VertrijkPlaatsnamen en hun geschiedenis

Dr. Paul Kempeneers22 november 2013

Overzicht van de lezing

• Deel I: Mijn werkgebied: het Hageland

• Deel II: Verzameling van het materiaal– 1. Gedrukte werken– 2. Archiefonderzoek

» onuitgegeven teksten» cartografisch materiaal

– 3. Verzameling van toponiemen alfabetisch– 4. Historische atlas met thesaurus

• Deel III: Verwerking van het materiaal– 1. Synthese: Toponiemen in rubrieken en klapper

achteraan– 2. Illustraties: Historische documenten, kaarten en foto’s

DEEL I

Mijn werkgebied: het Hageland

Kaart van Oost-Brabant, adm. kaart 1973

• Bewerkte gemeenten

• Onvoldoende toponymische gegevens

Vertrijk: kaart van de fusiegemeente

Vertrijk: verdeling in secties

DEEL IIVerzameling van het materiaal

GEDRUKTE WERKEN

Deel II – Verzameling van het materiaal

Werken over Vertrijk

• Alph. Wauters, Canton de Tirlemont, 1876, 12 blz.

• Pastoor Rich. Kempeneers, talrijke artikels.

• Jean Vandeborne, Wandelingen.

ONUITGEGEVEN TEKSTEN

Deel II – Verzameling van het materiaal

Louvain-la-neuve: register van de abdij van Heilissem ca. 1560

RA Brussel: Familiearchief aanwinsten 1933 - Cijnsboek v. Lofort 1570

RA Leuven: SG 5306 Doodslag Jan Plis door Hannoset 1707

RA Leuven: SG 5305 Deduction Goupy

Idem. Eerste alinea

RA Leuven, Op. Onderstand 1135 (jaar 1631), bundel 6: Betalingen voor het opbouwen van de verbrande schuur van het

pachthof ten Bos

RA Leuven, Kerkarchief St. Maarten 15.203: Verdeling hoeve De Munter, 1686

HHD Tienen, Kerkarchief Sint-Germeins 22.499. Testament van Dionis Uytterhellicht, 1615

HHD Tienen, K 22.500. Goederen van de kerk van Vertrijk, 1717

Universiteit Leuven, archief. Uit de dozen van Rich. KempeneersTeksten genoteerd uit het Familiearchief, bewaard in Brussel

Cijnsboek van Jan van Houthem, 1560 (doos 8)

Idem. Voorbeeld van een schets van de pastoor

CARTOGRAFISCH MATERIAAL

Deel II – Verzameling van het materiaal

RA Leuven, SG 7626 (bundel 15). Kolem in 1709. Noord

Idem. Zuid

RA Brussel, Familiearchief 15. Schets van verdwenen kaartenboek.VIe beloop (1709)

Idem, Familiearchief 18. Fragment Munkbosdelle

Financietoren Brussel. Prekadastrale kaarten van Aretz, 1815.Overzicht van de gemeente

Leuven, provinciehuis. Voorbeeld van de Atlas der Waterlopen, 1883

Brussel NGI, 2000. Vertrijk

VERZAMELDE GEGEVENSDeel II – Verzameling van het materiaal

Alfabetische lijsten met attestaties chronologisch gerangschikt.

Kruisbeemd- 1616 vyff vierendeelen lants gelegen opt rodt rgt. mynheer van veertryck in twee zyden, die kercke oft taeffel van veertryck ter derder ende den cruysbempt ter vierder zyden (K 15.202, p. 6); 1616 den cruysbempt groot synde een halff boender rgt. het voors. velt ter eenre, de herbaene van vertryck naer louen ter tweedere, het straecken van Imbroeck ter derder (K 15.202, p. 7).- 1715 (Ie Beloop quaebeeck, meutel) den cruysbempt (SG 6488, f. 15).Cf. Kruisken.

Alfabetische lijsten met attestaties chronologisch gerangschikt.

Grote Konijnenstraat [6]- 1773 aen de groote conynestraete (SG 1801, p. 155).- 1787 opt’ willebringen velt ... rgt. de groote Conijne straete, de pastory van willebringen ende het swingbert (SG 1800, p. 122).- 1801 (Sint-Nikolaas) 65 roeden rgt. de klyn connyne straet ter 1re, d’erfgenaemen van Gilis Vleminckx ter 2re, de groote connyne straet ter 3re (K 60.018, p. 23). = B 240- 1801 (Pastorye van Vertryck = B 249 en B 245) rgt. de groote connyne straet in ’t midden daer door loopende dus van twee zydens Guilliam schys ter 3re (K 60.018, p. 73).- 1815 Groote Conyne Straet de Vertryck à Willebringen (k. Aretz, B1).- 1821 la Grande Koneyne straet (Tab, bij weg 6).- 1971 Konijnenstraat en Grote Konijnenstraat worden Honsemsestraat (GR).- 1970 Grote Konijnestraat (k. Bout).

HISTORISCHE ATLAS MET THESAURUS

Deel II – Verzameling van het materiaal

Voorbeeld uit de AtlasKeizerrijk en Kolem

Voorbeeld van een thesaurus: het VroegmishuisA 164a: 7,80. Huis en plaats. Vroegmishuis. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus, landbouwer, Vertrijk (a).

A 165a: 11,50. Hof. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus, landbouwer, Vertrijk (a).

A 166a: 10,50. Hof. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Peeters, Jean, in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus, landbouwer, Vertrijk (a).

A 167. Huis en plaats. - Ontbreekt rond 1860. - 1504 Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Bergans, Guillaume Joseph, landbouwer in Vertrijk.

A 168a: 5,20. Hof. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk (a).

A 169a: 4,80. Huis. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk (a).

A 170a: 4,40. Boomgaard en gebouw. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk (a).

A 171: 36,20. Land. - 1505-1560 Meeus die Muyser > erfgenamen; 1821 Mathieu Muls; 1843 Muls, Mathieu, landbouwer, in Vertrijk; 1860 Muls, Mathieu, landbouwer, Vertrijk.

A 172: 35,30. Land. Vroegmisblok. - 1504 Vroegmis of Gielis vanden Borchoven priester; 1560 Aert de Roye als gichtdrager; 1843 Bergans, Guillaume Joseph, landbouwer in Vertrijk; 1860 Bergans, Guillelmus Josephus, landbouwer, Vertrijk.

DEEL III

Verwerking van het materiaal

SYNTHESE: TOPONIEMEN IN RUBRIEKEN

Deel III – Verwerking van het materiaal

De nederzettingsnaam Vertrijk. Oude vormen

Oude vormen: 1160 Vertrieke? (Wauters, 1882, 108), 1200 apud verteke (L 1, Kleine Stok, f. 48), sept. 1211 iniuriam de Verteke que infertur ecclesie in persona domini R. (Bormans, I, p. 164), akkoord over de rechten van het Sint-Lambrechtskapittel in Luik, 22 juni 1257 de Viseto ... de Verteke ecclesiarum (Bormans, II, p. 98), 1299 henrico investito de verteke (Borré, 803). Latere vormen:

• 14de eeuw: 10 nov. 1337 (verkoop van land in Boutersem door) Otto filius Othonis quondam de Verteke (Bormans, III, p. 520), 1340 apud verteke (LM, f. 6), 1358 Margareta dicta de biest filia Johannis quondam dicti de vertrike (Jac 840), 1377 kopie 1432 apud vertryke (K 4622, p. 260), 1379 inter bona godefridi quondam dicti de vertrike (Jac 845).

Betekenis van Vertrijk

Betekenis. De gangbare verklaringen van Vertrijk, met zijn betrouwbare oudste grafie Verteke, zijn taalkundig niet vol te houden. De vorm zonder r in het tweede deel is etymologisch oorspronkelijk. Daarom kunnen we de naam verklaren als een Gallo-Romaanse -iacum-naam bij de persoonsnaam Varitius, die we ook vinden in de naam van de Franse gemeente Varetz, verklaard als "domein, landgoed van Varitius". *Varitiacum evolueerde tot Verteke en kreeg later een tweede r ingevoegd, wellicht naar analogie met andere -rijk-namen zoals Kortrijk. Vertrijk past in de rij namen als Kumtich, uit *Comitiacum "landgoed van Comitius" en Vissenaken, uit *Fassiniacas "landgoed van Fasso" (Kempeneers, in DVG).

Overzicht van de waterlopen

Beschrijving van enkele bronnen

Conincxborn: 1505 sconincx borne (F 16/3, f. 42), 1560 tusschen de ouerhemsche strate ende tconinckx borrn (F 16/1, nr. 196). - Bron aan het begin van perceel A 286. Van hieruit liep aan de zuidkant van het perceel een beekje, dat in 1883 nog bestond als waterloop nummer 9. Het eerste lid is de persoonsnaam Conincx, "hoofd van een gilde of een boogschuttersgilde" (DB, 697).

Coxborne: 1547 (beemd) geheeten coxbornne (SG 6919, f. 12), 1623 de Coecxborne (F 15/10, p. 20). - Bron in een beemd met een grootte van anderhalve dagmaal, gesitueerd in Vertrijk in 't Broek nabij de Kleine Vondelbeek. Het eerste lid is een persoonsnaam.

Kolemborn: 1514 aenden colam boern opten steenwech, aende colam born aenden steewech (Me 2, p. 7 en 53). - Bron in het verdwenen gehucht Kolem.

Sint-Luciaborne: 20 okt. 1500 eenen bempt geheijten de slachmolen geleghen tot vertryck bij Ste Lucijen borne (F 18/4), 1514 op enen bempt geheijten de slachmolen ... bij ste lucijen borne (Me 2, p. 39), - 1547 eenen haluen bonder beempts gelegen by sinte lucien borre (SG 6919, f. 12v), ca. 1730 la fontaine de Ste Lucie (F 15/1, f. 58v). - Bron op A 288 (kaart 17) waarop de kapel van Sint-Lucia werd gebouwd.

VeldnamenVoorbeeld: Mingbos

Beschrijving van Mingbos met attestaties en verklaring

Monkbos, Mingbos: 1505 opt monckbosch, opt monckbosch rgt. het doernken (F 16/3, f. 23 en 27), 1514 opt monick bosch rgt. theeren straet, thoeffe straetken (Me 2, p. 50), 1560 op monck bossch, opt velt geheeten moninckbosch, op monikbosch rgt. het doirnken (F 16/1, nr. 49, 114 en 214), 1640 den Munckbosch nu lant, opt Munckbossch rgt. den bossch der voors. taeffele geheeten den Rijsnaegel (O 16, f. 31v en 32), 1753 op het minckelbosch velt rgt. den wegh genoempt die hooffstraete (SG 1801, p. 17), 1762 op het Minghbosch (SG 1801, p. 66), 1843 Ming bosch (ABu). - Bos op A 33 en omgeving (kaart 8), grenzend aan de Rijsnagel. Het eerste lid is een persoonsnaam, uit Middelnederlands monic, munic, munc "monnik" (DB, 882). Door ontronding veranderde o in i: monickbos > minghbosch. Vergelijk met Leuvens paraplie voor Nederlands paraplu.

De Overmoedigestraat in 1815, kaart 17

Oude namen voor de SmidstraatHovaartstraat: ca. 1370 in superba platea (R 44.678, f. 42v), 1400

Segere van Nederheem van eenen pedekene gaende doer sinen hof ... commende in die houert strate (R 44.679, f. 30v). Middelnederlands hovaert, hovert: trots, overmoed (MHW, 260).

Overmoedigestraat: 1514 die straet die coempt vuijter ouermoerrige straet, inde ouermodige strate (Me 2, p. 2 en 56), 1547 die ouermoedighe straete (SG 6919, f. 18v), 1661 eijnde vande overmoedige straete (k. Subil), 1669 in d’ouermoedige straet (F 15/8, f. 25v), 1715 de ouermoedighe straete (SG 6488, f. 39v), 1717 huys ende hoff toebehoorende Hendrick Magits jn die overmoedige straet (K 22.500, f. 4), 1741 d’overmoedige straete (SG 5303), 1750 (huis) zuydt d’overmoedighe straete (SG 1799, nr. 7), 15 april 1782 Hendrik Collins ... huys, schuer, stallingen, boomgaert, hof ende block rgt. de Overmoedige straete (SG 1800, p. 107), 1784 contre l’overmoedige straete (SG 7626, bundel 22), 1812 in de overmoedighe straet oft Demer-straet (K 60.019, p. 95), 1815 Overmoedige Straet (k. Aretz). - Naam voor een belangrijke straat in het dorp, verder lopend als een voetpad naar Boutersem. Overmoedig betekent hoogmoedig (V.Dale). Ook bekend in Kumtich waar de Overmoedigestraat (later Hoogmoedigestraat) in oppositie stond tot de Ootmoedigestraat (Ke1994, p. 89 en 91).

ILLUSTRATIES: HISTORISCHE DOCUMENTEN, KAARTEN EN FOTO’S

Deel III – Verwerking van het materiaal

Historisch document: Beschrijving van het pand van de Vroegmis

Kaarten: de Rijsnagel in 1665, hertekend, zie kaart 25

Let wel: in het origineel staat het noorden onderaan!Let wel: in het origineel staat het noorden onderaan!

Oude foto's: hoeve van De Munter

Foto van de Velp aan de Sint-Luciakapel

Voorbij de brug stond de verdwenen molen in Lofort!Voorbij de brug stond de verdwenen molen in Lofort!

Foto om te mijmeren

Het plein nabij de Voort is volledig veranderd: men kan zich trachten voor te stellen dat links de herberg de Hert stond en rechts het Schuttershuis

Het plein nabij de Voort is volledig veranderd: men kan zich trachten voor te stellen dat links de herberg de Hert stond en rechts het Schuttershuis

Fine coronato nobilitatur opus (Verinus).

Van een begonnen werk is 't licht wat lof te halen,Maar als 't voltrokken is, mag men eerst zegepralen.

Naar: Frans T'Serstevens, Schat van zedespreuken en lessen. Brussel, 1755.

Dank u voor uw aandacht

Meer informatie: www.kempeneers.org