07-05-2016eindverslag

07-05-1945

foto: W.F. Leijns

Inleiding: feiten en verbeelding

Op 7 mei 1945, luttele minuten nadat soldaten van de Kriegsmarine een kogelregen afvuurden op een feestende menigte op de Dam, liep een peuter verontwaardigd in de richting van waaruit de kogels werden afgevuurd: In de consternatie was haar ijsje op de grond gevallen. Fotograaf Wiel van der Randen legde dat ijzingwekkende moment vast, seconden voordat het kind in veiligheid werd gebracht.Op 7 mei 2016 was datzelfde kind aanwezig bij de onthulling van het gedenkteken voor de 31 slachtoffers die vielen tijdens de schietpartij. Haar naam is Tiny van der Hoek. Zij is 75 jaar oud, kan het navertellen, en dat deed ze, tijdens de afsluitende receptie in de Koninklijke Industrieele Groote Club.

Veel getuigen leven niet meer, maar behalve Tiny zijn er nog legio mensen die zich de schietpartij als de dag van gisteren herinneren: de schrijver en dichter K. Schippers (pseudoniem van Gerard Stigter), beeldend kunstenaar Aat Veldhoen, ontwerper Friso Kramer, en vele anderen: zowel bekende als onbekende Amsterdammers die door te vertellen of te verbeelden op zeker moment uiting gaven aan wat zij toen hebben meegemaakt. Een gouache die Veldhoen naar aanleiding van de schietpartij maakte zal de omslag van een publicatie over de schietpartij sieren die in het najaar door onze stichting wordt gepubliceerd.

Herdenken krijgt gaandeweg een andere lading; er zijn immers steeds minder men-sen die het kunnen navertellen. In het licht van dit andere herdenken verandert ook de context: verhalen en herinneringen uit de eerste hand vallen weg. Veel instellingen en organisaties die zich tot de tweede wereldoorlog verhouden zoeken daarom naar nieuwe vormen van herdenken: de tweede wereldoorlog betreedt gaandeweg het domein van de overlevering: verhalen uit tweede of derde hand, nabewerkte herin-neringen en nieuwe vormen van herdenken waartoe jongere generaties zich zullen verhouden omdat de ouderen wegvallen. Feiten worden mythen en mensen worden geesten, maar zij zullen niet minder aanwezig zijn in hoe de gebeurtenissen uit die bewogen periode nu en in de toekomst worden gedeeld.

Op grote projectieschermen toonde Het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de NPO tijdens de recente dodenherdenking op de Dam de kinderen of kleinkinderen met de nog levende protagonisten op de achtergrond, staand buiten de scherptediepte van de camera. De video’s representeren een overgang: nabestaanden nemen het woord, en staan vóór degenen die kunnen getuigen, maar het is een generatie die op het punt staat te verdwijnen.

Op aaneengeschakelde veerponten konden mensen dit jaar het IJ oversteken, een reconstructie door het Amsterdams Comité 4 en 5 mei van de wijze waarop de Amsterdammers tegen het einde van de oorlog in staat waren om van en naar Amsterdam-Noord te gaan, omdat de veerponten wegens brandstofschaarste niet konden varen. Met dit evocatieve project worden de gebeurtenissen in de hoofdstad tijdens het laatste oorlogsjaar opgeroepen, en is een jongere generatie in staat te ervaren wat toen heeft plaatsgevonden.

Feiten zullen gaandeweg worden opgeroepen door de verbeelding: het is aan de kunst om een historische gebeurtenis als de tweede wereldoorlog te doen herleven. Dit besef heeft ertoe geleid dat de stichting, uitgaande van het projectvoorstel van curator Ronald van Tienhoven, het besluit nam om de positionering, ontwikkeling en totstandkoming van een nieuw gedenkteken in handen te geven van een jongere generatie beeldmakers die in staat is om een nieuwe sensibiliteit ten aanzien van herdenken vorm te geven, en daarbij naadloos zowel analoge als digitale middelen weet in te zetten.

15.509gelegde steentjes

plaatseensteen.nl / placeastone.nl

Moniker, speelveld, stakeholders en financiering

Na een uitgebreide verkenning koos de stichting op voordracht van beeldend kun-stenaar, curator en projectadviseur Ronald van Tienhoven voor Moniker. De wijze waarop Moniker projecten vanuit de methodiek van ‘Conditional Design’ ontwikkelt, en daarmee anderen actief laten participeren in de totstandkoming van een kunst-werk of ontwerp, leek ons de meest passende wijze om een hedendaags gedenk-teken door velen én voor velen het licht te doen zien. Voor Moniker is dit project het eerste dat relatief ver buiten het domein van kunst en vormgeving is gerealiseerd. Zowel de betrokkenen als de participanten zijn niet a priori ingewijd in de taal die Moniker spreekt, of het netwerk waartoe Moniker zich normaliter verhoudt. Het ontwikkelen van een participatief project voor bijvoor- beeld de Zwitserse Fondation Beyeler of het Stedelijk Museum verhoudt zich tot een gekend cultureel speelveld. Voor het gedenkteken op de Dam diende echter een omvangrijk, vaak niet-ingewijd publiek te worden bereikt teneinde een zo breed mogelijk draagvlak te creëren.

Dit besef maakte ook dat de fondsenwerving dienovereenkomstig moest worden georganiseerd. Het project zou zijn doel voorbijschieten als alleen een beroep zou worden gedaan op cultuurfondsen. Met actieve ondersteuning door burgemeester Eberhard van der Laan werden bedrijven en instellingen aangeschreven die een directe binding hebben met de Dam als historisch hart van Amsterdam. Er werd een shortlist opgesteld van mogelijke sponsoren en donateurs, alle gelegen aan de Dam of er anderszins mee verbonden. Op 9 december 2015 vond een bijeenkomst plaats in de ambtswoning van de burgemeester, waar vrijwel alle bedrijven en instellingen van de shortlist aanwezig waren. De avond werd een succes: de Amsterdamse horecaondernemer Won Yip stelde zich financieel garant voor het project, zodat de stichting, reeds voordat de subsidiëring en fondsenwerving rond was, met de realisatie van het gedenkteken kon beginnen. Zijn geste bleek in meerdere opzich-ten effectief: er werd die avond een bedrag van € 30.000,- geworven, en volgden nadien nog meer bedrijven tot een gesponsord totaalbedrag van ruim € 55.000,-.

De eerste fase: de web-campagne plaatseensteen.nl

Negen maanden lang participeerden duizenden mensen in het mee-ontwerpen van de namen van de 31 slachtoffers via plaatseensteen.nl / placeastone.nl. De website werd gelanceerd na de grote herdenking van de schietpartij in de Nieuwe Kerk op 7 mei 2015. Op dat moment was het precies 70 jaar geleden dat de tweede wereld- oorlog eindigde, maar Amsterdam nog steeds gebukt ging onder schermutselingen tussen de Duitsers en de Binnenlandse Strijdkrachten, met als dieptepunt de schiet-partij op de Dam.Vanaf 7 juni 2015 was het mogelijk om te participeren: de namen van de slachtoffers op de website waren op dat moment niet meer dan een virtueel skelet: een rudi-mentaire aanduiding van letters wachtend op de steentjes die participanten konden toevoegen of verplaatsen. Dit skelet gaf geen enkel inzicht in een mogelijke typogra- fische onderlegger: de participanten genereerden de typografie. Moniker creëerde met deze vorm van ‘conditional design’ een grassroots-typografie: een organisch groeiende en zelf-corrigerende configuratie van letters die in de loop van negen maanden uitbotten tot een volumineus, uniek alfabet waarmee de 31 namen werden geschreven.

De precisie van de door Moniker ontwikkelde spelregels maakte dat er sprake was van een helder protocol, maar dat participanten óók grote vrijheid hadden in het beïnvloeden van het letterbeeld. Wel was het zo dat mogelijke grappenmakers die allerlei figuurtjes genereerden op plaatseensteen.nl vanuit Moniker konden worden gecorrigeerd. Het was in die negen maanden slechts één keer noodzakelijk om actie te ondernemen.Moniker heeft alle transformaties vastgelegd. Negen maanden lang werd een momentopname gemaakt, waarna alle transformaties in één animatie te zien zijn op plaatseensteen.nl / placeastone.nl: een extreme versnelling ten opzichte van de gestage typografische groei. De animaties worden muzikaal ondersteund door het orkeststuk De Volharding (1972) van Louis Andriessen.

De grootste uitdaging bestond uit het vinden van de juiste balans tussen de online participatie als spel en de historische aanleiding. Deelnemen aan een typografisch spel zonder doordrongen te zijn van het feit dat het om de namen van slachtoffers van oorlogsgeweld gaat zou ongepast zijn. Daarom was het noodzakelijk om een directe verbinding te leggen tussen de dynamiek van de participatie enerzijds en de verhalen van en over de slachtoffers van de schietpartij anderzijds. Moniker creëerde met plaatseensteen.nl / placeastone.nl een website waar alle verhalen over de slachtoffers te vinden waren, vlak naast het speelveld waarbinnen participanten deelnamen aan het mee-ontwerpen van de namen. Door het samen-gaan van de verhalen over de slachtoffers en het typografische protocol ontstond een effectieve verbinding tussen zwaarte en lichtheid.Fondsenwervingsavond in de ambtswoning van de burgemeester op 9 december 2015

Burgemeester Eberhard van der Laan en horecaondernemer Won Yip leggen een virtueel steentje via plaatseensteen.nl

De tweede fase: het fysieke gedenkteken op de Dam

De hamvraag was hoe het resultaat van de online participatie moest worden om-gevormd tot een fysiek gedenkteken. Van meet af aan stonden we, geadviseerd door Ronald van Tienhoven, op het standpunt dat het gedenkteken in het plaveisel van de Dam moest worden gerealiseerd op de plek waar destijds de meeste slachtoffers vielen. De grote drukte op de Dam en de vele evenementen die daar plaatsvinden maken dat een ruimtelijk object het zou verliezen van de prozaïsche, vercommerciali-seerde ruimte van dat deel van de Dam. Het Nationaal Monument heeft een duidelijk gedefinieerd domein, maar het gedenkteken voor de 31 slachtoffers zou worden gerealiseerd op de drukste helft van het plein.

Een eerste versie van het ontwerp bestond uit één rechthoekige plaat van graniet, ingebed in het plaveisel van de Dam. Het bleek in meerdere opzichten effectiever om 31 aparte stenen te produceren, die konden worden verspreid over een groter gebied, en daardoor discreter aanwezig zouden zijn. Moniker gebruikte de onregel-matige vormen op plaatseensteen.nl, waarbinnen de namen groeiden, als basis voor 31 unieke contouren voor de granieten stenen. Een bijkomend voordeel is, mocht de naam van een slachtoffer bekend worden naar aanleiding van het voortgaand onder-zoek, een extra steen kan worden gevoegd bij het bestaande ensemble. Moniker koos voor een vrije configuratie van naamstenen, verspreid over het gebied tussen de Nieuwendijk en de hoek van het Damrak.We kozen de Belgische steenhouwer Norbert Gielkens om de 31 naamstenen te realiseren. Gielkens is een van de meest geautomatiseerde steenbedrijven in de Benelux, en is daarom in staat om goede kwaliteit te leveren voor een redelijke prijs. De contouren van de 31 naamstenen zijn computergestuurd uitgezaagd, waarna de uit duizenden steentjes gevormde namen in het graniet volautomatisch werden gezandstraald tot een verheven reliëf. Twee langwerpige stenen met Nederlandse en Engelse tekst completeren het gedenkteken. Hierop is de historische aanleiding te lezen en wordt het gebied van het gedenkteken op onnadrukkelijke wijze begrensd. We kozen voor een wit Indiaas graniet met zeer hoog kwartsgehalte voor de hard-heid. Het verkleurt op natuurlijke wijze, waardoor het contrast en daarmee de lees-baarheid van het reliëf door de jaren heen zal wordt versterkt.

De onthulling

De kwintessens van het project is het grote netwerk dat de stichting sinds haar oprichting heeft opgebouwd. Hoewel het gedenkteken op eigen merites kan worden beschouwd, representeert het ook alle energie die gedurende drie jaar is geïnves-teerd in het onderzoek, dat overigens zal worden gecontinueerd. Op de website van de stichting (http://de-dam-zevenmei1945.nl/nl/ ) zijn honderden verhalen, getuigenverslagen en interviews geboekstaafd: een domein dat op indrin-gende wijze kond doet van het laatste grote bloedbad op Nederlandse bodem. In ons onderzoek staan de verhalen van mensen centraal en zijn de grote historische lijnen een bijkomend gevolg, in plaats van omgekeerd. Het is geen geïnstitutionali-seerd onderzoek: het is niet geëntameerd door een instelling als het NIOD, maar bezit wel de kwaliteit van institutioneel onderzoek, zoals werd benadrukt door de uitreiking in 2014 door het Nationaal Archief aan de stichting van de Jan Kompagnie Prijs, op grond van voorbeeldig archiefonderzoek, digitalisering en ontsluiting.We hebben een waarheidsgetrouwe reconstructie kunnen maken van wat die dag heeft plaatsgevonden, maar de lont in het kruitvat, de aanleiding voor soldaten van de Kriegsmarine om het vuur te openen op de menigte op de Dam, zal misschien nooit boven water komen. Door onze betrokkenheid bij de schietpartij, hetzij als nabestaande of onderzoeker, zijn we steeds dieper in de toedracht gedoken, en in de persoonlijke geschiedenissen en overleveringen van getuigen en nabestaanden. Het gedenkteken representeert een rijkgeschakeerd netwerk van stemmen, een gemeenschap van mensen die verbonden zijn door de schietpartij op 7 mei 1945.

Op 7 mei jongstleden vond de onthulling plaats. Een van de protagonisten op 7 mei 1945, draaiorgel het Snotneusje, was door het Amsterdam Museum in bruikleen gegeven. Vera Lynn’s ‘We’ll Meet Again’ weerklonk toen enkele tientallen overleven-den en nabestaanden de 31 naamstenen onthulden. Letty Dekker, kleindochter van Damslachtoffer Petrus van Dam, las een gedicht voor. De onthulling werd ingeleid door burgemeester Van der Laan. Er waren honderden mensen aanwezig, waarvan velen een directe verbinding hebben met de geschiedenis van de schietpartij.Drie jaar nadat de stichting werd opgericht is het zover: het gedenkteken is eindelijk gerealiseerd. Het onderzoek is zoals gezegd nog niet afgesloten, maar een van de hoofddoelstellingen, de realisatie van een gedenkteken met de namen en geschie-denissen van de slachtoffers, is voltooid, mede dankzij de steun en generositeit van overheden, fondsen en sponsoren. Er moesten vele horden worden genomen om in een stad en omgeving zo veelgelaagd en complex als Amsterdam en haar stadshart dit gedenkteken te realiseren. Wij hopen dat het drama van de schietpartij op 7 mei 1945 en de verhalen van en over de getuigen en slachtoffers zullen beklijven en tot nieuwe inzichten zullen leiden.

Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945Ronald van Tienhoven, curator en projectadviseur

Colofon

Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945

Johan Wieland (voorzitter-penningmeester)Rob Doves (secretaris)Ludmilla van Santen (bestuurslid)Norbert-Jan Nuij (bestuurslid)

Curator en projectadviseur, co-productie project

Ronald van Tienhoven

Moniker

Luna MaurerJonathan PuckeyRoel Wouters

Tereza Rullerova (assistentie)

PR ondersteuning

Joep Bouma

Teksten plaatseensteen.nl

Femke Baljet

Fotografie

Gert Jan van Rooij

Lijst van Aanbeveling

Martin BerendseJob CohenMarens Engelhard Elsbeth EttyHans Goedkoop Els KloekJeroen KrabbéEberhard van der LaanAd van LiemptGerard Stigter, pseudoniem K. Schippers Jan TerlouwAnnemarie de Wildt

Wij danken de volgende fondsen, sponsoren en donateurs

Mondriaan FondsAmsterdams Fonds voor de KunstPrins Bernhard Cultuurfonds, afdeling Noord- HollandNationaal Comité 4 en 5 meiAmsterdams Comité 4 en 5 meiGemeente Amsterdam, Stadsdeel Centrum

Yip GroepTours & TicketsDe BijenkorfABN-AMRO €bankNH Grand Hotel Krasnapolsky Madame Tussaud’s €Rabobank Amsterdam Gassan Diamonds €Maison de BonneterieDura Vermeer Koninklijke Industrieele Groote Club €Hotel Amsterdam de Roode LeeuwDe Condomerie123inkt.nl Erfgoed Logies HeritageDiverse particuliere donateurs

Productie en aanleg gedenkteken

Steenhouwerij Gielkens, Tongeren (B)Dura VermeerStadsdeel Centrum

Website Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffershttp://de-dam-zevenmei1945.nl/nl/

http://plaatseensteen.nlhttp://placeastone.nl

Website Monikerhttps://studiomoniker.com

Met speciale dank aan:

Joke AndriessenAmsterdam Museum MijnGeneaNationaal ArchiefNederlands FotomuseumNIODRode KruisStadsarchief AmsterdamStamboomVragenForumXpozer

Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers 7 mei 1945Ronald van Tienhoven

Moniker

2016