StadsnatuurDefinitie, waardering en verbeelding

VERSLAG

Op 11 maart 2015 organiseerde Vereniging Deltametropool met het Architectuur Filmfestival Rotterdam een expert-tafel met als onderwerp ‘Private Stadsnatuur’. Het diner, voorafgegaan door een avontuurlijke wandeling, had als doel om Rotterdamse stadsnatuur en haar beheerders ter discussie te stellen. Wat is stadsnatuur precies, wie zitten erachter en wat zijn hun motieven? Tevens hebben we de mogelijkheid afgetast om over het onderwerp een documentaire te maken. Voor wie zou die interessant zijn, en hoe breng je stadsnatuur in beeld?

Door Philip Kuypers en Daan Bakker werden we rondgeleid door de Spoortuin. Deze verwilderde strook tussen spoor en Essenburgsingel is in overleg met de gemeente door de buurt in gebruik genomen als stadsnatuurgebied. In samenwerking met het waterschap zijn natuurlijke oevers aangelegd. Er zijn moestuinbakken aangelegd met échte ‘stadslandbouwgrond’. De initiatiefnemers hebben de ambitie om de strook letterlijk te koppelen met een looproute aan het Centraal Station en onderdeel te laten zijn van een groenstrook die heel Delfshaven omvat, via de moskee en het kilometerlange dakpark. Om dit te verwezenlijken wordt aansluiting gezocht bij het Marnix Lyceum, dat graag wil uitbreiden op NS grond en groene ambities heeft; bij een tuincomplex dat sinds 2 jaar opereert in een gebied dat eerst door illegale volkstuinierders werd bevolkt; en tot slot de Pluktuin, nabij de sportvelden en de moskee. Na overtocht met een zelfgemaakt trekveerpontje over de singel keren we terug in de bewoonde wereld, en het diner, mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Afgewisseld met filmfragmenten spraken wij over Stadsnatuur met landschapsontwerpers, ecologen, architecten, filmmakers, fotografen, Staatsbosbeheer en het Nieuwe Instituut. Lees op de volgende pagina’s het verslag in drie gangen.

11.03.2015

EXPERT-TAFEL

1

Lees verder: Stadsnatuur Spoortuin - Pluktuin AFFR Jaar van de Ruimte 2015 Next City

aanwezig

Daan Bakker - partner bij DAF architecten, betrokken bij de realisatie van de Spoortuin

Garry Bakker - stadsecoloog bij Bureau Stadsnatuur in Rotterdam, kenner van stedelijke soorten en habitats

Harry Boeschoten - programmadirecteur Groene Metropool bij Staatsbosbeheer

Paul Gerretsen - agent Vereniging Deltametropool en ateliermeester Making Projects

Tom van Goeverden - stagiair bij Vereniging Deltametropool, student planologie aan de Hogeschool Rotterdam

Walter Herfst - fotograaf met groot repertoir in en rond Rotterdam, gespecialiseerd in tuin en natuur

Marjolein Hillege - filmmaker met kennis van ruimtelijke ordening en landschap, was ecoloog bij NS

Marten Kuijpers - curator bij Het Nieuwe Instituut, coördinator project ‘Natuur en Ruimtelijk Ontwerp’

Philip Kuypers - initiatiefnemer Spoortuin, Essenburgsingel Rotterdam

Tanja Lina - landschapsontwerper en eigenaar Buro Lina, Rotterdam, stichting Tussentuin

Merten Nefs - programmaleider landschap bij Vereniging Deltametropool; Jaar van de Ruimte 2015

Eric-Jan Pleijster - landschapsontwerper en partner bij LOLA landscape, auteur ‘Dijken van NL’

Yvonne Rijpers - coördinator en projectleider bij Vereniging Deltametropool; Kleine Iconen; Jaar van de Ruimte 2015

Wies Sanders - directeur Architectuur Filmfestival Rotterdam (AFFR), partner bij Urban Unlimited

Maike van Stiphout - directeur DS landschapsarchitecten, hoofd Landschap aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam; biodiversiteit

verhinderd

Jelle Reumer - bioloog en directeur Natuurhistorisch Museum Rotterdam David Smidt van Gelder - stedenbouwkundige en partner bij Buro Ruim, project ‘Nieuwe Wildernis West’

Niels de Zwarte - ecoloog en directeur Bureau Stadsnatuur, Rotterdam

2

We beginnen met een filmfragment van de ‘Baardmannetjes’. Harry Boeschoten van Staatsbosbeheer reageert op deze sa-tire van Koefnoen. Het is natuurlijk over de top, maar de op-gave van de verdienmodellen is er wel degelijk. Sinds Bleker in 2011 de verandering inzette zijn we een andere koers gaan varen, vertelt hij. Filmpjes als deze houden ons scherp. Wat mag de belastingbetaler gratis van SBB verwachten en wat is een extra dienst? Mag er bijvoorbeeld betaald parkeren ko-men bij het bos?

Tijdens het voorgerecht proberen we tot een definitie van stadsnatuur te komen. Wat is private natuur en stadsnatuur precies? Is het een serieus alternatief of zijn het eigenlijk te kleine recreatieve gebiedjes zonder hoge natuurwaarde? Hoe zit het met de waardering en kwetsbaarheid van stadsnatuur? Kan er sprake zijn van een binnenstedelijke EHS (ecologische hoofdstructuur)? Garry Bakker stelt de vraag wat we met stadsnatuur willen bereiken. Willen we beleving of een bepaald niveau van biodiversiteit – de ‘baardmannetjes-kwaliteit’. Bureau Stadsnatuur werkt al jaren aan een database waarin soorten, samenhang daartussen en hun leefomgeving worden vastge-legd. Weinigen weten dat er meer dan 1.000 soor-ten nachtvlinders in Rot-terdam leven, daar kan je rekening mee houden. Natuur in de stad wordt vaak ten onrechte als surrogaat gezien, terwijl juist de steden bruisen van biodiversiteit. Maike van Stiphout beaamt dit: in de stad neemt de diversiteit toe, en op het platteland juist af. Volgens Eric-Jan Pleijster is natuur in de stad ook extra waardevol vanwege de educatieve rol, mensen maken hier kennis met de natuur. In principe zou je overal

natuur willen, maar kan je niet overal hetzelfde bereiken. Dat maakt de ene natuur niet per se slechter dan de andere. Stadsnatuur is extra dynamiek, ze ontstaat door stukjes grond even met rust te laten en verplaatst zich door de stad. Veel soorten, zoals de huiszwaluw, zijn van de mens afhankelijk voor hun habitat. Of er voor goede stadsnatuur een soort EHS nodig is, is de vraag. Voor het leveren van eco-

systeemdiensten is een groot robuust systeem nodig met voldoende ver-bindingen. Het succes hiervan zou je kunnen af-meten aan de hittestress en fijnstofniveaus in de stad, zoals in Amsterdam bijvoorbeeld al goed geme-ten worden. Er is ook al een Meting Urbane Soor-ten aan de gang (MUS). Harry Boeschoten stelt dat de beleving van conti-

nuiteit juist ook van belang is, de zichtbaarheid van natuur. Zet daarom niet alles in op monitoren van soorten e.d. Tanja Lina wijst op de grote diversiteit in verscho-len binnenterreinen en privétuinen, refugia waarvanuit de openbare ruimte als het ware weer wordt gekoloniseerd. Wel-iswaar zijn de stadstuinen steeds meer verhard, toch komen ook daar specifieke soorten op af. Marten Kuipers vindt het onderscheid tussen stadsnatuur en andere natuur problematisch. Ten eerste is het een schaalkwestie - je zou heel Nederland als één grote stad kunnen zien. In recente ontwerpoplossingen wordt niet meer gedacht in de scheiding van stad en land, en meer vanuit cultuur en netwerken. Het Nieuwe Instituut heeft dit met het project Natuur en Ruimtelijk Ontwerp aan de kaak gesteld.

samenvatting

1. Er is een andere mindset nodig: we gaan samenleven met al het leven, ook flora en fauna in de stad.

2. Stadsnatuur is geen surrogaat. Stedelijke biodiversiteit heeft grote waarde en potentieel. In Nederland zijn we in het algemeen wat negatief over onze natuur, de Wadden bijvoor-beeld is topnatuur in haar puurste vorm.

3. Een strikte definitie van Stadsnatuur is er niet, en hoeft er misschien ook niet te zijn. Toch is het interessant om het over natuur in de stedelijke context te hebben, vanwege het sterke raakvlak met de menselijke leefomgeving.

voorgerecht

“De nadruk op dynamiek in plaats

van bescherming maakt stadsnatuur

heel haalbaar. Je vind snel draagvlak.”

Maike van Stiphout

“Mijn ideale stad heeft een natuur-netwerk van groot naar klein, eindi-gend in een tuin. We moeten geen stadsnatuurbeleid gaan maken” Harry Boeschoten

3

De Baardmannetjes, Koefnoen, 2014 (klik hier voor video)

Foto’s: Tom van Goeverden

5

Geïnspireerd op de Oehoe’s die recent aan de Rotterdamse singels zijn gesignaleerd beginnen we het hoofdgerecht met een fragment over de Terror-Oehoe. Deze Oehoe, die hoogst-waarschijnlijk ontsnapt is uit een privétuin, maakt linke duikvluchten richting bewoners van Purmerend. Om een breed publiek voor stadsnatuur te interesseren is wellicht wat spanning en sensatie nodig, net als bij de wolf, verklaart Paul Gerretsen. Dingen die we niet gewend zijn.

Wie zijn de initiatiefnemers van (private) stadsnatuur? Wat zijn hun drijfveren? Wat zijn de voordelen om zonder overheid aan de slag te gaan? Levert de vrijheid ook nadelen op? Het recreatieve gebruik van stukjes stadsnatuur zo-als de Spoortuin leidt onvermijdelijk tot afname van de na-tuurwaarde. Dit is een afweging die we steeds moeten maken. Daan Bakker vindt het wel een goed idee om binnenkort een nulmeting te houden, zodat het verloop in de gaten kan wor-den gehouden. Walter Herfst, die zelf ook een door Piet Oudolf ontworpen tuin heeft in Kralingen, stelt hier tegenover dat natuur ook een intrinsieke waarde heeft, onafhankelijk van de beleving. Veel tuinen zijn toegankelijk op Tuinendag, maar blijven de rest van het jaar verborgen. Tanja Lina kwam er bij haar onderzoek naar binnen-tuinen achter dat initiatiefnemende bewoners essentieel zijn voor het succes van collectieve tuinen. Deze tuinen zjin popu-lair in nieuwbouwprojecten. Ze zijn groter en geven meer kwa-liteit dan individuele tuinen. In Litouwen zijn na de onafhan-kelijkheid van Rusland de collectieve binnenterreinen sterk verloederd. Daarin komt nu pas een kentering door middel van prijsvraagjes. Hetzelfde speelt in Albanië. Het zou echter goed kunnen dat de ecologische waarde van die verloedering hoog was. In Natuur en Ruimtelijk Ontwerp (HNI) werd Port-land vaak genoemd als goed voorbeeld door ontwerpers en eco-logen. In Nederland ligt de kennis vooral bij landschapsarchi-tecten. Het verschil in kennis is echter groot en verschilt per opleiding. Momenteel ontstaan er nieuwe netwerken en brede interesse. Ecologen en biologen worden vaker betrokken bij projecten. Piet Vollaard werkt in de Agniesebuurt in Rotter-dam aan verbetering van de biodiversiteit, door te werken met een ‘ambassadeur’, bijvoorbeeld de vleermuis. Met bewoners wordt dan gewerkt aan een betere habitat voor dat dier.

Veel voorkomende probleem bij het creëren van die habitats is de plantsoenendienst die met de gifspuit langs-komt. Een terugtrekkende overheid is dus een kans voor nietsdoen en het laten ontstaan van stadsnatuur. In sommige gevallen is er een financieringsprobleem, in andere gevallen kost het niets extra. Niels de Zwarte (Bureau Stadsnatuur) toonde bijvoorbeeld aan dat een weg in de Rotterdamse haven net iets anders kon worden aangelegd, waardoor goede habi-tats en verbindingen ontstonden. Maike van Stiphout noemt de afspraak die wij we-reldwijd bij de VN hebben gemaakt, om de afname van bio-diversiteit per 2020 te stoppen. De meeste mensen zijn zich van deze afspraak totaal niet bewust. Zij gaat binnenkort naar Zwitserland, waar men al heel ver is in het behalen van die doelen. Een cruciale rol is hierbij weggelegd voor de land-bouw. Sinds de schaalvergroting in de jaren ‘70 doorzette zijn vele soorten op het platteland verdwenen. Momenteel stellen steeds meer boeren zich ook op als hoeders van het landschap en de natuur. Ook aan onze tafel wordt die rol als controversi-eel ervaren. Sommigen stellen dat de opkomst van biologische boerenbedrijven kansen biedt en steun verdient. Tegelijker-tijd stellen anderen dat ondanks die ontwikkeling de ontwa-tering, chemische vervuiling, versnippering en afbraak van houtwallen bijvoorbeeld doorgaan.

samenvatting

1. Onze samenleving wordt steeds stedelijker en heeft zich gecommiteerd aan ambitieuze internationale natuurdoelen. Het ligt voor de hand dat stadsnatuur een belangrijke rol gaat spelen bij het behalen van deze doelen.

2. Er zijn verschillende (internationale) voorbeelden te vinden van ontwikkeling en ontwerp voor habitats van plant, dier en mens. Kennis hierover is in Nederland nog beperkt aanwezig, maar groeit gestaag.

3. Bewoners zijn cruciaal bij het maken van stadsnatuur. Boe-ren kunnen dat plaatselijk ook zijn, maar over het algemeen gaat het op het platteland niet goed met de biodiversiteit.

hoofdgerecht

Terror Oehoe, Hart van Nederland, 2014 (klik hier voor video)

Tuin door Piet Oudolf, foto door Walter Herfst

6

Walter Herfst laat een beeldessay zien van plekken die hij heeft gefotografeerd in Rotterdam: het eiland Brienenoord (in-frastructuur en natuur gecombineerd) en de Rhoonse Grien-den. Tevens toont hij voorbeelden waar de natuur de over-hand heeft gekregen, zoals op een tennisveld en golfterrein Feyenoord. Het wilgenbos Klein Profijt, bij Rhoon, is letterlijk losgelaten. Hij fotografeerde het in verschillende momenten van het jaar vanaf dezelfde positie, een rijkdom aan beelden. Deze schoonheid zou ook deel uit moeten maken van een do-cumentaire over stadsnatuur, het biedt overtuigingskracht. Wat zou het hoofdmotief of de agenda moeten zijn van een mogelijke documentaire over stadsnatuur? Welk publiek zou hierbij moeten worden aangesproken, via welk kanaal? Welke locaties, natuurmakers en dieren zijn interessant? Wat zou een dergelijke film voor jouw doelgroep interessant ma-ken? Welke partners zijn denkbaar? Er worden verschillende voorbeelden gegeven van documentaires en fotografie van stadsnatuur. In Thirteen Lakes wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van uitzoomende droneshots, die de natuur in de stedelijke context laten zien. Expositie Out There (Kop van Zuid en Katendrecht) toonde o.a. een film van seizoenen vanuit een garagebox. Er is een film over konijnen tussen de muren van het verdeelde Berlijn. Behalve de Spoortuin is ook een gebied bij Barendrecht inte-ressant als locatie. Ook is er het Groen in de Buurtfonds van Piet Oudolf. Maike van Stiphout houdt met Matthias Lehner een weblog bij over stad en biodiversiteit: NextCity. De technieken verschillen ook. Sommige gaan uit van een microkosmos van slechts enkele vierkante meters en laten daarin, letterlijk stoeptegels optillend, een natuurlijke rijkdom zien. Samenhang van huizen, mensen en natuur is hierin de sleutel. Voyeuristische filmpjes zijn de laatste tijd erg populair, bijvoorbeeld ‘s nachts vossen spotten door ver-

borgen camera’s neer te zetten. De Nieuwe Wildernis zou hier ook een voorbeeld van kunnen zijn, waarbij echt de levens-cyclus van natuur in beeld komt, stelt Marjolein Hillege. De Nieuwe Wildernis 2 wordt momenteel gefilmd in Amsterdam, een teken aan de wand. Een professor uit Oslo maakt filmpjes over hoe de natuur zich aan de stad aanpast. Dat levert hilar-siche beelden op, van knaagdieren die nootjes op de rijbaan gooien zodat de autobanden ze voor hen kraken. De drijfveren en betrokkenheid zijn ook een belang-rijk element. Het feit dat sinds 2012 in Rotterdam vele ge-meenteambtenaren zijn ontslagen levert ook een nieuwe set-ting op waarin nieuwe dingen kunnen gaan gebeuren. De verschillende visies die mensen hebben op natuur zijn ook belangrijk. Breng die verhalen in beeld. Die beelden van de natuur zijn in de praktijk ook niet altijd positief.

aanbevelingen

1. Het is duidelijk dat stadsnatuur als fenomeen in de be-langstelling staat, discussie oproept (wat is het precies?) en een meer dynamisch krakakter heeft en goed samengaat met menselijk handelen. Het lijkt dus een interessant onderwerp voor een documentaire.

2. De documentaire zou in ieder geval de schoonheid en kwa-liteit van stadsnatuur moeten aantonen en daarnaast de ver-schillende manieren moeten benadrukken, waarop ze gezien en beleefd wordt. Het publiek kan breed zijn, de reportage TV-achtig. 3. Er zijn meerdere locaties en voorbeeldprojecten genoemd aan tafel, maar het is nog de vraag welke goed in het verhaal zijn in te passen als illustratie. Een trailer en concept story-board zijn nodig om het plan een stap verder te brengen.

nagerecht

Lees verder: Stadsnatuur Spoortuin - Pluktuin AFFR Jaar van de Ruimte 2015 Next City

Contact: Merten Nefs en Yvonne Rijpers (projectleiders) Vereniging Deltametropool merten.nefs@deltametropool.nl / yvonne.rijpers@deltametropool.nl 010 737 0340 Aert van Nesstraat 45, 13e etage