gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in...

8
Iconografisch onderzoek naar: De huwelijksnacht van Tobias en Sarah Geschilderd door Jan Steen Geschreven door: Geert Krijbolder

Transcript of gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in...

Page 1: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Iconografisch onderzoek naar: De huwelijksnacht van Tobias en Sarah

Geschilderd door Jan Steen

Geschreven door: Geert Krijbolder

Page 2: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Jan Steen de schilder

Zelfportret

Jan Havickszoon Steen (Leiden, 1625 of 1626 – aldaar, begraven 23 februari 1679) was een kunstschilder uit Nederland in de 17e eeuw, de tijd van de Nederlandse barokke schilderkunst. Zijn werk is van ongelijke kwaliteit, maar mensenkennis, humor en uitbundig kleurgebruik zijn belangrijke kenmerken van zijn werk.

Biografie

Jan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als katholieken voor de schepen getrouwd en naar alle waarschijnlijkheid pas daarna in een schuilkerk gehuwd. Jan was de oudste van acht kinderen.

Net als zijn nog beroemdere tijdgenoot Rembrandt van Rijn bezocht Jan Steen de Latijnse school in Leiden. Hij ontving in Utrecht schilderles van Nicolaus Knüpfer, een Duitse schilder van historische en figuratieve taferelen. Invloeden van Knüpfer kunnen worden gevonden in Steens gebruik van compositie en kleur. Een andere bron van inspiratie vormde Adriaen van Ostade, schilder van het boerenleven, die in Haarlem leefde. Het is niet bekend of Steen ook daadwerkelijk leerling van Van Ostade is geweest.

In 1648 werd Jan Steen opgenomen in het in dat jaar opgerichte schildersgilde St. Lucas in Leiden en werkte samen met Gabriël Metsu. In 1649 trok Jan Steen in bij landschapschilder Jan van Goyen in Den Haag en trouwde diens dochter Margriet. Beide schilders werkten vijf jaar samen. In 1654 werd hij lid van de plaatselijke schutterij. Steen verhuisde naar alle waarschijnlijkheid naar Delft, waar hij de herberg De Slange zonder veel succes runde. De plaatselijke economie raakte na een ontploffing, bekend als de Delftse donderslag, waarbij veel huizen werden verwoest, in het slop.Van 1656/1657 tot 1660 leefde hij in Warmond en van 1660 tot 1670 in Haarlem, waar hij zijn meest productieve periode beleefde. In 1670, een jaar na de dood van zijn vrouw, verhuisde Steen terug naar Leiden, waar hij de rest van zijn leven zou wonen in het huis dat hij van zijn ouders erfde. Hij hertrouwde in 1672 de weduwe Maria van Egmont, met wie hij twee kinderen zou krijgen.

In 1671 werd hij gekozen tot hoofd van het kunstenaarsgilde. In 1672 opende Jan Steen een taveerne de Vrede. In 1674 werd hij opnieuw gekozen tot hoofd van het Sint-Lucasgilde. In deze tijd had de schilder vaak gezelschap van Frans van Mieris (I). Jan Steen stierf in 1679 en werd bijgezet in het familiegraf in de Pieterskerk in Leiden. Zijn dochter Catherina trouwde met de zeeschilder Jan Porcellis.

Werk

Page 3: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Het dagelijks leven was Jan Steens belangrijkste onderwerp. Veel van de taferelen waren levendig, zelfs chaotisch en wellustig. Dergelijke taferelen waren zo kenmerkend dat een huishouden van Jan Steen een veelgebruikt Nederlands gezegde is geworden.Subtiele hints en vele symbolen in zijn schilderijen maken aannemelijk dat Jan Steen de kijker niet zozeer wilde uitnodigen om het getoonde na te bootsen, als wel wilde vermanen. Veel van Steens schilderijen refereren aan oude Nederlands spreekwoorden of literatuur. Familie van de schilder fungeerde vaak als model.Jan Steen schilderde een aantal zelfportretten. Deze doeken geven geen blijk van al te veel ijdelheid. Op de taferelen zie je geregeld een klein hondje opduiken, het betreft hier een oud Nederlands hondenras: het kooikerhondje.Steen heeft zich met veel thema’s bezig gehouden: hij schilderde historische, mythologische en religieuze scènes, portretten, stillevens en natuurtaferelen. Zijn afbeeldingen van kinderen worden geroemd, evenals zijn beheersing van licht en aandacht voor detail, vooral in textiel. Jan Steen maakte zo'n 400 schilderijen.

Ook de tijdgenoten van Jan Steen waardeerden zijn werk, met als gevolg dat hij redelijk goed betaalt kreeg. Hij had geen studenten, maar zijn werk zou een bron van inspiratie worden voor veel collega's.

Pre-iconografische beschrijving

Het doek is ergens tussen 1660-65 geschilderd. De oorspronkelijke afmeting is niet precies bekend maar het doek was een stuk groter dan het nu is. (123 x 81)Voor restauratie bestond het doek uit twee delen en is weer in zijn oude glorie hersteld.Zoals gezegd was het oorspronkelijke doek een stuk groter en zal het bruidspaar in het centrum van het schilderij gestaan hebben. Volgens de restaurateurs ontbreekt alleen een stuk aan de bovenkant, maar dat vind ik vreemd want het hondje op de voorgrond mist een stukje van zijn staart. Ik heb een behoorlijk aantal van de schilderijen van Jan Steen bekeken en overal waar een hondje in voorkomt (en dat zijn er nogal wat) is het hondje helemaal in beeld. Ter vergelijking, het offer van Iphigenia van Jan Steen is 135 x 173. Het zal wel nooit bekend worden hoe groot het schilderij geweest is.

Over de opdrachtgevers van Jan Steen is vrij weinig bekend, aangenomen wordt dat hij niet aan dit soort grote historische werken begon zonder opdrachtgever. Over het doel waarvoor het gemaakt is en waar het gehangen heeft is niks bekend.

Wat is er te zien in het schilderij:

Het schilderij is figuratief, kleurrijk en helder van licht. Er is sprake van perspectief al klopt dit niet overal helemaal. Verder is er veel detail aanwezig, vooral in de figuren, maar ook in de kleine bloementjes en het hondje op de voorgrond.

Centraal staan de drie figuren in het schilderij. Een man en een vrouw knielend op de grond. Staand een mannelijke engel met een draakachtig monster over zijn knie. Achter de twee knielende personen is een groot hemelbed te zien met een negental kleine engeltje die er rondom zweven. Op de voorgrond ligt een hondje rustig te slapen en er ligt een lederen tas met inhoud, helemaal rechts staat een staf of wandelstok.

Page 4: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Recht is tafel met stenen blad te zien waarop een vuurtje brand, van het vuur komt een flinke rook ontwikkeling en vult een behoorlijk deel van de rechterkant van het schilderij. Verder liggen hier en daar bloemen op de vloer en het bed.

Iconografische beschrijving

Het schilderij laat de huwelijksnacht van Tobias en Sarah zien. Deze voorstelling is gebaseerd op een verhaal uit het oude testament. Het verhaal wordt vooral door de katholieken gelezen, bij de protestanten wordt het verhaal als apocrief gezien. Het verhaal staat ook in de Thora van de joden, vanuit de Thora is het in de christelijke geschriften terecht gekomen. Zowel Arabische als Hebreeuwse fragmenten uit het verhaal zijn gevonden in de dode zeerollen. Het verhaal is waarschijnlijk zo’n 200 jaar voor Christus geschreven.

Wie zijn er te zien:

Tobias: is de zoon van Tobit, hij wordt door zijn zieke vader op reis gestuurd om een kleine schat op te halen die hij in het verleden bij iemand heeft achter gelaten.

Sarah: is de dochter van Raguël, zij is enig kind. Tobias is als enige haar naaste verwant en heeft volgen het boek van Mozes het recht met haar te trouwen.

Rafaël: is een aartsengel die vanuit het Jodendom in het christendom terecht is gekomen. Zijn naam betekent: “god heeft genezen”. In dit verhaal vergezeld hij in de vorm van een mens Tobias op zijn reis.

Asmodeus: is een in de Bijbel voorkomende demon. De Latijnse versie van zijn naam betekent: “De diepe zucht Gods”. In dit verhaal voelt hij zich aangetrokken tot Sarah.Voor sommige christenen in de renaissance was hij de koning van negen hellen.

Hondje: Tobias wordt in het verhaal vergezeld door een hondje. Het hondje is waarschijnlijk zoals in vele schilderijen van Steen een kooikerhondje. Soms hebben honden een symbolische betekenis, namelijk huwelijkse trouw of in schilderijen met flirtachtig situatie geldt een hond juist vaak als symbool van wellust en onkuisheid.

Engeltjes: deze engeltjes zijn er waarschijnlijk om het bruidspaar te beschermen in hun huwelijksnacht. Het toeval wil echter dat het er negen zijn en dat in de renaissance sommige christenen Asmodeus de koning van de negen hellen noemde. Het zou kunnen zijn dat deze engeltjes tegenwicht geven aan deze negen hellen.

Het verhaal: (in het kort)

De hoofdrollen in het verhaal zijn voor een vader en zijn zoon: Tobit en Tobias. Tobit is getrouwd met Anna. De vader houdt zich bezig met het begraven van lijken van mensen uit hetzelfde geslacht als hij, die door de vijandige koning Sanherib zijn gedood. Sanherib is koning van Assyrië, zetelend te Ninive waar ook Tobit en Anna wonen. Hij straft Tobit door al zijn bezittingen te plunderen. Tobit echter, oud en blind geworden, heeft in het verleden een kleine schat achtergelaten bij iemand in Medië, en stuurt nu zijn zoon Tobias op pad om die op te halen.

Page 5: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Op zijn reis krijgt Tobias gezelschap van de aartsengel Rafaël; Tobias herkent hem echter niet. Rafaël is gestuurd na gebeden van Tobit én van Sara. Deze Sara stond zeven maal op het punt te trouwen, maar al haar aanstaanden werden in de nacht voor het huwelijk verslonden door Asmodeus, een demon. Sara bad God zodoende om een nieuwe man, en nu eentje die niet verslonden zou worden. Met hulp van Rafaël verslaat Tobias de demon, vindt hij Sara en brengt hij zijn vaders schat naar huis. Met de gal van een vis die hij samen met Rafaël heeft gevangen, geneest Tobias zijn vaders blindheid. Een deel van de schat wordt als aalmoezen weggegeven.

Iconografische interpretatie

Zoals in veel van Steen zijn schilderijen zit er een boodschap in. In dit geval de waarde van het gebed. Meerdere keren worden in het verhaal de gebeden gehoord. Het zou me niet verbazen dat er bedoeld wordt, eerst trouwen, dan bidden tot god en daarna pas het bed in duiken.

De tussenkomst van engelen wordt benadrukt, deze worden afgebeeld in mensvorm met vleugels. Maar ook de bescherming door engelen, de negen engeltjes in de achtergrond. Engelen worden gezien als de boodschappers van god, en zijn bediendes of beschermers van de mens.

De symboliek van de vis. De vis verwijst naar Christus (het Griekse woord "ixthus" betekent vis en de eerste letters van het woord staan voor: "Iesous Xristos THeou Uios Soter", Jezus Christus Zoon van God)

Ook het hondje heeft symbolische waarde naast dat hij in het verhaal voorkomt. In de tijd dat dit schilderij gemaakt werd symboliseerde een hond de huwelijkse trouw.

Het beest wat een beetje op een ‘draak’ lijkt stelt natuurlijk de demon voor. Het kwaad! Dit kwaad wordt bestreden door een engel die door god gestuurd is na het verhoren van gebeden. In deze scene bid het pas getrouwde stel tot god zodat Tobias de huwelijksnacht overleefd.

Vuur staat symbool voor geestdrift en hartstocht (het vuur van de liefde) en tevens voor zuiverheid (het heilig vuur). In de Bijbel staat vuur symbool voor de nabijheid van God. In dit geval wordt de demon verdreven door de rook die veroorzaakt wordt door het vuur. Daarnaast ligt er op het voor de lever en het hart van een vis, zo werkt het dus dubbel op.

De bloemen in het schilderij zijn volgens mij anjers. De anjer is er in verschillende kleuren, maar over het algemeen staat de anjer voor: liefde en geluk, bewondering, genegenheid. De roze anjer zou zijn ontstaan toen de tranen van Maria moeder van Jezus de aarde raakte.

De allegorie van het schilderij in zijn geheel is volgens mij, de kracht van het geloof en het gebed. Hiermee overwin je het kwaad en leef je in gezondheid en voorspoed.

(Nog twee schilderijen van Jan Steen)

Page 6: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Dit zijn twee schilderijen van J Steen, maar dat het huwelijk van Tobias en Sarah en het tekenen van het contract. Grappig is dat deze schilderijen een stuk later zijn geschilderd als de huwelijksnacht. Blijkbaar is de boodschap uit de huwelijksnacht belangrijker dan het huwelijk zelf. Schijnbaar was dit een favoriete voorstelling omdat hij er twee heeft geschilderd.

Page 7: gurugeert.files.wordpress.com · Web viewJan Steen was de zoon van Havick Steen, een koopman in graan en brouwer, en Elisabeth Capiteyn. Zij waren in 1625 als . katholieken. voor

Iconologische interpretatie

Ik moet eerlijk zeggen dat ik dit onderdeel nog erg lastig vind. Dit komt omdat ik te weinig specifieke kennis van deze tijd heb. Ik heb toch geprobeerd om iets zinnigs over de context van dit schilderij en deze tijd te zeggen.In de 17e eeuw was er onder invloed van de contrareformatie bij de katholieke kerk een gevoel dat ze aan terrein waren verloren. Om dat weer goed te maken geeft de paus kunstenaars de opdracht om in hun kerkelijke kunst zodanige effecten te bewerkstelligen dat de gelovigen hun twijfels zouden verliezen en terug zouden keren in de schoot van de Moederkerk. In de teksten die ik over Jan Steen gelezen heb wordt er gezegd dat hij de kijker wil vermanen, en dit zal ook wel het geval zijn maar dan wel met een knipoog. In het buitenland, in opdracht van de Kerk (Italië) en het hof (Frankrijk) kregen de kunstenaars grote en belangrijke opdrachten. Kunstenaars stonden vaak aan het hoofd van grote ateliers waar zij, samen met hun leerlingen, ambitieuze projecten uitvoerden. In de Nederlanden werkten in bepaalde onderwerpen gespecialiseerde kunstenaars opdrachten uit voor gegoede burgers. Deze gegoede burger zag de schilderijen ook als goede investering, dus lijkt mij dat de eventuele boodschap van een schilderij ondergeschikt is aan het geld wat je ermee kan verdienen, je geeft de schilder de opdracht om een populair thema te schilderen wat in de toekomst geld op levert. Ik vind het ook wel opvallend dat de schilders in de 17e eeuw zichzelf meer kunnen permitteren in datgene wat ze schilderen ten opzichte van de 16e eeuw. Het lijkt wel of ze meer vrijheid hebben gekregen om de ‘boodschap’ over te brengen.