Vergelijking van modale werkwoorden in het Nederlands en het … · 2013. 12. 11. · Vergelijking...

Filozofická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci

Katedra nederlandistiky Studijní rok 2013/2014

Vergelijking van modale werkwoorden in het

Nederlands en het Duits

Comparison of modal verbs in Dutch and German

BAKALÁŘSKÁ DIPLOMOVÁ PRÁCE STUDIA NIZOZEMSKÉ FILOLOGIE

Beáta Buchníčková

Vedoucí práce: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.

Olomouc 2013

Ik verklaar dat ik mijn scriptie zelfstandig heb geschreven en alle gebruikte bronnen heb

vermeld.

Prohlašuji, že jsem svou bakalářskou práci vypracovala samostatně a uvedla v ní veškerou

literaturu, kterou jsem použila.

V Olomouci, dne ………………….

Beáta Buchníčková

Dankbetuiging

Ik wil graag van harte mijn dank betuigen aan mijn begeleider prof. dr. Wilken

Engelbrecht, cand. litt. voor zijn waardevolle adviezen.

4

Inhoudsopgave

1. Inleiding........................................................................................................................................... 6

2. Modaliteit in het Nederlands en het Duits ....................................................................................... 8

2.1. De samenvatting .................................................................................................................... 10

3. Vormen van modaliteit .................................................................................................................. 11

3.1. De samenvatting .................................................................................................................... 13

4. De modale werkwoorden ............................................................................................................... 15

4.1. Eigenschappen van de modale werkwoorden ........................................................................ 16

4.2. Kunnen ....................................................................................................................................... 18

4.2.1. Eigenlijk modaal gebruik .................................................................................................... 18

4.2.2. Oneigenlijk modaal gebruik ................................................................................................ 19

4.3. Moeten ................................................................................................................................... 20

4.3.1. Eigenlijk modaal gebruik .............................................................................................. 20

4.3.2. Oneigenlijk modaal gebruik .......................................................................................... 21

4.4. Hoeven................................................................................................................................... 24



4.5. Mogen .................................................................................................................................... 27



4.6. Willen .................................................................................................................................... 29



4.7. Zullen..................................................................................................................................... 34



4.8. De samenvatting .................................................................................................................... 37

4.9. De tabellen over de modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands ....................... 38

4.10. Verschillen tussen de Duitse en Nederlandse modale werkwoorden ................................ 39

4.10.1. De hoofdfuncties van de modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands ....... 39

4.10.2. De graduele verschillen tussen modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands

40

4.10.3. De Duitse equivalenten voor enkele Nederlandse modale werkwoorden ..................... 40

5. Conclusie ....................................................................................................................................... 43

5

6. Bronnen ......................................................................................................................................... 47

7. Resumé in het Tsjechisch .............................................................................................................. 48

8. Resumé in het Engels .................................................................................................................... 49

9. Annotatie ....................................................................................................................................... 50

6

1. Inleiding

Het thema van mijn bachelor scriptie is de vergelijking van de modale werkwoorden in het

Nederlands en in het Duits. Dit thema heb ik gekozen, omdat ik beide talen studeer en ik denk

dat af en toe de modale werkwoorden in deze talen slecht worden gebruikt. Op de

voorbeelden wil ik laten zien dat de Nederlandse modale werkwoorden niet in alle gevallen

cognaten in de Duitse modale werkwoorden hebben en omgekeerd.

Eerst wil ik me echter met modaliteit in het Nederlands en in het Duits bezighouden. Ik zou

graag modaliteit volgens de ANS citeren en over vijf middelen voor de uitdrukking van

modaliteit in het Nederlands en het Duits volgens Ten Cate & Lodder & Kootte (1998) en

volgens de ANS schrijven.

In het volgende hoofdstuk zal ik met de vormen van modaliteit bezig zijn. Elk van de

klassieke modale werkwoorden net zoals in het Nederlands ook in het Duits heeft volgens

Gerda (2005:15) een epistemische en een deontische betekenis van modaliteit. Maar ANS

vermeldt de begrippen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden.

Ik zal de definities van een epistemische en een deontische betekenis van modaliteit en de

definities van eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden

vergelijken om vast te stellen of ze identiek zijn of niet.

Het hoofdstuk vier zal alleen de modale werkwoorden behandelen. Aan het begin van dit

hoofdstuk zal ik vermelden wat zijn eigenlijk de modale werkwoorden en waar behoren ze

toe. Het hoofdstuk 4.1. gaat over de eigenschappen van de modale werkwoorden volgens

Buscha & Heinrich & Zoch. Volgens Buscha & Heinrich & Zoch zijn er zeven eigenschappen

die de modale werkwoorden hebben en die het gebruik van de modale werkwoorden regelen.

In de hoofdstukken 4.2. tot 4.7. zal ik me met elke modale werkwoord separaat bezighouden.

Bij elke Nederlandse klassieke modale werkwoord wil ik eigenlijk modaal gebruik en

oneigenlijk modaal gebruik van dit werkwoord aangeven. Ik zal vermelden of dit Nederlandse

modale werkwoord een cognaat in het Duits heeft of niet en ik zal de voorbeelden voor deze

modale werkwoorden uit verschillende grammatica’s gebruiken. Bij elke Nederlandse modale

werkwoord, behalve hoeven en zullen, geef ik de semantische beschrijving voor zijn Duitse

cognaat volgens Buscha & Heinrich & Zoch aan.

7

In het hoofdstuk 4.10. zal ik de belangrijkste verschillen tussen de Nederlandse en de Duitse

modale werkwoorden aan de hand van de tabellen in mijn scriptie samenvatten. Aan de hand

van de tabel 1 wil ik verwijzen naar de verschillende betekenissen van de modale

werkwoorden. Ik zal verwijzen naar de betekenissen van de Nederlandse modale

werkwoorden, in welke ze de cognaten in de Duitse modale werkwoorden hebben en in welke

niet. De graduele verschillen tussen modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands

worden goed in de tabel 2 gezien. Dus aan de hand van de tabel 2 wil ik me met de graduele

verschillen tussen modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands bezighouden.

Volgens de tabel 3 kan men zien welke Duitse equivalenten worden voor de Nederlandse

modale werkwoorden in verschillende betekenissen gebruikt. Voor iedere Nederlandse

modale werkwoord kan men een equivalent in het Duits vinden, maar niet altijd is het ook een

modaal werkwoord. Dus in het hoofdstuk 4.10.3. zal ik met de cognaten van de Nederlandse

modale werkwoorden in het Duits en omgekeerd bezig zijn.

In de conclusie van mijn scriptie worden nog een keer alle deze feiten samengevat en ik zal

vooral naar de verschillen tussen de Nederlandse en de Duitse modale werkwoorden

verwijzen.

8

2. Modaliteit in het Nederlands en het Duits

Modaliteit is een semantische categorie die in verschillende talen op verschillende wijzen en

door verschillende middel kan uitgedrukt worden. Modaliteit volgens de ANS1:

Onder modaliteit verstaan we de in een zin uitgedrukte visie van de spreker of schrijver op de

verhouding tussen de in die zin weergegeven situatie en de werkelijkheid en/of zijn attitude

met betrekking tot die situatie.

De middelen voor de uitdrukking van modaliteit in het Nederlands en het Duits zijn soort-

gelijk. Men kan een vergelijking van de uitdrukkingsvorm van de modaliteit met de hulp van

de ANS en het contrastief-beschrijvende boek van Ten Cate & Lodder & Kootte (1998) laten

zien. Modaliteit in het Nederlands en het Duits kan door de volgende middelen uitgedrukt

worden:

Er worden vijf middelen onderscheiden waardoor modaliteit in het Nederlands en het Duits

uitgedrukt kan worden. Deze middelen zijn volgens Ten Cate & Lodder & Kootte (1998) en

volgens de ANS de volgende: a) bijwoorden van modaliteit, b) oordeelspartikels, c) modale

werkwoorden, d) modale infinitieven, e) de wijzen van het werkwoord.

a) bijwoorden van modaliteit naar ANS2:

Bijwoorden van modaliteit geven uitdrukking aan de realiteitswaarde van het in de zin

beweerde ('verstandsmodaliteit'), aan de subjectieve houding of waardering van de

spreker of de schrijver ten opzichte van het in de zin uitgedrukte ('gevoelsmodaliteit') of

aan een combinatie van beide.

In het Nederlands zijn bijwoorden van modaliteit bijv.: misschien, wellicht, allicht, welis-

waar, inderdaad

In het Duits zijn bijwoorden van modaliteit bijv.: hoffentlich, wahrscheinlich, möglicher-

weise, vielleicht

b) oordeelspartikels volgens de ANS3:

1 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/28/01/body.html) [10. 8. 2013]

2 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/08/03/02/body.html) [30. 8. 2013]

http://ans.ruhosting.nl/

http://ans.ruhosting.nl/e-ans/28/01/body.html


http://ans.ruhosting.nl/e-ans/08/03/02/body.html

9

Hun betekenis is moeilijk precies te beschrijven, maar ze dragen in belangrijke mate bij

aan de bedoeling van de zin of een gedeelte ervan, zonder dat ze aan de feitelijke inhoud

iets af- of toedoen.

In het Nederlands kan men onder andere deze oordeelspartikels onderscheiden: ook, zelfs,

juist, maar alleen, slechts, al, reeds

In het Duits zijn de oordeelspartikels bijv.: aber, auch, doch, ja, nur, vielleicht

c) modale werkwoorden

De klassieke Nederlandse modale werkwoorden die men ook als de hulpwerkwoorden

van modaliteit kan noemen zijn volgens de ANS (1997:984): kunnen, moeten,

(be)hoeven, mogen, willen, zullen

De niet-klassieke Nederlandse modale werkwoorden zijn volgens de ANS4: blijken,

lijken, schijnen, heten, dunken, voorkomen, toeschijnen

De klassieke modale werkwoorden in het Duits naar Öhlschläger (1989:2) zijn: dürfen,

können, mögen, müssen, sollen, wollen

De niet-klassieke modale werkwoorden in het Duits volgens Buscha & Heinrich & Zoch

(1971:10) zijn: brauchen, bleiben, pflegen, scheinen en enkele andere

d) modale infinitieven

In het Duits zijn modale infinitieven volgens Gerda (2005:14) de infinitieve constructies

met haben en sein. Deze constructies concurreren met de modale werkwoorden können

en müssen. In het Nederlands zijn ook constructies zoals hebben + te + infinitief voor

moeten en hoeven (müssen) en zijn + te + infinitief (met de passieve betekenis) te vinden.

e) de wijzen van het werkwoord

De wijzen van het werkwoord die in beide talen worden gebruikt, zijn volgens Gerda

(2005:14) de aantonende wijs (indicativus), de gebiedende wijs (imperativus) en de

aanvoegende wijs (conjunctivus). Als de vorm van de werkelijkheid wordt de aantonende


4 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/05/body.html) [21. 8. 2013]




http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/05/body.html

10

wijs genoemd. De gebiedende wijs is de uitdrukking van een bevel, een verbod, een

verzoek of van een aanmaning en de aanvoegende wijs kan een irrealiteit5, een bevel, een

verzoek of een wens uitdrukken. Het verschil is de modale betekenis van de vormen van

de tijd in het Nederlands. In het Nederlands zijn de imperfectumvormen en de

plusquamperfectumvormen ook een uitdrukking voor een wens of voor een niet-

werkelijkheid6, omdat de conjunctief wegvalt.

2.1. De samenvatting

In het tweede hoofdstuk analyseer ik modaliteit in het algemeen. Ik geef het citaat van ANS

wat is eigenlijk modaliteit en ik schrijf over vijf middelen voor de uitdrukking van modaliteit

in het Nederlands en het Duits. De middelen voor de uitdrukking van modaliteit in het

Nederlands en het Duits zijn volgens Ten Cate & Lodder & Kootte (1998) en volgens de ANS

de volgende: a) bijwoorden van modaliteit, b) oordeelspartikels, c) modale werkwoorden, d)

modale infinitieven, e) de wijzen van het werkwoord. Alle deze middelen voor de uitdrukking

van modaliteit kunnen zowel in het Nederlands als ook in het Duits worden uitgedrukt.

5 Irrealiteit wordt in de ANS op volgende manier gedefiniëerd: “De spreker geeft aan dat het beweerde niet in

overeenstemming met de werkelijkheid is.” URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-

ans/28/02/01/body.html) [21. 8. 2013]

6 Niet-werkelijkheid wordt naar ANS synoniem met irrealiteit gebruikt. URL: http://ans.ruhosting.nl/

(http://ans.ruhosting.nl/e-ans/28/02/01/body.html) [21. 8. 2013]






11

3. Vormen van modaliteit

Volgens Gerda (2005:15) heeft elk van de klassieke modale werkwoorden net zoals in het

Nederlands ook in het Duits een epistemische en deontische betekenis. Verschillende auteurs

gebruiken voor deze twee soorten verschillende begrippen, bijvoorbeeld is volgens

Öhlschläger (1989) dat epistemische en nicht epistemische Modalität, Helbig & Buscha

(1998) praten over objektive en subjektive Modalität en Diewald (1997) gebruikt epistemische

en deontische Modalität. Öhlschläger (1989:132) legt het verschil tussen epistemische en

nicht epistemische Modalität aan de hand van de volgende voorbeelden uit:

1) Karl muss morgen kommen.

2) a) Es ist notwendig, dass Karl morgen kommt.

b) Ich bin sicher/es ist sicher, dass Karl morgen kommt.

Öhlschläger (1989:132):

Eine wichtige Rolle spielt die Unterscheidung zwischen epistemischen und nicht-

epistemischen Gebrauch, eine – oft auch anders bezeichnete – Unterscheidung, die daran

festgemacht wird, dass ein Satz wie 1) sowohl im Sinne von 2) a) als auch im Sinne von 2) b)

verstanden werden kann, wobei 2) a) als Beispiel für die nicht-epistemische und 2) b) als

Beispiel für die epistemische Lesart steht.

De epistemische modaliteit wordt volgens Öhlschläger (1989:28) op de volgende manier ge-

definiëerd:

Dass die Modalverben eine Einstellung des Sprechers hinsichtlich des Bestehens eines

Sachverhalts ausdrücken, Grade der Gewissheit des Sprechers, dass ein bestimmter

Sachverhalt besteht.

De deontische modaliteit wordt volgens Raynaud [geciteerd in Öhlschläger (1989:29)] op de

volgende manier gedefiniëerd:

Die modifizierenden Modalverben betreffen die Stellung des Subjekts in Bezug auf den in der

Infinitivgruppe genannten Prozess. Ihre semantische Funktion besteht darin, die Bedingungen

anzugeben, unter denen sich das grammatische Subjekt gegenüber diesem Prozess befindet,

und damit die Gründe, die zu einer eventuellen Realisierung dieses Prozesses führen.

12

De genoemde voorwaarden zijn de functies van de modale werkwoorden welke de inhoud

betreffen en dat zijn bijvoorbeeld:

Betekenis Nederlands Duits

De toestemming mogen, kunnen dürfen

Het vermogen kunnen können

De wens willen mögen (möchten)

De noodzakelijkheid moeten müssen

De niet- noodzakelijkheid niet hoeven nicht brauchen

De aanmaning zullen, moeten sollen, müssen

De wil willen wollen

Tabel 1. De hoofdfuncties van de Nederlandse en Duitse modale werkwoorden volgens Gerda

(2005:18)

De ANS7 praat over de begrippen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale

werkwoorden. De vraag is of deze begrippen wel qua betekenis identiek zijn met de eerder

genoemde begrippen in het Duits. Eigenlijk modaal gebruik wordt in de ANS8 op de volgende

manier gedefiniëerd:

Op deze manier gebruikt geven de hulpwerkwoorden van modaliteit uitdrukking aan de

houding van de spreker of iemand anders ten opzichte van de inhoud van de zin waarin ze

voorkomen.

Het verschil tussen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik wordt in de ANS9met de volgende

voorbeelden getoond:

3) Jan kan wel verhinderd zijn.

Kan zegt iets over het verhinderd zijn van Jan, namelijk dat het mogelijk is. Zin 3) kan

dus omschreven worden met 'Het is mogelijk dat Jan verhinderd is' of 'Het kan zó zijn

dat Jan verhinderd is'. We noemen dit gebruik van kunnen eigenlijk modaal.

4) Jan kan niet komen.

7 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/body.html) [22. 8. 2013]

8 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/01/body.html) [22. 8. 2013]

9 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/01/body.html) [22. 8. 2013]


http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/body.html


http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/01/body.html


http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/01/body.html

13

In de meest voor de hand liggende opvatting van deze zin zegt kan iets over Jan,

namelijk dat hij tot iets (namelijk 'ko-men') in staat is, wat dan weer ontkend wordt

door niet. Mogelijke omschrijvingen zijn 'Jan is niet in staat te komen' en 'Jan verkeert

in de onmogelijkheid te komen'. Dit gebruik van kunnen noemen we oneigenlijk

modaal.

Daarbij is de opstelling van de spreker belangrijk. Helbig & Buscha (1998:136) geven een

overzicht van de betekenis van het vermoeden en de graduele verschillen tussen modale

werkwoorden. Gerda (2005:16) maakt deze rij met Nederlandse equivalenten volledig:

Betekenis Nederlands Duits

De zekerheid moeten müssen

De waarschijnlijkheid zullen (zouden) dürfen

Het ingeruimde vermoeden kunnen mögen

De onzekerheid kunnen können

Tabel 2. Graad van de waarschijnlijkheid door de Nederlandse en Duitse modale

werkwoorden uitgedrukt Gerda (2005:17)

Aan de hand van de definitie van epistemische Modalität op bladzijde 3 kan men zien dat het

begrip eigenlijk modaal gebruik in het Nederlands door het begrip epistemische Modalität in

het Duits vervangen kan worden.

Aan tabel 1 en de definitie van de deontische Modalität op bladzijde 3 kan men zien dat het

begrip oneigenlijk modaal gebruik in het Nederlands door het begrip deontische Modalität in

het Duits vervangen kan worden. Gerda (2005:18)


In het hoofdstuk drie houd ik me met de vormen van modaliteit bezig. Elk van de klassieke

modale werkwoorden net zoals in het Nederlands ook in het Duits heeft een epistemische en

een deontische betekenis van modaliteit. Verschillende auteurs gebruiken maar voor deze

twee soorten van modaliteit verschillende begrippen. Dan geef ik de tabel over de

hoofdfuncties van de Nederlandse en Duitse modale werkwoorden aan. Als volgende vermeld

ik de begrippen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden volgens

de ANS. Aan de hand van de definities van een epistemische betekenis van modaliteit en van

het eigenlijk modaal gebruik kan men zien dat deze twee definities dezelfde zijn en daarom is

14

een epistemische betekenis van modaliteit een synoniem voor het eigenlijk modaal gebruik.

Dat geldt ook voor de definities van een deontische betekenis van modaliteit en van het begrip

oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden dus ook hier is een deontische

betekenis van modaliteit een synoniem voor het begrip oneigenlijk modaal gebruik van de

modale werkwoorden. In dit hoofdstuk vermeld ik nog de tabel over de graad van de

waarschijnlijkheid door de Nederlandse en Duitse modale werkwoorden.

15

4. De modale werkwoorden

Volgens de ANS1

worden de werkwoorden in drie groepen ingedeeld: zelfstandige

werkwoorden, hulpwerkwoorden en koppelwerkwoorden. Het zelfstandig werkwoord wordt in

de ANS2 op de volgende manier gedefinieerd:

Een woord dat op zichzelf de betekeniskern van een werkwoordelijk gezegde vormt.

De definitie van het hulpwerkwoord volgens de ANS3:

Een hulpwerkwoord is dan een nadere werkwoordelijke bepaling bij die betekeniskern.

De koppelwerkwoorden komen in naamwoordelijke gezegdes voor.4

De klassieke Nederlandse modale werkwoorden (kunnen, moeten, (be)hoeven, mogen, willen,

zullen) behoren tot de groep van hulpwerkwoorden. Ze zijn hulpwerkwoorden van

modaliteit.5

Naar Öhlschläger (1989:5) is het niet ondubbelzinnig welke werkwoorden men in het Duits

modale werkwoorden kan noemen:

In der Regel werden zur Abgrenzung der Modalverben Kriterien unterschiedlicher Art in

verschiedenen Kombinationen herangezogen, wobei die Auswahl vor allem – wenn nicht

ausschließlich – daran orientiert zu sein scheint, genau die Verben als Modalverben

herauszufiltern, die man als Modalverben sehen möchte.

De Duitse modale werkwoorden worden in verschillende grammatica’s op verschillende wijze

in woordgroepen ingedeeld. De Duden grammatica onderscheidt naar de syntactische criteria

vier groepen werkwoorden: zelfstandige werkwoorden, hulpwerkwoorden, modale werk-

woorden en modificerende werkwoorden. Volgens deze opvatting zijn zelfstandige werk-

woorden: ,,Verben mit eigener lexikalischer Bedeutung und kommen nur als Prädikat des

Satzes vor.” Duden (1995:92). De definitie van hulpwerkwoorden in Duden (1995:92): ,,Die 1 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/index.html) [2. 9. 2013]

2 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/index.html) [2. 9. 2013]





http://ans.ruhosting.nl/e-ans/index.html









16

Hilfsverben bilden mit den Vollverben das Prädikat.” Modale werkwoorden en modificerende

werkwoorden worden in Duden (1995:92) op de volgende manier gedefinieerd:

,,Modalverben modifizieren den Inhalt anderer Verben und die modifizierenden Verben sind

mit dem Infinitiv verbunden.” Modale werkwoorden vormen hier een zelfstandige syntactische

groep. Helbig & Buscha en Ten Cate & Lodder & Kootte verdedigen de traditionele

opvatting. Ze rekenen de modale werkwoorden tot de hulpwerkwoorden. Volgens

Öhlschläger behoren modale werkwoorden tot zelfstandige werkwoorden.

4.1. Eigenschappen van de modale werkwoorden

In het algemeen verbindet zich het modale werkwoord met de infinitief I (actief). Tot de

meeste werkwoorden die men ook met de infinitief kan verbinden moet men nog een partikel

zu (in het Duits) of een partikel te (in het Nederlands) tot de infinitief toegeven. In de zin met

het modale werkwoord staat de infitief zonder dit partikel.

5) Er wollte rechtzeitig kommen. Buscha & Heinrich & Zoch (1971:12)

Het modale werkwoord kan ook in de zin met de infinitief II (actief) staan. Men mag niet

deze verbinding die alleen met het modale werkwoord in de tegenwoordige tijd of in de

verleden tijd voorkomt 6) verwisselen met de verbinding van het modale werkwoord in de

voltooid tegenwoordige tijd of in de voltooid verleden tijd met de infinitief I. 7) Deze twee

vormen kunnen onderscheiden worden met de proef waar alleen in het tweede geval de finite

vorm van het modale werkwoord zonder het onderscheid van de betekenis door de vorm van

de verleden tijd kan vervangen worden.

6) Sie will ihn gestern getroffen haben. (= Sie behauptet, dass sie ihn gestern getroffen

hat.) Buscha & Heinrich & Zoch (1971:13)

7) Sie hat ihn gestern treffen wollen. (= Sie hat beabsichtigt, ihn gestern zu treffen.) →

Sie wollte ihn gestern treffen. Buscha & Heinrich & Zoch (1971:13)

17

De modale werkwoorden kunnen niet passief vormen. Ze kunnen zich met de zelfstandige

werkwoorden in de passief vorm verbinden, maar zelf kunnen geen passief vorm vormen.

8) Die neue Kaufhalle soll nächsten Montag eröffnet werden. Buscha & Heinrich &

Zoch (1971:13)

Als men voltooid tegenwoordige tijd, voltooid verleden tijd en infinitief II vormt dan

vervangen de modale werkwoorden de verleden deelwoord door de infinitief.

9) Ich habe die Aufgabe nicht lösen können. Buscha & Heinrich & Zoch (1971:14)

Als het modale werkwoord treedt in elkaar gezeten tijdvorm 10) of in een bijzin 11) op dan

moet de infinitieve zelfstandige werkwoord vooraan staan.

10) Er hat mich anrufen wollen.

11) Ich weiß nicht, warum er mich anrufen wollte. Buscha & Heinrich & Zoch (1971:15)

Als de modale werkwoorden in een bijzin in elkaar gezeten tijdvormen gebruikt worden staat

de vervoegde vorm van haben (in het Duits) of van hebben (in het Nederlands) voor de

infinitieven van het zelfstandige werkwoord en van het hulpwerkwoord.

12) Ich weiß nicht, warum er mich hat anrufen wollen. Buscha & Heinrich & Zoch

(1971:15)

Men kan de modale werkwoorden ook zonder het zelfstandige werkwoord in de zin

gebruiken. Er zijn twee mogelijkheden in dit geval. In het eerste geval – alleen bij de modale

werkwoorden wollen, mögen en können (in het Duits) mogelijk – hebben de modale

werkwoorden niet meer de functie van een hulpwerkwoord, maar ze zijn zelfstandige

werkwoorden. 13) In het tweede geval gaat het ondanks falende zelfstandige werkwoord over

het hulpwerkwoord. De zelfstandige werkwoorden zijn weggelaten om herhalingen te

vermijden of ze verschijnen als overbodig, omdat ze uit de context kunnen begrijpen worden.

De laatste is mogelijk alleen in het geval als het falende zelfstandige werkwoord een

algemeen doen of een algemene beweging uitdrukt. Als het werkwoord van de beweging faalt

dan is een lokaalinformatie in de zin nodig. 14)

18

13) Er will (= wünscht, verlangt), dass du dich persönlich entschuldigt.

Ich mag (= liebe, habe… gern) Regenwetter nicht.

Ich möchte (= wünsche) ein Buch für ein zehnjähriges Mädchen.

Er weiß und kann (= leistet, versteht) sehr viel.

Er kann (= beherrscht) das ganze Gedicht.

Er kann nichts für seinen Namen (= ist unschuldig an). Buscha & Heinrich & Zoch

(1971:15)

14) Ich rauche nicht. Ich darf nicht (rauchen).

Regeln, was man (tun) darf und was nicht, gibt es bei diesem Spiel nicht.

Ich muss unbedingt nach Hause (gehen/fahren). Buscha & Heinrich & Zoch

(1971:16)

4.2. Kunnen

4.2.1. Eigenlijk modaal gebruik

Als men kunnen of können in het Duits in eigenlijk modaal gebruik gebruikt dan betekent het

dat het in de zin uitgedrukte volgens de mening van de spreker of van de schrijver mogelijk is.

Vaak wordt wel toegevoegd.

15) Jan kan wel verhinderd zijn.6

Deze zin kan in het Duits zo geparafraseerd worden: Es ist möglich, dass Jan verhindert

ist.

Eigenlijk modaal gebruik van het Duitse können kan men aan dit voorbeeld van Duden

(1995:94) zien:

16) Man behauptet, er habe das Geld veruntreut, aber er kann es auch verloren haben.

Als men negatie gebruikt dan zegt men dat iets onmogelijk is:

17) Hij kan het niet gedaan hebben.7

6 URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/02/01/body.html) [5. 9. 2013]


http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/02/01/body.html

19

Naar Duden (1995:764) kan kunnen of können ook een concessieve functie hebben. Dat

betekent: ,,In dem einen Teilsatz wird ein Gegengrund (ohne Einfluss) oder eine Einräumung

genannt, die sich auf den anderen Teilsatz bezieht.”

18) Ze kan vertellen wat ze wil, ze krijgt toch haar zin niet.8

Kunnen kan ook een irrealiszin uitdrukken:

19) Ik had al veel eerder thuis kunnen zijn, (als er niet weer een file gestaan had.)9

4.2.2. Oneigenlijk modaal gebruik

Er zijn veel mogelijkheden van oneigenlijk modaal gebruik van kunnen. Het vermogen

bezitten, de gelegenheid hebben, de toestemming (zoals mogen), de noodzakelijkheid of een

ethisch, religieus principe (zoals moeten) kunnen uitgedrukt worden.10

20) Hij kan heel goed zwemmen. (het vermogen bezitten)

21) Op zaterdagmiddag kan hij nooit zwemmen, want dan moet hij werken. (de gelegenheid

hebben)

22) Kan ik opruimen, of zijn jullie nog niet klaar? (mogen)

23) Ze laten alles maar staan, en ik kan het opruimen. (moeten)

24) Dat kun je niet doen! (dat is niet behoorlijk, ethisch principe)

Volgens Duden (1995:93) kan het Duitse können het bezitten van een vaardigheid, het hebben

van een gelegenheid of een ethisch principe uitdrukken:

25) Sie kann Klavier spielen. (de vaardigheid bezitten)

26) Da ich ohnehin nächste Woche nach Mannheim reise, können wir schon bald unsere

Gespräche fortsetzten. (de gelegenheid hebben)

27) Meinetwegen kann (darf) er machen, was er will. (een ethisch principe)













20

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:17) kan het Duitse modale werkwoord können

volgende semantische beschrijving hebben:

de mogelijkheid

28) Ich konnte die Frage nicht sofort beantworten. (= Es war mir nicht möglich, die Frage

sofort zu beantworten.)

het vermogen

29) Er kann schwimmen. (= Er besitzt die Fähigkeit, zu schwimmen.)

het vermoeden

30) Sie könnten mit Ihrer Behauptung recht haben. (= Sie haben möglicherweise mit Ihrer

Behauptung recht.)

de toestemming

31) Sie können jetzt gehen. (= Sie dürfen jetzt gehen.)

In de betekenis van de toestemming wordt vaak können door dürfen vervangen.

4.3. Moeten


In de ANS11

wordt eigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord moeten op de

volgende manier gedefinieerd:

Door het gebruik van moeten geeft de spreker of schrijver te kennen dat het in de zin

uitgedrukte op grond van bepaalde beschikbare gegevens (bijv. getuigenissen van anderen)

op een dwingende manier waarschijnlijk is.

Het Duitse werkwoord müssen drukt in het Duits zekerheid uit. Gerda (2005:21)

32) Ze moet in haar jeugd heel mooi geweest zijn. 12

11

URL: http://ans.ruhosting.nl/ (http://ans.ruhosting.nl/e-ans/18/05/04/04/02/02/body.html) [5. 9. 2013]






21

33) Nach den Berechnungen der Astronomen muss die Mondfinsternis morgen um 18.15 Uhr

eintreten. Duden (1995:97)


Als men moeten in oneigenlijk modaal gebruik gebruikt dan betekent het een noodzake-

lijkheid of een plicht. Moeten kan ook informeel in de betekenis van willen optreden en drukt

dan een aanmaning uit. Gerda (2005:21)

34) We moeten nog heel wat werk verzetten, voordat dit boek klaar is. (de noodzakelijkheid)

35) De hond moet doen wat de baas wil en niet omgekeerd. (de plicht)

36) Moeten jullie ook koffie hebben? (willen)

37) Moet je horen/luisteren! (de aanmaning)13

In het Duits dient müssen voor de uitdrukking van noodzakelijkheid en van aanmaning. De

noodzakelijkheid kan verschillende redenen hebben, bijvoorbeeld: de natuurlijke kracht, de

wet van de natuur, de innerlijke dwang, een bevel of gebod. Duden (1995:96)

38) Die Kraft des Wassers war so stark, dass das Boot kentern musste. (de natuurlijke kracht)

In de betekenis van een aanmaning dat betekent de wil en de vordering van een andere

persoon, kan müssen door sollen vervangen worden. Deze aanmaning bij sollen kan de vorm

van een opdracht, een bevel, een gebod, een voorschrift, een zedelijke, religieuze plicht of van

een opgave, een doel hebben. Duden (1995:97)

39) Ihr müsst/sollt dem sinnlosen Treiben ein Ende bereiten.

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:19) kan het Duitse modale werkwoord müssen


de noodzakelijkheid

40) Er muss sich beeilen, wenn er den Zug noch erreichen will. (= Es ist notwendig, dass

er sich beeilt, wenn er den Zug noch erreichen will.)

41) Auch die Fußgänger müssen die Verkehrsregeln beachten.

42) Ich muss heute noch einige Briefe schreiben.

13




22

Het modale werkwoord müssen wordt met brauchen zu in de zinnen met de afwijzing of in de

zinnen met nur of kaum met de betekenis van de noodzakelijkheid vervangen.

de aanmaning

43) Du musst dir den neuen Film ansehen. (= Sieh dir den neuen Film an!)

Müssen in deze betekenis is de vervangenvorm van de imperatief.

het vermoeden

44) Er muss krank sein. (= Er ist bestimmt krank.)

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:19) kan het Duitse modale werkwoord sollen


de opdracht, de plicht, de bestemming

45) Ich soll Ihnen den Brief übergeben. (= Ich habe den Auftrag, Ihnen den Brief zu

übergeben.)

46) Jeder soll nach seinen Kräften mittun. (= Jeder ist verpflichtet, nach seinen Kräften

mitzutun.)

47) Das Zeichen y soll die zu suchende Größe bezeichnen. (= Das Zeichen y bezeichne die

zu suchende Größe.)

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:19) zijn er tussen de variant van müssen als de

noodzakelijkheid en de variant van sollen als de opdracht, de plicht en de bestemming de

punte van de aanraking. Het verschil kan men volgend bepalen:

Het modale werkwoord müssen noemt de objectief conditionele noodzakelijkheid en het

modale werkwoord sollen drukt de noodzakelijkheid onder de pressie van een vreemde wil

(de persoon, de maatschappij, het morele principe enz.) uit. Het modale werkwoord sollen

zegt minder over het realiseren van de handeling als het modale werkwoord müssen.

de bewering

48) Er soll sie später wieder getroffen haben. (= Man behauptet, dass er sie später wieder

getroffen habe.)

Men kan niet de variant van sollen als de bewering en de variant van wollen als de bewering

verwisselen. Wollen bepaalt in deze variant de bewering van het onderwerp over zich zelf en

23

sollen bepaalt de bewering van de andere personen over het onderwerp. Het onderwerp staat

in het algemeen alleen in de derde persoon. Vaak gaat het om de beweringen over het

afgelopene (met infinitief II).

de indirecte rede

49) Er hat mir gesagt, ich solle nicht auf ihn warten. (= Er hat mir gesagt: ,,Warten Sie

nicht auf mich!“)

Het modale werkwoord sollen drukt in deze variant de aanmaning in de indirecte rede uit.

de toekomst

50) Jahrelang unternahm er nichts gegen die Krankheit. Das sollte sich später rächen.

In deze variant is sollen alleen in de verleden tijd van de aantonende wijs mogelijk. Het is een

uitdrukking voor de gedetermineerde toekomende tijd in het verleden.

de raad

51) Du solltest dir den neuen Plan unbedingt ansehen. (= Sieh dir den neuen Plan

unbedingt an!)

Men kan sollen in deze variant alleen in de verleden tijd van de aanvoegende wijs gebruiken.

Het is de zwakkere vervangenvorm voor de gebiedende wijs als müssen in de variant van de

aanmaning.

de voorwaardenzin

52) Solltest du ihn sehen, grüße ihn von mir. (= Wenn du ihn siehst, grüße ihn von mir.)

Het modale werkwoord sollen verleent de voorwaardenzin een hypothetische naastbetekenis.

Deze betekenis is alleen met de aanvoegende wijs van de verleden tijd mogelijk.

24

4.4. Hoeven


In de ANS14

wordt eigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord hoeven op de

volgende manier gedefiniëerd:

Als enige uit de hier behandelde reeks hulpwerkwoorden krijgt hoeven een infinitief met te als

aanvulling. Dit hulpwerkwoord wordt met een ontkenning gebruikt in plaats van moeten met

negatie.

In het Duits kan men hoeven door nicht müssen of met nicht brauchen vervangen.

53) Ze moet in haar jeugd heel mooi geweest zijn, maar daarom hoeft ze dat nu niet meer te

zijn.15


Men gebruikt hoeven in oneigenlijk modaal gebruik alleen in de negatieve betekenis. De

negatieve elementen die het optreden van hoeven veroorzaken kunnen volgens de ANS naar

zes groepen ingedeeld worden16

:

f) niet, geen, niets, niks, niemand, nooit, nergens

,,Het negatieve karakter van deze woorden is duidelijk.”

g) slechts, alleen, alleen maar, maar (in de betekenis van slechts), enkel, hoogstens

,,Het negatieve karakter van deze elementen is te expliciteren door de omschrijving 'niet meer

dan'.”

h) nauwelijks, pas

,,Het negatieve karakter van deze woorden blijkt uit de omschrijving 'bijna niet',

respectievelijk 'niet eerder dan'.”

i) weinig, minder, het minst(e), zelden

14










25

,,Als negatieve betekenisomschrijvingen kunnen gelden: 'niet veel', 'niet meer of niet

evenveel', 'niet meer of niet evenveel als alle andere(n)', 'niet vaak'.”

j) voordat en synoniemen

,,Het negatieve karakter van deze voegwoorden is weer te geven in de formule 'de inhoud van

de rompzin komt niet na of gelijk met die van de bijzin'.”

k) een vergrotende trap van een adjectief met als of dan, enig(e) of een overtreffende trap,

gevolgd door een bijzin met moeten of hoeven

,,Het negatieve karakter van de genoemde taalelementen is moeilijk in het algemeen te om-

schrijven.”

In vragende zinnen die geen negatief element bevatten, wordt moeten gebruikt. De zinnen met

een negatief element kunnen zowel met moeten als ook met hoeven voorkomen. Er is maar

een verschil in de betekenis 17

:

54) Hoef ik niet naar hem te luisteren? (Ik vraag: is het niet nodig dat ik naar hem luister?)

55) Moet ik niet naar hem luisteren? (Ik vraag: is het nodig dat ik niet naar hem luister?)

In vragende zinnen die een ‘ja – antwoord’ suggereren kan alleen moeten gebruikt worden.

Als een ‘nee – antwoord’ verwacht wordt dan zijn allebei mogelijk.18

56) Hoeven we daar nou wel op in te gaan, op zo'n aanbod? (Ik denk: het is niet nodig dat we

daarop ingaan.)

57) Moeten we daar nou wel op ingaan, op zo'n aanbod? (Ik denk: het is beter dat we daar

niet op ingaan.)

Het verschil in de betekenis tussen moeten en hoeven is niet zo groot daarom wordt moeten

vaak in plaats van hoeven gebruikt (maar niet omgekeerd). Moeten kan altijd hoeven

vervangen als het sterke klemtoon heeft.19

58) Ik móet vandaag nog niet beginnen, (want ik heb nog ziekteverlof, maar ik vind het

gewoon prettig). (Het is niet noodzakelijk dat ik begin, maar ik vind het gewoon prettig.)

17










26

Als men deze betekenis in het Duits wil uitdrukken, gebruikt men (nicht) müssen of (nicht)

brauchen. (Nicht) brauchen kan echter alleen dan vervangen worden als de negatie op müssen

in de variant van de betekenis van de noodzakelijkheid en niet op de aangesproken stand van

zaken betrekking heeft. Daarom kan in het eerste voorbeeld (nicht) brauchen vervangen

worden maar in het tweede niet. Duden (1995:99)

59) Mit dieser Frage, die längst geklärt ist, müssen wir uns nicht noch einmal beschäftigen/

brauchen wir uns nicht noch einmal zu beschäftigen. (Es ist nicht notwendig, dass wir

uns mit dieser Frage noch einmal beschäftigen.)

60) Wir müssen uns mit diesem Thema nicht noch einmal beschäftigen. (Es ist notwendig,

dass wir uns nicht noch einmal mit dieser Frage beschäftigen.)

Of het werkwoord brauchen ook tot de modale werkwoorden behoort of niet is niet

onbetwistbaar. Het synoniem voor dit werkwoord is in het Nederlands het werkwoord

(be)hoeven en dit werkwoord rekent men tot de modale werkwoorden. Gerda (2005:24)

Girnth (2000:115) spreekt zich ook over deze problematiek uit:

Es handelt sich hierbei um einen bis zum heutigen Zeitpunkt noch nicht abgeschlossenen

Grammatikalisierungsprozess, der bislang nur sporadisch und nicht systematisch unter dem

Blickwinkel der Grammatikalisierung betrachtet wurde.

Girnth noemt de eigenschappen van het werkwoord brauchen die erop wijzen dat men dit

werkwoord ook tot de modale werkwoorden kan rekenen. Deze eigenschappen zijn de

vorming van de samengestelde tempora met infinitief, de vorming van de aanvoegende wijs

met de umlaut en de onmogelijkheid van vorming van passief en imperatief. Men kan het

werkwoord brauchen naar de semantische kant tot de modale werkwoorden rekenen maar de

morfologische redenen (geen uitval van –t) en de syntactische redenen (geen zu-uitval bij

infinitief) spreken hiertegen. Girnth (2000:120) houdt staande:

,,Die Verwendung von brauch statt braucht ist ein eindeutiges Indiz für die auch

morphologische Angleichung von brauchen an das Paradigma der Modalverben.”

Op grond van zijn resultaten leidt hij af dat de zu-uitval deze verandering volgt. De Duden

grammatica legt de status van het modaal werkwoord brauchen zo uit dat het ,,vor allem in

mündlicher Rede häufig ohne zu verwendet wird, zum Beispiel: Sie braucht das nicht

an(zu)nehmen.” Duden (1995:606) De ontwikkeling van het werkwoord brauchen wijst op

27

een aanpassing van de modale werkwoorden. Girnth heeft de mondelinge taal onderzocht en

in zijn resultaat bemerkt hij ook dat beide veranderingen (-t en zu uitval) tegelijkertijd alleen

in weinig gevallen (in het ‘Moselfränkische’ en in het ‘rheinfränkische-moselfränkische’

overgangsgebied) optreden. Gerda (2005:25)

4.5. Mogen


In de ANS20

wordt eigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord mogen op de


Het eigenlijk-modale mogen kan een concessieve functie hebben; de spreker of schrijver geeft

te kennen dat hij de inhoud van de zin waarin mogen voorkomt, toegeeft, maar dat daar iets

anders tegenover staat. Meestal wordt dan toegevoegd.

61) Hij mag dan intelligent zijn, ijverig is hij niet.

In de conditionele zinnen wordt mogen in de imperfectumvorm gebruikt om de onzekerheid

uit te drukken of de stand van zaken wel gerealiseerd wordt. Deze constructie kan door een de

als-zin vervangen worden. In het volgende voorbeeld 64) kan men zien dat de betekenis in het

Duits door sollte uitgedrukt kan worden en ook een wenn-constructie gebruikt kan worden

65). Gerda (2005:26)

62) Mocht ik ziek worden, zoek dan een vervanger.

63) Als ik ziek word, zoek dan een vervanger. 21

64) Sollte es spät werden, dann nehme ich ein Taxi.

65) Wenn es spät wird, dann nehme ich ein Taxi. Ten Cate & Lodder & Kootte (1998:105)

Volgens de ANS zijn er beperkingen met betrekking tot de mogelijkheid om mocht(en) in

conditionele zinnen te gebruiken. Ten eerste moet de gebeurtenis of de toestand te realiseren

zijn, dat betekent dat de concrete mogelijkheid een voorwaarde voor het gebruik van

mocht(en) is. Ten tweede moet de handeling die in de zin staat zinvol, nuttig of obligatorisch

20







28

zijn, als de stand van zaken die in de bijzin staat echt vervuld wordt. Maar als de handeling

het acceptable, logische of onvermijdelijke resultaat van de mogelijke gebeurtenis is, wordt

mocht(en) minder gebruikt. Verder moet mocht(en) uitgesloten worden, als het in een bijzin

staat waarin een noodzakelijke voorwaarde wordt genoemd. Gerda (2005:26)

Het eigenlijk modaal gebruik van het werkwoord mocht(en) treedt ook op in een vaste combi-

natie met willen.

66) A: (Gaan jullie morgen mee?) B: Dat mocht je willen!

67) Ze mocht willen dat ze zo mooi kon dansen als Margot Fonteyn.

De betekenis van de combinatie is 'het is best mogelijk dat je/ze dat wil', met als implicatie

respectievelijk 'maar dat gebeurt niet' bij 66) en 'maar ze kan niet zo mooi dansen' bij 67).22


Als men mogen in oneigenlijk modaal gebruik gebruikt dan drukt het de toestemming uit en

treedt ook in de betekenis van moeten en kunnen op. Gerda (2005:27)

68) Je mag hier niet roken. (de toestemming)

69) Ze mochten hier wel eens een raam openzetten. (moeten)

70) Hij mag blij zijn dat hij er levend afgekomen is. (moeten)

71) Jullie mogen wel opschieten, het is al laat. (moeten)

72) We mogen aannemen dat het waar is. (kunnen)

73) Wie mag ik helpen? (kunnen) 23

De modale functie van toestemming wordt in het Duits met dürfen uitgedrukt.

74) Sie durfte schon früh Klavierunterricht nehmen.

75) In einem freien Staat dürfen die Bürger offen ihre Meinung sagen. Gerda (2005:27)

Wat de betekenis van de noodzakelijkheid van dürfen betreft, er zijn maar enkele

beperkingen. Alleen in de wetenschappelijke teksten treedt het met negatie op, maar het heeft

in het Duits niet de betekenis moeten.

22







29

76) Wir dürfen nicht vergessen, ... (het is noodzakelijk)

76’) We mogen niet vergeten ... Ten Cate & Lodder & Kootte (1998:99)

In de vorm van de aanvoegende wijs komt mogen in vaste verbindingen voor en ook in

archaïsche uitdrukkingen.

77) Moge de Heer u zegenen.

78) Ik moge u verzoeken deze brief per omgaande te beantwoorden.24

Tot de vaste verbindingen rekent men ook o.a. er zijn mogen (zich in de positieve zin

onderscheiden), iets (graag) mogen horen [graag horen (willen)], iemand/iets mogen lijden

(sympathiek vinden). Gerda (2005:28)

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:16) kan het Duitse modale werkwoord dürfen


de toestemming

79) Darf ich Sie bald wieder besuchen? (= Erlauben Sie mir, dass ich Sie bald wieder

besuche?)

80) Wir dürfen heute von einer Revolution in der Technik sprechen. (= Wir sind heute

berechtigt, von einer Revolution in der Technik zu sprechen.)

81) Dürfte ich das Fenster öffnen? (= Erlauben Sie, dass ich das Fenster öffne?)

het vermoeden

82) Es dürfte nicht leicht sein, ihn zu überzeugen. (= Es ist wahrscheinlich nicht leicht, ihn

zu überzeugen.)

83) Er dürfte letzte Woche Nachtschicht gehabt haben. (= Ich glaube, dass er letzte Woche

Nachtschicht gehabt hat.)

4.6. Willen


In de ANS wordt eigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord willen op de volgende

manier gedefinieerd:

24




30

Het eigenlijk-modale willen kan aangeven dat het in de zin uitgedrukte soms gebeurt; meestal

wordt (nog) wel eens toegevoegd.

84) Hij moet om negen uur op zijn werk zijn, maar het wil wel eens kwart voor tien worden.25

Deze betekenis heeft geen equivalent onder de Duitse modale werkwoorden. In het Duits

kunnen de bijwoorden manchmal of ab und zu gebruikt worden. Gerda (2005:28)

Als willen aan het begin van de bijzin staat, betekent dat niet wensen maar het betekent dat

iets onder bepaalde omstandigheden gebeurt.

85) Willen we nog op tijd komen, dan moeten we ons haasten.26


Als men willen in oneigenlijk modaal gebruik gebruikt, dan drukt dat wensen 86), denken te

kunnen 87) of zullen 88) uit.

86) Wij willen hier graag blijven wonen.

87) Waar wil hij zoveel geld vandaan halen?

88) Wil ik de deur even openmaken? 27

In de vragende zinnen kan met willen een beleefd bevel uitgedrukt worden. Het antwoord nee

wordt niet verwacht.

89) Wilt u me maar volgen?

90) Wil je het raam even openzetten? 28

Met de Duitse modale werkwoorden wollen of mögen (möchten) kan de semantische inhoud

wil en wens uitgedrukt worden. Het verschil is dat wollen ,,einen entschiedenen

(durchsetzbaren) Willen, mögen dagegen nur einen (schwächeren) Wunsch ausdrückt.”

Duden (1995:102)

91) Sie möchte (wünscht) erst ihre Arbeit beenden, bevor sie Besuch empfängt.

25













31

92) Wenn Sie damit einverstanden sind, möchten wir uns noch etwas auf die Sitzung

vorbereiten. Duden (1995:102)

Mögen kan ook een beleefdere vorm uitdrukken en daardoor kan de uiting van het willen

verzwakt worden.

93) Ich möchte (will) nicht gestört werden. Duden (1995:103)

Een beleefde aanmaning of verzoek in de vragende zinnen kan met könnte(n) weergegeven

worden.

94) Könnten Sie mir bitte die genaue Uhrzeit sagen? Helbig & Buscha (1998:615)

Als de zin een temporele betekenis en toekomst uitdrukt, dan concurreert het Nederlandse

werkwoord willen met zullen en ook het Duitse werkwoord wollen met werden.

95) Wir wollen (werden) uns Mühe geben, damit wir das gesteckte Ziel erreichen. Duden

(1995:102)

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:21) kan het Duitse modale werkwoord wollen

volgende semantische beschrijvingen hebben:

de wil

96) Ich will das Buch kaufen. (= Ich habe die Absicht, das Buch zu kaufen.)

niet gerealiseerde wil

97) Ich wollte sie fragen, aber er hielt mich zurück. (= Ich war im Begriff, sie zu fragen,

aber er hielt mich zurück.)

Deze variant is beperkt op de vormen van de verleden tijd van de aantonende wijs.

de toekomst

98) Ich will hier warten, bis du kommst. (= Ich werde hier warten, bis du kommst.)

De variant wollen van de toekomst onderscheidt zich van de variant werden van de toekomst

daardoor dat de grondbetekenis wil blijft afgezwakt behouden.

Wollen is obligatoir voor de uitdrukking van de toekomst in de infinitief:

99) Er hat zugesagt, kommen zu wollen.

32

Maar met het Duitse werkwoord werden zal het zo uitzien:

100) Er hat zugesagt, dass er kommen wird.

de bewering volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:21)

101) Er will sie später wieder getroffen haben. (= Er behauptet, dass er sie später wieder

getroffen habe.)

de voorwaardenzin, de zin van de vergrotende trap

102) Es würde zu weit führen, wollten wir auf alle Fragen ausführlich eingehen. (= Es

würde zu weit führen, wenn wir auf alle Fragen ausführlich eingingen.)

103) Es sieht so aus, als wollte er jeden Moment einschlafen. (= Es sieht so aus, als würde

er jeden Moment einschlafen.)

de bestemming

104) Der Aufsatz will nur einen kurzen Überblick geben. (= Der Aufsatz soll nur einen

kurzen Überblick geben.)

Wollen vertegenwoordigt in de variant van de bestemming de stilistische variant van sollen.

de noodzakelijkheid

105) Dieser komplizierte Prozess will gemeistert sein. (= Dieser komplizierte Prozess muss

gemeistert werden.)

De variant van de noodzakelijkheid van wollen is de stilistische variant voor het modale

werkwoord müssen met de infinitief worden-passief.

Volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:17) kan het Duitse modale werkwoord mögen

volgende semantische beschrijvingen hebben:

het vermoeden

106) Er mochte zwischen dreißig und fünfunddreißig Jahre alt sein. (= Er war vielleicht

zwischen dreißig und fünfunddreißig Jahre alt.)

33

De betekenis het vermoeden heeft het modale werkwoord mögen alleen in de aantonende

wijs.

de wens volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:18)

107) Ich möchte einmal Bulgarien kennenlernen. (= Ich wünsche mir, einmal Bulgarien

kennenzulernen.)

108) Ich mag jetzt keine Musik hören. (= Ich möchte jetzt keine Musik hören.)

In deze variant wordt vooral de aanvoegende wijs van de verleden tijd van het werkwoord

mögen gebruikt. Deze aanvoegende wijs van de verleden tijd van het werkwoord mögen

noemt maar de tegenwoordigheid (het verleden vormt men met het modale werkwoord

wollen). In de ontkennende zin komen ook de vormen van de aantonende wijs voor. Deze

variant is met de aanvoegende wijs van de tegenwoordige tijd niet mogelijk.

de bestemming volgens Buscha & Heinrich & Zoch (1971:18)

109) Das Zeichen y möge die zu suchende Größe bezeichnen. (= Das Zeichen y hat die

Bestimmung, die zu suchende Größe zu bezeichnen.)

110) Mag er tun, was er will. (= Soll er tun, was er will.)

Het modale werkwoord mögen vertegenwoordigt in deze variant sollen in de variant van de

opdracht, de plicht en de bestemming resp. de aanvoegende wijs. Deze variant is met de

aanvoegende wijs van de verleden tijd niet mogelijk.

de indirecte rede

111) Er hat mir gesagt, ich möge nicht auf ihn warten. (= Er hat mir gesagt: ,,Warten Sie

nicht auf mich!“)

Het modale werkwoord mögen in deze variant drukt een verzoek en een wens in de indirecte

rede uit. Het is de beleefdere vorm van de uitdrukking als sollen in de variant van de indirecte

rede. Deze variant is alleen in de aanvoegende wijs mogelijk.

de concessieve zin

112) Mag es auch kalt sein, er zieht keinen Mantel an. (= Obwohl es kalt ist, zieht er keinen

Mantel an.)

113) Wie kompliziert ein Computer auch gebaut sein möge, er erreicht nicht die Leistung

des menschlichen Gehirns.

34

114) Für Fremde mochte es ein Streit um Worte sein, in Wirklichkeit verbarg sich aber

dahinter mehr.

Het modale werkwoord mögen verleent de konzessivzin een hypothetische nevenbetekenis.

Deze variant is met de aanvoegende wijs van de verleden tijd niet mogelijk.

4.7. Zullen


In de ANS wordt eigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord zullen op de volgende

manier gedefinieerd:

Zullen (presens en imperfectum) kan, meestal met wel, uitdrukken dat iets waarschijnlijk is

(ongeacht of het in heden, verleden of toekomst ligt).

115) Peter zal wel slagen.29

Het modale werkwoord zullen kan in de vorm van zou(den) het vernemen van de spreker

uitdrukken dat een bepaalde handeling of toestand zich voordoet, zal voordoen of voorgedaan

heeft, maar dat er geen zekerheid over bestaat.

116) Karel zou vanavond nog thuiskomen.30

Deze manier van gebruik is verwant met de manier van gebruiken van het modale werkwoord

moeten in eigenlijk modaal gebruik. Het verschil is dat de omstandigheden die op een grote

zekerheid wijzen, bij het werkwoord moeten in het middelpunt staan. Bij de vorm zou(den)

gaat het uitsluitend om de waarschijnlijkheid. Gerda (2005:30)

In het Duits kan de graad van de waarschijnlijkheid met de modale werkwoorden müssen,

dürfen, mögen en können uitgedrukt worden. Het verschil is de graad van de zekerheid.31

Bij

het modale werkwoord müssen gaat het om een grote zekerheid. Het modale werkwoord

dürfen drukt de waarschijnlijkheid en het modale werkwoord mögen het vermoeden uit. Met

29



31 Op deze plaats gebruik ik de vaktermen van Helbig & Buscha. Zie tabel 2 op pagina 5.





35

het modale werkwoord können wordt een kleine mogelijkheid resp. onzekerheid uitgedrukt. In

het Nederlands wordt de waarschijnlijkheid met zullen (zouden) uitgedrukt en het vermoeden

en de onzekerheid met kunnen. Gerda (2005:30)

117) Jetzt dürfte (= ist zu vermuten) er angekommen sein. Duden (1995:102)

118) Er mag (ist vermutlich) nun im besten Mannesalter sein. Duden (1995:103)

Als men de niet-werkelijkheid van een gebeuren wil uitdrukken, kan men de

imperfectumvormen van zullen gebruiken, gecombineerd met de infinitief van het zelfstandig

werkwoord of men kan de imperfectumvormen van het zelfstandig werkwoord gebruiken.

119) Als ik geld zou hebben, zou ik op reis gaan.

120) Als ik geld had, zou ik op reis gaan.

121) Als ik geld zou hebben, ging ik op reis.32

In het Duits worden deze vormen van de aanvoegende wijs met het werkwoord würde(n) of

met de vorm van de aanvoegende wijs van het werkwoord vervangen. In het Duits gebruikt

men geen modaal werkwoord voor de vorm van de aanvoegende wijs.

122) Er käufte/würde kaufen.

123) Er käme/würde kommen. Duden (1995:158)

De presensvormen van zullen met een onderwerp in de eerste persoon kan men in de vragen

gebruiken om een aanbod of een verzoek om toestemming uit te drukken.

124) Zal ik je even helpen?

125) Zullen we de auto vandaag maar in de garage laten staan?33

Het eigenlijk modaal gebruik van het werkwoord zullen kan ook de weergave van een

bewering uitdrukken.

126) Ze zou al drie keer in Amerika zijn geweest.

Deze zin heeft echter in het Duits twee betekenissen. Duden (1995:101)

127) Sie will schon dreimal in Amerika gewesen sein.

= Zij beweert dat zij al drie keer in Amerika was.

32







36

Of de tweede betekenis is:

128) Sie soll schon dreimal in Amerika gewesen sein.

= Men beweert dat zij al drie keer in Amerika is geweest.

Zoals men kan zien, gaat het bij het werkwoord wollen om de mening van de tweede of derde

persoon en bij het werkwoord sollen gaat het om de mening van de niet genoemde groep van

de personen. Gerda (2005:31)


In de ANS wordt oneigenlijk modaal gebruik van het modale werkwoord zullen op de


In oneigenlijk-modale functie drukt zullen alleen een verplichting of (met een ontkenning

erbij) een verbod uit. De betekenis is dus vergelijkbaar met die van moeten, maar zullen is

nadrukkelijker. Het werkwoord zullen heeft vaak klemtoon.

129) Je zúlt het me vertellen!34

In het Duits hebben de modale werkwoorden sollen en müssen de functie van een verplichting

of een verbod.

130) Du musst/sollst mich lieben. Duden (1995:96)

Als men een advies of een aanbeveling wil uitdrukken, gebruikt men liever sollte. Gerda

(2005:32)

131) Du solltest einmal einen Arzt aufsuchen. Ten Cate & Lodder & Kootte (1998:104)

De uitroepzinnen je zult/zal en het zal kunnen als een zinswending opgevat worden, die met

maar (of af en toe met toch) volledig gemaakt worden. Deze uitdrukkingen hebben het

kenmerk van het Duitse: Du darfst nicht daran denken, dass...

132) In Siberië is het ‘s winters veertig graden onder nul. Je zult daar maar wonen! ANS

(1997:996)

34




37

Het werkwoord zullen moet niet alleen de modale functie uitdrukken. Dit werkwoord kan ook

de toekomende tijd vormen. Zullen drukt met de infinitief van het zelfstandig werkwoord uit

dat de gebeurtenis in de toekomst ligt. In het Duits wordt de toekomst met het werkwoord

werden uitgedrukt. Gerda (2005:32)

133) De trein zal om kwart over twee aankomen. ANS (1997:126)

134) Ich werde dich nie verlassen. Duden (1995:147)


Aan het begin van het hoofdstuk vier geef ik de definities volgens de ANS over zelfstandige

werkwoorden, hulpwerkwoorden en koppelwerkwoorden aan. Deze drie groepen zijn volgens

de ANS de hoofdgroepen van de werkwoorden. Volgens de ANS behoren de klassieke

Nederlandse modale werkwoorden (kunnen, moeten, (be)hoeven, mogen, willen, zullen) tot

de groep van hulpwerkwoorden. Ze zijn hulpwerkwoorden van modaliteit. Dan vermeld ik dat

de Duitse modale werkwoorden in verschillende grammatica’s op verschillende wijze in

woordgroepen worden ingedeeld.

Het hoofdstuk 4.1. gaat over de eigenschappen van de modale werkwoorden volgens Buscha

& Heinrich & Zoch. Eerst en vooral verbindt het modale werkwoord zich in het algemeen met

de infinitief I (actief). Maar het modale werkwoord kan ook in de zin met de infinitief II

(actief) staan. Men mag niet deze verbinding die alleen met het modale werkwoord in de

tegenwoordige tijd of in de verleden tijd voorkomt verwisselen met de verbinding van het

modale werkwoord in de voltooid tegenwoordige tijd of in de voltooid verleden tijd met de

infinitief I. De volgende eigenschap van het modale werkwoord is dat de modale

werkwoorden passief niet kunnen vormen. Ze kunnen zich met de zelfstandige werkwoorden

in de passieve vorm verbinden maar zelf kunnen geen passieve vorm vormen. Als volgende

geldt bij de modale werkwoorden dat, als men voltooid tegenwoordige tijd, voltooid verleden

tijd en infinitief II vormt, de modale werkwoorden het verleden deelwoord dan vervangen

door de infinitief. Dan geldt volgens Buscha & Heinrich & Zoch dat als het modale

werkwoord bij een samengestelde tijdvorm of in een bijzin optreedt, het infinitieve

zelfstandige werkwoord dan vooraan moet staan. Als de voorlaatste eigenschap van de

modale werkwoorden kan men noemen dat als de modale werkwoorden in een bijzin met

samengestelde tijdvormen gebruikt worden, de vervoegde vorm van haben (in het Duits) of

38

van hebben (in het Nederlands) voor de infinitieven van het zelfstandige werkwoord en van

het hulpwerkwoord staat. De laatste eigenschap van de modale werkwoorden is volgens

Buscha & Heinrich & Zoch dat men de modale werkwoorden op bepaalde voorwaarden ook

zonder het zelfstandige werkwoord in de zin kan gebruiken.

In de hoofdstukken 4.2. tot 4.7. ben ik met elke modale werkwoord separaat bezig. Bij elke

Nederlandse klassieke modale werkwoord geef ik eigenlijk modaal gebruik en oneigenlijk

modaal gebruik van dit werkwoord aan. Ik vermeld of dit Nederlandse modale werkwoord

een cognaat in het Duits heeft of niet en ik gebruik de voorbeelden voor deze modale

werkwoorden uit verschillende grammatica’s. Bij elke Nederlandse modale werkwoord,

behalve hoeven en zullen, geef ik de semantische beschrijving voor zijn Duitse cognaat

volgens Buscha & Heinrich & Zoch aan.

4.9. De tabellen over de modale werkwoorden in het Duits en in het

Nederlands

Nu wil ik op deze plaats een tabel geven over de equivalenten in het Duits voor de

Nederlandse modale werkwoorden.

Nederlandse

modale

werkwoorden

De equivalenten in het Duits voor de Nederlandse modale werkwoorden

kunnen können (de mogelijk-

heid, de bekwaam-

heid)

mögen (de moge-

lijkheid, de conces-

sieve functie)

dürfen (de toestem-

ming, de waarschijn-

lijkheid)

müssen (de

noodzakelijkheid)

moeten müssen (de nood-

zakelijkheid)

sollen (de aan-

maning)

mögen/möchten (zin

hebben)

brauchen (de niet-

noodzakelijkheid)

hoeven brauchen (de nood-

zakelijkheid, alleen

in de negatieve

context)

müssen (de nood-

zakelijkheid)

nötig/notwendig sein dürfen (de

toestemming, alleen in

de negatieve context)

mogen mögen (graag

mogen)

dürfen (de toe-

stemming)

können (de mogelijk-

heid, de toestemming,

de concessieve

functie)

sollen (de concessieve

functie)

willen wollen (wile) mögen/möchten (de

wens)

wünschen

zullen sollen, müssen (de

plicht, het verbod, in

wollen (de tempo-

rële functie)

Wahrscheinlichkeits-

grad: müssen/dürfen/

werden (de temporele

betekenis)

39

vragen het verzoek

of de twijfel)

mögen/können

Tabel 3. Het overzicht van de Duitse equivalenten voor de Nederlandse modale werkwoorden

Gerda (2005:80)

Tussen de enkele varianten van de betekenis van de modale werkwoorden in het Duits zijn er

de overgangen. De volgende tabel zal naar de verschillende modale Duitse werkwoorden

wijzen die dezelfde betekenis kunnen hebben.

Het

modale

werk-

woord

De

toe-

komst

De

mogelijk-

heid en het

vermogen

De noodza-

kelijkheid

De bestem-

ming en de

plicht, de

opdracht,

de aanma-

ning, de

raad

De toestem-

ming en de

bevoegdheid

De wil

en de

wens

De be-

wering

Het ver-

moeden

dürfen * *

können * * *

mögen * * *

müssen * * *

sollen * * *

wollen * * * * *

Tabel 4. Het overzicht van de Duitse modale werkwoorden die dezelfde betekenis kunnen

hebben. Buscha & Heinrich & Zoch (1971:23)

4.10. Verschillen tussen de Duitse en Nederlandse modale werkwoorden

De modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands onderscheiden zich op

verschillende wijzen. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste wijzen die ik al in deze scriptie

heb vermeld samenvatten.

4.10.1. De hoofdfuncties van de modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands

Volgens tabel 1 kan men zien dat de modale werkwoorden verschillende betekenissen hebben.

De Nederlandse modale werkwoorden hebben de cognaten in het Duits voor de betekenis van

40

het vermogen (kunnen en können), de noodzakelijkheid (moeten en müssen) en voor de

betekenis van de wil (willen en wollen).

Omgekeerd zijn de verschillen in de modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands

in de betekenis van de toestemming (mogen, kunnen en dürfen), de wens (willen en mögen),

de aanmaning (zullen, moeten en sollen, müssen) en in de betekenis van de niet-

noodzakelijkheid (niet hoeven en nicht brauchen).

4.10.2. De graduele verschillen tussen modale werkwoorden in het Duits en in het

Nederlands

De graduele verschillen tussen modale werkwoorden in het Duits en in het Nederlands kan

men goed in de tabel 2 zien. Voor de betekenis van de zekerheid wordt het Nederlandse

modale werkwoord moeten en het Duitse modale werkwoord müssen gebruikt. De betekenis

van de waarschijnlijkheid drukt men met het Nederlandse modale werkwoord zullen (zouden)

en met het Duitse modale werkwoord dürfen uit. Voor de betekenis van het ingeruimde

vermoeden gebruikt men het Nederlandse modale werkwoord kunnen en het Duitse modale

werkwoord mögen. De betekenis van de onzekerheid drukt men met het Nederlandse modale

werkwoord kunnen en met het Duitse modale werkwoord können uit. Dus voor de betekenis

van de zekerheid en van de onzekerheid worden de cognaten van modale werkwoorden uit het

Duits en uit het Nederlands gebruikt en de verschillen zijn in de betekenissen van de

waarschijnlijkheid en van het ingeruimde vermoeden.

4.10.3. De Duitse equivalenten voor enkele Nederlandse modale werkwoorden

Volgens de tabel 3 kan men zien welke Duitse equivalenten voor de Nederlandse modale

werkwoorden in verschillende betekenissen worden gebruikt. Voor ieder Nederlands modaal

werkwoord kan men een equivalent in het Duits vinden, maar niet altijd is het óók een modaal

werkwoord. Bijvoorbeeld voor het Nederlandse modale werkwoord hoeven heeft het Duits

geen precieze cognaat onder de Duitse modale werkwoorden. Hoeven kan alleen in de

negatieve betekenis gebruikt worden, dus een Duits equivalent voor dit werkwoord kan nicht

müssen of nicht brauchen zijn (zie pagina 24). Maar deze twee Duitse werkwoorden kunnen

ook in de positieve betekenis, zonder nicht, gebruikt worden. Het Duitse modale werkwoord

dürfen kan een cognaat voor het Nederlandse modale werkwoord hoeven zijn, maar alleen in

41

de negatieve betekenis van de toestemming, bijvoorbeeld: Das darfst du nicht tun! Dat hoef je

niet te doen!

Mogen en zullen zijn volgende interessante Nederlandse modale werkwoorden, als men een

equivalent uit het Duits voor deze modale werkwoorden wil vinden. Mogen komt vaak in de

betekenis van de toestemming voor en dan vervangt men dit werkwoord in het Duits met het

werkwoord dürfen (zie pagina 27). Voor het Nederlandse werkwoord zullen kan men meer

equivalenten uit het Duits vinden. Als men de aanvoegende wijs in het Nederlands wil

uitdrukken, kan men de imperfectumvormen van zullen gebruiken, gecombineerd met de

infinitief van het zelfstandig werkwoord. Maar als men aanvoegende wijs in het Duits wil

uitdrukken, gebruikt men in geen geval het Duitse modale werkwoord sollen. De

aanvoegende wijs in het Duits kan men met het werkwoord würden gecombineerd met de

infinitief van het zelfstandig werkwoord uitdrukken. In het Duits gebruikt men geen modaal

werkwoord voor de vorm van de aanvoegende wijs (zie pagina 34).

Het Nederlandse modale werkwoord zullen kan men ook met de Duitse modale werkwoorden

wollen en sollen vervangen. Bij het werkwoord wollen gaat het om de mening van de tweede

of derde persoon en bij het werkwoord sollen gaat het om de mening van de niet genoemde

groep van de personen (zie pagina 35). Met het Nederlandse modale werkwoord zullen wordt

ook een verplichting of een verbod uitgedrukt en in dit geval gebruikt men uit het Duits de

modale werkwoorden sollen en müssen (zie pagina 35). Het werkwoord zullen moet niet

alleen de modale functie uitdrukken. Met dit werkwoord kan ook de toekomende tijd gevormd

worden. Zullen drukt met de infinitief van het zelfstandig werkwoord uit dat de gebeurtenis in

de toekomst ligt. In het Duits wordt de toekomst met het werkwoord werden uitgedrukt (zie

pagina 35). In het Duits kan op bepalde voorwaarden het modale werkwoord müssen door het

modale werkwoord sollen worden vervangen en omgekeerd. Deze bepalde voorwaarden zijn:

In de betekenis van een aanmaning dat betekent de wil en de vordering van een andere



een opgave, een doel hebben (zie pagina 20). Hier kan men zien het verschil tussen het Duitse

modale werkwoord müssen en het Nederlandse modale werkwoord moeten, omdat moeten

niet zo vaak door het Nederlandse modale werkwoord zullen wordt vervangen, als müssen

door sollen. Een cognaat voor het Nederlandse modale werkwoord willen uit de Duitse

modale werkwoorden kan wollen of mögen zijn. Dat is het verschil tussen het Nederlandse

willen en het Duitse wollen, omdat voor het Nederlandse modale werkwoord willen geen

42

andere Nederlandse modale werkwoord als synoniem kan worden gebruikt, maar het Duitse

modale werkwoord wollen heeft een equivalent in het Duitse modale werkwoord mögen.

43

5. Conclusie

Modaliteit kan in het Nederlands en in het Duits met vijf middelen worden uitgedrukt. De

middelen voor de uitdrukking van modaliteit in het Nederlands en het Duits zijn volgens Ten

Cate & Lodder & Kootte (1998) en volgens de ANS de volgende: a) bijwoorden van

modaliteit, b) oordeelspartikels, c) modale werkwoorden, d) modale infinitieven, e) de wijzen

van het werkwoord. Alle deze middelen voor de uitdrukking van modaliteit kunnen zowel in

het Nederlands als ook in het Duits worden uitgedrukt. In mijn scriptie was ik vooral met de

derde punt van deze middelen bezig, met de modale werkwoorden.

Elk van de klassieke modale werkwoorden net zoals in het Nederlands ook in het Duits heeft

een epistemische en een deontische betekenis van modaliteit. Verschillende auteurs gebruiken

maar voor deze twee soorten van modaliteit verschillende begrippen. Bijvoorbeeld ANS

vermeldt de begrippen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden.

Aan de hand van de definities van een epistemische betekenis van modaliteit en van het

eigenlijk modaal gebruik kan men zien dat deze twee definities dezelfde zijn en daarom is een

epistemische betekenis van modaliteit een synoniem voor het eigenlijk modaal gebruik. Dat

geldt ook voor de definities van een deontische betekenis van modaliteit en van het begrip

oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden dus ook hier is een deontische

betekenis van modaliteit een synoniem voor het begrip oneigenlijk modaal gebruik van de

modale werkwoorden. In mijn scriptie was ik bij elke modale werkwoord alleen met de

begrippen eigenlijk en oneigenlijk modaal gebruik van de modale werkwoorden bezig.

Wat de modale werkwoorden zelfs betreft, behoren de klassieke Nederlandse modale

werkwoorden (kunnen, moeten, (be)hoeven, mogen, willen, zullen) volgens de ANS tot de

groep van hulpwerkwoorden. Ze zijn hulpwerkwoorden van modaliteit. De huplwerkwoorden

zijn een van drie hoofdgroepen van de werkwoorden volgens de ANS. De andere twee

hoofdgroepen zijn zelfstandige werkwoorden en koppelwerkwoorden.

De modale werkwoorden hebben bepaalde eigenschappen. Eerst en vooral verbindet zich het

modale werkwoord volgens Buscha & Heinrich & Zoch in het algemeen met de infinitief I

(actief). Maar het modale werkwoord kan ook in de zin met de infinitief II (actief) staan. Men

mag niet deze verbinding die alleen met het modale werkwoord in de tegenwoordige tijd of in

de verleden tijd voorkomt verwisselen met de verbinding van het modale werkwoord in de

44

voltooid tegenwoordige tijd of in de voltooid verleden tijd met de infinitief I. De volgende

eigenschap volgens Buscha & Heinrich & Zoch van het modale werkwoord is dat de modale

werkwoorden passief niet kunnen vormen. Ze kunnen zich met de zelfstandige werkwoorden

in de passief vorm verbinden maar zelf kunnen geen passief vorm vormen. Als volgende geldt

bij de modale werkwoorden dat als men voltooid tegenwoordige tijd, voltooid verleden tijd en

infinitief II vormt dan vervangen de modale werkwoorden de verleden deelwoord door de

infinitief. Dan volgens Buscha & Heinrich & Zoch geldt dat als het modale werkwoord treedt

in elkaar gezeten tijdvorm of in een bijzin op dan moet de infinitieve zelfstandige werkwoord

vooraan staan. Als de voorlaatste eigenschap van de modale werkwoorden kan men noemen

dat als de modale werkwoorden in een bijzin in elkaar gezeten tijdvormen gebruikt worden

staat de vervoegde vorm van haben (in het Duits) of van hebben (in het Nederlands) voor de

infinitieven van het zelfstandige werkwoord en van het hulpwerkwoord. De laatste eigenschap

van de modale werkwoorden volgens Buscha & Heinrich & Zoch is dat men de modale

werkwoorden ook zonder het zelfstandige werkwoord op bepaalde voorwaarden in de zin kan

gebruiken.

Ik was ook met elke van de klassieke Nederlandse modale werkwoorden separaat bezig. Bij

elke klassieke Nederlandse modale werkwoord gaf ik eigenlijk modaal gebruik en oneigenlijk

modaal gebruik van dit werkwoord aan. Ik vermeldde of dit Nederlandse modale werkwoord

een cognaat in het Duits heeft of niet en ik gebruikte de voorbeelden voor deze modale

werkwoorden uit verschillende grammatica’s. Bij elke Nederlandse modale werkwoord,

behalve hoeven en zullen, gaf ik de semantische beschrijving voor zijn Duitse cognaat

volgens Buscha & Heinrich & Zoch aan.

De belangrijkste verschillen tussen de Nederlandse en de Duitse modale werkwoorden heb ik

aan de hand van eerste drie tabellen in mijn scriptie samengevat. Volgens tabel 1 kan men

zien dat de modale werkwoorden verschillende betekenissen hebben. De Nederlandse modale

werkwoorden hebben de cognaten in het Duits voor de betekenis van het vermogen (kunnen

en können), de noodzakelijkheid (moeten en müssen) en voor de betekenis van de wil (willen

en wollen). Omgekeerd zijn de verschillen in de modale werkwoorden in het Duits en in het

Nederlands in de betekenis van de toestemming (mogen, kunnen en dürfen), de wens (willen

en mögen), de aanmaning (zullen, moeten en sollen, müssen) en in de betekenis van de niet-

noodzakelijkheid (niet hoeven en nicht brauchen). De graduele verschillen tussen modale

werkwoorden in het Duits en in het Nederlands worden goed in de tabel 2 gezien. Voor de

betekenis van de zekerheid wordt het Nederlandse modale werkwoord moeten en het Duitse

45

modale werkwoord müssen gebruikt. De betekenis van de waarschijnlijkheid drukt men met

het Nederlandse modale werkwoord zullen (zouden) en met het Duitse modale werkwoord

dürfen uit. Voor de betekenis van het ingeruimde vermoeden gebruikt men het Nederlandse

modale werkwoord kunnen en het Duitse modale werkwoord mögen. De betekenis van de

onzekerheid drukt men met het Nederlandse modale werkwoord kunnen en met het Duitse

modale werkwoord können uit. Dus voor de betekenis van de zekerheid en van de

onzekerheid worden de cognaten van modale werkwoorden uit het Duits en uit het Nederlands

gebruikt en de verschillen zijn in de betekenissen van de waarschijnlijkheid en van het

ingeruimde vermoeden.

De volgende verschillen tussen de Duitse en de Nederlandse modale werkwoorden heb ik aan

de hand van de tabel 3 van mijn scriptie en aan de hand van de beschrijvingen van de

Nederlandse modale werkwoorden separaat in mijn scriptie samengevat. Volgens de tabel 3

kan men zien welke Duitse equivalenten worden voor de Nederlandse modale werkwoorden

in verschillende betekenissen gebruikt. Voor iedere Nederlandse modale werkwoord kan men

een equivalent in het Duits vinden, maar niet altijd is het ook een modaal werkwoord.

Bijvoorbeeld voor het Nederlandse modale werkwoord hoeven heeft Duits geen precies

cognaat tussen de Duitse modale werkwoorden. Hoeven kan alleen in de negatieve betekenis

gebruikt worden, dus een Duitse equivalent voor dit werkwoord kan nicht müssen of nicht

brauchen zijn (zie pagina 24). Maar deze twee Duitse werkwoorden kunnen ook in de

posieteve betekenis, zonder nicht, gebruikt worden. Het Duitse modale werkwoord dürfen kan

een cognaat voor het Nederlandse modale werkwoord hoeven zijn maar alleen in de negatieve

betekenis van de toestemming, bijvoorbeeld: Das darfst du nicht tun! Dat hoef je niet te doen!

Mogen en zullen zijn volgende interessante Nederlandse modale werkwoorden, als men een

equivalent uit het Duits voor deze modale werkwoorden wil vinden.

Mogen komt vaak in de betekenis van de toestemming voor en dan vervangt men dit

werkwoord in het Duits met het werkwoord dürfen (zie pagina 27). Voor het Nederlandse

werkwoord zullen kan men meer equivalenten uit het Duits vinden. Als men de aanvoegende

wijs in het Nederlands wil uitdrukken, kan men de imperfectumvormen van zullen gebruiken,

gecombineerd met de infinitief van het zelfstandig werkwoord. Maar als men aanvoegende

wijs in het Duits wil uitdrukken, gebruikt men in geen geval het Duitse modale werkwoord

sollen. De aanvoegende wijs in het Duits kan men met het werkwoord würden gecombineerd

met de infinitief van het zelfstandig werkwoord uitdrukken. In het Duits gebruikt men geen

modaal werkwoord voor de vorm van de aanvoegende wijs (zie pagina 34). Het Nederlandse

46

modale werkwoord zullen kan men ook met de Duitse modale werkwoorden wollen en sollen

vervangen. Bij het werkwoord wollen gaat het om de mening van de tweede of derde persoon

en bij het werkwoord sollen gaat het om de mening van de niet genoemde groep van de

personen (zie pagina 35). Met het Nederlandse modale werkwoord zullen wordt ook een

verplichting of een verbod uitgedrukt en in dit geval gebruikt men uit het Duits de modale

werkwoorden sollen en müssen (zie pagina 35). Het werkwoord zullen moet niet alleen de

modale functie uitdrukken. Met dit werkwoord kan ook de toekomende tijd gevormd worden.

Zullen drukt met de infinitief van het zelfstandig werkwoord uit dat de gebeurtenis in de

toekomst ligt. In het Duits wordt de toekomst met het werkwoord werden uitgedrukt (zie

pagina 35). In het Duits kan het modale werkwoord müssen op bepaalde voorwaarden door

het modale werkwoord sollen worden vervangen en omgekeerd. Deze bepaalde voorwaarden

zijn: In de betekenis van een aanmaning dat betekent de wil en de vordering van een andere



een opgave, een doel hebben (zie pagina 20). Hier kan men zien het verschil tussen het Duitse

modale werkwoord müssen en het Nederlandse modale werkwoord moeten, omdat moeten

niet zo vaak door het Nederlandse modale werkwoord zullen wordt vervangen, als müssen

door sollen. Een cognaat voor het Nederlandse modale werkwoord willen uit de Duitse

modale werkwoorden kan wollen of mögen zijn. Dat is het verschil tussen het Nederlandse

willen en het Duitse wollen, omdat voor het Nederlandse modale werkwoord willen geen

andere Nederlandse modale werkwoord als synoniem kan worden gebruikt, maar het Duitse

modale werkwoord wollen heeft een equivalent in het Duitse modale werkwoord mögen.

47

6. Bronnen

Buscha, Joachim; Heinrich, Gertraud; Zoch, Irene: Modalverben. Leipzig: VEB

Verlag Enzyklopädie, 1971.

Cate, Abraham P. ten: Deutsche Grammatik: eine kontrastiv deutsch-niederländische

Beschreibung für den Zweitspracherwerb. Bussum: Coutinho, 1998.

Diewald, Gabriele: Grammatikalisierung: eine Einführung in Sein und Werden

grammatischer Formen. Tübingen: Niemeyer, 1997.

Drosdowski, Günther: Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache.

Mannheim e.a.: Dudenverlag, 1995.

Gerda, Henriett Erzsébet: Kontrastive Untersuchungen zum Gebrauch der

Modalverben im Niederländischen und im Deutschen. Wien: Universität Wien, 2005.

Girnth, Heiko: Untersuchungen zur Theorie der Grammatikalisierung am Beispiel des

Westmitteldeutschen. Tübingen: Niemeyer, 2000.

Haeseryn, Walter; Romijn, K.; Geerts, G.; Rooij, J. de; Toorn, M.C. van den:

Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS). Band 2. Groningen: Martinus Nijhoff,

1997.

Helbig, Gerhard; Buscha, Joachim: Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den

Ausländerunterricht. Berlin e.a.: Langenscheidt, 1998.

Öhlschläger, Günther: Zur Syntax und Semantik der Modalverben des Deutschen.

Tübingen: Niemeyer, 1989.

48

7. Resumé in het Tsjechisch

Tato bakalářská práce se zaměřuje na srovnávání modálních sloves v nizozemském a

německém jazyce. Téma srovnávání modálních sloves v nizozemském a německém jazyce

jsem si vybrala z důvodu, jelikož studuji Nizozemskou a Německou filologii a také z toho

důvodu, že ne vždy jsou v těchto jazycích modální slovesa použita správně. Proto jsem se

čtenáři snažila vysvětlit, co to vlastně modální slovesa jsou a kdy se dají použít. Na příkladech

z použitých zdrojů ukazuji, že ne každé nizozemské modální sloveso je v němčině zastoupeno

také modálním slovesem a naopak. I když to občas vypadá, že modální sloveso jednoho

jazyka se dá doslovně přeložit jako modální sloveso v druhém jazyce, tak ne vždy je tomu tak.

Zdánlivě stejné modální sloveso může v obou jazycích znamenat úplně něco jiného a tím

pádem se i používá jinak.

V této bakalářské práci jsem použila mnoho citací či parafrází, které podpírají uváděné

myšlenky.

49

8. Resumé in het Engels

This bachelor thesis focuses on the comparison of modal verbs in Dutch and German

language. I have chosen this topic because I study Dutch as well as German philology and

also because modal verbs are not always correctly used in both languages. This is why I tried

to explain to the reader what we understand under the term ‘modal verbs’ and when they

should be used. The examples show the fact that not every Dutch modal verb is represented

by a modal verb in German and vice versa. Even though it sometimes seems that a modal verb

in one language may be translated into the other language using a modal verb, it is not always

true. The seemingly similar modal verb can have a different meaning in both languages and

this means that the use will also be different.

In this bachelor thesis I tried to use a lot of citations and paraphrases to support the given

ideas.

50

9. Annotatie

Jméno: Beáta Buchníčková

Název katedry a fakulty: Katedra nederlandistiky FF UP v Olomouci

Název bakalářské práce: Srovnávání modálních sloves v nizozemštině a němčině

Vedoucí bakalářské práce: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.

Počet znaků: 79 731

Počet příloh: 0

Klíčová slova: lingvistika, modalita, modální sloveso, nizozemština, němčina, srovnání

Krátká charakteristika:

Tématem bakalářské práce je srovnání modálních sloves v nizozemském a německém jazyce,

kdy jsou vyzdvihnuty hlavně rozdíly v této oblasti na základě různých zdrojů.

Vergelijking van modale werkwoorden in het Nederlands en het … · 2013. 12. 11. · Vergelijking...

Documents

Transcript of Vergelijking van modale werkwoorden in het Nederlands en het … · 2013. 12. 11. · Vergelijking...