sectorupdate 2013 ▶ Interview ▶ Trends & ontwikkelingen ▶ Sectorvisie

visie oppublic

Geachte relatie,

Voor u ligt de Visie op Sectoren, de jaarlijkse dwarsdoorsnede van de

Nederlandse publieke sector. Het rapport geeft een schets van de stand van

zaken en de vooruitzichten in de publieke sector. Zo kunt u een kijkje nemen

achter de veelomvattende en daarom soms verhullende macro-economische

cijfers. Dit jaar is de verschijningsvorm van de Visie op Sectoren voor de

publieke sector iets anders omdat we er voor gekozen hebben een actueel

thema rondom de decentralisatie van Rijkstaken uit te lichten. Het betreft de

ouderenzorg waar stakeholders uit meerdere publieke sectoren versterkt

zullen moeten samenwerken om dit mogelijk te maken.

De Nederlandse economie is in 2012 gekrompen en zal naar verwachting ook in 2013 krimpen. Dit

feit gekoppeld aan de wens van de overheid om het begrotingstekort terug te dringen naar 3%

dwingt de overheid tot sterke bezuinigingen. Deze bezuinigingen werken door in het volledige

domein van de publieke sector. De realisatie hiervan zal veelal gepaard gaan met een veranderende

rol en taakopvatting. Veel wordt verwacht van een slimmere, creatatievere en innovatievere aanpak,

waarbij de rol van de burger meer centraal zal komen te staan.

Vanaf 2013 zullen de verschillende overheidsdomeinen veel meer met elkaar gaan samenwerken,

met als overkoepelend onderwerp de gezondheidszorg en de zorg voor het welzijn van de burger.

De AWBZ verwordt tot een recht voor de meest kwetsbaren in de samenleving, de overige burgers

zullen meer op zichzelf aangewezen zijn. De gemeentes hebben echter wel een verantwoording voor

het welzijn van hun burgers. Dit vereist een goed inzicht in de zorgbehoefte in de gemeente,

waarvoor nieuwe dienstverlening opgezet zal worden.

Door de wet Houdbaarheid Overheids Financieringen (HOF) is er veel minder geld beschikbaar voor

de financiering van reguliere investeringen. Daarnaast zal het schatkistbankieren worden ingevoerd.

De tot nu toe bij de lagere overheden beschikbare gelden worden centraal beheerd om zo de

leenbehoefte van de overheid te beperken. Zelfs zonder zichtbare bezuiniging is er daardoor voor de

gemeenten minder speelruimte.

In het licht van deze ontwikkelingen leek het ons interessant om relevante partijen aan tafel te krijgen

en in te zoomen op het punt van de decentralisatie van de langdurige zorg. Welke rollen zijn er te

verdelen en waar ligt de winst van de samenwerking? Hoe werkt de contractering op basis van

resultaten in plaats van op input?

Wij menen dat deze discussie interessante inzichten heeft opgeleverd. Ik wens u dan ook veel

leesplezier!

Met vriendelijke groet,

Paul Kok, Directeur Public Banking

1visie op onderwijs, gemeenten en zorg

visie op public2013

2

4 8

10 12 14 16 18

interview

onderwijs

gemeenten

langdurige zorg

medisch-specialistische zorg

leeswijzer

colofon

3visie op onderwijs, gemeenten en zorg

Gemeenten en lokale zorg- en welzijnsorganisaties

zoeken naar nieuwe vormen van samenwerking.

Want steeds meer begeleidings- en

ondersteuningsvragen worden vanuit de AWBZ

overgeheveld naar de lokale overheid. Maar

pasklare antwoorden zijn er nog niet. Hoe moet de

samenwerking er concreet uit komen te zien? Over

die vraag gingen zorgaanbieders, wethouders en

bankiers, op uitnodiging van ABN AMRO, in

gesprek.

‘Kijkend naar de door de kabinetsplannen veranderende spelregels

komt veertig procent van onze omzet op losse schroeven te staan’,

zegt bestuurder Hans Helgers van De Opbouw. De impact van het

kantelende overheidsbeleid is groot voor deze zorgorganisatie voor

ouderen, mensen met een verstandelijke beperking en jeugd. Voor

De Opbouw zijn er twee opties. ‘Of we saneren veertig procent en

beperken ons tot de ouderenzorg. Of we vullen de hulpvraag – die

toch wel blijft bestaan – in samenspraak met de gemeente op een

andere manier in.’ De Opbouw heeft voor optie twee gekozen,

vertelt Helgers.

round table lokale samenwerking

gemeenten en zorgaanbieders verkennen de wijkgerichte aanpak

Eric Zwaart,

Sector Banker Overheid ABN AMRO

4

Burgerparticipatie

Matteo Smit is manager innovatie en optimalisatie van Assist, een

organisatie gespecialiseerd in het optimaliseren van

zorgprocessen. Hij verwacht dat er veel zal gaan veranderen in de

begeleiding en ondersteuning van mensen met een hulpvraag.

‘Welke partij het ook gaat leveren en hoe het ook wordt ingevuld,

het aanbod zal efficiënt ingericht moeten worden.’

Overhead wegsaneren, dat is volgens Smit een van de

uitdagingen waar de zorgpartijen voor staan. ‘De overheid wil de

burgerparticipatie vergroten. Professionele hulpverleners komen

niet meer alle dagen voor het wassen en aankleden. De familie

moet dat meer zelf oplossen. En de uren dat er dan wel

begeleiding is, zullen op verzoek van de familie ingevuld worden

voor zorg die zij zelf echt niet kunnen bieden. Dat zie je bij

mensen met een PGB nu al gebeuren.

Beleidsruimte

‘Ik verwacht dat uiteindelijk alleen de WMO en de

zorgverzekeringswet overblijven. Waarbij dan de zware zorgvragen

uit de AWBZ ondergebracht zijn in de zorgverzekeringswet’, zegt

D66-wethouder Jur Botter van Heemstede. Hij ziet de WMO zich

ontwikkelen zoals een paar jaar geleden al de bedoeling was: met

meer beleidsvrijheden voor gemeenten. Tot zijn opluchting. ‘De

Tweede Kamer had op een verschrikkelijke manier ingegrepen in

de WMO, waardoor wij niet de beleidsruimte kregen die we nodig

hadden.’ De randvoorwaarden, verantwoordingsverplichtingen en

benchmarks vlogen de wethouder naar eigen zeggen om de oren.

‘We zien aan de ene kant taakverzwaring en aan de andere kant

bezuinigingen op gemeenten en zorgorganisaties afkomen. En het

is nog onduidelijk welke beleidsruimte daarbij gehanteerd mag

worden’, zegt sectorbanker overheid en onderwijs Eric Zwaart van

ABN AMRO. Hij ziet voor de bank een rol weggelegd om

zorginstellingen en gemeenten te helpen uit die klem te komen.

Heemstede is volgens Botter klaar voor de nieuwe taken die op

de gemeente afkomen. ‘Maar bij de zorgorganisaties moet nog

wel een sanering plaatsvinden. Want we hebben alleen al in

Heemstede met maar liefst tachtig tot negentig organisaties te

maken.’ Dat de zorgorganisaties op hun beurt met in totaal

vierhonderd gemeenten te maken hebben, is volgens de

wethouder minder bezwaarlijk. ‘We werken als gemeenten toch al

veel samen. Voor de WMO zijn we bijvoorbeeld sterk gericht op

een aantal buurgemeenten. En op nog grotere schaal hebben we

de samenwerking binnen onder meer de regio Midden-

Kennemerland.’

.

Matteo Smit, Assist: ‘Professionele hulpverle-

ners komen niet meer alle dagen voor het

wassen en aankleden’

Hans Helgers, De Opbouw: ‘Veertig procent

van onze omzet komt op losse schroeven te

staan’

5round table

Het roer om

Christen Unie-wethouder Aaike Kamsteeg van Zwijndrecht vertelt

hoe zijn gemeente vorig jaar bij de aanbesteding van de

huishoudelijke verzorging het roer al heeft omgegooid. ‘We

hebben met de instellingen afgesproken dat ze niet langer betaald

worden om een bepaald aantal uren bij de klant te zijn. In plaats

daarvan krijgen ze een vast bedrag en mogen ze zelf bepalen waar

ze efficiencywinst kunnen behalen.’

Het werk wordt door de gemeente vooral op de uitkomst

beoordeeld. Dat het huis schoon is bijvoorbeeld. Volgens

Kamsteeg is de overheveling van de huishoudelijke verzorging

naar de gemeente heel goed verlopen. ‘We hebben nooit

demonstraties gehad van de SP of ABVAKABO. En dat terwijl er

aanvankelijk zoveel over deze overheveling te doen was.’

Wat Kamsteeg betreft mag de huishoudelijke verzorging, waar nu

veertig procent op gekort wordt, helemaal uit het pakket

verdwijnen. Het kost teveel in de uitvoering en leidt tot onnodige

bureaucratie. Wethouder Botter valt hem bij. ‘Heemstede

overweegt een vangnetregeling voor mensen die zelf geen

huishoudelijke hulp kunnen betalen. En voor de rest faciliteren we

in samenwerking met een uitzendorganisatie een aanbod van

betaalbare huishoudelijke hulp.’

Wijkgericht

Bestuurder Helgers van De Opbouw verwacht dat de

samenwerking tussen gemeenten en aanbieders de grootste

uitdaging zal worden. ‘De klassieke vorm van gemeentelijke

aanbestedingen, zoals je die bij de huishoudelijke verzorging

zag, is niet geschikt voor het brede takenpakket dat nu op

de gemeenten afkomt. Dat kan de ambtelijke infrastructuur

niet aan.’

Tegelijkertijd biedt een wijkgerichte aanpak volgens Helgers veel

kansen. ‘Ik zou het heel boeiend vinden om met de gemeente te

kunnen afspreken dat we voor een periode van bijvoorbeeld vijf

jaar een wijk mogen bedienen. Dan valt er best over de prijs te

praten. Als wij maar toegang krijgen tot het databestand dat de

gemeente in het kader van de Participatiewet bijhoudt. Want dan

zie je dat er een student met een relevante opleiding thuis zit met

een uitkering. Die kan misschien wel in de zorg ingezet worden.

Er komt een veelheid aan hulpbronnen beschikbaar als je op deze

manier gaat werken.’

Niets staat vast

De gemeente zal uiteindelijk deze regierol op zich nemen, zegt

wethouder Botter. ‘We gaan niet langer wachten op het beleid van

een zorg- of welzijnsorganisatie. De vragen op het gebied van

welzijn en zorg hoeven ook niet per definitie ingevuld te worden via

de zorginstellingen. In de jeugdzorg hebben we op ons initiatief

met alle lokale partners gepraat over hoe we de decentralisatie van

Aaike Kamsteeg, gemeente Zwijndrecht:

‘Instellingen krijgen ze een vast bedrag

en mogen zelf bepalen waar ze efficiency-

winst kunnen behalen’

Jur Botter, gemeente Heemstede:

‘We overwegen een vangnetregeling

voor mensen die zelf geen huishou-

delijke hulp kunnen betalen’

6

de jeugdzorg gaan aanpakken. Door het bij elkaar brengen van

lokale organisaties ontstaat nieuwe dynamiek in de gemeente. Dat

vind ik het mooie van deze tijd. Niets staat meer vast.’

Zwijndrecht heeft de lokale organisaties uitgedaagd om zelf met

ideeën te komen. ‘Want gemeenteambtenaren hebben natuurlijk

niet zoveel zicht op de inhoud van zorg en welzijn. Je ziet dat de

organisaties zelf ook inzien dat het anders moet dan voorheen’, zegt

wethouder Kamsteeg.

Bij zorgorganisaties is er ook werk aan de winkel, beaamt Helgers.

Die moeten niet in de valkuil stappen een soort light-variant van de

AWBZ-zorg te gaan aanbieden. ‘In de kern is er vooral vraag naar

respijtzorg en naar een antwoord op eenzaamheidsproblematiek.

Daar horen hele andere vormen van aanbod bij. Soms is het meer

welzijn dan zorg.’

Wethouder Kamsteeg herkent de noodzaak van een ander

zorgaanbod: ‘Welke interventies, anders dan dure professionele

krachten, kun je verzinnen als er een eenzame oudere aan het

WMO-loket staat?’ In het verleden heeft de zorg – met de beste

bedoelingen – de vraag teveel gemedicaliseerd, stelt Helgers vast.

In gesprek blijven

Voor bankiers is een gesprek als dit belangrijk om de snelle

veranderingen in het zorgstelsel goed te volgen, zegt

sectorbanker zorg Anja van Balen van ABN AMRO. ‘Als een

ondernemer zou aangeven veertig procent van de omzet te gaan

verliezen, dan zou je die als bank bij de afdeling bijzonder beheer

onderbrengen. Maar dat kan in dit geval toch niet de bedoeling

zijn. We moeten als bank wel goed begrijpen hoe een zorg-

instelling in de toekomst zorg levert en daarmee inkomsten kan

genereren. Daarvoor zullen gemeenten en zorgaanbieders samen

moeten gaan werken’, stelt Van Balen vast. ‘Met dat gegeven

houden wij ook rekening. Bent u als zorgaanbieder in gesprek met

de gemeente? En kunt u een deel van de taken die voortaan als

welzijn getypeerd worden blijven uitvoeren? Dat wordt een

belangrijke vraag bij de beoordeling van een businesscase door de

bank.’

Voor gemeenten en zorgorganisaties is het spannend hoe de

burgerparticipatie daadwerkelijk op gang gebracht kan worden,

zegt Matteo Smit van Assist. ‘Daar zal een systeem van beloning

voor bedacht moeten worden. We moeten het vliegwiel vinden

dat bij mensen voor een verandering van denken zorgt.’

Er is een maatschappelijke cultuurverandering nodig om nieuwe

vormen van zorg en welzijn in de lokale samenleving mogelijk te

maken. Hier zijn alle gespreksdeelnemers het snel over eens.

Over de weg daarnaartoe en over de ruilverkaveling die de zorg-

en welzijnsinstellingen moeten realiseren, daarover is het laatste

woord echter nog niet gesproken.

Anja van Balen, Sector Banker Zorg,

ABN AMRO: ‘Voor ons is dit gesprek

belangrijk om de snelle veranderingen in

het zorgstelsel goed te volgen’

7round table

Investeren in kwaliteitsverbetering met minder geld

Goed onderwijs is eigentijds onderwijs; de docent maakt het verschil

Talentmaximalisatie versus arbeidsmarktbehoefte

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Geen sector zo veelzijdig, uitdagend en tegelijkertijd nauw verbonden

met onze samenleving als het onderwijs. Er werken ruim 400.000

professionals en bijna 3,8 miljoen leerlingen en studenten volgen

bekostigd onderwijs. De overheid stelt de eisen waaraan de kwaliteit

van het onderwijs moet voldoen en de instellingen maken keuzes in

het onderwijs dat ze geven. Publiek bekostigd onderwijs is nu nog

voornamelijk aanbodgericht gefinancierd. Voor deeltijdonderwijs wordt

nieuw beleid voorbereid voor een omslag naar vraagfinanciering, die

tot een betere aansluiting bij de behoefte en meer flexibiliteit in de

opleidingen moet gaan leiden.

Drie belangrijke ontwikkelingsthema’s die we willen uitlichten en die

moeten bijdragen aan een hogere onderwijsopbrengst:

1. Investeren in kwaliteitsverbetering met minder publiek geld. Dit is

de opgave waarvoor de meeste onderwijsinstellingen staan. Door

de kostenontwikkeling en achterblijvend budget moet er constant

compensatie gezocht worden. Dit maakt het noodzakelijk dat er

scherpe keuzes worden gemaakt en dat er strak gestuurd wordt op

het benutten van de mogelijkheden die er zijn.

2. Goed Onderwijs is eigentijds onderwijs; de docent maakt het ver-

schil. In eigentijds onderwijs wordt het leren vooral gezien als iets

wat je samen doet. Stimuleren, positief waarderen en ruimte

bieden in verschillende leercontexten, met gebruikmaking van

onderwijstechnologie en Social Media. Voor bekwaamheden-

ontwikkeling van professionals en verbetering van het onderwijs-

aanbod geldt - net als bij leren - dat je samen moet werken met de

beroepsgemeenschap. Van, voor en door de leraar. Veel positieve

ontwikkelingen zijn op dit gebied gaande, onder andere gefaciliteerd

door de Onderwijscorporatie.

3. Talentmaximalisatie en arbeidsmarktbehoefte. Het ontdekken en

het ontplooien van talenten gedurende de gehele leerlijn, wordt

steeds belangrijker. Het maakt een gemotiveerde keuze voor studie

of beroep of entrepreneurship duidelijker voor de jongere, maar ook

voor zijn omgeving. Het drempelloos opleiden, zonder zicht op eind-

doel of beroepsperspectief, is niet ‘anno nu’.

‘Verbinden op Ambitie’: de projectaanpak die nog steeds veel energie

oplevert, met focus op wat er moet gebeuren om een hogere onder-

wijsopbrengst te behalen.

De samenleving van nu vraagt om meer bekwame doeners en denkers

met een hoog opgeleid niveau. In het funderend onderwijs is de basis-

kwaliteit weliswaar gemiddeld op orde, maar stagneert de ontwikkeling

naar goede (laat staan excellente) kwaliteit. Aldus de recente bevinding

in het onderwijsinspectieverslag. In onze visie zou een extra impuls/in-

vestering juist in het funderend onderwijs op zijn plaats zijn, ook om ver-

derop in de leerlijn (veel) betere prestaties te behalen. Juist het funde-

rend onderwijs heeft veel last van aanhoudende (stille) bezuinigingen.

Hier ontbreekt het zeker niet aan ambitie, maar wel aan budget. Dit

levert frustratie op, omdat men niet aan de slag kan gaan. Voor het

gehele onderwijs geldt dat de A van Ambitie wringt met de B van aan-

houdende Bezuinigingen. In veel andere sectoren is het waardeketen

denken in ontwikkeling. Er is veel winst te behalen als het einddoel als

vertrekpunt van gezamenlijk handelen wordt gedefinieerd. Samenspel

tussen overheid, de onderwijsketen en het bedrijfsleven voor de veran-

dering naar een duurzame kennisinnovatieve samenleving; het kan niet

vaak genoeg gezegd worden. Onderwijs: beter samen/samen beter!

Aantal ROC’s/AOC’s: 66

Aantal deelnemers: 579.000

Aantal HBO’s: 38

Aantal studenten HBO’s: 416.000

aantal universiteiten: 14

aantal studenten WO: 245.000

www.onderwijscorporatie.nlwww.mboraad.nlwww.vereniginghogescholen.nlwww.vsnu.nl

onderwijs

8

2202102001901801701601501401301201101009080

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

wohbombovo

100%

80%

60%

40%

20%

0%

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

wohbo mbo 2-4

havo/vwovmbo/mbo 1basisonderwijs

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

mannen vrouwen

bao vmbo/mbo 1havo/vwo mbo 2-4 hbo wo totaal

100%

80%

60%

40%

20%

0%

wohbo havo/vwo/mbovmbogeen diploma

1900 2000 2010 2020 2030

Ontwikkeling aantal gediplomeerden

Opleidingsniveau van de Nederlandse bevolking

Netto arbeidsparticipatie

Raming ontwikkeling opleidingsniveau 30-34 jarigen

Bron: OCW kerncijfers 2008-2012

Bron: OCW kerncijfers 2008-2012

Bron: OCW kerncijfers 2008-2012

Bron: Referentieraming 2012

▶ In 2012 haalden 457.000 jongeren een diploma.

▶ Doorstroom naar vervolgonderwijs nam de afgelopen jaren over de

gehele linie toe, met uitzondering van het vmbo.

▶ De gemiddelde slaagkans is in het HBO en WO iets gedaald, naar

respectievelijk 65% en 68%.

▶ De stijging van het opleidingsniveau is vooral toe te schrijven aan

het aandeel van personen met een HBO- of WO-diploma.

▶ Steeds meer vrouwen voltooien een opleiding in het hoger onder-

wijs en hun opleidingsniveau is sterker gestegen dan dat van

mannen. Het duidelijkst is dit te zien in de leeftijdsgroep 24-34 jaar,

waar 35% van de mannen en 43% van de vrouwen een HBO- of

WO-diploma heeft.

▶ De arbeidsparticipatie is hoger naarmate men hoger is opgeleid.

▶ Op de arbeidsmarkt zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen

nog steeds groot.

▶ De totale netto uitstroom zal de komende jaren constant blijven op

180.000.

▶ Het aandeel uitstroom op HBO/WO-niveau ligt momenteel op

45%. Dit zal komende jaren stijgen tot circa 53%.

▶ Het aandeel middelbaar en lager opgeleiden zal naar verwachting

licht dalen.

9onderwijs

Decentralisatie, taakverzwaring met minder geld en twijfelachtige beleidsruimtee

Ontkokeren dienstverlening: anders, beter en vooral samen organiseren

Einde van “Alles komt van boven tijdperk”. De burger komt weer centraal te staan

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

De gemeentelijke taken zijn ondergebracht in drie domeinen: sociaal, eco-

nomisch en ruimtelijk. Taken daarbinnen hebben betrekking op onderwer-

pen die burgers, bedrijven en maatschappelijke ondernemingen recht-

streeks raken. Juist omdat gemeenten dicht bij de samenleving staan,

passen deze taken en onderliggende beleidsvelden bij hen. Demografi-

sche ontwikkelingen, zoals vergrijzing, ontgroening en krimp, en de daar-

door veranderende behoefte van de burger, verschillen per gemeente/

regio. De overheid stuurt sterk op het weer centraal stellen van de burger.

Bouwen op de kracht van de burgers. Een maatschappij waarin zoveel

mogelijk mensen actief meedoen op basis van wat ze wel kunnen in

plaats van wat ze niet kunnen en aanspraak te maken op onbetaalbaar ge-

worden voorzieningen uit volksverzekeringen. Een ander uitgangspunt van

het Nederlands bestuurlijk bestel: decentraal wat kan, centraal wat moet!

Vanuit de nieuwe beleidsvisie is de overheveling van taken naar gemeen-

ten nu in volle gang - de grootste overhevelingsoperatie ooit. Het betreft

decentralisaties in het sociaal domein op gebied van Werk, Jeugdzorg en

AWBZ. De taakuitbreiding voor gemeenten verloopt synchroon met het

proces van krimp. We gaan toe naar een kleine, krachtige en dienstverle-

nende overheid met minder ambtenaren, regels en bestuurders. De grote

opgave is dan ook beide transities zorgvuldig te laten verlopen.

In het verbinden van de burger, het lokale bedrijfsleven en het maatschap-

pelijk veld schuilt de kracht van de gemeente. Gemeenten zullen de sa-

menwerking met deze stakeholders veel meer vanuit een goede dialoog

moeten zoeken. Zij moeten daarbij richting geven en ruimte bieden, maar

ook resultaten verlangen van de nieuwe - duurzame – samenwerkingsver-

banden, die de huidige, vaak verkokerde dienstverlening zullen moeten

vervangen. Samenwerking binnen of tussen gemeenten zal vooral gaan

over hoe onomstotelijke publieke kerntaken en diensten qua schaalgroot-

te en uitvoeringskracht het beste kunnen worden heringericht.

De kerntakendiscussie en de taakverzwaring zullen dus op een ‘anno nu’

wijze moeten worden aangevlogen, waarbij innovatiekracht en slim sa-

menwerken voor het ‘Meer met Minder’-resultaat moeten zorgen. Dit

vergt niet alleen nieuw leiderschap, maar ook een zeker instrumentarium

om als gemeente scherp te kunnen kiezen. Veel beleidsruimte of zoge-

naamde ‘doorzettingsmacht’ wordt de gemeenten daarbij vooralsnog niet

gegund. Dit maakt hen vol risicodragend voor de financiële uitkomst van

beide genoemde akkoorden na 2015. Dit wringt temeer daar de voorziene

Wet Houdbare overheidsfinanciën (wet Hof) de financiële ruimte beperkt

voor gemeenten.

Samengevat zien gemeenten de noodzaak van een strategische heroriën-

tatie op kerntaken en het zoeken naar een nieuw evenwicht tussen Ambi-

tie, Organisatie en Financiën.

In de beschreven opgave zullen gemeenten veel moeten inleveren en

tegelijkertijd nieuwe samenwerkingen aan moeten gaan, gericht op de

behoefte waarin zij willen voorzien. De gemeenten doen er goed aan

om, aansluitend bij de veranderende behoeften, een koers uit te zetten

die goed op de veranderende ontwikkelingen anticipeert. De eerste

kritische succesfactor bij dit alles is ‘participatie’. Vaak is er al veel (kennis)

aanwezig. Verbinding daarmee geeft doorgaans veel energie en kost

weinig. Bovendien sluiten initiatieven die ontstaan vanuit de

samenleving, vaak beter aan bij de behoefte. Bij de financiële uitdaging

waar gemeenten voor staan is het belangrijk om budgetten niet langer te

oormerken aan doelen, maar domeinen te laten overstijgen. Het huidige

budgetdenken, dat steeds meer moeilijkheden oplevert, zal plaats

moeten maken voor het business–case-denken. Dit is in onze visie ook

een antwoord op de beperkte mogelijkheden van eigen financiering. In

combinatie met waardestromenontwikkeling zien wij een grote

toekomst voor zogenaamde ‘zero-cost’-oplossingen. De positieve

waarde door besparingen of extra opbrengsten, wordt gebruikt om de

noodzakelijke aanvangsinvesteringen te financieren. Een bekend project

dat wij willen aanhalen is ‘de Rotterdamse Zwembaden’. Zonder inzet

van eigen budget is een langdurige gegarandeerde besparing van

energiekosten bereikt. In analogie heeft ABN AMRO een budgetneutrale

oplossing voor gemeenten ontwikkeld op gebied van de renovatie van TL-

verlichting volgens de GreenFox-methode. De werkzaamheden worden

uitgevoerd door mensen met een ‘voorsprong’ vanuit SW-bedrijven,

waardoor zij ook uitzicht krijgen op een reguliere baan. Gesteund door

het succes van de GreenFox-methode, zal ABN AMRO zich inzetten om

samen met overheid en stakeholders nieuwe innovatieve publiek/private

arrangementen te ontwikkelen die een antwoord vormen op

maatschappelijke vraagstukken.

gemeenten

10

Kerngegevens WebsitesAantal Gemeenten: 408

aantal gem. ambtenaren: 170.000

% beroepsbevolking: 7,88

www.vng.nlwww.binnenlandsbestuur.nlwww.gemeenten.nu

80

60

40

20

020

07

2008

2009

2010

2011

2012

*

2013

*

2014

2015

Ingrepen bankenBegrotingstekortSchuld per 1 januari 2008

OverigIngrepen Europa

*Data voor 2012 en 2013 betreffen ramingen

Proc

ente

n bb

p

8

6

4

2

0

-2

-4

-6

80

70

60

50

40

30

20

10

0

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

-5,6-5,1

-4,5 -3,6

-32,7-3,1

-2,7

-5,6

-5,6

45

59 61 6366

72 72 72 72

Overheidsschuld (r.as)Begrotingstekort (l.as) *Data voor 2012-2015 betreffen ramingen

Proc

ente

n bb

p

Proc

ente

n bb

p

Overheidsschuld loopt sterk op door financiële crisis

Grote begrotingstekorten sinds begin crisis

Bron Rijksbegroting

Bron CPB, CBS

▶ Scherpe stijging schuld

▶ De Nederlandse overheidsfinanciën zijn sinds 2007 snel verslech-

terd. Op het hoogtepunt van de financiële crisis moest de overheid

een aantal keer interveniëren in de financiële sector om het Neder-

landse financiële systeem veilig te stellen. Hierdoor liep de schuld

in 2008 sterk op, maar in de jaren erna is een omvangrijk deel van

de kapitaalinjecties door de financiële instellingen terugbetaald

(zie figuur). Veel belangrijker voor de oploop van de schuld zijn de

negatieve effecten van de financiële crisis op de economie en daar-

mee op het begrotingstekort.

▶ In 2012 zal Nederland voor het vierde achtereenvolgende jaar een

begrotingstekort hebben dat hoger is dan de in Europa

afgesproken norm van 3 procent van het bbp (zie figuur). Door de

economische neergang zijn de inkomsten sterk teruggelopen, nog

sterker dan op basis van de economische ontwikkeling verwacht

mocht worden. Daarnaast heeft het toenmalige kabinet – evenals

andere landen – vlak na het begin van de financiële crisis een

bewuste keuze gemaakt om de ongekende economische klap in

2009 te verzachten. Hierdoor bleven de gevolgen van de crisis voor

de burger in eerste instantie nog beperkt. Ter illustratie: in 2009,

toen de Nederlandse economie met 3,5 procent kromp, ging het

gemiddelde huishouden er in koopkracht 1,7 procent op vooruit,

maar verslechterde het begrotingssaldo met bijna 6 procentpunt

tot –5,6 procent van het bbp. Vanaf 2011 is het beleid ingezet om

het begrotingstekort weer fors te verbeteren.

11gemeenten

Langer zelfstandig wonen; scheiden wonen en zorg

Groeiende regierol voor gemeentes

Stabilisatie collectieve uitgaven

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens 2012 (schatting CBS) Websites

Tot de langdurige zorg behoren de ouderenzorg, de gehandicaptenzorg

en de langdurige geestelijke gezondheidszorg. De uitvoering en de

financiering van de zorg vallen onder de AWBZ en de Wet

Maatschappelijke ondersteuning (Wmo). In de sector zijn ongeveer

700 intramurale instellingen actief. In 2011 werd circa EUR 30 miljard

uitgegeven door de intramurale instellingen (bron CBS) en werd voor

ongeveer EUR 6,5 miljard extramurale zorg verleend. Per 1 januari

2013 hadden 802.000 personen een AWBZ-indicatie, waarvan 443.000

personen uitsluitend voor extramurale zorg.

De voortdurende stijgende trend in AWBZ uitgaven, tot inmiddels bijna

EUR 3.000 per volwassen Nederlander, wordt door de overheid een halt

toegeroepen. Omdat door de vergrijzing het aantal potentiele cliënten

groeit, kan een stabilisatie van de collectieve lasten alleen gerealiseerd

worden door de toegangsdrempel tot intramurale zorg te verhogen en

een deel van de kosten te verschuiven naar de cliënten zelf. De intra-

murale AWBZ wordt dan ook teruggebracht tot een kernvoorziening

voor de meest kwetsbaren in de samenleving. Aangezien eigen regie en

zelfredzaamheid de sleutelbegrippen van de overheid zijn, zullen de

overige zorgbehoeftigen zo lang mogelijk zelfstandig moeten blijven

wonen. In de praktijk zullen zij in eerste instantie een beroep moeten

doen op mantelzorg. Pas wanneer dit onvoldoende blijkt, kan een

beroep gedaan worden op professionele hulp. Deze hulp kan zowel

bestaan uit verzorging en begeleiding (vanuit de Wmo) als uit thuis-

verpleging (vanuit de Zorgverzekeringswet). Om deze structurele

wijziging ten opzichte van de huidige situatie te kunnen doorvoeren,

zullen wijknetwerken ontstaan met een groeiende rol voor de wijk-

verpleegkundige. De gemeenten en de zorgverzekeraars zullen een

gedeelte van de regie op zich nemen.

Naast het verhogen van de drempel, is per 2013 de eigen bijdrage voor

de kapitaalkrachtige cliënten sterk verhoogd, waardoor het AWBZ-deel

van de zorgkosten afneemt.

Ruim 30% van de cliënten zal vanaf 2018 minder intramurale zorg

ontvangen. De sterkste daling zal vanaf 2015 plaatsvinden en wel in de

langdurige ouderenzorg voor de lichte zorgvraag.

In 2014 worden de effecten van het scheiden van wonen en zorg voor

het eerst zichtbaar. ABN AMRO verwacht dat zorginstellingen hun

aanbod moeten inkrimpen en aanpassen. Doordat een groeiend deel

van de zorg aan zelfstandig wonende cliënten zal worden verleend, kan

het aantrekkelijk zijn om zelf commercieel vastgoed te ontwikkelen,

gericht op een specifieke doelgroep. Marktonderzoek en concurrentie-

analyse worden hierdoor nieuwe elementen in de besluitvorming.

Ook voor de intramurale cliënten zal er het nodige in de woonomgeving

veranderd moeten worden. Door de sterk verhoogde eigen bijdrage

gaan cliënten andere eisen aan het woongenot stellen, waar de

intramurale instellingen in hun beslissingen rekening zullen moeten

houden met de financiële draagkracht van de cliënten. Er ontstaat

namelijk geduchte concurrentie van commerciële aanbieders. De

woningmarkt voor zorgbehoevenden wordt meer en meer een vrije

markt, waarin nieuwe spelers zullen toetreden. De afgelopen paar jaar

werden al voorzieningen gerealiseerd voor de zeer kapitaalkrachtigen.

De komende jaren zal er meer aandacht zijn voor woonvormen voor de

middenmarkt. Hierbij denken wij aan woningen met een huur tussen

EUR 700 en EUR 2.000 per maand.

Uitgaven ouderenzorg: EUR 16,1 mld

Uitgaven gehandicaptenzorg: EUR 8,3 mld

Uitgaven geestelijke gezondheidszorg: EUR 5,5 mld

Uitgaven extramurale zorg: EUR 6,5 mld

Aantal instellingen: ca. 800

Intramurale capaciteit: 255.000 bedden

Aantal AWBZ-indicaties per 1 januari 2013:

ca. 800.000, waarvan ca. 440.000 zonder verblijf

Aantal werknemers van instellingen:

ca. 680.000

Totaal aantal werknemers zorg en welzijn:

ca. 1.300.000

www.minvws.nlwww.nza.nlwww.actiz.nlwww.vgn.nl

langdurige zorg

12

11,9% 11,8%

8,0%

3,2% 3,6% 4,0%

5,6% 6,1% 5,8%

3,6% 3,2%

0,0%

2,0%

4,0%

6,0%

8,0%

10,0%

12,0%

14,0%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

groei

1,50%

2,40%

1,10%

1,50%

1,90%

1,50%

2,00% 2,20% 2,10%

0,00%

0,50%

1,00%

1,50%

2,00%

2,50%

3,00%

Ouderenzorg Gehandicaptenzorg GGZ

2009 2010 2011

21,10% 21,20%

14,80%

21,80% 23,80%

16,70%

25,40% 27,40%

21,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

Ouderenzorg Gehandicaptenzorg GGZ

2009 2010 2011

Kinderopvang

Overig

GGZ

Huis- en tandartsen

Geneesmiddelen 5,5

16,1

23,9

8,3

5,5

5,9

23,5

4,0

Ouderen zorg

Gehandicapten

Ziekenhuis

Bedragen in miljarden euro’s

Zorguitgaven toegenomen

Resultaten zorginstellingen verbeterd 2011

Solvabiliteit licht gestegen

Verwachte verdeling zorguitgaven 2012 in mld

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ De totale zorguitgaven zijn in 2011 met 3,2% toegenomen.

De stijging was het grootst bij de huisartsen, te weten 8%.

▶ De totale zorguitgaven in 2011 bedroegen EUR 90 miljard.

In 2012 zijn de zorgkosten naar verwachting verder gestegen tot

EUR 92,7 miljard, een toename van 3,7%.

▶ Het aandeel van de zorguitgaven als percentage van het bruto

binnenlands product (bbp) bedroeg in 2011 14,9% en in 2012 zelfs

15,4%.

▶ De zorgkosten per hoofd van de bevolking bedroegen in 2011

EUR 5.355,- en in 2012 EUR 5.535,- per jaar.

▶ De zorginstellingen hebben in 2011 over het algemeen betere re-

sultaten laten zien dan in 2010 ( 2012 cijfers zijn er nog niet). Dit is

veelal te danken aan een verhoging van de efficiency.

▶ Naar verwachting zullen de resultaten in de ouderen- en gehandi-

captenzorg over 2012 ook goed zijn. De zorgkosten zijn met bijna

10% gestegen, terwijl de groei van de verleende zorg hierbij is ach-

tergebleven. Tijdelijke additionele gelden zijn slechts beperkt uitge-

geven aan meer zorg.

▶ De solvabiliteit in de langdurige zorg verbetert langzamerhand.

▶ De waardering van het vastgoed, en daarmee de solvabiliteit, blijft

de komende jaren een punt van aandacht.

▶ De langdurige zorg zal de komende jaren sterk terug moeten in

intramurale capaciteit, dit zal zeker gevolgen hebben voor de

balanspositie van deze instellingen.

▶ Het aandeel van de ouderen- en gehandicaptenzorg in de totale

zorguitgaven is in 2012 gestegen.

▶ Welzijnszorg vertegenwoordigt EUR 36,6 mld van de totale

zorguitgaven. Dit is een stijging van 6,6% ten opzichte van 2011

▶ De totale kosten van geneesmiddelen zijn gedaald tot

EUR 5,9 mld; een daling van 6,9%.

13langdurige zorg

Zorg wordt selectiever ingekocht

Ziekenhuizen ontkomen niet aan specialisatie

Opkomst anderhalve lijns centra, met name voor zorg chronisch zieken

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De curatieve zorg is gericht op behandeling en genezing. De curatieve

zorg is verdeeld over twee hoofdgroepen, de 1e en de 2e lijnszorg. In

de 1e lijnszorg zijn de huisartsen en tandartsen actief; de medisch-

specialistische zorg wordt in de 2e lijn verleend. In deze lijn zijn de

ziekenhuizen en de zelfstandige behandelcentra (ZBC’s) actief. De

komende jaren worden ook de activiteiten van de geestelijke

gezondheidszorg vanuit de AWBZ naar de 2e lijn gebracht. De

medisch-specialistische zorg wordt gecontracteerd en vergoed door

de zorgverzekeraars.

De medisch-specialistische zorg staat voor een tweeledige opgave. De

kwaliteit moet op een hoger niveau gebracht worden en tegelijkertijd

moet de productie verhoogd worden bij een nagenoeg gelijkblijvend

budget. Kwaliteitsverbetering is vaak mogelijk door per specialisme

hogere volumes aan zorg te leveren, zodat de artsen complexe behan-

delingen vaker uitvoeren. Dit betekent dat de ziekenhuizen moeten sa-

menwerken. Deze samenwerking neemt verschillende vormen aan. Er

is sprake van volledige fusies van ziekenhuizen – waarbij een kleiner

ziekenhuis vaak door een grotere wordt overgenomen- en van samen-

werkingsverbanden tussen ziekenhuizen, maar ook van maatschappen

die als geheel aansluiting zoeken bij een maatschap in een ander zie-

kenhuis. De vorm van samenwerking hangt zowel af van de wens van

de ziekenhuizen, als van de ruimte die de mededingingsautoriteit laat.

De zorgverzekeraars vergroten de grip op de zorgketen door selectiever

in te kopen. Voor 2013 wordt er een wetswijziging verwacht waarbij

de vrije artsenkeuze vervalt, waardoor de inkoopkracht van de zorg-

verzekeraars verder toeneemt. Naast het selectiever inkopen van zorg,

wordt ook over mogelijkheden nagedacht om ’eenvoudige zorgcentra’

op te zetten, zogeheten anderhalvelijns centra. De generieke eerste-

lijnszorg wordt dan gecombineerd met het laagcomplexe deel van de

medisch-specialistische zorg. Dit betreft met name de basiszorg voor

de chronisch zieken.

In 2012 is de groei van het aantal ZBC’s, door de groeiplafonds per in-

stelling en het toekennen van honorariumbudget aan de bestaande in-

stellingen, tot stilstand gekomen. Dit heeft tot veel problemen geleid

bij recent gestarte ZBC’s met een sterke groeidoelstelling. Naar ver-

wachting wordt het honorarium in 2015 onderdeel van het integrale

tarief en komen er weer meer mogelijkheden voor de ZBC’s.

De medisch-specialistische zorg gaat de komende jaren sterk

veranderen. Het aantal ziekenhuizen neemt nog verder af. Per

ziekenhuis komen er wel meer locaties, waaronder buitenpoli’s. Er

ontstaan meer gespecialiseerde ziekenhuizen en ZBC’s, maar de

volumes per locatie nemen af. Er is een overcapaciteit aan

ziekenhuisvastgoed, waarvoor komende jaren een oplossing gevonden

moeten worden. Nu groei niet meer de oplossing is, zal er slimmer

omgegaan moeten worden met de kapitaalgoederen en de mensen.

Verhoging van efficiency wordt van het grootste belang. Dit kan door de

zorg te leveren op een locatie die zo min mogelijk complex is, en door

als ziekenhuis voor een aantal specialismen te kiezen en daarmee een

aantal andere specialismen bewust af te stoten. Ook de

zorgverzekeraars beslissen mee in deze veranderingen. Zij ontwikkelen

een keten- en regiovisie en brengen die in samenwerking met de

zorgpartners tot uitvoering. Door de sterke veranderingen waar de

sector doorheen moet, zullen de private investeerders nog huiverig

blijven om toe te treden tot de bestaande instellingen. ABN AMRO

verwacht vanaf 2015 weer meer interesse voor participaties in ZBC’s.

Totale uitgaven gezondheidszorg: EUR 92,7 mld

Uitgaven per hoofd van de bevolking: EUR 5.535

Uitgaven aan medisch-specialistische hulp:

EUR 23,9 mld

Aantal algemene ziekenhuizen: 81

Aantal academische centra: 8

Aantal ZBC’s: 241

Gemiddelde ligduur: 4,8 dagen

Aantal medewerkers ziekenhuizen: 269.000

www.minvws.nlwww.nza.nlwww.wfz.nlwww.nvz.nl

medisch-specialistische zorg

14

Menzis

Multizorg

CZ

33,0%

24,5%

13,0%

9,5%

20,0%

Achmea

VGZ

43

72 115

179

335

400

500

0

100

200

300

400

500

600

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Omze

t in

milj

oene

n

1,0%

0,8%

1,0%

0,6%

1,8% 1,9% 1,9%

0,0%

0,2%

0,4%

0,6%

0,8%

1,0%

1,2%

1,4%

1,6%

1,8%

2,0%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

8,1%

9,0% 10,8% 12,1%

14,0%

19,9%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Marktaandelen zorgverzekeraars medisch-specialistische zorg

Zelfstandige behandelcentra

Ontwikkeling financieel resultaat van ziekenhuizen

Ontwikkeling solvabiliteit van de ziekenhuizen

Bron: CBS

Bron: Boer & Croon en ABN AMRO

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ De markt van zorgverzekeraars is sterk geconcentreerd. Er zijn vier

grote zorgverzekeraars en een inkoopcombinatie. De grootste

zorgverzekeraar is Achmea.

▶ De regionale marktaandelen verschillen sterk. In het Noordoosten

van Nederland is Menzis dominant en in Zuid-Nederland hebben

CZ en VGZ het overgrote deel van de markt in handen.

▶ De marktmacht van de zorgverzekeraars is aanzienlijk. De partijen

nemen een sturende positie in de spreiding en concentratie van de

Medisch Specialistische zorg.

▶ De groei van het aantal en de omvang van de ZBC’s is in 2012 bijna

tot stilstand gekomen. Dit is het gevolg van het Bestuurlijk

hoofdlijnen akkoord.

▶ De omzet van de ZBC’s bedraagt ongeveer 3% van de totale

medisch-specialistische zorg. De in de tabel genoemde omzetten in

2010 en 2011 zijn een schatting van ABN AMRO.

▶ De NZA geeft aan dat er in 2012 241 ZBC’s gecontracteerd zijn. In

aantallen zijn de ZBC’s gespecialiseerd in dermatologie het hoogst,

in volume zijn dit de ZBC’s gespecialiseerd in orthopedie en

oogheelkunde.

▶ Het financiële resultaat van de ziekenhuizen in 2011 bedraagt 1,9%

en is bijna gelijk aan het voorgaande jaar. De marges zijn nog

onvoldoende voor een vrije markt omgeving.

▶ De positieve resultaten worden gerealiseerd door verhoging van de

overige bedrijfsopbrengsten, besparing op overige bedrijfskosten

en door nog steeds ruime vergoedingen voor de kapitaallasten bij

ziekenhuizen met oud vastgoed.

▶ Voor 2012 zijn de te verwachten resultaten, als gevolg van het

transitiebudget, nog goed. In 2013 zullen de verschillen tussen de

ziekenhuizen toenemen.

▶ De solvabiliteit (eigen vermogen als aandeel in het balanstotaal) is

verder gestegen tot 14,9% maar dient nog verder toe te nemen

om de toenemende risico’s het hoofd te kunnen bieden.

▶ ABN AMRO streeft naar een solvabiliteit van 20% als

vermogensratio. Per ultimo 2011 voldeden slechts 16 van de 81

algemene ziekenhuizen aan deze ratio.

▶ De bevoorschotting door de zorgverzekeraars is een belangrijke

balanspost. In 2012 en 2013 is dit regelmatig een onderwerp van

discussie tussen het ziekenhuis en de bank.

15medisch-specialistische zorg

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de branche-

analyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel

gebruikte termen.

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

De eerste pagina van de brancheanalyse

▶ Drie bullets

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

van de brancheanalyse weergegeven.

▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’

Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving

en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van

de branche worden hierin beschreven.

▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

▶ Het blok ‘Onze visie’

Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de

sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De

analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige

gevallen het komende jaar (2014).

▶ Het blok ‘Kerngegevens’

Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest

relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de

branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders

vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik

gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik

gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere

bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en

adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheids-

instanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

De tweede pagina van de brancheanalyseOp de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van

de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen

bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens

van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke

bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven,

werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

16

Veel gebruikte termen, inclusief definitiesTot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel

gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens

ABN AMRO.

▶ Definitie ZZP

ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers

die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar

de term ‘freelancer’.

Categorie onderneming Werknemers Jaaromzet of jaarlijks

balanstotaal

middelgroot < 250 ≤ € 50 mln. ≤ € 43 mln.

klein < 50 ≤ € 10 mln. ≤ € 10 mln.

micro < 10 ≤ € 2 mln. ≤ € 2 mln.

▶ Definitie FTE

FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een

volledige werkweek van 38 uur.

▶ Definitie BBP

Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land

geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

17leeswijzer

colofon

De Visie Public is een uitgave van ABN AMRO.

Sectoranalyse ABN AMRO Public Banking

InterviewMartijn Gort

Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviewHannie Verhoeven

Commercieel contactEric Zwaart (030-2327315 / 06 - 51478646)

Sectorbanker (semi-) Overheid Onderwijs en Instellingen

ABN AMRO Public Banking

Anja van Balen (030-2327926 / 06-51190615)

Sector Banker Zorg

ABN AMRO Public Banking

DistributieWebsite:

www.abnamro.nl/onderwijs

www.abnamro.nl/healthcare

Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

Disclaimer

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorg-

vuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk

worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

gewijzigd.

© ABN AMRO, juli 2013

Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen

van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 10 juni 2013.

18

19colofon

20

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut)abnamro.nl/sectoren