1

Ontmoetingen met Amin Maalouf; een pleidooi voor universele human rights Arthur Sonnen, SICA, Amsterdam, januari 2011

Amin Maalouf, foto Maarten van Haaff

Europa, geen baken van hoop meer

Het ontstaan van de Europese samenwerking in de Europese Unie tussen landen die elkaar

eeuwenlang bevochten is een gebeurtenis van formaat. Momenteel lijkt de saamhorigheid van de

landen en noodzaak om samen te werken voor velen minder urgent te zijn. Dit wordt veroorzaakt

door de nadruk die in Europa zelf ligt op de economische en legislatieve ontwikkelingen. Volgens

Maalouf is er te weinig aandacht voor cultuur en ontbreekt het aan een 'sense of belonging', het gaat

vooral om 'wat je er aan hebt' (in financiële zin). Europa was bij oprichting een baken van hoop, nu

lijkt het wel een buiten-Europese mogendheid die we moeten volgen. Na het einde van de Koude

Oorlog is niet nagedacht over de identiteit van de volkeren aan weerszijden van het IJzeren

Gordijn, maar zijn zo snel mogelijk landen toegevoegd, terwijl men daar helemaal niet klaar

voor was. Er had iets nieuws bedacht moeten worden waarbij de Multiplicity of languages de redding

van Europa kan betekenen.

Angela Merkel zei onlangs: ’We hebben in Europa gefaald een immigratieland te zijn’. De opdracht na

WO II was: nooit meer oorlog, dat gaf verbondenheid. Dat idealisme heeft zijn glans verloren. De

vraag is wat ons opnieuw gaat samenvoegen; er is een nieuw gezamenlijk verhaal nodig. Daarom

moet je je op de hoogte stellen van de geschiedenis die je deelt. Dat gaat volgens Maalouf het beste

door literatuur te lezen; "unite people by reading literature". Noordelingen zouden vaker zuidelijke

talen moeten leren. Iedereen wil Europeaan worden, maar aan ons heeft niemand gevraagd

Europeaan te zijn, we zijn het eenvoudig van geboorte.

Voor een gehoor van studenten Europese studies

en enkele cultuurprofessionals vond 30 november

2010 een vraaggesprek plaats met Amin Maalouf,

Libanees denker en schrijver in Spui 25.

Onderwerp was zijn essay De ontregeling van de

wereld, door moderator Chris Keulemans

omschreven als een ´wake up call die we hier heel

serieus nemen´. Een dag later ging Maalouf o.l.v.

Margot Dijkgraaf in gesprek met de Nederlandse

auteur Abdelkader Benali tijdens een openbare

bijeenkomst in de Brakke Grond. Beide

bijeenkomsten werden georganiseerd door SICA

Dutch Centre for International Cultural Activities

in samenwerking met de Universiteit van

Amsterdam (Europese Studies), Academisch-

cultureel Centrum SPUI25, Nederlands

Letterenfonds, Maison Descartes en uitgeverij De

Geus.

Maalouf ziet de westerse mens als een reiziger

die zich ongerust maakt over het

welbevinden van de wereld. Zelf is hij steeds

pessimistischer over het voortbestaan van de

wereld. Hij vindt echter dat hij als auteur niet kan

zeggen dat er geen uitweg is. Enig licht aan de

einder ziet hij in de vooruitgang in de

wetenschap.

2

Identiteiten

Maalouf heeft onder meer het werk van Edward Saïd bestudeerd. Saïd vraagt zich in zijn boek

Orientalism af of mensenrechten een universeel gegeven zijn. Dat is voor Maalouf geen vraag, hij

heeft nergens op de wereld het tegendeel kunnen waarnemen. Er zijn geen verschillende menselijke

soorten. Iedereen heeft recht op democratie en vrouwen hebben van nature dezelfde rechten als

mannen. Het is vreemd om vrouwen te verplichten een burka te dragen, geen enkele vrouw vindt dat

een vanzelfsprekendheid. Het getuigt daarom van erg weinig respect om te zeggen dat

vrouwenonderdrukking een cultureel verschijnsel is. Want culturele verschijnselen kunnen nooit een

excuus zijn voor vernedering. Het westen heeft echter ook niet het recht om culturele uitingen op te

leggen. Daar komt bij dat de Middellandse zee niet meer een grens vormt van Europa maar een

‘binnenzee’ is geworden. Hierdoor lijkt het dat Noord-Afrika aan de overkant van die binnenzee ligt

waar alleen nog maar in één richting (van Noord-Afrika naar Europa) op wordt gevaren.

Vertrouwenscrisis

Er heerst in de Arabische wereld een vertrouwenscrisis ten aanzien van de traditionele leefwijzen,

omdat er geen waarneembare economische vooruitgang voor iedereen wordt geboekt. Het

verlangen is hierdoor ontstaan om in het Oosten aan de Westerse waarden aan te passen. Nieuwe

communicatiemiddelen maken het combineren van Westerse en Oosterse waarden mogelijk. In veel

Arabische landen zijn wel zo'n 23 kranten per dag te lezen, maar of dat een teken van democratie is,

betwijfelt Maalouf. Dat ze kunnen verschijnen is dat echter wel. Een positief begin van een

reflectieproces. Een pessimist zegt: "de situatie kan niet slechter, een optimist zegt: jawel hoor!"

In Europa wordt nog steeds geen keuze gemaakt tussen federalisme en integratie en

dat is funest voor een verdere ontwikkeling.

Wat is het probleem met integreren?

We oordelen alleen maar vanuit ons eigen denken. Rovers, Christenhonden, dat zijn allemaal

culturele stereotypieën. Het probleem bij het integreren van uiteenlopende heftig cultureel 'belaste'

identiteiten is dat individuen bekeken moeten worden als individuen en niet als representanten van

een groep. Een algemene verzoening van identiteiten bestaat niet want een identiteit is nooit

eenduidig en altijd complex. Het probleem van de overheid is dat zij zich meer moet verhouden tot

individuen en minder met groepen.

Abdelkader Benali, foto Maarten van Haaff

Het schrijven is een teken van leven geworden. Wat is mijn identiteit? Een nieuw begrip, dat

weliswaar wordt samengesteld uit de traditie waar ik uit voortkom. Maar voornamelijk wordt dat

toch bepaald door waar ik me thuis voel. Exil heeft natuurlijk invloed op het

Exil

Maalouf heeft een merkwaardige

verhouding met het begrip Exil. Want hij is

weliswaar Libanees van geboorte maar

voelt zich eigenlijk heel goed thuis in

Frankrijk, waar hij sinds 1977 woont. Net

zo goed heeft auteur Abdel Kader Benali er

geen behoefte aan zich Marokkaan te

noemen: ik ben een Nederlands Arabische

literator. Je moet de tegenspraak in jezelf

opzoeken. Een Europese stem in de

Arabische landen.

3

schrijven. Sommige zaken zijn taboe en dus nooit beschreven. Als je 40 jaar oorlog van nabij hebt

meegemaakt is dat een deel van het leven geworden.

Kwetsbaarheid

Op 9/11 is er een algemeen gevoel ontstaan over 'de islam': kennen die mensen geen naastenliefde?

Er is ook in het Midden-Oosten een nieuw besef ontstaan dat aansluit bij de algemene teleurstelling

over de ontwikkelingen daar. Vandaar dat er een eigen vorm van populisme in opkomst is

bijvoorbeeld in Libanon. Het algemeen gevoel is dat mensen met ervaring met oorlog kennelijk alleen

in staat zijn om die ervaring om te zetten in oorlog. Daardoor blijven we ook in het Midden-Oosten

getuige van de absurditeit van het menselijk bestaan. Er zijn weliswaar allerlei methodes

uitgeprobeerd (van dictatuur, tot Westerse opvattingen of extreme islamisering opleggen), maar

niets heeft geleid tot een blijvende verbetering van de leefomstandigheden van de gewone

bevolking. Zowel in het Oosten als in het Westen wordt er een politiek geëntameerd van ‘Feelgood

with state subsidy’, eigenlijk zijn dat mooie avonden met gepraat, die in beide delen van de wereld

plaatsvinden, maar die niets opleveren. In een soort cliché kun je vaststellen dat bruggenbouwers als

extreem saai ervaren worden. Het is hard nodig om deze attitude aan de kaak te stellen.

Een nieuw ‘contract social’

We leven wel samen, maar we kennen onze buren niet. Dat wordt veroorzaakt door een gebrek aan

nieuwsgierigheid. Elkaar beter te leren kennen is mogelijk door het lezen van literatuur. Van een

immigrant kent niemand de cultuur/taal/achtergrond. Vandaar dat mensen eigenlijk drie talen

zouden moeten leren: je eigen taal, een lingua franca (Engels) en een speciale (liefst niet voor de

hand liggende) adoptief taal. Voor het kopen van zaken is Engels genoeg, voor het verkopen niet.

Een groot verschil tussen Amerika, Australië en Europa is dat in de twee eerstgenoemde iedereen

een vreemdeling is, terwijl je in Europa altijd moet verklaren waar je vandaan komt en waarom je

gekomen bent. In Europa is een nieuw Contract Social nodig.

---------------------------------------

Download het korte verslag van de ontmoeting met studenten (pdf) van www.sica.nl en bekijk een

fotoimpressie van het gesprek met Margot Dijkgraaf en Abdelkader Benali op flickr.

Amin Maalouf is een als christen opgegroeide Arabische journalist, die in 1977 vanwege de Libanese burgeroorlog naar Frankrijk vluchtte. Daar debuteerde hij, in het Frans, met een bundeling van historische teksten die de kruistochten vanuit het perspectief van de moslims beschrijven. De botsing tussen West en Oost, en de grootsheid van het islamitische verleden, speelt ook een belangrijke rol in romans die hij hierna publiceerde. Met zijn veelzijdige werk slaat hij een brug tussen twee werelden die steeds onverzoenlijker posities tegenover elkaar innemen. In zijn laatste uitgave in het Nederlands De ontregeling van de wereld (uitgeverij De Geus, mei 2010) luidt hij in drie essays de noodklok over een wereld die bijna alleen nog lijkt te bestaan uit onrust over de economie, het klimaat en de veranderende normen en moraal.

Abdelkader Benali schrijft over de veranderingen in de huidige maatschappij, over angst en negatieve beeldvorming rond de islam en verschillen tussen eerste - en tweede generatie migranten. In de Engelse krant The Observer omschreef Benali onlangs hoe hij de omschakeling van welkome gastarbeiders tot de islamhaat van nu beleeft: 'A generation is growing with xenophobia and the fear of islam has become mainstream.' Benali kwam als klein jongetje vanuit Marokko naar Nederland. Hij debuteerde op eenentwintigjarige leeftijd met de roman Bruiloft aan zee. Behalve literair auteur is Benali ook literatuurcriticus, columnist, verhalen- en toneelschrijver en dichter.