VII De binnen- en de buitenwereld - University of Groningen · 2016-03-05 · VII De binnen- en de...

VII De binnen- en de buitenwereld

De romans van Theotokás, Nákou en Petsális zijn geschreven en gepubli-ceerd tijdens de economische en politieke crisis aan het begin van de jaren‘30. De overeenkomstige maatschappelijke thematiek1, ontleend aan dezelfdemaatschappelijke actualiteit, wordt door de drie auteurs verschillend bena-derd en verbeeld. In het navolgende zullen de romans vanuit psychoanaly-tisch perspectief worden vergeleken op hun verschillende benadering en ver-werking van overeenkomstige thema’s en conflicten. De vraag zal ondermeer zijn hoe deze zich verhouden tot het sympathiseren met het ene of hetandere politieke oplossingsmodel. Vervolgens zal ‘psychohistorisch’ wordengekeken hoe politiek-maatschappelijke inhouden van de romans zich ver-houden tot de historische context waarin ze zijn geschreven.

Eerst volgt een samenvattend overzicht van de kernconflicten en de poli-tieke en maatschappelijke inhouden van de romans op het niveau van deauteur2.

Politiek-ideologische en maatschappelijke inhouden

– De roman van PetsálisUit de analyse van de roman is gebleken dat er parallellen blijken te bestaantussen visies op de maatschappij en de portrettering van ouderlijke figuren.Zo fungeert de vader van de fascistische held in de roman van Petsális,Pétros Párnis, als een negatief voorbeeld voor zijn zoon, omdat hij zwak, pas-sief en verwekelijkt is en als exemplarisch wordt voorgesteld voor hetzwakke bestuur van de leidende sociale klasse, de bourgeoisie. Daarentegenwordt de moederfiguur, María Párni-Koúka, geportretteerd als een vitalepersoonlijkheid, hetgeen in verband wordt gebracht met haar afkomst uit eenopkomende, ondernemende middenklasse. Via haar zoon zou zij het bloedvan de familie Párni, die tot de oude bourgeoisie behoort, hebben ‘versterkt’.Met de stimulans van zijn moeder en vanuit een negatief vaderbeeld ontwik-kelt de hoofdpersoon, Alékos, een masculiene identiteit die in de loop van

1. Hoofdstuk VI, Overeenkomstige thema’s in de drie romans.2. De navolgende bespreking begint, niet om een speciale reden, maar meer ter variatie, bij de

roman die in het voorgaande als laatste is besproken.

��

214 De binnen- en de buitenwereld

het verhaal steeds geforceerder lijkt te worden. Hij fixeert zich in toenemendemate op wilskracht, prestatie, ambitie, macht en zelfcontrole, hetgeengepaard gaat met zowel almachtsfantasieën als gevoelens van verlatenheid,vervreemdingservaringen en fantasieën over zijn eigen ideale dood.3 Degeforceerde mannelijkheid van de hoofdpersoon blijkt de narcistische functiete hebben een kwetsbaar gevoel van eigenwaarde te compenseren. Opauteursniveau lijkt dit psychisch mechanisme herkend en psychologisch aan-nemelijk gemaakt te worden door de oedipale driehoek met de zwakke vaderen de sterke moeder.4

Het verlangen de vader te overtreffen om daarmee de eenheid met demoeder te herstellen komt ook tot uitdrukking in de visie op de Grieksesamenleving en in de fascistische ideologie. Niet alleen in de gedachten vande hoofdpersoon, maar ook op het niveau van de totale romantekst wordenvoorstellingen van de Griekse natie geassocieerd met een geïdealiseerd moe-derimago dat wordt gepersonifieerd door María Párni. Het moederbeeld isherkenbaar in de ‘Blut und Boden’-voorstellingen en de fantasie van de bio-logisch genetische regeneratie van het Griekse volk.5 Het Griekse volk en deGriekse staat worden met elkaar vereenzelvigd waarbij de staat overwegendwordt verbeeld als een levend organisme in plaats van als een bestuurlijkstaatkundig systeem dat de verhouding tussen autonome individuen regu-leert.6 In het beeld van de liberale machthebbers is het imago van de zwakkevader herkenbaar alsook in de voorstelling dat zij onder de krachtige leidingvan de fascistische held zullen worden verdreven en aan het land orde en dis-cipline zullen worden opgelegd. Anti-individualistische uitgangspunten vin-den hun uitdrukking in het oplossingsmodel van de totalitaire staat en hetcorporatisme; individueel gedrag dient te worden aangepast aan een dwin-gend opgelegde uniforme collectieve moraal, het politieke bestuur wordthiërarchisch gestructureerd, democratie wordt vervangen door onderwer-ping aan een autoritair leider, het liberale kapitalisme door een harmonieuscorporatief systeem en individualisme door saamhorige eenheid.

Al deze fascistische uitgangspunten lijken herleid te kunnen worden toteenheidsfantasieën, tot een op de toekomst geprojecteerde idealisering vaneen ver verleden waarin de last van de eigen individualiteit nog niet gedra-gen hoefde te worden.7 De inhoud van de fascistische ideologie sluit aan bij

3. Hoofdstuk V: o.a. 168.4. Hoofdstuk V, Sterk-zwak-structuur,5. Hoofdstuk V: o.a. 156 en 176.6. Ibidem; 176.7. Hoofdstuk II: Voorstellingen van eenheid en scheiding in de fictieve literatuur.

��"��

De binnen- en de buitenwereld 215

het psychisch conservatisme van de hoofdpersoon. Zijn ‘fallisch narcisme’8

en schijnzelfstandigheid worden ideologisch vertaald in nationalistische entraditionalistische normen en waarden.

Ook op auteursniveau verraadt de roman een hang naar vroeger, naar degoede oude tijd die met name door María Párni wordt gepersonifieerd. Aande basis van het sympathiseren met het fascisme lijkt een nostalgie te liggennaar een geromantiseerd verleden. De romanvisie op de verhouding tussende sociale klassen en de positie van de bourgeoisie is ambivalent te noemen;de leidende klasse wordt weliswaar bekritiseerd vanwege haar falendebestuur, maar zij wordt ook weer verdedigd. Het model van de fascistischestaat biedt haar de mogelijkheid zichzelf te beschermen tegen de dreigingvan onderaf, niet zozeer door de andere sociale klassen democratisch te inte-greren, maar door ze te beteugelen. De visie op de eigen sociale klasse balan-ceert tussen rebellie en schuldgevoel; Alékos’ ondergang kan worden geïn-terpreteerd als een onbewust schuldgevoel ten aanzien van de vaderlijkeautoriteit.

In de maatschappelijke context van begin jaren ‘30, het tijdperk waarin deliberale modernisering dreigde te mislukken, heeft de auteur de crisis van deGriekse democratie en het liberalisme verwerkt tot een literair verbeelde ver-wijzing naar het fascistische oplossingsmodel. De auteursvisie is waarschijn-lijk het beste te karakteriseren als ‘ambivalent’ in de zin dat er enerzijds sym-pathie bestaat voor dit model, maar het anderzijds als te radicaal wordtervaren. Ondanks de radicale strategie wijst dit model in zijn antiliberale,antidemocratische en anti-individualistische uitgangspunten meer in contra-revolutionaire dan in revolutionaire richting.

– De roman van NákouOok in de roman van Nákou bestaan parallellen tussen de beelden vanouderlijke figuren en van de maatschappij. Net name de karakterisering vande moeder van de hoofdpersoon, vertoont overeenkomsten met het imagovan de maatschappij en de leidende sociale klasse. De Griekse bourgeoisiewordt bekritiseerd op grond van dezelfde negatieve eigenschappen die wor-den toegeschreven aan vooral Griekse bourgeoisie-moeders en -vrouwen,namelijk als egoïstisch, materialistisch en conformistisch. Vaderfiguren wor-den genuanceerder benaderd ook al verzaken zij door hun afwezigheid hunouderlijke taak.9 De Griekse maatschappij wordt, evenals de ouderfiguren inde roman, als onrechtvaardig voorgesteld. Zoals de egocentrische moeder en

8. Zie 170, noot 11.9. Hoofdstuk IV, 130.

��


afwezige vader van de hoofdpersoon falen in de opvoeding van hun kinde-ren, zo creëert ook het maatschappelijk systeem onrecht en ongelijkheid,waarvan vooral de sociaal zwakkeren slachtoffer worden. De hoofdpersoonidentificeert zich met andere slachtoffers van falende ouders en een onrecht-vaardige maatschappij.

Een positief vrouwen maatschappijbeeld is te vinden in respectievelijkde beschrijving van een Franse vrouw, die het zelfideaal van de hoofdper-soon representeert, alsook in het ideaalbeeld dat de hoofdpersoon van Frank-rijk in het algemeen heeft. Deze ideaalbeelden zijn gebaseerd op kenmerkendie precies tegengesteld zijn aan de negatieve karakteristieken die wordentoegeschreven aan de Griekse vrouw, de Griekse bourgeoisie en de Grieksesamenleving: ze worden voorgesteld als humanitair – waarbij wordt verwe-zen naar de Franse Revolutie –, modern, geïndividualiseerd en kosmopoli-tisch. Op het niveau van de gehele romantekst wordt de Griekse maatschap-pij bekritiseerd vanwege onrechtvaardige verhoudingen tussen de socialeklassen, traditionele familiebanden en de daarbij aansluitende traditionelementaliteit en verhoudingen tussen mannen en vrouwen. De basisvisie isantinationalistisch en antitraditionalistisch.10

De auteur heeft in haar roman het proces van groei naar volwassenheidgethematiseerd. Zij heeft daarbij een benadering gekozen die de invloed vanjeugdervaringen onderzoekt.11 De roman is op te vatten als een zelfanalysevan de volwassen ik-persoon, als een verslag van haar traumatische jeugder-varingen en haar ontwikkeling naar een zelfstandiger positie in de wereld.De moeizaamheid van een noodgedwongen individualisering in een traditio-nele samenleving vormt het kernconflict van de roman. Zowel aan de handvan de hoofdpersoon als van andere personages worden vervreemdingserva-ringen beschreven. Narcistische conflicten als het lijden aan verlatenheid,verlangen naar geborgenheid en gevoelens van minderwaardigheid wordenonderzocht. Op het niveau van de ik-persoon leidt deze introspectieve zoek-tocht uiteindelijk naar een autonomere instelling zowel ten opzichte van deouderfiguren van vroeger als ten opzichte van de maatschappij, tot een sepa-

10. Hoofdstuk IV: Het auteursniveau.11. Zeer waarschijnlijk was Nákou goed op de hoogte van de psychoanalyse. Vooral in haar

vroegste literaire werk wordt de invloed van oedipale verhoudingen op het gedrag en debeleving van personages zeer geregeld en ‘psychoanalytisch verantwoord’ gedemonstreerd(Tannen, Lilika Nakos, 30,53-55,75). Bijvoorbeeld in haar eerste korte verhaal met de titel Pho-tiní, waarmee zij in 1928 in het Frans debuteerde, lijkt zij te spelen met een uitgesprokenFreudiaanse thematiek: in het verhaal, waarin droom (sic!) en werkelijkheid door elkaarheen lopen, worden de gewaarwordingen en gevoelens van een klein meisje beschreven datna het gadeslaan van de geslachtsgemeenschap van haar ouders in een nachtmerrie-achtigedroom haar moeder vermoordt.

��#��


ratie van de traditionele normen en waarden van de eigen sociale klasse enhet maatschappelijk systeem.

Op het niveau van de totale romantekst wordt een impliciet pleidooi voorpersoonlijke en collectieve individualisering gecombineerd met een emanci-patoire visie op de positie van sociaal zwakkere groepen in de samenleving.Hoewel de roman meer nadruk legt op de psychische beleving van de maat-schappelijke werkelijkheid dan op politiek-ideologische inhouden, wordtonder verwijzing naar zowel de Franse Revolutie als de Russische Revolutievan 1917 gesympathiseerd met een revolutionaire doorbreking vanbestaande klassenverhoudingen en met een niet nader aangeduide vorm vansocialisme.12 Het socialistisch oplossingsmodel wordt niet op zijn consequen-ties doordacht en er wordt niet expliciet verwezen naar ofwel het model vande communistisch autoritaire staat of van de sociaal-democratie. Het pleidooivoor een samenleving die meer ruimte biedt voor individuele vrijheid zouechter botsen met een autoritair totalitair systeem. De politieke basisvisie lijktdus meer naar een sociaal-democratische dan naar een communistische posi-tie te tenderen.13

De roman van Nákou kan zowel wat betreft zijn psychische als zijn poli-tiek-ideologische inhouden tegenover de roman van Petsális geplaatst wor-den. In beide romans wordt de leidende sociale klasse bekritiseerd – hoewelop verschillende gronden: in Petsális’ roman op haar decadentie en passivi-teit, in Nákou’s roman op haar egoïsme, materialisme en conformisme, – enwordt als oplossing voor de maatschappelijke crisis een doorbreking van deklassentegenstellingen aangedragen. Terwijl Petsális’ held een ambivalentepositie inneemt tegenover zijn eigen sociale klasse, wordt Nákou’s heldindoor haar omstandigheden gemotiveerd tot een radicalere houding tegen-over de sociale klasse waartoe zij behoort. De voorkeur van de hoofpersonenvoor het ene of andere oplossingsmodel sluit hierbij aan; in het fascistischmodel kan de bourgeoisie haar leidende rol behouden, terwijl in het socialis-tisch model de onttroning van de bourgeoisie wordt verdedigd. Terwijl inPetsális’ roman voor de oplossing van het persoonlijke en collectieve conflictwordt gewezen in de richting van een hiërarchische structuur waarbij in het

12. Hoofdstuk IV: De sociale klassen.13. Ook uit ander werk van de auteur, waaronder de roman Yia mia kainoúria zoí (geschreven tus-

sen 1945 en 1947, gepubliceerd in 1960), waarin het repressieve optreden van het regime vanMetaxas wordt beschreven, en uit interviews is op te maken dat Nakou altijd socialistischeuitgangspunten heeft gesteund, maar niet hield van een vorm van socialisme waarin mense-lijke vrijheid ondergeschikt werd gemaakt aan een dogmatische ideologie. Ook heeft zij zichniet willen liëren aan de Griekse Communistische Partij. Zie ook: Tannen, Lilika Nakos, 17-18

en 126-143.

��$��


belang van de eenheid elke individualiteit wordt weggenomen, wijstNákou’s roman in een tegengestelde richting, namelijk die van een separatievan zowel persoonlijke als collectieve autoriteiten ten behoeve van meer per-soonlijke autonomie en zelfbewustzijn. Tegenover het fascistisch pleidooivoor een collectieve publieke moraal en groepsgebonden identiteit, staan,vanuit een socialistische en feministische visie, de ontwikkeling van een per-soonlijke moraal en identiteit, onafhankelijk van de ouderfiguren van vroe-ger of de eigen sociale klasse. Terwijl de fixatie van Petsális’ held op zijnnarcistisch verlangen naar eenheid en bevestiging van buitenaf, ideologischwordt vertaald naar nationalistische en traditionalistische normen en waar-den, leidt de rouw om de verlatenheid en verwerking van scheidingsangstenbij Nákou’s hoofdpersoon tot een zelfstandiger positie en tot een meer kos-mopolitische, antinationalistische en antitraditionele visie op de buitenwe-reld. Kortom, op de schaal van narcisme versus individuatie staan de tweeromans in hun psychische en ideologische inhouden lijnrecht tegenoverelkaar.

– De roman van TheotokásDe roman van Theotokás kan worden gekarakteriseerd als een cultuurkriti-sche sociaal-politieke roman. De auteur heeft de politiek-maatschappelijkecrisis aan het eind van de jaren ‘20 en begin jaren ‘30 en het failliet van deliberale moderniseringsidealen verwerkt tot een pessimistisch tijdsdocu-ment.

Ook in de roman van Theotokás zijn duidelijke parallellen te vinden tus-sen beelden van ouderfiguren en de beelden van de Griekse maatschappij.Vaderfiguren worden, evenals politieke machthebbers, overwegend neerbui-gend beschreven. Het positieve portret van de historische figuur en liberaalpoliticus Elefthérios Venizélos vormt hierop een uitzondering. De rebelseminachting van diverse mannelijke personages die zowel op de ouderfigurenals op de maatschappij is gericht, wordt ondersteund door de primaire ver-teller.

Vooral de moeder- en vrouwbeelden congrueren met het negatieve imagovan Griekenland. Griekse vrouwen worden voorgesteld als te emotioneel,onlogisch, beklemmend of uniform. De Griekse massa wordt bekritiseerd opgrond van gelijkluidende eigenschappen; zij wordt voorgesteld als hyste-risch, banaal, beklemmend en uniform. Een positief vrouwen maatschappij-beeld is te vinden in respectievelijk het imago van de Franse vrouw en vanParijs (“Paris, reine du monde”). Dit imago blijkt opgebouwd te zijn uittegengestelde eigenschappen die aan de Griekse vrouw en de Griekse samen-

��%��


leving worden toegeschreven: ze worden voorgesteld als individualistisch,niet-beklemmend en kosmopolitisch.14 De wens vrij en autonoom te zijn ligtbesloten in het herhaalde beeld van personages die zich op rebelse wijze aaneen als beklemmend ervaren omgeving onttrekken.

Het mechanisme van ‘opsplitsing’ doemt ook op in de visie op de socialeklassen. Eigenschappen als rationaliteit, vrijheidslievendheid en individua-lisme zijn overgedragen op personages die meer het ‘eigene’ van de auteurrepresenteren en die alle afkomstig zijn uit de bourgeoisie. Negatieve, methet negatieve vrouwbeeld corresponderende eigenschappen als irrationali-teit, hysterie en uniformiteit worden overgedragen op de Griekse massa envooral op zich via het socialisme en communisme emanciperende persona-ges. De elitair minachtende visie op deze segmenten van de Griekse samen-leving verraadt een behoudende visie op de verhouding tussen de socialeklassen en de positie van de bourgeoisie.15

Beelden van de buitenwereld en maatschappij lijken dus aan te sluiten bijeen opgesplitst vrouwen moederbeeld. Het negatieve vrouwen maat-schappijbeeld blijkt samengesteld te zijn uit eigenschappen die polair tegen-gesteld zijn aan de identiteitsformanten en het ‘ideale zelf’ van de auteur.Deze corresponderen weer met westerse liberale verlichtingsidealen als wel-denkendheid, autonomie en individualisme.16 Het psychisch kernconflict inde roman blijkt steeds samen te hangen met voorstellingen van een tegenstel-ling tussen rationaliteit en emotionaliteit.

In de roman ligt meer nadruk op de culturele en intellectuele waardenvan het liberalisme dan op sociaal-economische uitgangspunten, meer opidealen als rationalisme, individualisme en modernisering naar westers, metname Frans, voorbeeld, dan op sociale en economische verhoudingen. Tege-lijkertijd reflecteert de roman de crisis in het liberale denken. Hoewel bewustidealen worden beleden die aansluiten bij het van oorsprong progressieveliberalisme, zoals persoonlijke vrijheid, autonomie en democratie, verraadtde roman op een meer onbewust niveau nogal wat tegenstrijdigheden tenaanzien van deze beginselen. Bijvoorbeeld de visies op de massa en het socia-lisme lijken strijdig te zijn met de democratische gezindheid. Achter de cyni-sche, pessimistische visie op de Griekse samenleving lijkt de angst voor hetverlies van houvast aan de normen en waarden van de liberale cultuur schuilte gaan. In het algemeen sluiten de visies op de maatschappij en de buiten-wereld meer aan bij de positie van een behoudend liberaal dan bij die van

14. Hoofdstuk III, o.a. 71.15. Hoofdstuk III: De sociale klassen.16. Hoofdstuk III, o.a. 95.

��


een twintigste-eeuwse democraat en zijn ze exemplarisch voor de tegenstrij-digheden van het klassieke liberalisme.17

Ondanks het pleidooi voor individualisme verbeeldt de roman eerder eenvasthouden aan oude zelf- en objectbeelden, aan een groepsgebonden libe-rale en mannelijke identiteit dan, zoals in Nákou’s roman, een zoektocht naareen ‘persoonlijke identiteit’. Vanuit een psychoanalytische visie op de mense-lijke individuatie kan derhalve gesproken worden van een ambivalente posi-tie. De ideologische tegenstrijdigheden sluiten hierbij aan. In de traditie vanhet verlichtingsdenken wordt gepleit voor vrijheid, autonomie, democratieen individualisme, maar uit de tegenstrijdigheden spreekt een ambivalentehouding ten aanzien van diezelfde beginselen.18

De ambivalentie ten aanzien van het individualisme is ook herkenbaar inde visie op de eigen natie. Een simplistisch gepassioneerde vorm van natio-nalisme wordt geïroniseerd, maar er wordt wel weer nationalistische trotsontleend aan de moderne Grieken voor zover in hen eigenschappen wordenherkend die aansluiten bij een geromantiseerd beeld van de oude Grieken alskritische, rationele individualisten.19

Uitgaande van de omschrijving van het westers moderniseringsproces alseen proces van voortschrijdende democratisering en individualisering, kanworden gesteld dat de roman tegenstrijdige visies uitdraagt. Moderniseringwordt bepleit, maar aan de hand van de indertijd reeds traditioneel gewor-

17. Hoofdstuk III, 100.18. Zie ook: Weinstein en Platt, The wish to be free. De auteurs beargumenteren vanuit psychoana-

lytisch perspectief hoe dit voor het – vroege – verlichtingsdenken in het algemeen gold.Ondanks hun revolutionaire wens tot vrijheid en autonomie, zou het merendeel van devroege verlichtingsdenkers en pioniers van de Franse revolutie er niet in zijn geslaagd ookwerkelijk persoonlijk vrij en autonoom te worden omdat zij het abstracte denken trachtten afte splitsen van gevoel. Vaak waren zij zich niet bewust van hun deels ambivalente of zelfsregressieve houding. “Rather, because the anxiety that stemmed from the demand for diffe-rentiation was intolerable, it led to the tendency to structure a closed world.” (69) Volgens deauteurs hebben de vroege verlichtingsdenkers echter wel de ideologische basis gelegd voorhet moderniseringsproces in westerse samenlevingen dat gezien kan worden als een procesvan geleidelijke creatie van maatschappelijke structuren die de sociale en psychische rand-voorwaarden vormden voor de ontwikkeling naar democratisering, individualisering enmeer pluriformiteit. “And though the Enlightenment writers never achieved autonomy andnever participated in the established political processes of society, their failure was personaland extended through their own generation; the democratization of French society movedahead, if ambivalently, with the Revolution and after. The Enlightenment struggle for auto-nomy was one episode in a social process leading to independance at large; but it was in anycase one of the sources for democratization and pluralization in the West.” (80-81)De opkomst van de psychoanalyse aan het eind van de 19e eeuw wordt door de auteurs inde context geplaatst van een algemeen groeiend bewustzijn van de innerlijke tegenstrijdig-heden van de mens (hoofdstuk V, ‘The Introspective Revolution’).

19. Hoofdstuk III: Verlichtingsidealen.

��


den ideologie van het klassieke liberalisme.20 Op de schaal van enerzijds hetfusiemodel van de fascistische ideologie in de roman van Petsális en ander-zijds het individuatiemodel in de socialistische visie in Nákou’s roman,bevindt het liberale oplossingsmodel in Theotokás’ roman zich halverwege.

Conclusies

De hoofdpersonen in de romans, die overwegend afkomstig zijn uit eenbourgeoisie-milieu, zetten zich af tegen hun maatschappij of het maatschap-pelijk systeem. De beelden van politieke en maatschappelijke autoriteiten ende eigen sociale klasse blijken steeds aan te sluiten bij de beelden van en ver-houding tot ouderfiguren. In alle drie de gevallen worden mannelijke karak-ters genuanceerder, minder zwart-wit, benaderd dan vrouwelijke. Visies opde Griekse samenleving en beelden van Griekenland blijken in de drieromans vooral aan te sluiten bij een positief of negatief moederimago.

Tegen de achtergrond van een maatschappelijke crisis waarbij overgele-verde normen en waarden niet langer lijken te voldoen, worden zoektochtennaar nieuwe houvasten beschreven. Een dergelijke zoektocht kan wordenopgevat als een poging van het ego de controle over de werkelijkheid te her-stellen. De zoektocht naar een herstel van eenheid en harmonie tussen hetzelf en de objectwereld is op zichzelf een narcistisch symptoom. Ook de poli-tiek-ideologische zoektochten kunnen worden gezien als pogingen het ont-stane waardenvacuüm op te vullen en het gevoel van controle over de werke-lijkheid te herstellen. Met andere woorden de ‘oedipale’ revolte tegen devorige generatie en de eigen maatschappij blijkt steeds te interfereren met‘preoedipale’, narcistische conflicten. De wijze waarop deze conflicten in deromans zijn verwerkt is echter onderling verschillend.

Nákou’s roman verbeeldt de meest radicale breuk met het verleden, hetestablishment en de normen en waarden van de eigen sociale klasse. Gevoe-lens van verlatenheid, angst en inferioriteit als gevolg van een vroegtijdigverlies van bescherming en geborgenheid worden in de roman onderzocht.Het onderzoeken van deze gevoelens wordt beschreven als een ontwikkelingnaar een zelfstandiger identiteit en volwassenheid. In de roman is de psychi-sche ontwikkeling naar een autonomere instelling gethematiseerd. Opauteursniveau wordt deze progressieve ontwikkeling naar individuatieimpliciet bepleit. Het sympathiseren met een sociaal-democratisch maat-schappijmodel dat een collectieve emancipatie, democratisering en indivi-dualisering voorstaat sluit aan bij deze progressieve oriëntatie.

20. Hoofdstuk III: Het liberalisme.

��


De roman van Petsális verbeeldt de meest regressieve reactie op de maat-schappelijke crisis. Het grandioze zelfbeeld van de hoofdpersoon is te herlei-den tot de vroegste fase in de psychische ontwikkeling. ‘Zelf- en objectbeel-den’ worden geïdealiseerd, met name het beeld van de moederfiguur in deroman en de objecten die met haar worden geassocieerd, zoals het eigen huis,de eigen familie, de eigen sociale klasse en de eigen natie. Ook op auteurs-niveau overheerst een idealisering van de ‘zelf-object-eenheid’. Het verlan-gen naar eenheid is duidelijk sterker dan het verlangen naar autonomie envrijheid. Het sympathiseren met het fascistische oplossingsmodel dat eenonderwerping aan een autocratische autoriteit impliceert, sluit aan bij dezeregressieve oriëntatie. In plaats van met persoonlijke vrijheid en zelfstandig-heid in een democratische structuur wordt gesympathiseerd met een collec-tieve onderwerping aan een totalitaire structuur.

Ook in de roman van Theotokás blijken visies op de buitenwereld, deGriekse samenleving en politiek-ideologische inhouden samen te hangenmet psychische mechanismen. Zo blijkt de verdediging van het liberalismeniet alleen te zijn ingegeven door de teleurstelling over het failliet van eenpolitiek-economisch maatschappijmodel an sich. De defensieve afweer tegenandere ideologieën als het socialisme en het communisme, de afkeer van eenmassale emancipatie van de onderklassen in de samenleving en het cultuur-pessimisme hebben ook de functie het houvast van de eigen identiteit tebestendigen. Anders dan in de roman van Petsális wordt, op het niveau vande totale romantekst, de ‘zelf-object-eenheid’ niet zozeer geïdealiseerd, als-wel afgeweerd en vervangen door fantasieën over de eigen onaanraakbaar-heid en superioriteit. De roman beschrijft meer de fixatie óp dan de verwer-king ván dit narcistisch conflict. Hoewel de roman progressieve waarden alsautonomie en individualiteit benadrukt, lijkt door de afstand tot het ‘zelf’21

de ontwikkeling naar verdere individuatie te stagneren.In de drie romans blijken de visies op de buitenwereld, de Griekse samen-

leving, de verhoudingen tussen sociale klassen, op West-Europa, op kwestiesals nationalisme, democratisering en individualisering en de politiek-ideolo-gische oriëntatie, steeds aan te sluiten bij de verbeelde psychische conflicten.In de drie gevallen zijn narcistische en identiteitsconflicten herkenbaar die,ontwikkelingspsychologisch gezien, steeds zijn te herleiden tot een als con-flictueus ervaren individuatie.

21. De term ‘zelf’ is hier bedoeld in de zin van het ‘echte zelf’. Zie hoofdstuk II, Appendix: Het egoen het zelf.

��


Deze conflicten zijn onderling verschillend benaderd en verwerkt. De wijzewaarop ze zijn verwerkt blijkt steeds nauw aan te sluiten bij de politiek-maat-schappelijke inhouden van de romans.

De controverse traditionalisme of modernisering

Een centrale vraag van dit onderzoek was hoe de romans zich verhouden tothet maatschappelijk proces in de jaren ‘30?22

De economische en politieke crises die volgden op de beurskrach van1929 brachten een – voorlopig – einde aan het liberalistisch ideaal de econo-mie en maatschappij te moderniseren. Met het in stand blijven van centralis-tische en cliëntelistische politieke en sociale structuren, vond ook geen ont-wikkeling plaats naar een meer pluriforme, individualiserende samenleving,dat wil zeggen een samenleving die door zijn organisatie meer financieel-eco-nomische en daarmee ook meer geestelijke autonomie van het individu toe-staat. In een traditionele cultuur is de ontwikkeling van een persoonlijkeidentiteit, het vinden van houvast in zichzelf, minder van levensbelang danin een gedemocratiseerde, geïndividualiseerde samenleving. Vanwege desterke en blijvende onderlinge afhankelijkheid, zowel binnen de familie alsbinnen de groep waartoe de familie behoort, bestaat in een traditionele cul-tuur over het algemeen een sterkere neiging individueel gedrag aan te passenaan vaste rolpatronen, normen en waarden. Een meer uniforme publiekemoraal kan voor het individu enerzijds meer houvast en geborgenheid bete-kenen, maar anderzijds ook meer beklemming. Een geïndividualiseerdesamenleving biedt vanwege zijn pluriformiteit minder het houvast van vastegroepsnormen, maar anderzijds ook meer mogelijkheden tot individuelekeuze en zelfontplooiing. Over het algemeen lijken moderne, individualise-rende samenlevingen, vooral in overgangstijden waarin dit proces zich inversneld tempo voltrekt, meer narcistische storingen te genereren, dat wilzeggen, psychische problemen die te maken hebben met onzekerheid over deeigen identiteit en het gevoel van eigenwaarde.23 Om de grotere vrijheid tekunnen hanteren is een sterkere ontwikkeling van het ‘zelfgevoel’, een ver-trouwen in de eigen gevoels- en belevingswereld, meer noodzakelijk gewor-den.

Vanuit verschillende standpunten verbeelden de romans die hier bespro-ken zijn de politieke en sociale crises van de dertiger jaren, de sociale onrust,

22. Hoofdstuk I: Onderzoeksvragen en onderzoekswerkwijze.23. Alice Miller, Het drama van het begaafde kind, 63-64; Pietzcker, Einführung, 199-210; Pietzcker,

Einheit, 13-14; Weinstein, The wish to be free, 214.

��


de positie van de bourgeoisie, de politieke polarisatie als gevolg van gespan-nen verhoudingen tussen de sociale klassen en de spanning tussen moderneen traditionele normen en waarden. De weliswaar ambivalente, maar tochpositieve waardering van beginselen als modernisering, democratisering enindividualisering in de behoudend liberale visie in Theotokás’ roman en depositieve houding ten aanzien van deze beginselen in de socialistische enfeministische visie van Nákou’s roman ontbreekt volledig in de conservatiefgeoriënteerde roman van Petsális. In de romans van zowel Nákou alsTheotokás wordt Frankrijk ten voorbeeld gesteld voor de gewenste ontwik-kelingen in Griekenland. In beide gevallen heeft de tegenstelling tussenFrankrijk en Griekenland te maken met een tegenstelling tussen individua-lisme en kosmopolitisme enerzijds tegenover onzelfstandigheid en traditio-nalisme anderzijds. In de roman van Petsális speelt het westen nauwelijkseen rol, maar wordt onder een korte verwijzing24 naar Italië onder Mussolinide fascistische ideologie op zijn toepasbaarheid voor de Griekse samenlevingdoordacht. Het sympathiseren met de indertijd ‘moderne’ fascistische ideolo-gie lijkt echter gevoed te worden door een verlangen naar een oude orde endoor het romantiseren van een samenleving waarin, in het belang van de‘eenheid’, individualiteit en pluriformiteit worden opgegeven.

De aard van de betrokkenheid jegens het eigen land, respectievelijk denationalistische oriëntatie in de roman van Petsális, het gematigd nationa-lisme in Theotokás’ roman en het antinationalisme in Nákou’s roman, kun-nen in dezelfde samenhang met de hier besproken psychische problematiekworden bezien.

Kerk en religie spelen alleen in de romans van Theotokás en Nákou eenrol. De roman van Theotokás ligt wat dit betreft in de lijn van een meer alge-meen liberale visie; in aansluiting op het positieve imago van de Grieken alskritische rationalisten die van nature geen enkele affiniteit zouden hebbenmet het mysticisme van de orthodoxie, wordt de functie van de Grieks-ortho-doxe kerk vooral omschreven als steunpilaar van de natiestaat. In Nákou’sroman ligt meer nadruk op de conservatieve rol van de Grieks-orthodoxereligie en wordt deze in hoofdzaak voorgesteld in haar rol als bewaakster vantraditionele normen en waarden.25 In beide gevallen sluiten deze voorstellin-gen dus aan bij de overige maatschappelijke en ideologische inhouden vande romans.

Toen de drie romans werden gepubliceerd, in de jaren ‘34 tot ‘36, was deuitkomst van de politieke en maatschappelijke crisis nog onzeker. Met de

24. Hoofdstuk V, 171.25. Resp. hoofdstuk III, 92-93 en hoofdstuk IV, 144.

��"��


instelling van de Metaxás-dictatuur in 1936 zou blijken dat de roman vanPetsális het meest in overeenstemming was met de feitelijke politieke ontwik-kelingen. Hoewel de roman van Theotokás een ambivalente houding ver-beeldt ten aanzien van een mogelijke ontwikkeling naar democratisering eneen zowel persoonlijke als collectieve individualisering, en het klassieke libe-ralisme destijds in westerse democratiserende landen werd bekritiseerd alseen achterhaalde ideologie, kan deze positie in een Griekse context niet con-servatief genoemd worden. In de jaren ‘30 was het klassieke liberalisme nogsteeds de ideologie achter een progressief moderniseringsideaal dat echterdoor de economische crisis, de overwegend pre-kapitalistische structuren ende sterke pre-liberale krachten in de Griekse samenleving ten onder ging.

De ideologische positie in Nákou’s roman, die steunt op een combinatievan socialistische uitgangspunten en een pleidooi voor persoonlijke en col-lectieve individualisering, wijst in wezen vooruit naar het model van de ver-zorgingsstaat dat in westerse stabielere democratieën na de Tweede Wereld-oorlog geleidelijk vorm begon te krijgen. In de context van de Grieksesamenleving van het begin van de jaren ‘30 was deze positie niet alleen uit-zonderlijk progressief, maar ook twee bruggen te ver om binnen debestaande politieke en sociale structuren te kunnen worden gerealiseerd.

Een andere bij het begin van dit onderzoek gestelde, achterliggende vraagwas hoe uiterlijke maatschappelijke omstandigheden interfereren met deindividuele psychische beleving.26 Gebleken is dat de overeenkomstige con-flicten en thema’s in de romans verband houden met de gedeelde tijdsom-standigheden, maar dat de wijze waarop deze zijn verwerkt onderling sterkverschilt. De interactie tussen beide, tussen de buiten- en binnenwereld, tus-sen de objectieve maatschappelijke situatie en de subjectieve beleving ervan,lijkt dus meer beïnvloed te worden door de constitutie van het subject dandoor de objectieve maatschappelijke situatie. Wat als een opvallende uit-komst van de psychoanalytische analyse van de romans kan worden aange-merkt is dat de politiek-ideologische oriëntatie en visies op de maatschappijsteeds aan blijken te sluiten bij de wijze waarop verhoudingen tot ouderlijkefiguren zijn verbeeld en vooral dat de verbeelding van de conflicten die, psy-choanalytisch bezien, verband houden met de individuatieontwikkeling,steeds aansluit bij de meer progressieve of regressieve positionering binnende maatschappelijke discussie van die tijd.

26. Hoofdstuk I, Een ‘psychohistorische’ benadering.

��


Maatschappelijke betrokkenheid

In de inleiding werd ook de vraag gesteld welke plaats de romans innemenin de Griekse literatuurgeschiedenis. Waarom kwam het genre van desociaal-politieke roman aan het begin van de jaren ‘30 plotseling op om na deinstelling van de dictatuur in 1936 weer te verdwijnen?

De bloeiperiode van dit genre valt samen met de crisistijd van het Griekseliberalisme en de onzekere positie van de bourgeoisie. Het gegeven dat de‘lagere’ sociale klassen (boeren en arbeiders) zich in Griekenland altijd slechtwisten te organiseren, doet vermoeden dat hun bedreiging voor de bourgeoi-sie feitelijk niet zo groot was. Toch weerspiegelen de romans wel de onrustvan die tijd en wordt deze beschreven als iets wat daadwerkelijk ingreep inhet persoonlijk leven. Uit de politieke gebeurtenissen en uit de romans is opte maken dat de positie van de bourgeoisie zeker in het geding geweest moetzijn.

Na de instelling van de dictatuur bleken auteurs van dit genre over testappen op andere genres, met name op het genre van de historische roman,waarbij vooral het Griekse verleden in de Turkse tijd een populair themawerd, alsook op het oudere genre van de regionale roman. In literatuurstu-dies wordt deze thematische wending veelal aangemerkt als een regressieve,nationalistische reactie op het failliet van de hervormingsidealen van het tijd-perk daarvoor.27 Door Dimádis wordt deze wending in verband gebracht metde machtscrisis en ideologische crisis van de Griekse burgerlijke klasse. Eengroot deel van de artistieke en intellectuele elite zou belang hebben gehad bijde dictatuur, politiek, sociaal of anderszins, alsook omdat men verwachttedat deze een eind zou maken aan de sociale en parlementaire onrust. Som-mige auteurs zouden hun eigen klassenbelangen, zodra deze door de dicta-tuur waren veilig gesteld, hebben willen verschuilen achter een nationalisti-sche thematiek.28 Zo zou Petsális in zijn historische roman Oi Mavrólukoi, diehij tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef, de leidende positie van zijnklasse hebben willen legitimeren op grond van haar sturende rol tijdens deTurkse overheersing en in de Griekse Vrijheidsoorlog.29 Ook het literairewerk van Theotokás tijdens de dictatuur en de Tweede Wereldoorlog, metname de in 1940 gepubliceerde ontwikkelingsroman Leonís, waarin de

27. Beaton, An introduction, 169-180; Dimítris Tzióvas, � � � � �� (Athene 1989) 144-163 en Dimádis,� , pas-

sim.28. Dimádis, Diktatoría, o.a. 34, 57, 317, 322.29. Ibidem, 323.

��#��


Griekse gemeenschap in het Turkse Istanbul wordt beschreven, zou eennationalistische oriëntatie op het Griekse verleden verraden.30

Deze verklaring voor het verdwijnen van het genre van de sociaal-poli-tieke roman, als het gevolg van stilzwijgende instemming met de dictatuur, isin ieder geval voor Nákou niet aannemelijk. Nákou werkte indertijd als jour-naliste voor diverse Atheense kranten en moest vanwege de censuur haarpublicaties over actuele maatschappelijke onderwerpen opgeven. Tijdens dedictatuur schreef zij een groot aantal biografische romans, die in afleveringenin kranten werden gepubliceerd.31, 32 Overigens heeft zij tijdens en vlak na deTweede Wereldoorlog nog wel twee romans met een duidelijk politiek-maat-schappelijke inhoud, waaronder een stadsroman over de periode Metaxás,geschreven, die echter pas in de jaren ‘50 en ‘60 konden worden gepubli-ceerd.33 De thematische wending in Nákou’s werk na 1936 was dus zeker nietingegeven door een zelfopgelegde, maar veeleer door de daadwerkelijke cen-suur.

Voor het verschijnsel van de relatief sterke betrokkenheid van de Griekseromanliteratuur bij de politieke en maatschappelijke actualiteit in de eerstehelft van de jaren ‘30 kan mijns inziens een meer algemene verklaring wor-den gegeven. Griekse literatuur vertoont in het algemeen een sterke betrok-kenheid bij eigen land en maatschappij, dus los van het gekozen genre of demate van maatschappijkritiek. Dit zou in verband gebracht kunnen wordenmet de omstandigheid dat in Griekenland kunstenaars niet snel vervreemdraken van de politieke leiding of macht. Zij maken meestal deel uit van desociale klasse die van oudsher, sinds de oprichting van de Griekse staat, depolitieke macht heeft uitgeoefend en deze ook steeds heeft weten te behou-den. De Griekse bourgeoisie heeft haar positie niet eerst hoeven te bevechtentegenover een aristocratische bovenklasse, noch heeft zij haar macht hoevenafstaan aan of delen met massabewegingen van andere sociale klassen. Zij is

30. Ibidem, 273-289.31. Namelijk een twintigtal biografische romans, over onder anderen Tolstoy, Edison, Pasteur,

Molière en Dostojewski. Voor een overzicht: Tannen, Lilika Nakos, 182-183.32. Dimádis vermeldt ook zelf in de door hem verzorgde uitgave van 1995 van Móscho Tzavélla,

Nákou’s biografische roman over een volkse verzetsheldin in de Turkse tijd, die in 1939 inafleveringen in een Atheense krant werd publiceerd, dat in Nákou’s geval de censuur een rolgespeeld heeft bij haar onderwerpskeuze. Zie: Lilíka Nákou,� � �(Athene 1995)87.

33. Namelijk respectievelijk de romans Yi tis Viotías – geschreven tijdens de Duitse Bezetting,gepubliceerd in 1955 – en Yia mia kainoúryia zoí – geschreven tussen 1945 en 1947, gepubli-ceerd in 1960 –, die tezamen een roman fleuve vormen. In de laatste roman, die zich afspeeltin Athene, wordt het repressieve optreden van het Metaxás-regime beschreven. In een inter-view van 1979 vertelt Nákou dat publicatie van deze roman meestal op problemen stuitte bijde uitgevers (Nákas,� � � � , 10).

��$��


nooit, zoals in andere Europese landen wel is gebeurd, in een politiek isole-ment geraakt.34

De Griekse intelligentsia toont in het algemeen weinig neiging zich te iso-leren van de maatschappij. Stromingen als romantiek en estheticisme, die, inlanden als Frankrijk of Engeland, als een uiting van verzet tegen een burger-lijke cultuur die dreigde te massificeren opgevat kunnen worden, hebben inGriekenland nooit echt wortel kunnen schieten. De Griekse kunst en litera-tuur tonen relatief weinig neiging tot antiburgerlijkheid of tot een terugtrek-king in meer introverte, sensitivistische uitingen. Opvattingen over de rolvan de kunstenaar en de kunst als de “allerindividueelste expressie van deallerindividueelste emotie” zijn ook nooit echt aangeslagen. De Griekse lite-ratuur kent weliswaar stromingen als romantiek, estheticisme of symbo-lisme, maar in geringe mate. Door de literaire kritiek zijn dergelijke uitingenook vaak sterk bekritiseerd en afgeschilderd als een imitatie van ‘Europa’ ofals on-Grieks. Een op eigen land en maatschappij betrokken kunst werd inhet algemeen meer gewaardeerd en ook gepropageerd.

De maatschappelijke betrokkenheid, die als een bij uitstek burgerlijkekwaliteit gezien kan worden35, zou in verband gebracht kunnen worden meteen van oudsher door een burgerlijke klasse gedomineerde samenleving. Zijkan verband houden met de relatief kleine afstand tussen de politieke en deartistieke elite. Van hieruit bezien lijkt het bijna natuurlijk dat de reeds aan-wezige betrokkenheid nog directer wordt gedurende een periode van maat-schappelijke crisis, zoals aan het begin van de jaren ‘30. Theotokás, Nákou enPetsális hebben hieraan met hun romans een vorm gegeven.

34. Voor een vergelijking met bijvoorbeeld de positie van de Weense burgerlijke klasse:Schorske, Fin-de-siécle Vienna.

35. Marthe Robert, The origins of the novel [vert. van: Roman des origines et origines du roman (Parijs1972)] (Brighton, Sussex 1980) 3-20. Door Marthe Robert wordt ook de roman gezien als een“upstart”, als het genre van de opkomende middenklasse, van de mens die weigert deomstandigheden te accepteren zoals ze zijn. De opkomst van de roman in de 19e eeuw wordtwel vaker in verband gebracht met de opkomst van de burgerij.

��%��

VII De binnen- en de buitenwereld - University of Groningen · 2016-03-05 · VII De binnen- en de...

Documents

Transcript of VII De binnen- en de buitenwereld - University of Groningen · 2016-03-05 · VII De binnen- en de...