaald,

een gevolg van dalende prijzen én een lager volume. Naast de demo-

grafische ontwikkelingen, beïnvloedt ook de conjunctuur de omzet van

notariskantoren. Vooral de kwakkelende vastgoedmarkt is hier debet

aan; het merendeel van de kantoren is voor een groot deel afhankelijk

van het aantal onroerend goed transacties. Het aantal verkochte

koopwoningen daalde in 2012 met 2,9%; de notarissen kenden

hiermee al 6 opeenvolgende jaren van krimp. Een bijna onhoudbare

situatie voor een branche die zo stevig leunt op de onroerend goed

markt. Maatregelen konden niet uitblijven. Om zich te wapenen tegen

de aanhoudende druk op de resultaten, zijn notariskantoren waar

mogelijk kosten-efficienter gaan werken. Ontslagen konden niet

uitblijven; vooral bij het ondersteunende personeel zijn contracten

opgezegd of niet verlengd. Notariskantoren maken relatief veel

gebruik van ondersteunend personeel, zoals notarisklerken en

administratieve krachten. Tijdens het afgelopen jaar daalde het aantal

ondersteunende personeelsleden in het notariaat ongekend hard:

13%. Begin 2012 lag het gemiddelde aantal ondersteunende

personeelsleden op 4,6 personen per onderneming; dit daalde naar

3,9 personen begin 2013. De traditionele dienstverlening (passeren

van akten) is in de ogen van veel klanten niet onderscheidend genoeg.

Sommige kantoren kiezen voor een proactieve benadering van klanten.

De hoogte van de tarieven is voor veel - vooral particuliere - klanten

vaak het enige criterium.

Begin 2013 wijzigde de Wet op het notarisambt. Het toezicht is

versterkt, er is een Commissie Toegang Notariaat geïnstalleerd en de

weigeringsplicht is aangescherpt. Verder zijn kandidaat-notarissen niet

meer verplicht een praktijk over te nemen (of te starten). Dit maakt de

keuze voor het beroep aantrekkelijker voor studenten. De markt-

omstandigheden blijven komend jaar uitdagend; veel kantoren kunnen

nog enige tegenwind tegemoet zien. De woningmarkt blijft in mineur;

een spoedig herstel is niet waarschijnlijk. Kantoren die het water aan de

lippen hebben staan, moeten verder snijden in de kosten om de

continuïteit te kunnen waarborgen. Een andere manier om het voort-

bestaan te garanderen is nauw samenwerken met andere kantoren. Het

is een manier om het dienstenpakket te verbreden, het aanbod te

differentiëren en (investerings)kosten te delen. Hoewel de financiële

weerbaarheid van veel kantoren nu laag is, blijft het belangrijk te

investeren in IT. Kantoren schieten namelijk tekort in product-

vernieuwing. Dat is dé manier om onderscheidend vermogen aan te

brengen in het aanbod van diensten én het contact met klanten te

intensiveren. Als gevolg van ICT-ontwikkelingen neemt ook het aantal

prijsvechters verder toe. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat

het (stijgend) aantal online initiatieven waar notarisdiensten goedkoper

worden aangeboden de markt(situatie) verder gaat verharden.

Aantal notarissen KNB: 1.377

▶ vergeleken met 2012: -2,3%

Aantal kandidaat-notarissen: 1.695

Aantal kantoren KNB: 518

Aantal vestigingen KNB: 976

▶ vergeleken met 2012: -0,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.knb.nlwww.notaris.nlwww.notarielestichting.nlwww.njb.nl

notariskantoren

22

3 pt3 pt

-60%

-30%

0%

30%

2011 2012 2013

groe

i in

% j-

o-j

Groei aantal hypotheekakten Groei aantal testament registraties

-10

-5

0

5

10

15

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

aant

al tr

ansa

ctie

s (1

2-m

aand

s to

tal)

Aantal woningtransacties (l.as) Stijgende huizenprijs (r.as)

Dalende huizenprijs (r.as) Aanwas hypotheken (r.as)

eerste daling: februari 2009

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

2007 2008 2009 2010 2011 2012

jaar

mut

atie

s pr

ijsin

dex

in %

Familiepraktijk

Onroerendgoedpraktijk Ondernemingspraktijk

3,0

3,2

3,4

3,6

3,8

4,0

4,2

4,4

4,6

4,8

5,0

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

2011 2012 2013

ratio

aant

al

Notarissen in functie

Kandidaat-notarissen Overige medewerkers

Overige medewerkers per kantoor

Aantal OG akten blijft beperkt

Conditie huizenmarkt blijft beneden peil

Tarieven in alle segmenten ondervinden druk

Efficiencyslagen door personeelsreducties

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: KNB

▶ In 2012 kenden notariskantoren twee piekmomenten, mede

dankzij wijzigingen in de successiewet en veranderingen van

belastingregels voor woningbezit.

▶ In juni 2012 werd (aanvankelijk tijdelijk) de overdrachtsbelasting

verlaagd; veel huizenkopers wilden hiervan profiteren. Eind 2012

kwam er meer duidelijkheid over de hypotheekregels. Veel

huizenkopers wilden nog vóór 31 december 2012 een huis kopen

om nog onder de oude hypotheekregels te vallen; dit verlaagde

hun maandlasten aanzienlijk. Maar begin 2013 nam het aantal

hypotheken weer snel af.

▶ De combinatie van een zwakke economie, een gewijzigd belasting-

regime voor eigen woningen en beperkingen van de hypothecaire

kredietverlening is niet gunstig voor de huizenmarkt. Ook dit jaar

neemt het aantal transacties af.

▶ ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat de huizenmarkt

in de loop van 2014 weer iets herstelt. Hoewel veel indicatoren

nu nog weinig goeds voorspellen, is de bodem van het aantal

transacties en de prijzen in zicht. Ná 2014 is het beeld gunstiger.

De toename van de woningvoorraad is tegen die tijd niet toerei-

kend genoeg.

▶ De tarieven in het onroerendgoed segment stonden - door de

invoering van vrije tarieven - al eerder onder druk. Maar dit segment

werd ook geraakt door de daling in het aantal woningtransacties en

de toegenomen concurrentie. Bovendien volgen de tarieven binnen

dit segment vertraagd de ontwikkeling in het aantal woning-

transacties.

▶ De druk op de tarieven in de familie- en ondernemingspraktijk is

relatief minder. Maar ook deze segmenten werden in 2012 geraakt.

Dat blijkt uit het tegenvallende aantal akten dat bij notarissen is

gepasseerd.

▶ Efficiënte dienstverlening levert concurrentievoordeel op; dit is ook

in het notariaat doorgedrongen. Sinds de invoering van markt-

werking zijn kostenbeheersing, kantoormanagement en efficiency

niet meer weg te denken.

▶ Door de slechte marktomstandigheden sneden veel kantoren in

hun kosten, vooral door personeelsreductie. Het aantal notarissen

(en kandidaten) neemt jaarlijks af, maar het tempo van deze daling

is laag vergeleken met de daling in ondersteunend personeel. Het

aantal ondersteunende personeelsleden daalde in 2012 (per

kantoor) namelijk sterk.

23notariskantoren

Prijs-kwaliteitverhouding is belangrijk, maar selectie op prijs neemt toe

Toegevoegde waarde creëren met een totaalconcept van facilitaire diensten

Schoonmaak is een commodity; dit werkt switchgedrag in de hand

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De schoonmaakbranche kan worden opgesplitst in 2 verschillende

segmenten: reiniging van gebouwen (zoals kantoorpanden en

onderwijsgebouwen, inclusief glazenwassen, gevelreiniging en

schoorsteenvegen) en overige reiniging (waaronder schoonmaak van

transportmiddelen en industriële installaties). Overkoepelende

organisaties zijn de OSB (werkgevers) en de RAS (arbeids-

verhoudingen), de Vereniging Schoonmaak Research (VSR) en het

opleidingsinstituut SVS. De OSB is de werkgeversorganisatie van de

branche. De OSB heeft met een ledenaantal van 500, een aandeel van

circa 80% van de totale omzet.

Na 3 zeer magere jaren van omzetgroei, liet 2012 toch nog een groei in

omzet zien. De omzet nam op jaarbasis met 1,1% toe. Hierbij valt op

dat vooral de vraag naar schoonmaakdiensten het liet afweten. Die

vraag daalde met 1%; dit werd onder meer veroorzaakt door

versobering van (bestaande) contracten en een toenemende

leegstand van kantoorruimtes. Maar er waren meer oorzaken. Ook de

sterke efficiency in (kantoor)ruimtegebruik - door de toegenomen

automatisering, flexwerkplekken, innovatieve kantoorconcepten en

thuiswerken - zorgde voor een afnemende vraag naar schoonmaak-

diensten. Ondertussen is het verkrijgen van nieuwe opdrachten niet

eenvoudiger geworden. De prijs-kwaliteitverhouding is een belangrijk

criterium voor opdrachtgevers bij het kiezen van hun schoonmaak-

bedrijf. Maar de uiteindelijke prijs blijkt steeds vaker de doorslag-

gevende factor te zijn. Dit tot ongenoegen van veel (vooral kleinere)

partijen, die zo de druk op de marges verder zien toenemen. De

financiële positie van bedrijven verzwakt hierdoor. Het aantal

faillissementen was in 2012 relatief hoog, maar is desondanks met

16% afgenomen. Multiserviceconcepten - waarbij schoonmaak,

beveiliging en/of catering worden gebundeld - blijven belangrijk. Het is

een manier om toegevoegde waarde te bieden met een totaalconcept

van facilitaire diensten. Maar er zijn ook spelers die goede resultaten

behalen met een primaire focus op schoonmaken. Kleinere bedrijven

blijven de regionale specialisten. Zij zoeken soms ook samenwerking

met al dan niet branchevreemde partijen.

De schoonmaakmarkt is verzadigd. Hoewel de uitbestedingsgraad van

bedrijven circa 65% is (en jaarlijks toeneemt), krimpt de markt voor

schoonmaakbedrijven. Bedrijven die gespecialiseerd zijn in schoonmaak-

bemiddeling - zonder eigen diensten in beheer en alles extern ingekocht

- zijn in opkomst. Schoonmaakdiensten blijven een onmisbare

component in de bedrijfsvoering. In crisistijd zijn het echter vaak de

ondersteunende diensten die het moeten afleggen; bedrijven kijken of

er een efficiencyslag is te maken. Bedrijven die schoonmaakdiensten

afnemen zijn relatief minder loyaal aan hun toeleverancier. De dienst

wordt gezien als een commodity; dit werkt switchgedrag in de hand.

Schoonmaakbedrijven hebben geen tot weinig marktmacht. Hierdoor

gebeurt het regelmatig dat bestaande contracten worden open-

gebroken, en onderhevig zijn aan verdere versobering en prijsdruk.

Gevolg is dat bedrijven meer vierkante meters moeten schoonmaken, in

aanzienlijk minder tijd. De druk op medewerkers neemt toe. Dit gaat

uiteindelijk ten koste van de kwaliteit; het opleidings- en trainingstraject

komt namelijk ook in het gedrang. De rol van schoonmaakbedrijven

verandert doordat opdrachtgevers efficienter omgaan met hun (kantoor)

ruimte. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat de vraag naar

multiserviceconcepten verder toeneemt. Dit betekent concreet dat er

meer synergie te realiseren valt.

Omzetgroei 2012: 1,1%

Aantal schoonmaakbedrijven: 11.020

▶ groei vergeleken met 2011: 7,4%

Aandeel bedrijven <5 werknemers: 84,9%

Aantal vestigingen: 11.530

Aantal vestigingen per bedrijf: 1,05

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.osb.nlwww.servicemanagement.nlwww.vsr-org.nlwww.alleschoonmaakbedrijven.nl

schoonmaakbedrijven

24

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Volumemutatie schoonmaakdiensten Prijsindexmutatie schoonmaakdiensten Omzet schoonmaakbedrijven

4,9% 5,3%

-4% 0% 4% 8% 12% 16% 20%

Amsterdam e.o.

Rotterdam e.o.

Den Haag e.o.

Utrecht e.o.

Eindhoven e.o.

Nederland

% groei (j-o-j)

Groei van de leegstand Groei van het aanbod kantoren

58%

62%

63%

64%

64%

66%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2007

2008

2009

2010

2011

2012

1 werkzame persoon 2 werkzame personen 3 tot 5 werkzame personen 5 tot 10 werkzame personen 10 tot 20 werkzame personen 20 werknemers of meer

CSU Cleaning Services

ISS

Hago Nederland (Vebego)

Gom Schoonhouden (Facilicom)

Dolmans Groep EW Facility Services

Hectas Facility Services

Schoongroep Nederland

Succes (DieDrie)

-30%

-25%

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

-15% -10% -5% 0% 5% 10% 15%

% g

roei

mdw

(j-o

-j)

% groei omzet (j-o-j)

grootte bol = omzet 2012

Prijs stijgt, maar volume blijft achter

Aanbod en leegstand van kantoren neemt toe

Branche versnippert verder

Autonome groei van schoonmaakbedrijven blijft moeilijk

Bron: CBS

Bron: DTZ Zadelhoff

Bron: CBS

Bron: Service Management

▶ In 2012 nam de omzet voor schoonmaakbedrijven met 1,1% toe.

Hoewel dit een gematigde groei is, blijkt het toch een aanzienlijke

verbetering in vergelijking met de voorgaande 3 jaren. Tijdens die

periode groeide de omzet met gemiddeld 0,1% jaar-op-jaar.

▶ Omzetgroei is een resultante van prijs- en volumeontwikkelingen.

De toename van de prijs kon de omzet sinds het tweede kwartaal

van 2009 op peil houden. De vraag naar schoonmaakdiensten nam

- onder invloed van een versobering van contracten voor schoon-

maak en andere facilitaire diensten - af.

▶ Een van de oorzaken van de teruglopende vraag naar schoonmaak

is de oplopende leegstand van kantoren. Dit is een structureel pro-

bleem; veel schoonmaakbedrijven hebben hier last van.

▶ In 2012 nam zowel het aanbod van Nederlandse kantoorpanden als

de leegstand toe. Van de 5 grootste steden verslechterde de situa-

tie in Rotterdam het sterkst; de leegstand in de Maasstad nam met

20% toe. Door het grote aanbod worden steeds meer kantoren

verbouwd tot appartementen, hotel, studentenkamers of winkels.

▶ Ondanks de slechte marktomstandigheden neemt het aantal be-

drijven jaarlijks toe. Tussen 2007 en 2012 groeide het aantal bedrij-

ven met meer dan 40% (tot 19.665). Dit kwam vooral door de

sterke groei van het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon.

▶ De branche is kleinschalig en versnippert jaarlijks verder. De markt-

omstandigheden worden uitdagender op het moment dat het

aantal bedrijven verder groeit, terwijl de vraag naar schoonmaak-

diensten juist daalt. Dit zorgt voor een toenemende druk op

marges en omzet per bedrijf.

▶ In 2012 werd schoonmaakbedrijf Hago Nederland het miljoenen-

contract van NedTrain gegund; hierdoor zag Hago Nederland zijn

omzet sterk groeien. Ook Schoongroep Nederland had een goed

jaar achter de rug. Deze samenwerking van 20 bedrijven op

regionaal niveau plukte de vruchten van zijn succesvolle formule.

▶ ISS zag omzet en personeelsbestand dalen, onder meer een

gevolg van het afstoten van activiteiten. Desondanks nam de

arbeidsproductiviteit van ISS met 18% toe. Bij Hago Nederland

daalde de arbeidsproductiviteit juist (met 2%).

25schoonmaakbedrijven

uitzendbureaus Sinds het voorjaar van 2012 staat de omzet in vrijwel alle sectoren onder druk

Profileren op specialistisch uitzenden heeft betere groeipotenties

Uitzendbureaus hebben veel belang bij onderscheidend vermogen

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Uitzendbureaus zijn dienstverleners die op commerciële basis

arbeidskrachten verhuren en detacheren aan bedrijven en instellingen.

Daarnaast doen uitzendbureaus aan arbeidsbemiddeling. Er zijn twee

koepelorganisaties: de NBBU (MKB-gericht) en de ABU (meer

algemeen). Met ruim 480 leden vertegenwoordigt de ABU ongeveer

65% van de markt. Leden van beide koepels moeten voldoen aan

hoge kwaliteitseisen. In de uitzendmarkt opereren naast veel kleine

organisaties - met hooguit enkele vestigingen - ook grote partijen als

Randstad en USG People, die internationaal actief zijn.

Het gevecht tegen de economische tegenwind zet zich voort. In 2012

hield de druk op omzet voor uitzendbureaus aan. Het volume nam

sterk af; de omzet daalde met een half procent. De economische

fundamenten en indicatoren bleken erg zwak en daardoor was de

onzekerheid onder ondernemers groot. Sinds het voorjaar van 2012 is

de omzet in de uitzendbranche in vrijwel alle sectoren onder druk

komen te staan, vooral binnen de industrie en de technische sector.

De enige positieve uitzondering was de administratieve sector, die zo

nu en dan nog een klein plusje liet zien. De medische sector vormde

echter weer een punt van zorg: sinds het voorjaar van 2008 alleen

maar omzetdalingen. Uitzendorganisaties die zich (te) sterk op deze

sector richten hebben een zwaar jaar achter de rug. Om de continuïteit

te waarborgen was een nadrukkelijke focus op kosten noodzakelijk;

prijsconcurrentie werd ook als middel ingezet. Daarnaast zijn er allerlei

andere krachten actief die de druk op de branche opvoeren, zoals de

sterke groei van het aantal uitzendbureaus en de opkomst van de

zzp’ers, de toenemende samenwerking in zowel binnen- als buiten-

land, de vergrijzing, de druk op de bruto marge en de noodzaak tot

meer onderscheidend vermogen. Om de marges op peil te houden

wordt de kantoreninfrastructuur aangepakt. De inzet van ICT verhoogt

de productiviteit en de meerwaarde van de dienstverlening. Het is een

manier om de organisatie efficiënter te maken, zodat iedereen goed is

voorbereid zodra de economie weer verbetert.

De marktomstandigheden blijven uitdagend. Volgens ABN AMRO

Economisch Bureau blijft het tempo van de economische groei de

komende jaren relatief beperkt. Dit is slecht nieuws voor een branche

die normaal gesproken keurig met de conjuncturele golven meedeint.

De stijgende werkloosheid én een dalend aantal vacatures helpen de

branche natuurlijk ook niet. Uitzendorganisaties kunnen zich in dit

stadium beter profileren op specialistisch uitzenden. Dat heeft betere

groeipotenties dan het algemene uitzenden. De zorgsector vormt hier

echter een uitzondering, aangezien deze sector veel last van markt-

werking en bezuinigingen blijft houden. Zorginstellingen worden

gedwongen om kostenbewuste keuzes te maken. In dit scenario wordt

een beroep gedaan op het zittende personeel (om langer door te

werken); bij externe inhuur van personeel valt veelal de keuze op de

goedkope oplossing (inhuur van zzp’ers). Andere sectoren bieden juist

volop kansen, zoals de olie en gasindustrie (offshoring), infrastructuur en

de technische sector. Probleem is echter dat geschikt personeel voor de

openstaande vacatures in deze specifieke sectoren moeilijk is te vinden.

Klanten zijn kritischer geworden. Voor uitzendbureaus is het van groot

belang om onderscheidend vermogen te hebben. Uitzendbureaus

moeten hun waardepropositie duidelijker communiceren. Anders

dreigen zij marktaandeel te verliezen aan payrollers.

Omzetgroei 2012: 0,0%

Aantal bedrijven: 11.135

▶ groei t.o.v. 2011: 4,5%

▶ groei sinds 2007: 44,9%

Bedrijven tot 10 werknemers: 8.525

▶ aandeel: 76,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.abu.nlwww.nbbu.nlwww.flexmarkt.nlwww.rwi.nl

26

-30

-20

-10

0

10

20

30

2007 2008 2009 2010 2011 2012

groe

i in

% j-

o-j

Prijsindexmutatie Volumeontwikkeling Omzetontwikkeling

26%

27%

28%

32%

30%

30%

14%

13%

12%

13%

11%

12%

15%

14%

15%

14%

15%

15%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2007

2008

2009

2010

2011

2012

1 werkzaam persoon 2 werkzame personen 3 tot 5 werkzame personen 5 tot 10 werkzame personen 10 tot 20 werkzame personen 20 tot 50 werkzame personen 50 werkzame personen of meer

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

3,5%

4,0%

4,5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

aand

eel N

L al

s om

zetg

ebie

d in

%

aand

eel N

L al

s om

zetg

ebie

d in

%

Randstad

USG Brunel International Adecco (r.as)

Manpower (r.as)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

aant

al v

acat

ures

op

aant

al w

erkz

oeke

nde

arbeidsmarkt zeer ruim

ruim

gemiddeld

krap

arbeidsmarkt zeer krap

Omzet uitzendbranche blijft onder druk staan

Branche versnippert verder

Grote uitzenders meer focus op buitenland

Arbeidsmarkt is ‘zeer ruim’

Bron: ABU, CBS

Bron: CBS

Bron: Thomson Reuters Datastream, jaarverslagen

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶ In 2012 daalde de omzet van uitzendbureaus licht (0,5% j-o-j). De

neerwaartse trend zette dus door, gelijk aan de economische

ontwikkeling. De prijs nam mondjesmaat toe, terwijl de vraag naar

uitzendkrachten per kwartaal daalde.

▶ Voor 2013 zijn de verwachtingen niet hooggespannen. Voor

vroegcyclische eindafnemers van uitzendkrachten (industrie,

transport en groothandel) zijn de omzet- en volumeverwachtingen

wel positief. De vraag naar uitzendkrachten zal hier weer

aantrekken, maar voor de sector als geheel blijft het groeitempo

relatief laag.

▶ Het aantal bedrijven is tussen 2007 en 2012 met 32% toegenomen.

Alleen in 2010 en 2011 nam het aantal door de slechte marktomstan-

digheden iets af. De sterkste groei (+53%) vond plaats bij bedrijven

met 1 werkzame persoon. Het aandeel van bedrijven met 5-10 werk-

zame personen neemt langzaam af.

▶ De eenmansbedrijven hebben een aandeel van 30%; de verwach-

ting is dat dit aandeel verder toeneemt. Daarmee zal de branche

nog verder versnipperen. ABN AMRO Economisch Bureau

verwacht dat de druk op de omzet per bedrijf verder toeneemt,

net als de druk op marges.

▶ Het belang van Nederland als omzetgebied neemt voor de grote

uitzendorganisaties af. Bij Randstad is het aandeel Nederland al

jarenlang dalende; slechts 18% van de totale omzet is nationaal.

Bij USG zien we dit ook, maar daar is de nationale omzet nog wel

substantieel (32%).

▶ De internationale spreiding van grote uitzenders wordt steeds

groter. Landen als Duitsland, Engeland, Frankrijk en de Verenigde

Staten worden steeds belangrijker. Vooral de vooruitzichten in de

VS zijn gunstig. Daar trekt de vraag naar uitzendkrachten aan door

de economische onzekerheid.

▶ Sinds het 2de kwartaal van 2009 is de arbeidsmarkt ruim. Dit komt

doordat het aantal werkzoekenden sneller stijgt dan het aantal

banen. Eind 2012 is dit proces versneld; de arbeidsmarkt is nu zeer

ruim.

▶ De vooruitzichten voor 2013 zijn ongunstig. Private investeringen

blijven uit en de overheid blijft bezuinigen. Door de economische

onzekerheid blijft de behoefte aan flexibiliteit bij werkgevers

voorlopig hoog. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat

de arbeidsmarkt in 2013 ruim blijft. De aanwas van het aantal

vacatures blijft achter en de werkloosheid loopt op.

27uitzendbureaus

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de branche-

analyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel

gebruikte termen.

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

De eerste pagina van de brancheanalyse

▶ Drie bullets

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

van de brancheanalyse weergegeven.

▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’

Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving

en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van

de branche worden hierin beschreven.

▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

▶ Het blok ‘Onze visie’

Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de

sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De

analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige

gevallen het komende jaar (2014).

▶ Het blok ‘Kerngegevens’

Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest

relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de

branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders

vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik

gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik

gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere

bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en

adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheids-

instanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

De tweede pagina van de brancheanalyseOp de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van

de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen

bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens

van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke

bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven,

werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

28

Veel gebruikte termen, inclusief definitiesTot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel

gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens

ABN AMRO.

▶ Definitie ZZP

ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers

die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar

de term ‘freelancer’.

▶ Definitie MKB

MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie

hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte

tabel:

Categorie onderneming Werknemers Jaaromzet of jaarlijks

balanstotaal

middelgroot < 250 ≤ € 50 mln. ≤ € 43 mln.

klein < 50 ≤ € 10 mln. ≤ € 10 mln.

micro < 10 ≤ € 2 mln. ≤ € 2 mln.

▶ Definitie FTE

FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een

volledige werkweek van 38 uur.

▶ Definitie BBP

Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land

geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

29leeswijzer

colofon

De Visie Op Zakelijke Dienstverlening is een uitgave van

ABN AMRO. Het rapport is geschreven door ABN AMRO

Economisch Bureau op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

Sectoranalyse Casper Burgering (casper.burgering@nl.abnamro.com)

Senior Sector Econoom

ABN AMRO Economisch Bureau

Macro economische analyseNico Klene (nico.klene@nl.abnamro.com)

Senior Econoom

ABN AMRO Economisch Bureau

InterviewsJoep Auwerda

Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviewsHannie Verhoeven

Commercieel contactHan Mesters (han.mesters@nl.abnamro.com, 020-3433219)

Sector Banker Zakelijke Dienstverlening

ABN AMRO Sector Advisory

DistributieWebsite: www.abnamro.nl/zakelijkedienstverlening

Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

Disclaimer

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorg-

vuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk

worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

gewijzigd.

© ABN AMRO, mei 2013

Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen

van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 15 april 2013.

30

AA

65

87 H

© 0

5-1

3

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut)abnamro.nl/sectoren