visie op zakelijke dienstverlening Interview Sectorvisie · In deze Visie op Zakelijke...

0900 - 0024 (€ 0,10 per minuut)abnamro.nl/sectoren

Sectorupdate 2011 ▶ Interview ▶ Trends & ontwikkelingen ▶ Sectorvisie

visie opzakelijke dienstverlening

VOS2011 zakelijke dienst omslag.indd 1-2 06-05-11 16:36

Herstel Nederlands bedrijfsleven zal voorzichtig

doorzetten in 2011

Geachte relatie,

Voor u ligt de Visie op Sectoren 2011 waarin een groot aantal sectoren en hun onderliggende branches inhoudelijk worden besproken en geanalyseerd. Aan de hand van Visie op Sectoren wil ABN AMRO u graag inzicht geven in de huidige trends en ontwikkelingen van uw sector en geven onze sector-specialisten bovendien hun visie weer voor het komende jaar. U kunt uw onderneming spiegelen aan de trends en actuele branchecijfers, kijken hoe het met de branche van uw toeleveranciers is gesteld en zien wat de verwachtingen zijn van ABN AMRO over uw eigen branche.

Het beeld van de verschillende sectoren verschilt onderling nog behoorlijk. In het kielzog van een

sterk groeiende wereldhandel en toenemende export wisten vooral de sectoren industrie en trans-

port als eerste de omslag naar groei te realiseren. Al snel volgde het herstel in andere sectoren,

terwijl de ontwikkelingen in de bouw nog altijd zorgelijk blijven.

Naast sectorspecifieke invloeden, zijn er ook ontwikkelingen die een economiebrede impact hebben.

Zo zijn de prijzen van grondstoffen structureel hoger geworden. Naast de olieprijs geldt dit ook voor

edelmetalen en industriële metalen; vooral door toegenomen vraag vanwege forse economische

groei in Azië. Ook de prijzen van agrarische grondstoffen stegen. Met name door tegenvallende

oogsten en een duidelijk aantrekkende wereldvraag.

In deze Visie op Zakelijke Dienstverlening is ook een gesprek opgenomen met de heer Sichtman,

oprichter en managing partner van Blue Carpet en Han Mesters, sector banker Zakelijke Dienst-

verlening van ABN AMRO. Aan de hand van hun lange ervaring in de sector geven zij u een

praktijkgericht verhaal ter inspiratie voor uw eigen bedrijfsvoering. In het interview bespreken zij hoe

de ontwikkelingen rondom de ZZP‘er en social media de sector hebben veranderd in de afgelopen

jaren en wat hun toekomstvisie daarop is. De schaarste aan goed opgeleide mensen zal leiden tot

een machtverschuiving in het voordeel van werknemers. De crisis heeft slechts een vertragend

effect op deze ontwikkeling.

Hopelijk stimuleert deze publicatie u om met ABN AMRO en uw collega-ondernemers van gedachten

te wisselen over de uitdagingen voor uw bedrijf en uw sector in Nederland. Wij denken graag met u

mee en zijn u graag van dienst. Namens alle collega’s van ABN AMRO wens ik u en uw bedrijf alle

succes toe!

Vriendelijke groeten,

Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

1Visie op zakelijke dienstverlening

ABN3022_zakelijke dienst binnen.indd 1 09-05-11 14:46

Visie op zakelijke dienstverleningSectorupdate 2011

2


4 6

10 12 14 16 18 20 2224

262830 32 34

visie op Nederland

interview

accountantskantoren

advocatenkantoren

beveiliging en opsporing

deurwaarders en incassobureaus

economische adviesbureaus

marktonderzoekbureaus

notariskantoren

reisbranche

schoonmaakbedrijven

uitvaartbranche

uitzendbureaus

leeswijzer

colofon



Vorig jaar groeide de economie met 1,75%. Dankzij een stevig groeitempo rond de

jaarwisseling blijft de groei dit jaar gemiddeld waarschijnlijk goed op peil. Maar in de

loop van het jaar loopt het tempo terug.

visie op Nederlandgroei Nederlandse economie zwakt wat af in loop van 2011

Na vier kwartalen van herstel viel de economische groei in de

zomer van 2010 (tijdelijk) vrijwel weg. Het BBP liet een stijging

optekenen van amper 0,1% k-o-k. In het tweede kwartaal was het

BBP - geholpen door forse voorraadvorming - nog met 1,0%

gegroeid. Terwijl in het voorjaar de groei enorm was opgestuwd

door voorraadopbouw, werd in het derde kwartaal de groei juist

(nog sterker) gedrukt door een afname van de voorraden.

Gemiddeld is de economie in deze twee kwartalen met 0,5%

k-o-k gegroeid. Eind 2010 steeg het BBP weer met 0,6% k-o-k,

met dank aan de uitvoer, voorraadopbouw, particuliere consump-

tie en bedrijfsinvesteringen. Het cijfer werd wel wat geflatteerd

door de kou, die heeft gezorgd voor extra productie en verbruik

van energie. Gemiddeld kwam de BBP-groei in 2010 uit op 1,8%.

Dit was bijna geheel te danken aan de uitvoer.

Groei economie bleef begin 2011 op peil

-6

-3

0

3

6

1991 93 95 97 99 2001 03 05 07 09 201160

75

90

105

120

BBP (% j-o-j; linkeras) Economisch-sentimentindicator (rechteras)

Bron: Thomson Reuters Datastream

Uitvoer blijft motor economische groeiDe groei van de uitvoer is inmiddels afgenomen. Toch zal de uit-

voer ook dit jaar weer flink bijdragen aan de economische groei,

maar wel iets minder dan in 2010. Daar staat tegenover dat de

binnenlandse bestedingen het wat beter zullen doen dan vorig

jaar. Voor heel 2011 verwachten we eenzelfde groeicijfer als vorig

jaar. Dat heeft te maken met de hogere groei eind 2010 en de

goede start van 2011. Die goede start wordt gesuggereerd door

diverse voorlopende indicatoren in binnen- en buitenland. Zo

liepen het producentenvertrouwen in de Nederlandse industrie en

de Economisch-sentimentindicator in maart op naar het hoogste

peil in ongeveer drie jaar. De inkoopmanagersindex (PMI) liep in

maart weliswaar iets terug, maar ligt nog steeds op een hoog

niveau, wat duidt op verdere expansie. En last but not least liet

de industriële productie in januari en februari flinke (verdere)

stijgingen zien ten opzichte van de voorgaande maand.

In de loop van 2011 zien we de groei in de eurozone en Nederland

afzwakken door bezuinigingsmaatregelen van overheden en onder

invloed van de flink gestegen olieprijs. We denken dat de effecten

van de bezuinigingen in binnen- en buitenland op de Nederlandse

BBP-groei dit jaar geleidelijk toenemen. Verder ligt het risico voor

de groei aan de ‘onderkant’. Als bijvoorbeeld de olieprijs langer

hoog blijft of nog doorstijgt, zal de economische groei in de

wereld en dus ook in ons land lager uitvallen dan vorig jaar.

De afwijkende ontwikkeling van de uitvoer enerzijds en de binnen-

landse bestedingen anderzijds had ook haar weerslag op het

4


bedrijfsleven. Het grootbedrijf, dat relatief sterk op afzet in het

buitenland is gericht, kon vorig jaar al weer een duidelijk herstel

laten zien, terwijl daar bij het MKB, dat meer op het binnenland is

georiënteerd, nog nauwelijks sprake van was. Naar verwachting

zal de afzetontwikkeling van het MKB dit jaar bijtrekken.

Uitvoer stijgt verderPMI >50 wijst op groei; <50 – krimp

-20

-10

0

10

20

2001 02 03 04 05 06 07 08 09 10 201130

40

50

60

70

Uitvoer goederen (% j-o-j; linkeras) PMI exportorders (index; rechteras)

Bron: CBS, Markit NEVI

Binnenlandse bestedingenDe particuliere consumptie is in 2010 met 0,4% gestegen. In het

laatste kwartaal viel de consumptiegroei iets hoger uit: +0,5%

k-o-k. Dat kwam onder meer door het flink hogere energieverbruik

als gevolg van het ongebruikelijk koude weer. Daarnaast waren de

autoverkopen fors. De bescheiden consumptiegroei in heel 2010

had te maken met de geringe stijging van het reëel beschikbaar

inkomen. Die stond onder druk van matige loonstijgingen en

banenkrimp. Bovendien was het herstel van het consumenten-

vertrouwen nog niet echt overtuigend. Weliswaar is een opwaartse

beweging zichtbaar, maar deze verloopt met horten en stoten.

Ook dit jaar is de consumptiegroei nog bepaald niet uitbundig.

Diverse factoren werken tegen elkaar in. De individuele

koopkracht verslechtert opnieuw. Weliswaar stijgen de lonen

harder dan in 2010, maar de inflatie valt eveneens hoger uit,

terwijl de bezuinigingsmaatregelen van de overheid ook de

koopkracht drukken. Maar daar staat tegenover dat het aantal

banen toeneemt. Al met al kan het reëel beschikbaar inkomen iets

meer toenemen dan vorig jaar. Ook de consumptie kan dan wat

meer stijgen dan in 2010. Wellicht zet het geleidelijk toegenomen

vertrouwen de consument ertoe aan om uitgaven die de

afgelopen jaren zijn uitgesteld vanwege (baan)onzekerheid, alsnog

te gaan doen. Mogelijk verder stijgende energieprijzen vormen

uiteraard een risico voor de inflatie en daarmee voor de

koopkracht.

Hoewel de investeringen gemiddeld nog afnamen in 2010, was in

de loop van het jaar verbetering zichtbaar. Het voorzichtige

investeringsherstel na de recessie heeft te maken met de vrij lage

bezettingsgraad van het machinepark in de industrie. Door de

recessie was de bezetting ongekend sterk afgenomen. Daarna is

deze weer behoorlijk opgelopen, maar toch is nog sprake van

onderbezetting. Daardoor zijn er weinig prikkels om te investeren

in uitbreiding. Wel zal worden geïnvesteerd ter vervanging van

(verouderde) machines of ter verbetering van de concurrentie-

kracht. De investeringen in machines en computers zitten al sinds

de zomer van 2009 in de lift (+12% in 2010). Ook de investeringen

in transportmiddelen zijn weer gestegen. Het afzetperspectief

voor het bedrijfsleven is behoorlijk en de financiële positie is

verbeterd. We verwachten daarom dat de investeringen in 2011

zullen stijgen.

Matige groei kredietverleningDe economische groei is dit jaar, zoals we schreven, gematigd.

De cashflow van bedrijven vertoont een opgaande lijn. De inves-

teringsgroei is bescheiden. De huizenmarkt blijft in mineur.

De rente is laag maar stijgt wel wat. Binnen dit scenario is een

explosieve groei van de Nederlandse kredietvraag onwaar-

schijnlijk. En het kredietaanbod? De bankensector heeft de

kredietcrisis overleefd, veel banken zijn aangesterkt en hebben

buffers opgebouwd. Maar de rook van de crisis is nog niet

verdwenen. Banken moeten zich aanpassen aan de nieuwe

realiteit, die inhoudt dat per euro verstrekt krediet meer vermogen

en liquide middelen nodig zijn. Op termijn kan dat de prijs van

krediet doen stijgen. Gelukkig krijgen banken de tijd om naar de

nieuwe realiteit toe te groeien.

Inflatie loopt opSinds medio 2010 lag het inflatietempo op 1,6%, totdat met name

hogere autobrandstofprijzen de inflatie in december opstuwden

naar net onder de 2%. In de drie maanden daarna bleef het cijfer

gelijk. We verwachten dat door de gestegen prijzen van olie en

voedsel de inflatie in de komende maanden - net als elders in

Europa - wat verder zal stijgen. Dat proces verloopt in ons land

wat langzamer doordat de energieprijzen voor gezinnen door-

gaans twee maal per jaar worden aangepast. Doordat er nog

altijd sprake is van overcapaciteit in de economie zal verdere

opwaartse druk beperkt blijven. We verwachten dat de inflatie

dit jaar gemiddeld duidelijk boven de 2% uitkomt. Omdat we

ervan uitgaan dat de stijging van de energie- en voedselprijzen

later weer afvlakt, kan de inflatie volgend jaar wat lager uitvallen.

5Visie op Nederland


Rechts: Steve Sichtman, oprichter en managing partner van Blue Carpet. Links: Han Mesters, sector banker Zakelijke Dienstverlening bij ABN AMRO.

Steve Sichtman, Blue Carpet:‘De rode loper is uitgerold

voor de grote talenten’

Snel, veel sneller dan menig bedrijf zich realiseert, krijgen social media een functie in de

economie. Uiteraard als verkoopkanaal, maar ook als podium voor interimkrachten.

Zelfstandigen Zonder Personeel, ZZP’ers, vinden in de virtuele community wat ze vroeger

alleen op de kantoorvloer vonden: collega’s, uitwisseling van kennis en ervaring, nieuw

werk en ideeën voor innovaties. Blue Carpet, een van de eerste bedrijven die goed-

gekwalificeerde interim professionals aan een digitale Shared Service Community helpt,

startte in 2009 en is succesvol. Maar de bedrijfscultuur dan? Wat blijft daar van over in

de digitale wereld? En hoe kan de bedrijfsleiding communicatie en reputatiemanagement

nog sturen als iedereen er lustig op los twittert? Steve Sichtman en Han Mesters geven

hun visie op de ontwikkelingen. Sichtman is oprichter en managing partner van Blue

Carpet. Mesters is sector banker Zakelijke Dienstverlening bij ABN AMRO.

6


Rechts: Steve Sichtman, oprichter en managing partner van Blue Carpet. Links: Han Mesters, sector banker Zakelijke Dienstverlening bij ABN AMRO.

Steve Sichtman: ‘Ik startte midden in de crisis met Blue Carpet.

Op mijn 26ste begon ik bij adviesbureau Boer & Croon, vier jaar

later was ik er partner en op mijn 32ste werd ik vennoot. Ik was

de jongste ooit, de meeste andere vennoten waren 50-plussers.

En ik kreeg alle ruimte om een project op te zetten dat Blue

Carpet heette. We stonden op het punt om een grote deal te

tekenen met ING, om een groot deel van hun flexibele schil te

managen met een portal. Het ging om 750 ZZP’ers waarmee we

zouden beginnen. De afspraken werden gemaakt op 15 augustus

2008. Ik weet het nog goed, want ik moest mijn vakantie ervoor

opgeven. Een paar maanden later veranderde de wereld: krediet-

crisis. De bodem onder onze afspraken werd weggevaagd. Ik

stond op een kruispunt. Wat te doen? Ik was het laatste jaar

vrijgesteld door Boer & Croon om dit project te realiseren. Ik

geloofde enorm in die verandering.’

Sichtman: ‘Teruggaan naar mijn oude rol binnen Boer & Croon –

daar had ik niet zo veel fiducie in. En in het Blue Carpet-concept

had ik wél veel vertrouwen. Ik kocht me uit en begon voor mezelf.

Veel mensen vonden mijn stap gedurfd. Maar het begin van de

kredietcrisis was juist een uitstekend moment om veranderingen

door te zetten. Anticyclisch denken: bedrijven al vroeg voorbe-

reiden om hun flexibele schil op een nieuwe, moderne manier te

managen. Dan zijn ze er klaar voor als de markt weer aantrekt.

Natuurlijk moest ik alles vanuit het niets opbouwen en dat was

niet gemakkelijk. Zeker als je daarvoor elf jaar bij Boer & Croon

hebt gewerkt. Tegelijkertijd voelde het goed.’

Happy en Onafhankelijk‘De naam Blue Carpet betekent van alles. De duurste fiches in het

casino zijn de Blue Chips. In de financiële wereld worden de

hoogst gewaardeerde aandelen of bedrijven Blue Chips genoemd.

In American Football heten de meest talentvolle spelers Blue

Chips. In mijn boek, De Blue Chip Manager, staat Chip voor (self-)

Conscious Happy Independent Professional. De Chip is mentaal

onafhankelijk, gepassioneerd en oplettend, doet actief aan zelf-

management en zelfontwikkeling. Hij realiseert zich dat hij in een

opdracht zit en niet in een functie. Voor die zeer goed gekwalifi-

ceerde Blue Chips wil ik de rode loper, the Red Carpet, uitrollen.

Samengevoegd kwamen we uit op Blue Carpet.’

Han Mesters: ‘Dat social media een vooraanstaande rol spelen in

Het Nieuwe Werken, is nog maar amper doorgedrongen tot de

top van veel bedrijven. Flexplekken, die kan men nog bevatten en

organiseren. Maar de communicatie van een bedrijf anders

opzetten dan via een afdeling corporate communicatie, dat blijkt

een heel lastig concept. Terwijl: social media zijn een fact of life,

als je daar niet op inspeelt, dan heb je grote kans dat het je

overkomt als bedrijf. En als het je overkomt, kost het best veel

moeite om het weer te sturen.’

Web-autochtonenSichtman: ‘Organisaties proberen dat te sturen, een beetje via de

oude weg: we zetten er een afdeling op. Nou, prima, maar let dan

wel op wie je er op zet. Zorg dat dat web-autochtonen zijn, jonge

mensen die social media niet hebben aangeleerd, maar ermee

zijn opgegroeid. Midden twintigers, ik heb er ook een paar in mijn

organisatie en ik leer daar waanzinnig veel van. Dat is echt mooi.’

Mesters: ‘Ik hoorde laatst over een bedrijf dat een studiedag over

social media had georganiseerd. De bestuursvoorzitter was

tijdens de verschillende lezingen roder en roder aangelopen.

Steeds kwader werd-ie. Op een gegeven moment riep hij uit: ‘Die

social media moeten gestopt worden, iemand moet de stekker

eruit trekken.’ Echt een teken aan de wand. Dat mensen in die

positie niet het geringste idee hebben welke ontwikkelingen er

gaande zijn.’

Sichtman: ‘Kijk naar wat er met Youp van ’t Hek is gebeurd, met

T-Mobile. Daar heeft zo’n bedrijf geen invloed op. Je kunt het

hooguit proberen bij te sturen. En je moet heel snel reageren,

want voor je het weet is het een kleine ramp.’

Mesters: ‘Je hebt voor bedrijven de uitdaging: hoe ga je sturen?

Verschuiving van de macht is een onderdeel van het hele social

mediaspel. Technologie is daarin een facilitator. Dat de elite niet

meer op de blauwe ogen geloofd wordt, heeft uiteraard ook te

maken met stijging van de welvaart; met mensen die steeds

mondiger worden en minder opkijken tegen hiërarchie. Social

media werken daarbij als katalysator. Kijk maar naar de revoluties

in Noord-Afrika.’

Leasecontracten en kinderopvangMesters: ‘Je hebt een sociologische theorie die te maken heeft

met de oude Germaanse term Sippe. Dat staat voor de cirkel rond

een mens, opgebouwd uit bloedverwanten plus nog wat vrienden.

Het is de basis van je persoonlijke leven, maar waarschijnlijk anno

2011, door de social media, is Sippe ook de basis geworden van je

werkzame leven. Jonge mensen zoeken degenen uit waarmee ze

willen werken. En dat op een manier zoals iedereen vrienden

kiest. Die zijn cool, daar wil ik graag een project mee doen.’

Sichtman: ‘Blue Carpet rekent inschrijfgeld en abonneekosten.

Dat is tegengesteld aan wat de markt tot dusverre gewend was.

En het werkt. De ZZP’ers betalen 250 euro entree, en 750 euro

abonnement per jaar. Inmiddels staan bij Blue Carpet zo’n 400

ZZP’ers ingeschreven. Het zijn óf mensen met tien jaar senior

‘Verschuiving van de macht is een onderdeel van social mediaspel’

7Interview


managementervaring (gemiddeld 48 jaar) óf high profilers tussen

de 35 en begin 40. Ik heb echt een prachtige kwaliteit aan

professionals waar ik trots op ben. We werken voor grote en

mooie klanten als ANWB, Philips, ASML, Corus, de Belasting-

dienst en het ministerie van Financiën. En in januari heb ik een

deal kunnen sluiten met een grootbank, dat we via een eigen

community een groot deel van hun ZZP’ers gaan managen.’

‘Eén van onze producten is dat wij voor organisaties hun flexibele

schil opzetten, faciliteren en managen. En dat kan ver gaan: het

bieden van verzekeringen, kinderopvang, leasecontracten en HR.

Dat is belangrijk werk. Neem de flexibele schil van ABN AMRO –

die is zeker zo groot als een middelgrote organisatie. En tot 2008

was dat 8.500 man. Dat kun je het beste managen als een bedrijf.

Maar omdat het vaak voor ondernemingen geen core business is,

ligt de focus er niet op. De flexibele schil wordt meestal niet

doordacht gemanaged.’

Bedrijfscultuur? Een mytheSichtman: ‘Er is nog een wereld te winnen. Waarom? Bedrijven

maken vaak alleen beleid voor het eigen interne personeel.

Waarom niet ook voor het externe personeel? Er zijn prachtige

programma’s voor interne medewerkers – denk aan management

development, talent management, leeftijdsbewust personeels-

beleid, diversiteitbeleid. En waarom zou je die niet vertalen voor

de externe schil van werkers. Ik denk dat 50 tot 60% van de

inhuur bestaat uit mensen die al eerder voor een bedrijf hebben

gewerkt. Waarom zet je dan iedere keer opnieuw die vraag uit in

de markt? En betaal je dure marges omdat je het ineffectief hebt

geregeld? Met de werkwijze van Blue Carpet kun je die

problemen oplossen.’

Is het niet een risico van veel online netwerken dat je daarmee

maar heel moeilijk een bedrijfscultuur kunt neerzetten?

Sichtman: ‘Bedrijfscultuur? Dat is een mythe. Als je kijkt naar de

missie- en strategiestatements van bedrijven en je kijkt naar het

bedrijf zelf, dan zie ik maar weinig overeenstemming. Een bedrijf

zegt A maar doet B. En dan zeggen ze: ‘Dit is onze bedrijfscultuur’,

terwijl ze bedoelen: ‘Dit is onze geformuleerde visie.’ Weet je wat

de ultieme manier is om je missiestatement in te bedden? Juist,

social media.’

Steve Sichtman, oprichter en managing partner van Blue Carpet.

‘Dat topmensen niet weten welke ontwikkelingen er gaande zijn, is echt een teken aan de wand’

8


‘Daarmee kun je eenvoudig met iedereen communiceren, en aan

iedereen feedback vragen. Je kunt ze laten nadenken hoe ze hun

eigen werk kunnen relateren aan die statements. Wij doen aan

eerlijk verzekeren – dat is gemakkelijk gezegd, maar wat betekent

dat voor jouw job? Op die manier breng je de menselijke maat

terug in het bedrijf. Juist die menselijke maat is door allerlei

reorganisaties van de laatste tientallen jaren, vaak in de

verdrukking gekomen.’

Menselijke maatSichtman: ‘Ik heb jaren onderzoek gedaan naar verander-

management. Op een gegeven moment werd ik er droevig van. Ik

had het op het laatst niet meer over dynamiek en kracht, maar

vooral over vergif in organisaties. We kregen zóveel narrige en

vermoeide reacties op onze vragen. Les één die we uit het

onderzoek trokken was: gedistribueerd leiderschap is belangrijk.

De ceo zegt: ‘Die kant op.’ Maar alleen als de managementslagen

onder de ceo dezelfde kant op denken, en zich daar full hearted

voor inzetten, kan dergelijk leiderschap slagen. Anders niet.’

‘Mijn tweede belangrijke conclusie was: een bedrijf moet de

menselijke maat in het oog blijven houden. Iemand is een human

being, geen human resource. Daar is te weinig op gelet, en het is

één van de redenen dat velen voor zichzelf zijn begonnen.

Eigenlijk draaien ZZP’ers de verhoudingen om: bedrijven moeten

maar eens laten zien dat ze interessant genoeg zijn om voor te

werken. En vroeger was je dankbaar als je ergens een baan had.

Je bleef daar het liefst zo lang mogelijk. En alles wat een

werkgever deed, dat nam je voor lief. Dat is echt verleden tijd.’

Omarm social mediaMesters: ‘Ik beschrijf in mijn derde Human Capital rapport, ‘Van

interim manager naar interim professional. Een ‘wake up call’ voor

interim management’, dat bedrijven druk bezig zijn goede interim

managers te bereiken. Eerst werden ZZP’ers gerankt en uit die

lijst werd gekozen. Maar in de toekomst zal er weer schaarste

optreden. En dan wordt de selectie omgedraaid. ZZP’ers gaan

bedrijven ranken. Sterker; ondernemingen willen en moeten

gerankt worden. Om voldoende gekwalificeerd interim personeel

te kunnen aantrekken. Disloyale werkgevers worden afgestraft.

Dat vind ik een mooi voorbeeld van waar de wereld heen gaat.

Dat gebeurt nu al.’

Sichtman: ‘Het bedrijfsleven kende, totdat de crisis uitbrak in

2008, voornamelijk hiërarchische organisaties, met een raad van

bestuur, die de boel in de grip probeerde te houden. Ze wilden

brandjes zo veel mogelijk voorkomen, en deden veel aan issue-

management, aan reputatiemanagement. Dat werd door corporate

communicatie geregeld, vanuit de toren. Anno 2011 is dat steeds

minder succesvol. Er is een sturingskwestie ontstaan. Hoe krijg ik

als bedrijf grip op social media? Hoe zorg ik dat ik geen tsunami

aan reputatie-issues krijg? Denk aan Youp van ’t Hek. En die vraag

valt alleen op te lossen door erg veel van social media af te

weten. Zie ze niet als bedreiging, maar omarm ze en gebruik ze

als instrument.’

‘Social media brengen de menselijke maat terug in het bedrijf’

9Interview


Het aandeel ZZP’ers in de accountancy is groot en blijft groeien

Prijsdruk door transparantie en verdere automatisering in werkprocessen

Accountants moeten zich profileren op diensten met toegevoegde waarde

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Openbare accountants voeren controles uit en stellen jaarrekeningen

op. Een openbaar accountant stelt vast of de jaarrekening een getrouw

beeld geeft van de werkelijkheid en geeft zijn oordeel daarover weer in

een accountantsverklaring. Daarnaast geven accountants advies op

onder andere administratief gebied en adviseren zij bij overname en

opvolging. Er zijn twee typen accountants, de academisch geschoolde

Registeraccountant (RA) en de niet-academisch geschoolde

Accountants-administratieconsulent (AA).

De omzet in de accountancy daalde licht met 1,3%, mede dankzij de te-

leurstellende resultaten op financiële controles en advies aan bedrijven.

De voornaamste oorzaak is de terugloop in het aantal opdrachten in

deze segmenten, waardoor de prijsconcurrentie toeneemt. De concur-

rentie op prijs wordt bovendien versterkt doordat het aantal kantoren de

laatste jaren sterk is gegroeid, met name het aantal ZZP’ers. Het aan-

deel ZZP’ers in de accountancy is groot. In de periode 2006 tot 2010 is

het aantal gegroeid met 40%, mede omdat door de krapte op de ar-

beidsmarkt de vraag naar de zzp-accountant een vlucht nam. Met de

sterke groei heeft dit segment in 2010 een aandeel van 67% bereikt in

het aantal kantoren. Ook de top van het MKB binnen de accountancy

heeft zich de laatste tijd versterkt door middel van fusies, overnames en

strategische samenwerking. De consolidatieslag viel in 2009 en 2010

nog enigszins tegen, mede doordat kantoren minder geneigd waren om

(in tijden van crisis) in risicovolle avonturen te stappen. MKB-opdracht-

gevers zijn kritischer geworden op de verhouding tussen prijs/kwaliteit

en vragen offertes aan bij meerdere partijen. Hierdoor werd de focus

van de branche meer intern gericht, waarbij de aandacht vooral uitging

naar bestaande klantrelaties en het optimaliseren van de eigen interne

operationele processen. Veel kantoren hebben een businessmodel,

gebaseerd op een breed dienstenpakket met daarin controlewerkzaam-

heden, belastingadvies en adviesdiensten.

Na een relatief rustig jaar hebben accountantskantoren fusies en over-

names in 2011 weer op de agenda staan. Vooral MKB-kantoren zoeken

langdurige samenwerkingsverbanden of willen fuseren. Deze strategie

past binnen hun ambitie om schaalvoordelen te realiseren. De aanslui-

ting met potentiële partners is een middel om het kostenniveau te ver-

lagen, in marktaandeel te groeien en daarmee de concurrentie aan te

gaan met de grotere kantoren. Voor een groot aantal MKB-kantoren

betekent een strategisch partnerschap dat de druk van de investerin-

gen in automatisering (zoals SBR/XBRL) en opleiding verminderd kan

worden. De prijsdruk duurt echter voort, mede door de transparantie

in tarieven en door verdere automatisering in werkprocessen, die de

efficiency van kantoren bevordert. Door automatisering vermindert op

termijn het accountantswerk aan bijvoorbeeld jaarverslagen sterk,

waardoor de prijs van deze dienstverlening sterk daalt. Het verschil

tussen de grote vier en de subtop van accountancykantoren wordt

steeds kleiner. Hierdoor wordt dit segment ook een interessante partij

voor grote opdrachtgevers die, vanwege economische motieven, op

zoek zijn naar alternatieven. De komende periode is meer regelgeving

van toepassing op de accountancy. Zo heeft de EU bedenkingen wat

betreft adviesdiensten door de controlerend accountant, aangezien de

onafhankelijkheid hierdoor in het bedrang komt.

Omzetgroei 2010: -1,4%

Bedrijven met 1-5 werkzame personen: 74,2%

Aantal vestigingen: 20.860

▶ waarvan boekhoudkantoren: 53,3%

▶ waarvan belastingadviesbureaus: 13,4%

ABN AMRO omzetverwachting 2011: + 3%

www.nba.nlinnovatie.nivra.nlwww.accountancynieuws.nl www.accountant.nl

accountantskantoren

10


-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-4

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

%-g

roei

(j.o

.j.)

88

92

96

100

104

108

112

116

inde

x (2

006=

100)

Omzetgroei BBP-groei (r.as) Prijsindex accountancy

95

100

105

110

115

120

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

inde

x (2

006=

100)

Totaal diensten accountancy Advisering (ex. belastingadvies)Belastingadvies AccountantscontroleFinanciële administratie

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

180.000

200.000

1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000werknemers (fte)

omze

t per

fte

(grootte bol = omzet 2009)

= omzet/fte > EUR 140.000 = omzet/fte EUR 100.000-140.000

Ernst & Young

KPMG

Deloitte

PWC

PKF Wallast

HLB Van Daal & Partners

Berk Grant Thornton

Accon AVMDe Jong & LaanKroeseWevers

BDOMazarsVan Oers

3.940

640

505

1.280

525

4.805 1.785

490

315

1.650

2.310

3.200

Omzetgroei en BBP-groei per kwartaal

Prijsontwikkelingen in de accountancybranche

Accountantskantoren naar omzet en fte 2009

Aantal vestigingen naar provincie

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: Trends in accountancy/Nivra

Bron: CBS

▶ In 2010 daalde de omzet in de accountancybranche met 1,3%.

De prijzen voor de accountancywerkzaamheden lieten een stijging

zien, terwijl het volume sterk daalde.

▶ De prijzen zijn in 2010 ten opzichte van 2006 met ongeveer 13%

gestegen, gemiddeld ruim 3% per jaar.

▶ De daling van het volume (vraag naar accountancydiensten) is

mede ingegeven door een toename van het aantal faillissementen

(minder opdrachten) en een afname van het aantal uren per

opdracht.

▶ De prijzen voor accountancydiensten nemen jaarlijks toe, waarbij

in het tweede kwartaal de sterkste stijging plaatsvindt. De prijzen

van algemene advisering en accountantscontrole staan onder druk,

in tegenstelling tot de prijzen voor financiële administratie en

belastingadvies.

▶ De concurrentie is heviger geworden. Het aantal bedrijven neemt

jaarlijks toe, terwijl de vraag naar accountancydiensten afneemt.

Dit zet de prijzen in bepaalde segmenten onder druk.

▶ Ernst&Young heeft de hoogste omzet per fte (EUR 173.000), terwijl

Deloitte onder de EUR 140.000 per fte zit. Ondanks de geringe

schaalgrootte weet PKF Wallast een hoge omzet per fte te halen.

▶ Met de fusie tussen Flynth en GIBO Groep is het op vier na groot-

ste kantoor ontstaan. Ook Accon AVM, Grant Thornton en Baker

Tilly Berk (voorheen Berk) hebben aangekondigd te gaan groeien

door overnames. De zoektocht naar schaalgrootte (voor marktaan-

deel en efficiency) zal in 2011 doorzetten.

▶ In 2010 zijn er in totaal 20.860 vestigingen, verdeeld over circa

19.400 accountantskantoren. De groei van het aantal bedrijven

houdt gelijke tred met de groei van het aantal vestigingen in de

periode 2006 tot 2010.

▶ Ruim 40% van het totale aantal vestigingen bevindt zich in de

provincies Noord- en Zuid-Holland.

▶ De concurrentie in Flevoland is het hoogst, gezien het aantal

accountancyvestigingen en ondernemingen. In Zeeland hebben de

kantoren relatief minder concurrentie.

11accountantskantoren


advocatenkantoren Lucratieve fusie- en overnamemarkt trekt in 2011 verder aan

Door de groei van het aantal éénpitters, is de druk op de tarieven toegenomen

Verplichte procesvertegenwoordiging vervalt per 1 juli 2010 voor veel zaken

Branchebeschrijving


Onze visie


Een advocaat geeft juridisch advies en verleent juridische bijstand in

rechtsgedingen. De advocaat dient ingeschreven te zijn bij de

rechtbank van het arrondissement waar de activiteiten worden

ontplooid en zo ook bij De Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA).

De NOvA is de publiekrechtelijke beroepsorganisatie van alle

advocaten in Nederland. Advocaten zijn werkzaam voor instellingen,

organisaties en particulieren. Specialismen zijn onder meer

arbeidsrecht, erfrecht, strafrecht, mediarecht en auteursrecht.

De groei van de advocatuur wordt in grote mate bepaald door

ontwikkelingen als de voortschrijdende juridisering en verzakelijking

van het ondernemen, het toenemende aantal claims, het aantal

faillissementen, het aantal arbeidsrechtszaken en meer regelgeving

vanuit de overheid. Het meest lucratieve segment voor de advocatuur

is echter de fusie- en overnamemarkt. Het aantal deals is in 2010 ten

opzichte van 2009 met 9,1% gegroeid tot 441. Daarmee ligt het aantal

echter nog ver beneden het niveau van het topjaar 2007, waarin 834

deals werden gesloten. De gemiddelde waarde per deal is in 2010

echter wel weer sterk toegenomen, ten opzichte van 2009 met

34,8%. In 2010 is de advocatuur in aantallen advocaten gegroeid met

2,1%, waarin de groei van het aantal éénpitters een groot aandeel

had. In navolging van het bedrijfsleven, wordt ook binnen de

advocatuur het nut ingezien van het hebben van een flexibele schil.

Het is voor kantoren een manier om piekmomenten op te vangen en

snel te reageren op veranderende (economische) omstandigheden.

Mede dankzij deze trend en de ontwikkeling dat jonge partners relatief

snel een eigen kantoor opstarten, is het aantal éénpitters sterk

gegroeid de laatste jaren. Hierdoor is de druk op de tarieven

toegenomen. Kleine advocatenkantoren hebben veelal een betere

propositie, aangezien zij weinig vaste kosten hebben en daardoor

relatief beter in staat zijn scherper te onderhandelen op prijsstelling.

De overheid wil de rechtspraak beter toegankelijk maken voor burgers

en is van mening dit kan worden bereikt door de zogenaamde compe-

tentiegrens van de kantonrechter te verhogen. Per 1 juli 2011 wordt de

grens verhoogd naar EUR 25.000. Concreet betekent dit dat voor kan-

tonzaken tot en met deze grens geen verplichte procesvertegenwoor-

diging meer geldt, waardoor de juridische kosten dalen. Voor de advo-

catuur heeft dit nadelige gevolgen, aangezien het aantal opdrachten zal

teruglopen en werk zal worden overgenomen door andere juridische

dienstverleners. Onder invloed van een afnemend groeitempo van de

markt, neemt de onderlinge concurrentie en daarmee de druk op de

tarieven in bepaalde segmenten verder toe. Ook is de overheid voor-

nemens om per 2013 de rechtspraak meer kostendekkend te maken

door de griffierechten te verhogen. De kosten van het aanspannen van

een rechtszaak nemen hierdoor toe voor zowel natuurlijke als rechts-

personen. In 2011 trekt de fusie- en overnamemarkt verder aan, mede

omdat de lage waardering van ondernemingen overnames aantrekke-

lijk maakt. Bij deze juridisch complexe trajecten is een externe advo-

caat veelal onmisbaar. Bovendien hebben de ingezette overnamedeals

tegenwoordig een relatief langere doorlooptijd, aangezien kopers vol-

doende (financieel en juridisch) advies willen inwinnen over de overna-

mekandidaat. Door de verzakelijking zal voor veel bedrijven de behoef-

te toenemen van het hebben van een interne juridische afdeling.

Aantal advocatenkantoren: 4.307

▶ groei (t.o.v. 2010): +4,0%

Aantal advocaten: 16.275

▶ groei (t.o.v. 2010): +2,1%

Aantal kantoren met 1 advocaat: 48,5%

Aantal kantoren met 1-5 advocaten: 85,6%


www.advocatenorde.nlwww.juridisch.comwww.bureauft.nlwww.rechtensite.nl

12


-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2005

-2

2005

-3

2005

-4

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-4

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

%-g

roei

(j.o

.j.)

94

96

98

100

102

104

106

108

110

112

inde

x (2

006=

100)

Omzetontwikkeling rechtskundige dienstverlening (l.as)BBP-groei (l.as)Prijsindex advocatuur (r.as)

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

aant

al

1 advocaat2-5 advocaten

6-10 advocaten11-60 advocaten> 60 advocaten

groei 2003-2010: +58%

0

50

100

150

200

250

300

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1.000aantal deals

waa

rde

(EUR

mrd

)

grootte bol = gem. waarde deal

jaren met sterke economische vertraging

2008 2006

201020052004

2009

2007

2003

Business services

Industrials

Technology

Retail

Consumer products/Foods

Transport/Logistics

Energy & Utilities/Mining

Financials

Pharma/Biotech/Medical

Construction/Real estate

MediaTelecom

Leisure Agriculture

20%

16%

10%9%10%

6%

5%

5%4%

3%

4%4%

2%2%

Omzetontwikkeling rechtskundige diensten en prijsindex advocatuur

Omvang van advocatenkantoren

Aantal fusiedeals en waarde

Overnames en fusies in 2010: deals naar sector

Bron: CBS

Bron: KSU Uitgeverij

Bron: KSU Uitgeverij (OverFusies)

Bron: KSU Uitgeverij (OverFusies)

▶ Ondanks dat kantoren relatief weinig last hebben van conjuncturele

ontwikkelingen, zijn veel kantoren tijdens de crisis toch overgegaan

tot kostenbesparingen (zoals het bevriezen van salarissen) en

andere efficiencymaatregelen.

▶ De advocatentarieven zijn niet wettelijk vastgelegd en lopen sterk

uiteen per kantoor en advocaat, afhankelijk van reputatie.

▶ Vooral kleine bedrijven en particulieren klagen dat de tarieven hoog

zijn en niet transparant.

▶ Er zijn 4.307 kantoren in 2010. In de periode 2003 tot 2010 is dit

aantal met 58% toegenomen, waarbij de groei vanaf 2008 het

sterkst is.

▶ Van het totale aantal kantoren heeft de helft één werkzame advo-

caat. Sinds 2003 is dit segment met 88% gestegen. Hiermee is de

trend tot schaalverkleining goed zichtbaar.

▶ Voor 2011 verwachten wij groei van het aantal kleine kantoren.

Het voordeel van een klein kantoor is het persoonlijke contact met

klanten en relatief meer flexibiliteit.

▶ De fusie- en overnamemarkt is een lucratieve markt voor advoca-

tenkantoren. Gedurende periodes van economische neergang en

crisis verzwakt deze markt. Bedrijven zijn dan minder geneigd om

(risicovolle) investeringen te doen en het aantal deals neemt

hierdoor sterk af.

▶ Na twee turbulente jaren is het aantal fusies in 2010 weer ge-

groeid. Niet alleen nam het aantal deals toe ten opzichte van 2009

(+3%), maar ook kreeg de dealwaarde weer een sterke impuls.

▶ De meeste fusies vinden plaats in de zakelijke dienstverlening,

gevolgd door industrie. De sterkste groei in het aantal deals vond

plaats in de detailhandel.

▶ In vijf sectoren is het aantal deals gedaald in 2010: technologie,

transport & logistiek, energie & mijnbouw, financiën & verzeke-

ringen en media.

▶ In 2011 is de verwachting dat de markt voor fusies en overnames

verder herstelt. De overnameprijzen liggen nog relatief laag.

13advocatenkantoren


beveiliging en opsporing Beveiliging is verdringingsmarkt en zoektocht naar schaalgrootte versnelt

Het ‘multiserviceconcept’ krijgt binnen de branche steeds meer aandacht

Publiekprivate samenwerking heeft nog toekomst in beveiligingsland

Branchebeschrijving


Onze visie


De branche bestaat uit twee onderdelen. Ten eerste de technische

beveiliging (installaties/techniek) en ten tweede de manbeveiliging.

Manbeveiliging bestaat uit bedrijfsbeveiliging (bedrijven met eigen

beveiligingsorganisatie) en particuliere beveiliging. Een particuliere

beveiligingsdienst levert medewerkers en diensten voor bijvoorbeeld

evenementen-, informatie-, persoons- en objectbeveiliging, maar ook

voor beveiliging van waardetransport. De Vereniging van Particuliere

Beveiligingsorganisaties (VPB) is de brancheorganisatie.

In de facilitaire dienstverlening (waaronder beveiliging) zijn de

marktomstandigheden enigszins ongunstig. De markt voor

beveiligingsbedrijven is verzadigd en heeft te maken met krimpende

marges. Ondanks dat het onderscheidend vermogen van bedrijven

een ‘unique selling point’ oplevert, komt concurrentie op prijs steeds

vaker voor. De beveiligingsbranche krijgt daarmee de karakteristieken

van een verdringingsmarkt en dit heeft de zoektocht naar schaalgrootte

versneld. Aangezien autonome groei maar moeilijk realiseerbaar is,

gaan bedrijven over tot overnames van branchegenoten of nemen

bedrijven over in de facilitaire dienstverlening. Ook worden

buitenlandse bedrijven steeds meer een bedreiging, aangezien deze

partijen actiever worden op de Nederlandse beveiligingsmarkt. De

grote drie op de Nederlandse markt (Trigion, G4S en Securitas) nemen

frequenter branchegenoten over, waardoor de kloof tussen de grote

beveiligingsbedrijven en het MKB groeit. Momenteel is het

marktaandeel van de grote drie gezamenlijk circa 60%. De kleinere

beveiligingsbedrijven kiezen veelal voor een rol als regionale specialist

en kunnen schaalgrootte realiseren door verregaande strategische

samenwerking met partijen uit de private en/of publieke sector. Op

deze manier kan een klein bedrijf groei realiseren en continuïteit

waarborgen. De branche is sterk geprofessionaliseerd en er worden

steeds meer eisen gesteld aan de vakbekwaamheid van de beveiliger.

Consolidatie blijft ook in 2011 hoog op de agenda staan, waarbij vooral

grote en middelgrote bedrijven op zoek gaan naar (kleinere)

branchegenoten. Gewilde organisaties zijn vooral de kleine

hightechbedrijven. Ook het ‘multiservice concept’ krijgt binnen de

branche steeds meer aandacht. Naast de beveiligingsactiviteiten

worden (veelal door overnames) ook andere facilitaire diensten

aangeboden, zoals schoonmaak en catering. Dit is niet alleen om het

bedrijf richting klant te profileren (one-stop-shopping), maar bovendien

kan de klant hiermee een efficiencyslag maken door te snijden in

ondersteunende diensten. De kwaliteit van beveiligers is een

belangrijk verkooppunt voor bedrijven en dit vraagt om continue

opleiding en training. Ook innovatie is in dit kader van belang. Het

personeelsverloop binnen de branche is hoog en jaarlijks neemt het

aantal ZZP’ers toe. Steeds meer voormalig beveiligers in loondienst

kiezen voor een carrière als ZZP’er. De groei van het aantal ZZP’ers

heeft bovendien een impuls gekregen door de opkomst van social

media. Veel ZZP’ers gebruiken social media (zoals Hyves en Twitter)

om hun beveiligingsdiensten aan te bieden. Ondanks de relatief

minder gunstige marktomstandigheden voor beveiligingsbedrijven, kan

publiekprivate samenwerking een positieve impuls geven voor

toekomstige groei. Samenwerking met publieke instellingen krijgt

steeds meer vorm en biedt beveiligingsbedrijven een groeiende markt.

Omzet: EUR 1,8 mrd

▶ waarvan uit objectbeveiliging: 70%

Omzet per werknemer: EUR 45.600

Aantal bedrijven: 1.770

Marktaandeel top-10 bedrijven: 73%

Bedrijven met 1-5 werkzame personen: 75%


www.vpb.nlwww.vvbo.nlwww.securitymanagement.nlwww.veb.nl

14


-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2004

-320

04-4

2005

-120

05-2

2005

-3

2005

-420

06-1

2006

-220

06-3

2006

-420

07-1

2007

-220

07-3

2007

-420

08-1

2008

-220

08-3

2008

-420

09-1

2009

-220

09-3

2009

-420

10-1

2010

-220

10-3

2010

-4

%-g

roei

(j.o

.j.)

94

96

98

100

102

104

106

108

110

112

114

inde

x (2

006=

100)

Omzetgroei BBP-groei Prijsindex beveiliging en opsporing (r.as)

-2,5%

3,5%

8,5%

10,0%

0,5%0,0%

-0,7% 0,1%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

%-g

roei

(j.o

.j.)

Ontwikkeling werkgelegenheid

Ontwikkeling omzet per werknemer

2010 werkgelegenheid = raming ABN AMRO

�

-25%

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

-10% -5% 0% 5% 10% 15%omzetgroei 2008-2009

groe

i aan

tal f

te 2

008-

2009

grootte bol = omzet per fte

G4S e 55.452

Trigione 58.413

Securitas e 55.233

ISS Security Services e 44.661

NVD Beveiligingen e 68.171

Intergarde e 91.176

MPL Beveiligingsdienstene 47.407

Randstad Bewakinge 58.046

ANVD e 66.234

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

0 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 300.000

aantal beveiligers

aant

al b

evei

ligin

gsbe

drijv

en

grootte bol = aantal inwoners

Belgie

Denemarken

Finland

Frankrijk

Duitsland

Italie

Luxemburg

Nederland

Noorwegen

Spanje

ZwedenZwitserland

Verenigd Koninkrijk

Bulgarije

Tsjechie

PolenSlowakije

Turkije

Omzetontwikkeling, prijsindex en BBP-groei per kwartaal

Ontwikkeling werkgelegenheid en omzet per werknemer per jaar

Grootste bedrijven beveiligingsbranche

Beveiligingsbedrijven in Europa

Bron: CBS

Bron: Heliview/VPB

Bron: Security Management

Bron: CoESS

▶ Ondanks de lastige marktomstandigheden waren beveiligings-

bedrijven in 2010 in staat om de prijzen van hun diensten te

verhogen. Maar tegelijkertijd daalde het volume: minder bedrijven

deden een beroep op beveiligingsdiensten ten opzichte van

voorgaande jaren, als direct gevolg van de economische crisis.

▶ Terwijl de branche in 2009 (hoogtepunt van de crisis) nog een

omzetgroei wist te realiseren van 2,3%, daalde de omzet in 2010

met 1,9%).

▶ In de periode 2002 tot 2010 is de omzet toegenomen met 32%,

terwijl de werkgelegenheid steeg met 20%. Hiermee is de omzet

per werknemer verbeterd.

▶ Het groeipad van de omzet per werknemer vertoont een dalende

trend. Jaarlijks groeit hiermee de omzet per werknemer minder

hard.

▶ Arbeid is de belangrijkste productiefactor. Ondanks de toename

van het gebruik van technologie, blijft beveiliging mensenwerk.

Personele kosten bedragen meer dan 70% van de omzet.

▶ In 2009 was qua omzet Trigion het grootste beveiligingsbedrijf in

Nederland, direct gevolgd door G4S en Securitas. Slechts twee van

de top negen bedrijven waren in staat om in 2008 en 2009 in

omzet te groeien: Trigion en MPL Beveiligingsdiensten.

▶ Intergarde had in 2009 de hoogste omzet per fte met ruim EUR

90.000, gevolgd door NVD Beveiligingen met ruim EUR 68.000.

De gemiddelde omzet per werknemer lag in 2009 op EUR 60.000.

▶ Een land met veel inwoners kent veel beveiligingsbedrijven en

beveiligers. Land- en cultuurspecifieke eigenschappen zorgen voor

de uitzonderingen.

▶ Italië en Spanje hebben in dit verband een relatief kleine beveili-

gingsbranche, terwijl Tsjechië een relatief grote bedrijvendichtheid

kent.

▶ Het Europese gemiddelde aantal bedrijven ligt op circa 1.600 en

het gemiddeld aantal beveiligers op 68.000. In dit opzicht ligt

Nederland onder het gemiddelde.

15beveiliging en opsporing


deurwaarders en incassobureaus Meer aandacht bij MKB-bedrijven voor creditmanagement

Hoge voorfinancieringrisico’s maken bureaus financieel kwetsbaar

Nieuwe wetgeving kan het aantal incassotrajecten verminderen

Branchebeschrijving


Onze visie


Gerechtsdeurwaarders hebben een wettelijke status om bij juridische

conflicten de gerechtelijke stukken (dagvaarding of vonnis) uit te reiken

en vonnissen (ontruiming of beslaglegging) uit te voeren. Incasso-

bureaus hebben deze status niet. Zij voeren alleen niet-ambtelijke

opdrachten uit en zijn aan minder strenge regelgeving gebonden.

Zowel de Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders

(KBvG) als de Nederlandse Vereniging van Incasso-ondernemingen

(NVI) werkt met een gedragscode om debiteuren te beschermen.

Bij zowel consumenten als bedrijven zijn betalingsproblemen sinds de

crisis toegenomen. De factuur kon in een toenemend aantal gevallen

niet op tijd betaald worden, waarmee het aantal incasso-opdrachten is

gegroeid. In deze minder gunstige economische tijden is sturen op

werkkapitaal van groot belang voor een gezonde liquiditeitspositie en

zijn bedrijven in veel gevallen overgegaan tot uitbesteding van

debiteurenbeheer bij deurwaarders en incassobureaus. Ondanks de

toename van het aantal uitgesproken schuldsaneringen in 2010, is het

aantal incasso-opdrachten bij particulieren gestegen door meer

schulden (meer kredieten en kopen op afbetaling) onder andere door

de gestegen werkloosheid. Met de groei in opdrachten, namen echter

ook de risico’s voor bureaus toe met betrekking tot de voorfinanciering

van debiteuren. De incasso komt hierbij voor rekening van het bureau

en bij het niet slagen van de incasso, gaat dit ten koste van het

resultaat. In 2010 heeft, volgens de toezichthouder (BFT), de helft van

de kantoren te maken gehad met (te) hoge voorfinancieringsrisico’s.

De verwachting is nu dat het systeem van voorfinanciering onder druk

komt te staan. In tegenstelling tot deurwaarders, zijn incassobureaus

niet gebonden aan specifieke wetgeving, waardoor de toetredings-

drempels laag liggen en de concurrentie relatief hoog is. De

verschillen tussen deurwaarders en incassobureaus vervagen wel

steeds meer, door de onderlinge verwevenheid van activiteiten.

Met het aantrekken van de economie verbetert doorgaans het

betalingsmoraal. Het aantal oninbare facturen kan hierdoor afnemen en

daarmee daalt het voorfinancieringsrisico. ABN AMRO verwacht dat de

totale schuldenmarkt blijft groeien. De verkoop op krediet door bedrijven

stijgt jaarlijks, waarbij leverancierskrediet, online aankopen en koop-op-

afbetaling een groot aandeel hebben. Voor veel MKB-bedrijven is

liquiditeitstekort een groot bedrijfsrisico geworden en veel bedrijven

hebben daarom ook meer aandacht gekregen voor creditmanagement.

Hierbij worden de diensten van incassobureaus steeds vaker gebruikt,

aangezien veel MKB-bedrijven niet de kennis en kunde in huis hebben

voor een goed debiteurenbeleid. In het Wetsvoorstel Incassokosten

(behandeling tweede helft van 2011) zal vorm gegeven worden aan een

wettelijke regeling ten aanzien van tarieven voor incassotrajecten. Het is

een poging om de kosten van een incasso voor kleine vorderingen laag

te houden, zodat de debiteur niet onevenredig wordt doorbelast. Als

gevolg van dit wetsvoorstel kan het aantal opdrachten op de

middellange termijn voor bureaus dalen. De initiële kosten die een

bureau moet maken op een kleine vordering, liggen (volgens het NVI)

hoger dan het voorgestelde wettelijke tarief. MKB-bedrijven zullen

hierdoor eerder afzien van een incassotraject en overgaan tot afboeken.

Schaalgrootte, IT-investeringen en creatief ondernemerschap blijven in

2011 belangrijke thema’s voor de bureaus.

Totaal aantal bedrijven: circa 700

▶ waarvan deurwaarderskantoren: circa 40%

Aantal banen van werknemers: circa 41.000

Uitgesproken faillissementen: 9.621

▶ waarvan rechtspersonen: 75,5%

▶ waarvan eenmanszaken: 10,2%


www.kbvg.nl www.nvio.nlwww.vvcm.nlwww.nvvk.eu

16


-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

%-g

roei

(j.o

.j.)

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

%-g

roei

(j.o

.j.)

Totaal uitgesproken faillissementen (l.as) BBP-groei (r.as)

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

inde

x (2

003-

1=10

0)

5,2%

5,6%

6,0%

6,4%

6,8%

%-g

roei

(j.o

.j.)

Totaal spaargeld huishoudensUitstaand debiteurensaldo particulieren

Zakelijk kredietverleningAantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen (r.as)

val Lehman Brothers

deurwaarderskantoren incassobureaus

1-2 werkzame personen3-230 werkzame personen20-50 werkzame personen>50 werkzame personen

70%39%

18%41% 21%

4% 4%5%

52

20

20

7

10

7

91

30

24

15

11

14

0 20 40 60 80 100 120 140 160

GGN

Flanderijn

Groenewegen & Partners

LAVG

AGC

Janssen en Janssen c.s.

aantal

Aantal gerechtsdeurwaardersAantal kandidaat gerechtsdeurwaarders

Ontwikkeling aantal uitgesproken faillissementen en BBP-groei

Financiële huishouding zakelijk en particulier

Kantoren/bureaus naar aantal werkzame personen

Top-5 gerechtsdeurwaarderskantoren

Bron: CBS

Bron: BKR, DNB, CBS

Bron: CBS

Bron: KSU Uitgeverij

▶ Ondanks dat een crisis doorgaans meer werk oplevert, krijgen

bedrijven ook te maken met meer moeizaam te innen vorderingen

en dus meer te verrichten handelingen. Dit gaat ten koste van de

marge.

▶ Het aantal faillissementen is in 2010 t.o.v. 2009 met 9,1% gedaald.

Gedurende de economische crisis (2008-2009) nam het aantal

faillissementen sterk toe.

▶ Het aantal faillissementen zal in 2011 afvlakken, aangezien in 2011

de economie een lichte groei zal laten zien.

▶ In tijden van crisis hebben bedrijven en particulieren meer moeite

om aan hun financiële verplichtingen te voldoen. Een groei in

faillissementen en meer werkloosheid leiden tot betalings-

achterstanden.

▶ Het aantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen ligt

in de periode 2005 tot 2010 tussen 5 en 7% en de schuld neemt

structureel toe.

▶ Ook de schuldpositie van bedrijven is gegroeid. Sinds het uitbreken

van de crisis is de kredietverlening aan bedrijven met 4,3% toe-

genomen.

▶ De branche is kleinschalig van aard. Er zijn veel kleine bedrijven

actief met 1 tot 2 werkzame personen. Bij incassobureaus ligt dit

aandeel aanzienlijk hoger dan bij deurwaarderskantoren. De toe-

tredingsdrempels voor het opstarten van een incassobureau liggen

dan ook een stuk lager.

▶ In de periode 2006 tot 2009 is het aantal deurwaarderskantoren

gedaald met4%, terwijl het aantal incassobureaus groeide met

8%.

▶ In 2010 is de top-5 fors gewijzigd door de oprichting van het fusie-

kantoor GGN. Naar het aantal gerechtsdeurwaarders en kandidaat-

gerechtsdeurwaarders is GGN in 2010 veruit het grootste kantoor

in Nederland, gevolgd door Flanderijn.

▶ Door de fusie is in 2010 het aantal (kandidaats-)gerechtsdeur-

waarders in de top-5 ook toegenomen. Ten opzichte van 2009 is

het aantal gegroeid met 62%. Het aantal kandidaten groeide

sterker dan het aantal gerechtsdeurwaarders.

17deurwaarders en incassobureaus


economische adviesbureaus De barrières zijn laag en het aantal ZZP’ers groeit hierdoor hard

In 2011 trekt de markt voor advies aan, ook in de lucratieve segmenten

In de publieke sector zijn nieuwe opdrachten nog dun gezaaid

Branchebeschrijving


Onze visie


De hoofdactiviteiten van adviesbureaus liggen op het terrein van on-

dernemingsstrategie, organisatieontwikkeling en projectmanagement.

Vaak verstrekken zij ook adviezen op andere gebieden, zoals financieel

beleid. Met bijna 75% aan bedrijven zonder personeel is de branche

zeer kleinschalig. De branche kent een grote bedrijfsdynamiek, met

jaarlijks vele starters. Vaak betreft het een professional die kiest voor

een eigen bureau. De branche is conjunctuurgevoelig: minder gunstige

economische tijden gaan gepaard met vraaguitval.

De verhouding tussen prijs en kwaliteit is een belangrijk thema. Focus

op de klant is van groot belang. Sinds de crisis zijn opdrachtgevers

kieskeuriger en kritischer geworden en eisen zij van hun externe

adviseurs meer transparantie in tarieven en gewerkte uren. De toege-

voegde waarde van de externe adviseur moet weer op de voorgrond

komen te staan en het is de taak van het adviesbureau om dit kracht

bij te zetten. Hierdoor worden aan de individuele adviseurs hogere

eisen gesteld wat betreft hun competenties, zoals (branche-) kennis,

kunde en inhoud. Een bijkomend probleem is de toegenomen concur-

rentie in de branche. De barrières tot kennis, adviesmethoden en

-technieken zijn laag en het is relatief eenvoudig om als onafhankelijk

adviseur ofwel ZZP’er te beginnen. De branche is een kweekvijver

voor starters en de groei van het aantal ZZP’ers is jaarlijks groot. Voor

deze groep vormen social media (zoals Twitter, LinkedIn) een belangrijk

marketing- en communicatiekanaal binnen hun netwerkstrategie,

gezien de reikwijdte en de impact hiervan. Hierdoor is het voor veel

partijen niet eenvoudiger geworden om het aantal opdrachten, de

uurtarieven en dus de opbrengsten op peil te houden. Het aanbod van

adviesdiensten in Nederland is de afgelopen jaren harder gegroeid dan

de vraag naar deze diensten. Met name in de publieke sector zijn

nieuwe opdrachten nog dun gezaaid. Overheden moeten stevig

saneren en bezuinigen als gevolg daarvan fors op externe inhuur.

ABN AMRO verwacht echter dat de markt weer aantrekt. Relatief

meer bedrijven in de private sector zijn komend jaar geneigd tot exter-

ne inhuur en daarmee zal het aantal opdrachten voor adviesbureaus

aantrekken, ook in de meer lucratieve segmenten uit deze sector. Het

type opdrachten is nog divers en het aantal bereikt in 2011 nog zeker

niet het niveau van voor de crisis. Niet alleen wat betreft onder-

nemingsstrategie, maar ook op het gebied van fusies en overnames

verwachten wij meer activiteit. Voor veel bedrijven in de private sector

blijft de autonome groeiverwachting nog achter bij de doelstellingen

en het bereiken van schaalgrootte (door overnames) staat daarmee

hoog op de agenda. De ingezette overnametrajecten hebben tegen-

woordig een relatief langere doorlooptijd, aangezien kopers voldoende

advies willen inwinnen over de overnamekandidaat. Bovendien ligt in

veel sectoren de overnameprijs nu relatief laag. Bedrijven die de crisis

nog niet helemaal te boven zijn, hebben nog opdrachten uitstaan in de

sfeer van liquiditeitenbeheer, kostenreductie, herstructurering en

vooral risicomanagement. Dit segment is echter minder lucratief en

relatief klein qua volume. Daarnaast zijn HR, marketing en financieel

beheer onderdeel van het dienstenpakket, maar dit blijven ook relatief

kleine marktsegmenten. Op de langere termijn verwachten wij dat de

vraag naar externe adviseurs binnen de het publieke domein weer zal

aantrekken.

Omzet 2010: circa EUR 10 mrd

▶ omzetgroei 2010: -10,9%

Aantal werknemers: circa 65.000

Aantal managementadviesbureaus: 49.555

▶ groei aantal bureaus (t.o.v. 2009): 7%

▶ aandeel aantal eenmansbedrijven: 76%


www.roa-advies.nlwww.ooa.nlwww.consultancy.nlwww.theconsultancygroup.nl

18


-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-4

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

%-g

roei

(j.o

.j.)

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

BBP-

groe

i (j.o

.j.)

Omzetontwikkeling (l.as) BBP-groei (r.as)

Personele kosten

Inkoopwaarde grond en hulpstoffen

Totale inkoopwaarde

Overige kosten

Bedrijfsresultaat

21%

15%

28%

14%

22%

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

2006 2007 2008 2009 2010

aant

al

Overige managementadviesbureausOrganisatieadviesbureausPublic relationsbureaus

groei aantal bedrijven 2006-2010: +53%

2 werkzame personen

5-10 werkzame personen 10-20 werkzame personen 1,5%

20-50 werkzame personen 1% 50-100 werkzame personen 0,5%

1 werkzaam persoon

3-5werkzame personen

75%12,5%

6%2,5%

Omzetindex en -ontwikkeling managementadviesbureaus

Gemiddeld exploitatiebeeld

Aantal economische adviesbureaus

Bedrijven naar werkzame personen

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ De brancheomzet komt in 2010 uit op circa EUR 10 miljard. In 2008

bedroeg deze nog bijna EUR 13 miljard, maar de branche heeft

sinds de crisis flink aan terrein ingeleverd.

▶ De omzet in de branche daalt inmiddels alweer zeven kwartalen op

rij, wat vooral veroorzaakt wordt door stevige bezuinigingen bij

zowel bedrijfsleven als overheid.

▶ De omstandigheden zien er voor 2011 relatief gunstig uit, met een

toename in opdrachten uit private sector.

▶ Het exploitatiebeeld geeft de situatie weer van voor de crisis,

waarin het bedrijfsresultaat nog op gemiddeld 22% lag. Maar dank-

zij de scherpe daling in 2009 in de vraag naar advies van circa 15%

(jaar-op-jaar) en een daling in de tarieven (van 10 tot 15%), is de

marge aanzienlijk verslechterd.

▶ In de periode 2008 tot 2010 hebben bovendien veel bureaus

adviseurs moeten ontslaan, om de financiën op orde te krijgen. Bij

het aantrekken van de markt zullen de bureaus weer gaan werven.

▶ Het aantal bedrijven ligt op 49.555, waarvan circa 80% organisatie-

advieswerk verricht. Het totaal aantal bedrijven groeide in de

periode 2006 tot 2010 met 54%.

▶ Vanwege de laagdrempeligheid is de branche een kweekvijver voor

starters en ZZP’ers. De dienstensector is al jaren de grootste ZZP-

sector en de adviesbranche heeft hierin een groot aandeel.

▶ De adviesbureaus krijgen steeds meer te maken met branche-

vreemde concurrentie, bijvoorbeeld van marktonderzoekbureaus.

▶ De branche is sterk versnipperd, met een groot aandeel eenmans-

bedrijven. Bij driekwart van de bedrijven is één werkzame persoon

werkzaam.

▶ In 2010 is het aandeel ZZP’ers weer gaan stijgen, na een krimp in

de afgelopen drie jaar. De crisis heeft de positie van ZZP’ers

verzwakt. Bij bezuinigings- en saneringsrondes wordt de flexibele

buitenste schil van een bedrijf als eerste gesaneerd.

19economische adviesbureaus


Veel bedrijven actief: barrières voor het doen van onderzoek liggen laag

Onderzoek via social media wint aan populariteit

Marktaandeel en strategische samenwerking staan in 2011 hoog op de agenda

Branchebeschrijving


Onze visie


De hoofdactiviteit van marktonderzoekbureaus betreft kwalitatief en/of

kwantitatief onderzoek. Bedrijven houden zich bezig met het

systematisch en objectief zoeken naar (en analyseren van) gegevens

die van belang zijn voor het vaststellen en oplossen van problemen

voor bedrijven. De branche is kleinschalig van aard, aangezien er

relatief veel bedrijven zonder personeel actief zijn. De MOA is de

belangenbehartiger en heeft als voornaamste doel om de kwaliteit van

markt-, opinie- en beleidsonderzoek te bevorderen.

De totale omzet is in 2010 met 2,2% gegroeid ten opzichte van 2009

tot circa EUR 1,9 miljard. Het aantal bedrijven nam, met 5,5% groei, in

dezelfde periode echter harder toe en daarmee is de gemiddelde

omzet per bedrijf verder afgenomen. De branche voor marktonder-

zoeksbureaus krijgt hiermee de karakteristieken van een verdringings-

markt en de concurrentie is momenteel erg hoog. Dit zet weliswaar

druk op uurtarieven en marges, maar veel onderzoeksbureaus hebben

goed geanticipeerd op de economische neergang en konden een effi-

ciencyslag maken door tijdig te snijden in de kosten. De bureaus zijn

hierdoor redelijk ongeschonden door de economische crisis gekomen.

Deels heeft dit ook te maken met het type onderzoekscontracten. Bu-

reaus gaan veelal een langdurige relatie aan met hun opdrachtgevers.

Een aandachtspunt in deze branche is echter dat de barrières voor het

vergaren van kennis en onderzoeksmethodieken relatief laag liggen.

Hierdoor is het voor starters eenvoudig om als onafhankelijk markt-

onderzoeker ofwel ZZP’er te beginnen. Het aantal bureaus met één

werkzame persoon is in de periode 2006 tot 2010 toegenomen met

maar liefst 91%. De branche is hiermee een kweekvijver voor starters,

waarin vooral ZZP’ers erg actief zijn. Het jaarlijkse aantal fusies en

overnames ligt ook relatief hoog. Vooral de grote en middelgrote

spelers zijn actief op de overnamemarkt, waardoor de laatste jaren

een steeds kleiner aantal grote spelers de markt is gaan beheersen.

De vraag van bedrijven naar harde gegevens over marktontwikkelingen

blijft solide. Om trends en ontwikkelingen tijdig te signaleren en hierop

strategische beslissingen te baseren, hebben bedrijven een minimale

basis aan marktonderzoek nodig. Dit geldt ook voor bedrijven in

sectoren die hard zijn geraakt door de crisis. Marktonderzoek is nodig

voor het zoeken naar nieuwe marktmogelijkheden. Binnen het

marktonderzoek winnen nieuwe onderzoekstechnieken steeds meer

terrein. Traditionele onderzoeksmethoden zullen altijd blijven bestaan,

maar de populariteit van onderzoek via social media is niet te stoppen.

Opdrachtgevers hechten kennelijk veel waarde aan ‘realtime-informatie’

en willen graag monitoren op welke manier in online communities

wordt gesproken over hun producten en diensten. Het is een manier

van opdrachtgevers om vorm te geven aan klantgerichtheid en om

inzicht te krijgen in de profielen van mensen. Opdrachtgevers

verwachten toegevoegde waarde van hun onderzoeksbureau. De

marktonderzoekers van nu moeten strategisch kunnen meedenken en

een visie kunnen vormen naar aanleiding van de onderzoeksresultaten.

De marktonderzoeker krijgt hiermee een meer adviserende rol,

waarmee de grenzen met adviesbureaus vervagen. ABN AMRO

verwacht dat autonome groei in deze branche nog steeds mogelijk is,

maar het creëren van marktaandeel en het aangaan van strategische

samenwerking komt steeds hoger op de agenda te staan.

Totale omzet 2010: circa EUR 1,9 mrd

Omzetgroei 2010 2,2%

Aantal bedrijven: 4.315

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 71%

▶ groei aantal bedrijven sinds 2006: 68%


http://moaweb.nlwww.esomar.orgwww.onderzoekpaleis.nlwww.adformatie.nl

marktonderzoekbureaus

20


-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-4

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

Omzetontwikkeling (l.as) BBP-groei (r.as)

102,9102,5 102,7 102,7

104,9 105,1104,6 104,8

106,7 106,6 106,8 106,9

108,0 107,8107,5 107,4

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

inde

x (2

006=

100)

Prijsindex markt -en opinieonderzoek

Personele kosten

Kosten vervoermiddelen

Huisvestingskosten

Verkoopkosten

Afschrijvingen op vaste activa

Overige kostenInkoopwaarde omzet

Bedrijfsresultaat

29%

33%

17%

11%

3%2%

3%2%

290

220

170

150

85

81

70

70

60

52

0 50 100 150 200 250 300 350

1) TNS Nipo

2) GfK Panel Services

3) Intomart GfK

4) Synovate

5) GfK Retail and Technology Benelux

6) Motivation International

7) Market Response

8) Blauw Research

9) IRI Nederland

10) Millward Brown

naar fte

Aantal FTE 2009 Aantal FTE 2010

Omzetontwikkeling en BBP-groei per kwartaal

Prijsindex markt- en opinieonderzoek

Gemiddeld exploitatiebeeld

Grootste bureaus naar fte

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: Marketing Tribune, MOA, ABN AMRO Sector Research

▶ De omzet van marktonderzoekbureaus is in 2010 met 2,2%

gegroeid . Het niveau van de omzetgroei in 2010 ligt echter

aanzienlijk lager dan in de jaren daarvoor.

▶ Sinds het eerste kwartaal van 2009 liep de omzetgroei terug, met

uiteindelijk een omzetdaling in de eerste twee kwartalen van 2010.

In de tweede helft van 2010 is de omzet weer toegenomen.

▶ Hiermee zijn marktonderzoekbureaus laatcyclisch. De pijn voor

bureaus begon pas in 2009.

▶ De tarieven die bureaus hanteren, zijn sinds 2006 met gemiddeld

7,7% gestegen, wat neerkomt op bijna 2% per jaar. Dit is nage-

noeg gelijk aan de jaarlijkse inflatie.

▶ Prijsbepalende factoren zijn ondermeer: grootte van de steekproef,

methode van onderzoek, manier van rapporteren en doorlooptijd.

▶ Prijzen per type onderzoeksproject en per bureau variëren sterk,

doordat verschillende prijscalculatiemethoden worden gehanteerd.

Een bureau met een hoge reputatie berekent relatief hogere prij-

zen.

▶ Doordat de initiële investeringskosten relatief laag liggen (lage

vaste lasten), is het eenvoudig om een bedrijf te starten in deze

branche.

▶ De totale omzet van de branche ligt in 2010 op circa EUR 1,9 mil-

jard. Het gemiddelde bedrijfsresultaat in de branche ligt op 17%

van de omzet.

▶ De loonkosten en de inkopen zijn de belangrijkste kostenposten

met een gezamenlijk belang van meer dan 60% van de omzet. Bij

overige kosten gaat het om energie, communicatie, apparatuur en

inventaris.

▶ Naar fte gerekend is TNS Nipo al enige jaren het grootste bureau in

Nederland. Het verschil in fte met de nummer twee (GfK Panel

Services) is ten opzichte van 2009 aanzienlijk kleiner.

▶ GfK Panel Services en Motivation International zijn de enige

bureaus binnen de top-10 die een groei in fte realiseerden.

▶ De branche is gefragmenteerd: bijna 70% van het aantal bedrijven

heeft één werkzame persoon en bijna 95% heeft niet meer dan 50

personen in dienst. De markt heeft nog volop consolidatiemogelijk-

heden.

21marktonderzoekbureaus


notariskantoren Felle prijsconcurrentie heeft voor lagere omzet en winstmarges gezorgd

Mogelijkheden IT worden door veel kantoren nog onvoldoende benut

Een stabilisatie in woningtransacties geeft in 2011 weinig omzetgroei

Branchebeschrijving


Onze visie


De notaris wordt benoemd bij koninklijk besluit. Hij of zij is een

openbare ambtenaar met een onafhankelijke vertrouwensfunctie en is

bevoegd om authentieke akten te verlijden. De notaris legt

rechtsverhoudingen vast in akten. De notarispraktijk wordt in drie

segmenten verdeeld: de familiepraktijk, de onroerendgoedpraktijk en

de ondernemingspraktijk. Voor alle drie segmenten geldt een

fullserviceconcept. Op deze segmenten heeft de notaris een

domeinmonopolie. Notarissen zijn verplicht aangesloten bij de

Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB).

Naast de demografische ontwikkelingen, beïnvloedt ook de conjunc-

tuur de omzet van notariskantoren (vooral de onroerendgoed- en on-

dernemingspraktijk). De gevolgen van de economische crisis zijn voor

veel notariskantoren nog steeds voelbaar en de marktomstandigheden

zijn nog niet gunstig te noemen. De omzet van een gemiddeld kantoor

is voor een groot deel afhankelijk van transacties in de woningmarkt

en dit segment is de laatste jaren sterk teruggelopen. In 2010 nam het

aantal transacties nog af met 1,1%, terwijl in het crisisjaar 2009 het

volume zelfs daalde met ruim 30%. Om het volume nog enigszins op

niveau te houden, werden veel kantoren de laatste jaren gedwongen

om de tarieven in de onroerendgoedpraktijk verder te verlagen. Dit

bracht een fellere prijsconcurrentie op gang, met als neveneffecten dat

er relatief meer notarissen en/of kantoren zijn gestopt of samen-

gegaan en er bovendien een daling plaatsvond in het aantal kandidaat-

notarissen. Met de relatief lagere tarieven is ook 2010 geen eenvoudig

jaar geworden, ondanks dat de prijsdaling is afgevlakt. De omzet stond

onder druk en de winstmarges bleven relatief laag. Met de verdere

groei van het aantal prijsvechters (die scherpe tarieven bieden voor

standaardwerkzaamheden) aan de onderkant van de markt, is de

situatie verhard. Om zich te wapenen tegen de omzetdaling en de

prijsconcurrentie, heeft het notariskantoor daar waar mogelijk een

efficiencyslag moeten maken in de dagelijkse bedrijfsvoering.

Van de woningmarkt hoeven we nog niet veel te verwachten.

ABN AMRO gaat uit van een stabilisering van het aantal transacties in

2011. De markt is kleiner geworden, aangezien het aantal potentiële

kopers structureel lager ligt door de strengere regels die van kracht zijn

geworden rondom (top-) hypotheken. De mogelijkheden van IT worden

door veel kantoren nog onvoldoende benut en de budgetten van kanto-

ren ten behoeve van IT-investeringen zijn nog beperkt. Nieuwe technie-

ken en verdere digitalisering vinden echter steeds meer hun weg en

zullen op den duur ook binnen het notariaat meer gemeengoed gaan

worden. Momenteel kent de branche al vooruitstrevende en kostenver-

lagende initiatieven via internet, waar samenwerkende notariskantoren

hun digitale dossierafwikkeling aanbieden tegen relatief lage tarieven.

Innovatie en vernieuwing in bedrijfsprocessen krijgen hierdoor steeds

meer een prominente plaats op de notarisagenda. Binnenkort wordt in

de Tweede Kamer de Wet Koop Onroerende Zaken behandeld, waarin

ondermeer de positie van de notaris wordt besproken bij het opstellen

van koopcontracten. Zodra in deze wet de borging van de verplichte

notarisrol plaatsvindt, zal dit een gunstige uitwerking hebben voor

kantoren met een onroerendgoedpraktijk. Ook in 2011 zal het draaien

om creativiteit, ondernemerschap en ‘huis-op-orde’. Kantoren moeten

een commerciële attitude creëren en hebben behoefte aan office

management om beter inzicht te krijgen in de financiële huishouding.

Aantal notarissen KNB (op 1 januari 2011): 1.439

▶ groei ten opzichte van 2010: -1,7%

Aantal vrouwelijke notarissen: circa 18%

Aantal banen van werknemers: 9.400

▶ waarvan vrouw: 75%

Aantal notariskantoren (vestigingen): 1.485


www.notaris.nlwww.notarielestichting.nlwww.bureauft.nlwww.njb.nl

22


-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

2005

-1

2005

-2

2005

-3

2005

-4

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-420

07-1

2007

-2

2007

-3

2007

-420

08-1

2008

-220

08-3

2008

-4

2009

-1

2009

-220

09-3

2009

-4

2010

-120

10-2

2010

-3

2010

-4

%-g

roei

(j.o

.j.)

93949596979899100101102103104105106107108109110111

inde

x (2

006=

100)

Omzetontwikkeling rechtskundige dienstverlening (l.as)BBP-groei (l.as) Prijsindex notariaat (r.as)

85

90

95

100

105

110

115

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

inde

x (2

006=

100)

Totaal notariaat Notariaat familiepraktijkNotariaat onroerendgoedpraktijk Notariaat ondernemingspraktijk

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

%-g

roei

(j.o

.j.)

Gemiddelde verkoopprijs Aantal verkochte woningen

1 werkzaam persoon

2 werkzame personen

3-5 werkzame personen




50-100 werkzame personen 1% > 100 werkzame personen 0,5%

35%

7%11%

18%

18%

9%

Omzetontwikkeling, prijsindex en BBP-groei

Prijsindex notariaat naar segmenten

Groei aantal verkochte woningen en gemiddelde verkoopprijzen

Aantal bedrijven in notariaat naar aantal werknemers

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ De omzet is deels afhankelijk van de ontwikkeling van de econo-

mie.

▶ Onder invloed van dalende prijzen en een dalend volume (met

name door de afname van het aantal woningtransacties), is de

omzet binnen het notariaat onder druk komen te staan.

▶ De hevige concurrentie vormt een gevaar voor de branche.

Notariskantoren die zich niet kunnen aanpassen, hebben het in

deze marktomstandigheden moeilijk.

▶ De onroerendgoedpraktijk heeft een groot aandeel in de totale

omzet van een gemiddeld notariskantoor: 65 tot 75% van de

omzet komt uit dit segment.

▶ De tarieven in de onroerendgoedpraktijk zijn al sinds eind 2003 aan

het dalen, maar lijken zich eind 2010 te stabiliseren. De tarieven in

de segmenten familie- en ondernemingspraktijk nemen jaarlijks

toe.

▶ De productie van familie- en vennootschapsrechtelijke akten lijden

nauwelijks onder de economische omstandigheden.

▶ In 2010 daalde het aantal verkopen met 1,1% en de gemiddelde

verkoopprijs lag ongeveer op hetzelfde niveau als in 2009, mede

dankzij de onrust onder kopers.

▶ ABN AMRO verwacht geen herstel van de woningmarkt in 2011.

Dit heeft ondermeer te maken met twee maatregelen die

negatieve gevolgen hebben voor de woningmarkt: aanscherping

van de inkomenstoets voor NHG-hypotheken en lastenverzwaring

als gevolg van de strengere hypotheeknormen.

▶ De branche bestaat uit vooral kleine kantoren: ruim 70% heeft 1 tot

10 werknemers in dienst. Hiermee is het notariaat kleinschalig van

aard.

▶ In de periode 2006 tot 2010 is het aantal kantoren gegroeid met

6% tot 1.255 kantoren. Deze kantoren hebben gezamenlijk 1.485

vestigingen.

▶ Het aantal kantoren met 2 tot 10 werknemers daalde, terwijl het

aantal kantoren met 1 werknemer sterk toenam. Bij de grotere

kantoren (meer dan 10 werknemers) stabiliseerde het aantal.

23notariskantoren


reisbranche Consument in controle: social media winnen aan populariteit

De adoptie van ICT en internet creëert een ‘level playing field’

In 2011 verdere groei in aantal particuliere en zakelijke reizen

Branchebeschrijving


Onze visie


De branche reisorganisatie en –bemiddeling kan grofweg worden

onderverdeeld in touroperators en reisbemiddelingsbureaus.

Reisbureaus vormen traditioneel een schakel tussen consument en

touroperator. Touroperators stellen reispakketten samen uit de

componenten accommodatie, transport en reisonderdelen als

huurauto’s en excursies. Reisbureaus verkopen deze reispakketten en/

of losse reisonderdelen. De ANVR vertegenwoordigt, als belangen-

behartiger van de aangesloten reisondernemingen, ongeveer 80% van

de georganiseerde reismarkt.

Het aantal kleine bedrijven is sinds 2006 sterk gegroeid. De opkomst

van boeken via internet is hier mede debet aan, aangezien internet de

toetredingsdrempels heeft verlaagd. De branche kent hiermee vele

aanbieders die tegen lage marges opereren en kan daarom worden

getypeerd als een markt met hevige concurrentie. De snelle adoptie van

technologische ontwikkelingen heeft een ‘level playing field’ gecreëerd,

waarin kleine bedrijven eenvoudiger kunnen concurreren met de grotere

spelers. Het internet is niet meer weg te denken uit de reisbranche. Het

boeken van een reis via internet en het zoeken naar en oriënteren op

een vakantie via social media winnen aan populariteit. De consument

heeft hiermee meer controle en ook macht gekregen: hij kan invloed

uitoefenen (via sociale netwerken, weblogs en beoordelingssites) en

aanbieders op transparante wijze met elkaar vergelijken. Niet alleen

heeft de consument zijn voordeel gedaan met de snelle ICT-

ontwikkelingen, ook de bedrijven hebben verbeteringen kunnen

aanbrengen in de bedrijfsvoering op operationeel en ondersteunend

niveau, maar vooral aan de verkoopzijde. Door de opkomst en verdere

ontwikkeling van ‘mobile travel technology’ en Customer Relationship

Management (CRM) kunnen bedrijven hun consumenten steeds beter

bedienen en bovendien efficiënter werken, door hun operationele

bedrijfsprocessen te verbeteren. Daarmee wordt de afhankelijkheid van

technologie groter en dus ook het belang van investeringen in ICT.

Ondanks enkele tegenvallers in de vraag naar reizen in 2010 (door WK,

vulkaanas, onrust in (vakantie)gebieden) blijven Nederlanders een

reislustig volk. Het aantal vakanties neemt jaarlijks toe en bovendien

wordt per jaar gemiddeld meer besteed per vakantie. De economische

omstandigheden zijn weer wat gunstiger te noemen en ABN AMRO

gaat uit van verdere groei in het aantal vakanties (zowel particulier als

zakelijk) en de gemiddelde uitgaven per vakantie. De particuliere

consumptie trekt naar verwachting aan, maar door loonmatiging en

banenkrimp zal het effect hiervan in 2011 nog beperkt zijn. De

reisbudgetten van bedrijven krijgen in 2011 weer wat meer lucht en

ook dit segment krijgt te maken met groei, alhoewel het niveau van

voor crisis hier nog niet wordt bereikt. Internet en technische

ontwikkelingen (zoals mobiele technologie en interactief boeken)

evolueren ook komend jaar verder, wat ten goede komt aan verdere

innovatie. In dit proces vervaagt de grens tussen reisbureau en

touroperator steeds meer, waardoor zij met elkaar verweven raken.

Social media en online boeken krijgen een steeds prominentere rol.

Ook in het retailkanaal gaat dit zijn effect hebben, waardoor het aantal

vestigingen verder afneemt. De bedrijfsvoering wordt steeds meer

ingericht rondom internet, waarbij de drijfveer niet alleen efficiency is,

maar ook het neerzetten van een klanten servicegerichte organisatie.

Aantal bedrijven reisbranche: 2.650

▶ waarvan reisbemiddelingsbureaus: 55%

▶ waarvan touroperators: 30%

Aantal bedrijven tot 5 werknemers: 81%

Aantal vestigingen reisbemiddeling: 2.425


www.anvr.nlwww.sgr.nlwww.nrit.nlwww.nbtcniporesearch.nl

24


2005

-1

2005

-2

2005

-3

2005

-4

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-420

07-1

2007

-2

2007

-3

2007

-420

08-1

2008

-220

08-3

2008

-4

2009

-1

2009

-220

09-3

2009

-4

2010

-120

10-2

2010

-3

2010

-4

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

%-g

roei

(j.o

.j.)

-6

-4

-2

0

2

4

6

BBP-

groe

i (j.o

.j.)

Reisbureaus TouroperatorsTotale reisbranche BBP-groei (r.as)

1%Loon, salaris en sociale premies

Afschrijvingen

Kosten van de omzet

Bedrijfsresultaat

10%

87%

2%

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

cons

umen

tenv

ertro

uwen

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

%-g

roei

(j.o

.j.)

Totaal aantal vakanties Consumentenvertrouwen (l.as)

Totale uitgaven vakanties

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

1991

1990

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

95

105

115

125

135

145

155

165

175

Inde

x(19

90 =

100

)

Index gem. uitgaven per vakantieganger (Nederland)Index gem. uitgaven per vakantieganger (buitenland)Index vakanties in NederlandIndex vakanties in buitenland

Omzetontwikkeling reisbranche en BBP-groei

Gemiddeld exploitatieoverzicht

Ontwikkeling aantal vakanties en gemiddelde uitgaven

Aantal vakanties en uitgaven per vakantie

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ De reisbranche is cyclisch van aard. In tijden van economische

voorspoed neemt de vraag naar reizen toe en vice versa. De omzet

is gevoelig voor geopolitieke ontwikkelingen, zoals de onrust in het

Midden-Oosten, ‘9-11’ en SARS.

▶ In 2010 steeg de omzet met 7,6%, waarmee de branche sterk is

hersteld na het crisisjaar 2009. Reisbureaus boekten een omzet-

groei van 13,5% in 2010, terwijl touroperators genoegen moesten

nemen met een groei van 5,3%.

▶ De marges in de reisbranche zijn relatief laag. Voor ruim 95%

bestaan de kosten uit inkoop- en arbeidskosten. Overige kosten

(energie, huisvesting, inventaris) zijn verwaarloosbaar.

Afschrijvingen op ICT zullen aan belang toenemen.

▶ Door de relatief lage vaste lasten zijn bedrijven erg flexibel. De

verwachting is echter dat investeringen in ICT (internet en automa-

tisering) de komende jaren aan belang zullen winnen.

▶ Het aantal vakanties is in de periode 2000 tot 2009 toegenomen

met 20%, terwijl de totale uitgaven in dezelfde periode groeiden

met 45%. Dit houdt verband met de jaarlijkse toename van de

gemiddelde vakantie-uitgaven per persoon per vakantie.

▶ In het crisisjaar 2009 nam het aantal vakanties toe met 1,3%,

terwijl de totale uitgaven juist daalden met 1,3%. In 2009 nam

het aantal vakanties in Nederland toe ten koste van buitenlandse

vakanties.

▶ In 2001 neemt het aantal vliegvakanties naar het buitenland af

als direct gevolg van ‘9-11’. Ook na 2001 blijft het aantal verre

buitenlandse vliegvakanties relatief laag, onder meer door SARS.

Hierdoor nam het aantal vakanties in Nederland toe.

▶ De gemiddelde uitgaven per vakantie in Nederland namen vanaf

2002 toe met 21% (j-o-j) en bleven daarna op een structureel hoog

niveau.

▶ Reizen naar de opkomende landen in Azië nemen in populariteit

toe.

25reisbranche


schoonmaakbedrijven Concurrentie op prijs zorgt voor margedruk

Problemen op de kantorenmarkt zorgen voor een verdere afname van de vraag

Autonome groeimogelijkheden in Nederland beperkt

Branchebeschrijving


Onze visie


De schoonmaakbranche kan worden opgesplitst in twee verschillende

segmenten: reiniging van gebouwen (zoals kantoorpanden en

onderwijsgebouwen, inclusief glazenwassen, gevelreiniging en

schoorsteenvegen) en overige reiniging (waaronder schoonmaak van

transportmiddelen en industriële installaties). Overkoepelende

organisaties zijn de OSB (werkgevers) en de RAS (arbeids-

verhoudingen), de Vereniging Schoonmaak Research (VSR) en het

opleidingsinstituut SVS.

In de facilitaire dienstverlening (waaronder schoonmaak) zijn de markt-

omstandigheden ronduit ongunstig. De markt voor schoonmaak is

verzadigd en bedrijven hebben te maken met krimpende marges. De

prijs voor schoonmaakwerkzaamheden bij grote aanbestedingstrajecten

wordt tegenwoordig bepaald door de markt (vraag en aanbod). De

concurrentie op prijs bij deze trajecten is groot, waarbij sommige

bedrijven zelfs een contract aanbieden onder kostprijs. Dit zorgt voor

verdere margedruk en kan op den duur ten koste gaan van de geboden

kwaliteit. Ook de nieuwe cao-afspraken dragen hun steentje bij aan

verdere druk op de marges. Aan de vraagkant is het eveneens niet

gunstig gesteld. Bedrijven bezuinigen op schoonmaakkosten en

verlangen van schoonmaakbedrijven dat zij efficiënter werken om het

service-pakket op een kwalitatief hoog niveau te houden. Dit vraagt van

ondernemers om innovatief te werk te gaan. Daarbij zorgen de huidige

problemen op de kantorenmarkt voor een verdere afname van de vraag

naar schoonmaakdiensten. Er is een enorme leegstand in de kantoren-

markt, waarvan een groot deel structureel van aard is. In 2010 is de

leegstand opgelopen tot circa 15% van de voorraad. In deze situatie is

schaalgrootte van bedrijven belangrijk, zoals bij veel grote en middel-

grote bedrijven. Kleine bedrijven realiseren dit door verregaande

strategische samenwerking. Op deze manier kan het bedrijf groei

realiseren en continuïteit waarborgen.

De uitbestedingsgraad ligt op circa 65% en neemt jaarlijks toe.

Bedrijven beschouwen facilitaire werkzaamheden steeds minder als hun

kernactiviteit, wat de trend tot uitbesteden bevordert. Maar ondanks

dat, krimpt de markt voor schoonmaakbedrijven. Dit wordt vooral

veroorzaakt doordat de behoefte aan kantoorruimte verder afneemt met

de invoering van Het Nieuwe Werken, waarbij minder vaste werk-

plekken worden ingericht. Op de lange termijn zal bovendien de afname

van de beroepsbevolking dit proces verder versterken. Een markt waar

mogelijk nog autonome groei te realiseren valt in Nederland, is voorals-

nog de zorgmarkt, waar steeds meer schoonmaaktaken worden

uitbesteed. Ook de groei in opdrachten bij gemeenten (scholen en

sociale werkplaatsen) verloopt nog gunstig. Doordat de autonome

groeimogelijkheden voor schoonmaakdiensten in Nederland relatief

beperkt blijven, zullen bedrijven op overnamepad gaan om het

marktaandeel uit te breiden. In dit proces wordt ook gekeken buiten de

eigen landsgrenzen naar geschikte overnamekandidaten (België,

Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk). Daarnaast worden branche-

vreemde partijen gezocht die binnen het ‘multiserviceconcept’ passen,

waarbij schoonmaak, beveiliging, gebouwenbeheer en kantine-

werkzaamheden onder één noemer worden aangeboden. Schaalgrootte

en efficiency blijven belangrijk. Elke kostenbesparing die wordt

gecreëerd, brengt verlichting voor de structurele margedruk.

Omzet 2010: circa EUR 5,0 mrd

Aantal schoonmaakbedrijven: 7.595

▶ waarvan reiniging van gebouwen: 66%

Aandeel bedrijven tot 5 werknemers: 76,4%

Aantal werknemers (december 2009): 141.700

▶ waarvan 65,9% vrouw


www.osb.nlwww.servicemanagement.nlwww.vsr-org.nlwww.facility-network.nl

26


2005

-120

05-2

2005

-320

05-4

2006

-1

2004

-120

04-2

2004

-320

04-4

2006

-220

06-3

2006

-420

07-1

2007

-220

07-3

2007

-420

08-1

2008

-220

08-3

2008

-420

09-1

2009

-220

09-3

2009

-420

10-1

2010

-220

10-3

2010

-4

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

%-g

roei

(j.o

.j.)

Omzet schoonmaakbedrijvenOmzet interieurreiniging van gebouwenBBP-groei (r.as)

2006

-1

2006

-2

2006

-3

2006

-4

2007

-1

2007

-2

2007

-3

2007

-4

2008

-1

2008

-2

2008

-3

2008

-4

2009

-1

2009

-2

2009

-3

2009

-4

2010

-1

2010

-2

2010

-3

2010

-4

96

98

100

102

104

106

108

110

112

114in

dex

(200

6=10

0)

Totale dienstensector Totaal reinigingSchoonmaakdiensten Industriële reiniging

1 werkzaam persoon

2 werkzame personen




20-50 werkzame personen50-100 werkzame personen 2% > 100 werkzame personen 1%

50%

17%

9%

10%

5%6%

0

50

100

150

200

250

300

350

400

0 50 100 150 200 250 300 350 400

omzet 2009 (x 1 mln EUR)

omze

t 201

0 (x

1 m

ln E

UR)

grootte van bol = omzet per werknemer

ISS Cleaning Services

AsitoCSU Cleaning Services

Hago Nederland

Gom Schoonhouden

Dolmans Groep

Hectas Bedrijfsdiensten

EW

Succes

VLS Groep

Omzetontwikkeling schoonmaakbranche en BBP per kwartaal

Prijsontwikkelingen schoonmaakdiensten en industriële reiniging

Bedrijven naar aantal werkzame personen

Top-10 schoonmaakbedrijven Nederland

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: Service Management

▶ Ondanks dat de kredietcrisis in het vierde kwartaal van 2009 en

het eerste kwartaal van 2010 voor de schoonmaakbranche geleid

heeft tot een omzetdaling, heeft de branche zowel 2009 als 2010

per saldo positief afgesloten.

▶ Interieurreiniging van bedrijfsgebouwen is het grootste segment

binnen de schoonmaakbranche en zag de omzet met 0,4% groeien

in 2010.

▶ De stijging van de omzet komt vooral door een toename van de

tarieven. Het volume is gedaald, mede dankzij de toename van het

aantal faillissementen.

▶ Van 2006 tot heden zijn de prijzen voor schoonmaakdiensten met

10% gestegen, terwijl de inflatie op gemiddeld 1,7% per jaar lag.

De extra prijsopslag was hiermee minder dan 1% per jaar.

▶ De prijzen voor specialistische schoonmaak (zoals reinigen installa-

ties, tanks en containers) zijn sneller gestegen dan de prijzen voor

de meer standaard schoonmaakwerkzaamheden bij kantoren.

▶ De verwachtingen ten aanzien van de tarieven voor de tweede

helft van 2011 zijn positief. Per saldo gaan meer ondernemers uit

van een verdere toename.

▶ De branche is versnipperd: meer dan 75% van het aantal bedrijven

heeft maximaal 5 werknemers.

▶ In de periode 2006 tot 2009 is het aantal bedrijven toegenomen

met 17%, waarbij het segment ‘reiniging van gebouwen’ het

sterkst toenam.

▶ De sterke groei van het aantal bedrijven heeft de branche geen

goed gedaan. Het volume (de vraag naar schoonmaakdiensten) is

gedaald, waardoor de druk op de omzet per bedrijf is toegenomen.

▶ De 10 grote schoonmaakbedrijven op de omzetranglijst, hebben

een gezamenlijke omzet van EUR 2,0 mrd. Ten opzichte van de

gehele branche is dit een marktaandeel van 40%.

▶ Lijstaanvoerder is ISS Cleaning Services, gevolgd door Asito.

▶ De 10 bedrijven waren in staat om omzetgroei te realiseren in 2010

van 3,9%, terwijl de omzet van de branche als geheel met slechts

0,5% toenam. De kleine en middelgrote bedrijven hebben dan ook

flink aan omzet moeten inleveren.

27schoonmaakbedrijven


uitvaartbranche Steeds meer advies en verkoop van uitvaartpolissen onder eigen naam

Respectvolle zorg en transparantie richting de klant zijn belangrijke aspecten

Vooruitzichten 2011 zijn voor de branche relatief gunstig

Branchebeschrijving


Onze visie


Tot de uitvaartbranche behoren bedrijven die zich bezighouden met het

verzorgen van begrafenissen en/of crematies. Veel bedrijven zijn aan-

gesloten bij één of meer brancheorganisaties (LSUW en NVU (samen

Nardus), NUVU en VOU (samen BGNU)). Deze brancheorganisaties zijn

het aanspreekpunt voor de overheid en andere partijen, zorgen voor

de informatievoorziening, verzorgen de collectieve reclame-uitingen en

de CAO. Demografische ontwikkelingen vormen een belangrijke basis

voor de omzetprognoses in de uitvaartbranche.

Na een daling sinds 2003, is het aantal sterfgevallen de laatste twee jaar

weer toegenomen. Het totale aantal sterfgevallen ligt hiermee echter

nog steeds ruim 4% onder het niveau van 2003. Wat opvalt is dat sinds

2006 het aantal bedrijven toegenomen is met 12%, terwijl het aantal

sterfgevallen in dezelfde periode slechts met 0,4% per jaar groeide.

Onder deze omstandigheden is echter de omzet per bedrijf gegroeid,

wat deels verklaard kan worden uit een prijsstijging en additionele in-

komsten uit nieuwe dienstverlening. Onder druk van een relatief lager

aantal sterfgevallen per bedrijf en daarmee een toenemende druk op de

omzet uit de kernactiviteiten, gaan bedrijven op zoek naar alternatieve

omzetbronnen, zoals op het gebied van uitvaartverzekeringen. Steeds

vaker adviseert en verkoopt de uitvaartonderneming onder eigen naam

polissen en krijgt vervolgens hiervoor een bemiddelingsbeloning. De

verkoop van uitvaartpolissen staat echter de laatste jaren ook onder

druk, sinds het fiscale voordeel voor particulieren ten aanzien van de

premies, is komen te vervallen. De grotere bedrijven zijn al langer actief

op verzekeringsgebied en proberen juist groei te realiseren buiten de

eigen landsgrenzen. Grote franchiseorganisaties (Monuta en Yarden)

streven naar een groter (internationaal) netwerk en zoeken hierbij onder

meer naar nieuwe activiteiten in Europa (Duitsland en België).

Het aantal crematies stijgt met circa 1% per jaar. Het aandeel van

crematies ligt in het derde kwartaal van 2010 op 57% en de branche

gaat ervan uit dat dit aandeel kan uitgroeien tot 65 tot 70% in de

komende jaren. Onder invloed van deze groei vindt vooral in de

stedelijke gebieden de komende jaren nieuwbouw van crematoria

plaats. Door middel van nieuwe samenwerkingsverbanden aan te

gaan, kan het groeipotentieel voor bedrijven verder toenemen. Het

blijft voor ondernemers van belang om de transparantie richting de

klant te verhogen. Nabestaanden hebben moeite de opbouw van de

kosten van een uitvaart te begrijpen en krijgen soms geen eenduidig

verhaal bij de prijsopgaaf. Voor succesvol ondernemerschap blijft de

persoonlijke benadering, in combinatie met respectvolle zorg en

transparantie richting de klant, een belangrijk aspect. ABN AMRO gaat

uit van een omzetstijging in 2011 van 6%, uitgaande van een toename

van het aantal sterfgevallen. De concurrentie- en margedruk zullen

echter relatief hoog blijven. Om de marges op peil te houden, worden

ondernemers gedwongen tot creativiteit in hun dienst-verlening, om

zodoende ook de inrichting van bedrijfsprocessen efficiënt te houden.

Persoonlijk contact blijft belangrijk. Kleine bedrijven zijn beter in staat

om de persoonlijke dienstverlening vorm te geven dan de grote

bedrijven.

Aantal uitvaartverzorgingsbedrijven: 715

Aantal crematoria: 95

Groei aantal bedrijven 2006-2010: 12%

Groei aantal bedrijven 2009-2010: 1%

Sterftecijfer 2010: 136.111

▶ groei t.o.v. 2009: +0,6%


www.nardus.nlwww.bgnu.nlwww.lvc-online.nlwww.uitvaart.nl

28


-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

%-g

roei

(j.o

.j.)

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

%-g

roei

ste

rfte

(j.o.

j.)

omzetgroei rendement ontwikkeling sterfgevallen (r.as)

(omzetgroei 2009 en 2010 = raming ABN AMRO)

70.000

80.000

90.000

100.000

110.000

120.000

130.000

140.000

150.000

1950

1954

1958

1962

1966

1970

1974

1978

1982

1986

1990

1994

1998

2002

2006

2010

ster

fte

10.000.000

11.000.000

12.000.000

13.000.000

14.000.000

15.000.000

16.000.000

17.000.000

bevo

lkin

g N

L

aantal sterfgevallen per jaar bevolking (r.as)

Afschrijvingen op vaste activa

Overige bedrijfslasten

Kosten van dienstverlening door derden

Inkoopwaarde omzet

Personele kosten

Huisvestingskosten 49%

26%

13%

3%4%

5%

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

0 50 100 150 200 250aantal bedrijven

aant

al s

terfg

eval

len

gemiddelde

grootte bol = sterfgevallen per bedrijfGroningen

Friesland

Drenthe OverijsselFlevoland

Gelderland

Utrecht

Noord-Holland

Zuid-Holland

Zeeland

Noord-Brabant

Limburg

Ontwikkeling omzet en rendement

Bevolkingsontwikkeling: sterftecijfer tot en met 2025

Gemiddelde kostenstructuur

Aantal bedrijven uitvaartbranche en sterfgevallen naar provincie

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research


Bron: CBS

Bron: CBS

▶ Er is een sterke relatie tussen het aantal sterfgevallen per jaar en

de omzetgroei. Op het moment dat het aantal sterfgevallen daalt,

zal de omzetgroei eveneens afnemen.

▶ De gemiddelde omzet per uitvaart is circa EUR 5.500. Na aftrek

van alle kosten blijft een rendement per uitvaart over van circa 5%.

▶ Onder invloed van een groei in het aantal uitvaartverzorgers en een

lichte daling van het aantal sterfgevallen, zal de omzet per uitvaart

en het rendement onder druk komen te staan.

▶ In de periode 2002 tot 2007 is het aantal sterfgevallen met 6,3%

gedaald. Door deze daling is de omzetgroei eveneens afgenomen.

▶ In 2010 zijn 135.895 personen overleden, een toename van 0,5%

ten opzichte van 2009.

▶ Voor 2011 gaan wij uit van een lichte toename van het aantal sterf-

gevallen. Op langere termijn zullen demografische effecten zorgen

voor een versnelling.

▶ De arbeidskosten vormen een grote kostenpost en de loonkosten

stijgen jaarlijks. Sinds 2009 heeft de branche drie cao-loon-

stijgingen doorgevoerd: op 1 januari 2009 +1,5%, op 1 juli 2009

+2,3% en op 1 juli 2010 +1,0%. Per 1 april 2011 is hier 0,3%

bijgekomen.

▶ Van de overige kosten vormen de huisvestingskosten en de

energiekosten een relatief zware last. Het bedrijfsresultaat is, door

de daling van het aantal sterfgevallen bij gelijkblijvende kosten,

verslechterd tot gemiddeld 5% van de omzet.

▶ In totaal heeft Nederland 1.115 uitvaartverzorgende bedrijven,

crematoria en mortuaria. In Zuid-Holland bevinden zich de meeste

bedrijven. Van de bevolking per provincie overlijdt gemiddeld circa

1% per jaar.

▶ Bedrijven in de provincies die onder de gemiddelde-lijn liggen

(groen) hebben gemiddeld minder sterfgevallen per jaar te

verwerken, dan bedrijven die boven de lijn liggen (oranje).

▶ In Zeeland is het gemiddelde aantal sterfgevallen per bedrijf met

150 het hoogst van alle provincies. Noord-Holland volgt met 149.

29uitvaartbranche


uitzendbureaus Payrollingactiviteiten de afgelopen jaren sterk gegroeid

Opdrachtgevers zullen hun flexibele schil steeds meer willen uitbreiden

Acquisitie staat in 2011 hoog op de agenda

Branchebeschrijving


Onze visie


Uitzendbureaus zijn dienstverleners die op commerciële basis arbeids-

krachten verhuren en detacheren aan bedrijven en instellingen, maar

die ook aan arbeidsbemiddeling doen. Er zijn twee koepelorganisaties

in de uitzendbranche: de NBBU, gericht op het MKB en de ABU, die

meer algemeen georiënteerd is. In de uitzendmarkt opereren naast

veel kleine organisaties met één of enkele vestigingen, ook grote

partijen zoals Randstad en USG People, die internationaal actief zijn.

Door de economische onzekerheid in 2010 waar veel opdrachtgevers

mee te maken kregen, is de vraag naar flexwerkers toegenomen. Na de

nodige saneringen hadden opdrachtgevers, bij het aantrekken van de

markt, sterke behoefte aan flexwerkers. Dit was vooral te merken in de

industrie, waar dankzij een krachtige opleving van de uitvoer van

industriële producten, de vraag naar flexwerkers flink toenam. Doordat

industriële bedrijven sterk hadden ingeteerd op hun voorraden tijdens

de crisis, moesten alle zeilen worden bijgezet om aan de stroom van

orderontvangsten (vooral uit Duitsland) te voldoen. De voorraden

eindproduct raakten uitgeput en de industrie deed een beroep op de

uitzendbranche. Bij opdrachtgevers heeft de crisis bijgedragen aan het

besef dat een flexibele schil grote voordelen kan hebben. Veel bedrijven

hebben inmiddels als beleid geformuleerd om minder werknemers in

vaste dienst aan te nemen en meer in te zetten op flexwerkers. Dit is

een manier van bedrijven om de vaste kosten te reduceren en

bovendien flexibel te blijven, zodat in de toekomst relatief snel op

veranderende (economische) omstandigheden kan worden gereageerd.

Een bedreiging voor de uitzendbranche is dat ondernemers in sectoren

en regio’s zelf flexpools aan het opstarten zijn. Binnen de branche zijn

de payrollingactiviteiten de afgelopen jaren sterk gegroeid, ten koste

van de omzet van uitzendbureaus. Inmiddels hebben veel bureaus hun

eigen payrollinglabel en raakt dit segment langzaam verzadigd.

De marktomstandigheden zijn in 2011 gunstig. De economie groeit in

2011 naar verwachting met 1,7% en de vooruitzichten voor de industrie

(een belangrijke sector voor uitzenders) zijn eveneens positief. In 2011

wordt verwacht dat het aantal vacatures in Nederland licht toeneemt.

Het aannamebeleid van bedrijven is ook aan verandering onderhevig.

Wij verwachten dat steeds meer bedrijven overgaan tot de uitbreiding

van hun flexibele schil, waarbij vaker een beroep wordt gedaan op

arbeidsbemiddelaars. Gezien de snelle opkomst van payrolling is het van

groot belang dat uitzendbureaus hun toegevoegde waarde richting de

markt helder maken. Een merkstrategie blijft hierbij onontbeerlijk, niet

alleen voor het aantrekken en binden van werkzoekenden, maar ook

voor de beeldvorming richting opdrachtgevers. We zien dat het aantal

bedrijven blijft toenemen, waarbij vooral het aandeel van de kleinere

bedrijven sterk groeit. Voor bureaus in de branche is het hierdoor

dringen, waarbij het realiseren van autonome groei moeilijker wordt en

verhoging van het marktaandeel mogelijk is, door fusies en overnames.

Profileren op specialistisch uitzenden heeft goede groeipotenties, met

name in de segmenten techniek en zorg. De inzet van social media

krijgt daarnaast steeds meer vorm. Het is een middel voor bureaus om

zich te profileren richting zowel opdrachtgevers als uitzendkrachten, om

daarmee de binding te versterken en het wervingsproces te

vereenvoudigen.

Aantal bedrijven 2010: 9.975

- groei (ten opzichte van 2009): +2,7%

Aantal faillissementen 2010: 247

▶ groei (ten opzichte van 2009): -14,2%

Bedrijven tot 10 werknemers: 6.790

▶ aandeel: 69,3%


www.abu.nlwww.nbbu.nlwww.flexmarkt.nlwww.rwi.nl

30


2005

-120

05-2

2005

-320

05-4

2006

-1

2004

-120

04-2

2004

-320

04-4

2006

-220

06-3

2006

-420

07-1

2007

-220

07-3

2007

-420

08-1

2008

-220

08-3

2008

-420

09-1

2009

-220

09-3

2009

-420

10-1

2010

-220

10-3

2010

-4

-30

-20

-10

0

10

20

30

%-g

roei

(j.o

.j.)

-6

-4

-2

0

2

4

6

BBP-

groe

i (j.o

.j.)

CBS omzetontwikkelingABU omzetontwikkelingGemiddelde omzetontwikkeling uitzendbranche (ABU/CBS)BBP-groei (r.as)

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2008 2009 2010 2011

%-g

roei

(j.o

.j.)

Groei omzet administratieve sector Groei omzet medische sectorGroei omzet industriele sector Groei omzet technische sector

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2007 2008 2009 2010 2011

%-g

roei

(j.o

.j.)

35

40

45

50

55

60

65

inde

x

Omzetontwikkeling industrie (l.as)Groei uitzendomzet industrie (l.as)PMI (index >50 = meer activiteit), (r.as)

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

aant

al v

acat

ures

op

aant

al w

erkz

oeke

nde

arbeidsmarkt zeer ruim

ruim

gemiddeld

krap

arbeidsmarkt zeer krap

Groei uitzendomzet en BBP

Omzetontwikkeling uitzendbranche naar sector

Omzetontwikkeling industrie, PMI en uitzendomzet industrie

Arbeidsmarktdynamiek

Bron: ABU, CBS

Bron: ABU

Bron: ABU, NEVI, CBS


▶ De omzet in de uitzendbranche is in 2010 per saldo licht gedaald

met 0,6%, als we uitgaan van de gecombineerde cijferreeksen van

CBS en ABU. Het eerste kwartaal van 2011 geeft verder herstel

aan.

▶ Ook in 2011 zal de branche verder profiteren van de onzekerheid bij

bedrijven. Bedrijven geven nog steeds de voorkeur aan flexibele

arbeidskrachten boven werknemers in vaste dienst, om snel te

kunnen reageren op eventueel nieuwe economische tegenvallers.

▶ In 2010 heeft de uitzendomzet uit de administratieve en medische

sectoren een scherpe daling meegemaakt. De industriële en

technische sectoren maakten het jaar echter goed.

▶ De zorgsector heeft te maken met kostenbesparingen, waardoor

het aantal vacatures daalt. De vraag naar zorg zal op termijn toe-

nemen door de vergrijzing.

▶ De vraag naar technisch en industrieel personeel blijft groeien. De

vooruitzichten voor deze segmenten blijven in 2011 relatief gunstig.

▶ In de tweede helft van 2010 vertraagde de omzetgroei in de

industrie vanwege het wegvallen van voorraadeffecten en

stimulansen vanuit de overheid. Daarmee vertraagde de

uitzendomzet uit de industrie.

▶ De omzet van de industrie zal zich verder herstellen in 2011, dankzij

de aantrekkende export. De PMI liet met 60,7 in februari 2011 een

sterke verbetering zien. Met deze waarde zit de PMI ver boven zijn

pre-crisisniveau.

▶ In 2011 wordt een lichte daling van het aantal werkzoekenden

verwacht, terwijl het aantal vacatures zal toenemen. Hiermee

neemt de krapte op de arbeidsmarkt verder toe.

▶ Sinds maart 2010 verkrapt de arbeidsmarkt steeds meer. Het aantal

banen van werknemers en het aantal openstaande vacatures

neemt licht toe. De werkloosheid is sinds maart 2010 continu aan

het dalen.

▶ De groei in het aantal vacatures zal in 2011 het sterkst zijn in de

private sector en de zorg.

31uitzendbureaus


leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de branche-

analyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel

gebruikte termen.

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

De eerste pagina van de brancheanalyse

▶ Drie bullets

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

van de brancheanalyse weergegeven.

▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’

Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving

en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van

de branche worden hierin beschreven.

▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

veel gevallen tussen maart 2010 en maart 2011. In dit blok wordt in

sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de huidige

ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

▶ Het blok ‘Onze visie’

Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de

sector economen van ABN AMRO Sector Research. De analyse

heeft betrekking op het huidige jaar (2011) en in sommige gevallen

het komende jaar (2012).

▶ Het blok ‘Kerngegevens’

Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest

relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de

branche. De gegevens hebben betrekking op 2010, tenzij anders

vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik

gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik

gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere

bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en

adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheids-

instanties (waaronder producten bedrijfschappen, ministeries).

De tweede pagina van de brancheanalyseOp de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van

de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

veel gevallen heeft ABN AMRO Sector Research eigen

bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens

van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke

bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven,

werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?In de figuren treft u regelmatig een letter ‘r’ of ‘v’ achter het

jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op basis

van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2010 is een

inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat voor

voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende sector

econoom van ABN AMRO Sector Research.

32


Veel gebruikte termen, inclusief definitiesTot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel

gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens

ABN AMRO.

▶ Definitie ZZP

ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers

die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar

de term ‘freelancer’.

▶ Definitie MKB

MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie

hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte

tabel:

Categorie onderneming Werknemers Jaaromzet of jaarlijks

balanstotaal

middelgroot < 250 ≤ € 50 mln. ≤ € 43 mln.

klein < 50 ≤ € 10 mln. ≤ € 10 mln.

micro < 10 ≤ € 2 mln. ≤ € 2 mln.

▶ Definitie FTE

FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een

volledige werkweek van 38 uur.

▶ Definitie BBP

Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land

geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

33leeswijzer


colofon

De Visie Op Zakelijke Dienstverlening is een uitgave van ABN

AMRO. Het rapport is geschreven door ABN AMRO Sector

Research op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

Sectoranalyse Casper Burgering ([email protected])

Senior Sector Econoom

ABN AMRO Sector Research

Macro economische analyseNico Klene ([email protected])

Senior Econoom

ABN AMRO Economisch Bureau

InterviewJoep Auwerda

Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviewFrank Berger

Commercieel contactHan Mesters (020-3433219)

Sector Banker Zakelijke Dienstverlening

ABN AMRO Sector Advisory

DistributieWebsite: www.abnamro.nl/zakelijkedienstverlening

Telefoon: 0900-0024 (€ 0,10 per minuut)

Disclaimer

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorg-

vuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk

worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

gewijzigd.

© ABN AMRO, mei 2011

Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen

van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 14 april 2011.

34


36


0900 - 0024 (€ 0,10 per minuut)abnamro.nl/sectoren

Sectorupdate 2011 ▶ Interview ▶ Trends & ontwikkelingen ▶ Sectorvisie

visie opzakelijke dienstverlening


visie op zakelijke dienstverlening Interview Sectorvisie · In deze Visie op Zakelijke...

Documents

Transcript of visie op zakelijke dienstverlening Interview Sectorvisie · In deze Visie op Zakelijke...