VE

GE

TA

TIE

OP

EN

RO

ND

GE

BO

UW

EN

3INLE IDING

Een historisch gebouw begroeid metplanten heeft ontegensprekelijk charme.Vooral verweerde muren die rijk zijnaan kalk vormen de ideale voedings-bodem voor bijzondere muurplantenzoals gele helmbloem, steenbreek-varen, klein glaskruid en muurbloem.Maar ook een druivelaar, een oudeblauwe regen of een mooi gesnoeideklimop geven het gebouw een anderuitzicht. Bovendien vertellen ze aleens iets over de levenswijze en degewoontes van vroegere en huidigebewoners.

Soms heeft deze begroeiing echterernstige gevolgen. Afgevallen bladerenkunnen goten verstoppen, wortelskunnen muren omhoogduwen entakken kunnen zich door het dakboren. Er ontstaan scheuren en breuken,en rond deze plaatsen laten de gevolgenvan waterinsijpeling niet lang op zichwachten. Het vochtige milieu vormtdes te meer een uitstekende voedings-bodem voor plantengroei…

Tussen dat groen komen soms uiterstzeldzame soorten voor, die in onzestreken bijna uitsluitend op gebouwente vinden zijn. Bij een restauratie vaneen monument verdwijnen er echtervele van die planten. Muren reinigen ofer een hydrofobe laag op aanbrengen,is zeer nadelig voor de flora. De modernemortelsoorten zijn veel harder – de kalkis bijgevolg minder gemakkelijkbeschikbaar - en bovendien minderporeus, zodat de ideale voedings-bodem voor muurplanten verdwijnt.

In Vlaanderen is momenteel geenenkele plant die op muren voorkomtbij wet beschermd maar meer enmeer worden planten tijdens derestauratie behouden of tijdelijkergens anders ondergebracht en na dewerken teruggeplaatst. Er is echtereen duidelijk onderscheid tussen over-woekerende vegetatie, die leidt naareen versneld verval van het gebouw,en een weloverwogen keuze ombepaalde plantengroei toe te laten diehet gebouw geen nadeel berokkent.

Deze onderhoudstip schetst het ont-staan van muurbegroeiing en definieertde meest voorkomende planten opmonumenten. Afhankelijk van hunplaats op het gebouw worden de schade-beelden weergegeven. Tegelijkertijdworden preventieve maatregelenaangereikt. Een samenvattende tabelgeeft een overzicht van de toegelatenen de te mijden plantengroei pergebouwonderdeel. Hieraan wordt hetnodige onderhoud gekoppeld.

INLEIDING 1

Muurleeuwenbek

ONTSTAAN VANPLANTEN OP GEBOUWEN

1 Basisvoorwaarden

VoedingsstoffenDe voornaamste voedingsstoffen voorplanten zijn stikstof, fosfor, kalium encalcium. Dankzij calcium kan eenplant sterke celwanden produceren,wat haar extra stevigheid geeft.Calcium doet echter de zuurtegraadvan de bodem verlagen. In een minderzure omgeving worden fosfatengebonden, waardoor ze niet langer alsvoedingsstof voor de planten kunnendienen. Enkel bij een zuurtegraadtussen pH 5 en pH 7 zijn fosfatenmaximaal beschikbaar voor de plant.Oude kalkrijke muren vormen daaromeen voedingsbodem voor een zeerspecifieke begroeiing. Op die plaatsenkomen soms zeer zeldzame plantenvoor.

Warmte en vochtNaast voedingsstoffen hebben plantenook een geschikte temperatuur envoldoende vocht nodig om te over-leven. De oriëntatie en de vochtigheidvan de constructie alsook de omgevingzijn hierbij invloedrijke factoren.Muren die naar het zuiden gericht zijn,worden snel opgewarmd en drogendan ook sneller uit.Verschillende plantensoorten verkie-zen deze warme en drogere zuidkant.Zo hebben muurbloem, gele helm-bloem, vroegeling, zandraket, zand-muur en stengelomvattend havikskruideen uitgesproken voorkeur voor dewarme zuidkant. Muurvaren komt

naar verhouding dan weer mindervoor op zuidkanten omdat dezemuren te snel uitdrogen.Aan de noordkant zijn de tempera-tuurschommelingen uiteraard kleiner.Muren aan deze kant liggen altijd inde schaduw en verliezen dan ookminder vocht door verdamping.Steenbreekvaren verkiest een schaduw-rijke omgeving en komt dus voor-namelijk voor aan de noord- of deoostkant. Bij heldere nachten kan er inde herfst of in de lente vorst optredenaan het muuroppervlak. Nachtvorstdoet het weinige nog aanwezigewater in de muur bevriezen, zodat deplanten geen water meer kunnenopzuigen en uitdrogen. Klein glaskruiden muurleeuwenbek zijn bijvoorbeeldwel vorstbestendig maar ze zullenuitdrogen wanneer vorst wordtafgewisseld met zonnige en warmeperiodes.

Muren zijn onderaan doorgaans veelvochtiger dan bovenaan; dat komtdoor opstijgend grondwater eninsijpelend regenwater. Bovenaan

4BASISVOORWAARDEN

2

Mossen en kleine planten

5

verliest de muur meer vochtigheiddoor verdamping omdat hij meerzonnestralen opvangt. Aan de onder-zijde komt dan ook een ander typevegetatie voor, waaronder vocht-minnende mossen, zoals paraplu-tjesmos en diverse slaapmossen.Hetzelfde doet zich voor op daken, ingoten en ter hoogte van lekken. Ookeen keermuur of een muur van eenslotgracht vertoont typische klimato-logische omstandigheden, met eenspecifieke plantengroei als gevolg.

2 HerkomstIn principe zijn zowat al deze zeld-zame plantjes na de laatste ijstijdgeleidelijk aan van de zonnigezuiderse rotsbodem naar onze strekengemigreerd. Een groot deel daarvanmigreerde op natuurlijke wijze, dit wilzeggen geholpen door wind, wateren/of fauna (bijvoorbeeld door vogelsof insecten). Andere planten, de zoge-naamde nutsplanten en sierplanten,werden gewild door de mens over-gebracht. Ook werden bepaalde plantenongewild door de mens overgebracht,zoals zaden bij transport van goederen.

3 Soorten begroeiingDe meest voorkomende planten latenzich in vier categorieën indelen, diealle hun typische kenmerken hebben.Dat begroeiing beschermd of geweerdwordt, is afhankelijk van het type, vande diepte en diktegroei van de wortelsmet de schade die ze kunnen aan-richten, en van hun zeldzaamheid.Algen en mossenDe groei van algen en mossenontwikkelt zich in een vaste volgorde.Doorgaans ontwikkelen er zich eerstalgen. Op sommige ondergronden

kunnen zij zich al na een jaar vestigen.Vervolgens komen er korstmossen enmossen. Zij vormen een mogelijkevoedingsbodem voor grotere planten.Algen en mossen komen voor op relatiefvochtige en natte plaatsen, korst-mossen vooral op droge plaatsen.Algen vormen meestal een groenesluier of een dunne korst. Korst-mossen zijn geen echte planten maarbestaan uit een samenleven (symbiose)van een schimmel en een alg. Zijkunnen bladvormig, struikvormig enbekervormig zijn. Hun kleur varieertvan geel, oranje, rood, grijs, grijsgroennaar bruin of zwart.Mossen zijn kleine plantjes die zijnopgebouwd uit stengeltjes en vliezigeblaadjes. Alle soorten zijn min of meergroen. Levermossen zijn geen mossenmaar vormen een aparte groep. Erbestaan bebladerde en thalleuzelevermossen zoals o.a. Steenlevermos,ook parapluutjesmos genoemd, enhalvemaantjesmos die ook op stenenkunnen voorkomen, bijvoorbeeld opbruggen en op keermuren langswaterlopen.

HERKOMST SOORTEN BEGROEI ING

6SOORTEN BEGROEI ING

Kleine plantenBacteriën, schimmels, algen, korst-mossen en mossen – in wisselwerkingmet fysische en chemische invloeden– effenen het pad voor kleine planten.Wind, water, vogels en insectenverspreiden sporen en zaden engeleidelijk komen de eerste plantjestot ontwikkeling.De onderstaande tabel geeft eensoortenlijst van wilde en ingeburgerdeplantensoorten die werd opgestelddoor een groep van Nederlandse enVlaamse deskundigen.

�Nederland: Alterra en Stichting Floron

(www.synbiosys.alterra.nl/ecotopen)

� Vlaanderen: Instituut voor Natuurbehoud

(www.instnat.be)

� Met uitzondering van Kruipklokje is de naamgeving in de tabel gebaseerd op de meest recente naam-

geving van de Nederlandse en Belgische flora.LAMBINON, J., DE LANGHE, J.-E., DELVOSALLE, L. en DUVIGNEAUD, J., Flora van België, hetGroothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (Pteridofyten enSpermatofyten), derde druk, Nationale plantentuin van België, Meise, 1998.

� De soorten die in vet werden gemarkeerd, zijn in onze streken bij spontane vestiging hoofdzakelijk

gebonden aan muren of stenige voedingsbodem, met inbegrip van de voegen tussen straatstenen en

vergelijkbare wegbedekking.

Vochtige muren Droge murenZwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum) Grote leeuwenbek (Antirrhinum majus)Tongvaren (Asplenium scolopendrium) Ruige scheefkelk (Arabis hirsuta subsp.sagittata)Noordse streepvaren (Asplenium septentrionale) Muurvaren (Asplenium ruta-muraria)Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes) Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes)Groensteel (Asplenium viride) Vlinderstruik (Buddleja davidii)Vlinderstruik (Buddleja davidii) Kruipklokje (Campanula portenschlagiana)Muurleeuwenbek (Cymbalaria muralis) Rode spoorbloem (Centranthus ruber)Blaasvaren (Cystopteris fragilis) Schubvaren (Ceterach officinarum)Smalle stekelvaren (Dryopteris carthusiana) Muurleeuwenbek (Cymbalaria muralis)Muurfijnstraal (Erigeron karvinskianus) Muurfijnstraal (Erigeron karvinskianus)Gebogen driehoeksvaren (Gymnocarpium dryopteris) Stengelomvattend havikskruid (Hieracium amplexicaule)Rechte driehoeksvaren (Gymnocarpium robertianum) Vroeg havikskruid (Hieracium glaucinum)Muursla (Mycelis muralis) Bochtig havikskruid (Hieracium maculatum)Klein glaskruid (Parietaria judaica) Muurhavikskruid (Hieracium murorum)Groot glaskruid (Parietaria officinalis) Schermscheefbloem (Iberis umbellata)Stijve naaldvaren (Polystichum aculeatum) Klein glaskruid (Parietaria judaica)Gele helmbloem (Pseudofumaria lutea) Plat beemdgras (Poa compressa)Spaanse zuring (Rumex scutatus) Veldbeemdgras (Poa pratensis s.l.)

Geelwitte helmbloem (Pseudofumaria alba)Gele helmbloem (Pseudofumaria lutea)

Gele helmbloem

Nog een aantal interessante ofzeldzame planten die op murenvoorkomen:

� Eikvaren (Polypodium vulgare)� Rozetsteenkers (Cardaminopsis

arenosa)� Stijf hardgras (Catapodium rigidum)� Ronde ooievaarsbek (Geranium

rotundifolium)� Muurpeper (Sedum acre)� Wit vetkruid (Sedum album)� Zacht vetkruid (Sedum sexangulare)� Kandelaartje (Saxifraga tridactylites)� Tengere veldmuur (Minuartia hybrida)� Vijg (Ficus carica)� IJzervaren (Cyrtomium falcatum)� Klimopbremraap (Orobanche hederae)

KlimplantenSommige klimplanten zoeken methun hechtranken steun tegen latwerkof bedrading, andere – zoals de valseof de wilde wingerd – hechten zichmet kleine hechtvoetjes vast aan demuur en bepaalde klimopsoorten zettenzich met fijne hechtwortels vast in demuur. Klimplanten worden meestaldoor mensen aangeplant.

Struiken en bomenHier betreft het de houtige plantendie vaak uitgroeien tot ware bomenmet stam en takken.

7SOORTEN BEGROEI ING

Detail van de hechtvoetjes

8WAAR KOMT VEGETATIE VOORNAMELI JK VOOR?

Aan de vochtige en schaduwrijkenoordzijde van bouwwerken en opdelen die in de schaduw liggen vanbomen of struiken treden al snel algenop. Ook op daken met een relatiefkleine helling, waarbij het oppervlakde eerste sporen van verwering begintte vertonen, heeft het regenwater hetmoeilijk om het vuil dat vogels en dewind afzetten, weg te spoelen. Naastalgen en mossen ontstaan ook hierspoedig kleine plantjes die somsuitgroeien tot ware bomen.

Hetzelfde geldt voor goten, voor-namelijk ter hoogte van afvoeren. Alsde helling van de dakgoot te klein is,heeft de stroming van het water teweinig kracht om al het vuil – afkom-

stig van het dak, de duiven en bomenin de buurt – weg te spoelen,waardoor het in de goten blijft liggen.Hier ontstaan soms heuse grasvelden.Bij zalinggoten – een waterkering ach-ter een schoorsteen, een steunbeer,een traptoren of een brede dakdoor-breking – treedt er nog veel snellerbegroeiing op. Het doorstromendewater is er immers veel geringer vanomvang, zodat de zalinggoot onmo-gelijk volledig gespoeld kan worden,zelfs bij een hevige regenbui. In dehoogste hoek van een zalinggoot blijfter steeds vuil liggen. Bovendien zijndeze plekken erg schaduwrijk,waardoor ze lang vochtig blijven. Eenzeer geschikte voedingsbodem voorallerlei planten is het gevolg.

WAAR KOMT VEGETATIEVOORNAMELIJK VOOR?

3

9WAAR KOMT VEGETATIE VOORNAMELI JK VOOR?

Bij liggend en staand muurwerk komtvegetatie voornamelijk voor bij uitge-vallen voegwerk en verweerde stenen.De zaden vinden daar immers eenzachtere ondergrond en kunnen ervlugger wortel schieten.Planten groeien voornamelijk terhoogte van afzaten, onder raamdor-pels en op steunberen, maar ook ophet verticale muurwerk. Muurbekro-ningen zijn daar eveneens idealeplaatsen voor. Ter hoogte van lekken inde goten of slechte aansluitingen,die een grote concentratie van vochtveroorzaken op het onderliggendemetselwerk, ontstaan niet alleenalgen en mossen maar ook verschil-lende planten.

Loofbomen en struiken komen vaakvoor rond een gebouw. Ze hebbengeen rechtstreeks contact met hetbouwwerk, maar zijn sterk beeldbepa-lend. Via hun takken, wortels en blade-ren hebben ze wel een zekere impactop het gebouw.

Of planten op een monument behoudenmogen blijven, kan enkel beoordeeldworden door elke soort plantengroeien elke locatie afzonderlijk te bekijken.Afhankelijk van de mogelijke schadeen de waarde van de flora moet eringegrepen worden. Er gelden welenkele algemene regels.

Algen zijn vrijwel onschadelijk. Zekunnen gemakkelijk verwijderd wordendoor nat of droog borstelen. Groteoppervlakken kunnen met stoomgereinigd worden. De algen zullenechter snel opnieuw groeien, tenzijde klimaatomstandigheden wordengewijzigd, bijvoorbeeld doordat bomenworden weggekapt. Korstmossenvormen een zeer dunne laag en zijngewoonlijk niet schadelijk voor hetgebouw. Afhankelijk van de hardheidvan de steen varieert de diepte van deaantasting van 0,1 tot 1,5 mm. Zeonttrekken geen voedsel aan hetmateriaal maar gebruiken het opper-vlak als drager.In alle omstandigheden, ook als ergeen korstmossen aanwezig zijn,treedt er een verwering op van debovenste laag van het materiaal. Dekorstmossen bieden op termijn veeleernog een bescherming tegen een verdereverwering van het materiaal.Nadat korstmossen verwijderd werden,zullen ze snel opnieuw groeien.Bovendien gaan details en scherpecontouren van bouwdelen verloren bijveelvuldig reinigen.

Dunne mossen vormen geen bedreiging.Bij een dikke mosbegroeiing verweert

het materiaal sneller doordat het moswater vasthoudt en opdroging ver-hindert.Wanneer er mossen tussen deleien van een dakbedekking groeien,ontstaan er capillaire buizen waarlangsvocht (regenwater) wordt aangezogen.Dit kan tot vochtinsijpeling leiden.Mosvorming tussen de leien kan er ooktoe leiden dat die worden opgedruktwaardoor ook hier lekken ontstaan.

De fijne haarworteltjes van de meestemuurplanten zijn veel te zwak om hetmetselwerk te beschadigen.Wel kunnenzij langs het zachtere voegmateriaaldieper in het gebouw dringen en zoeen weg banen waarlangs het regen-water het gebouw binnensijpelt. Datwater kan vochtschade veroorzakenaan de binnenzijde en vorstschadeaan de buitenkant. Als het water in demuur tijdens de winter bevriest,bestaat het gevaar dat de gevelstenenstukvriezen en dat delen metselwerkuit de muur vallen.Wanneer de voegenen metselwerk echter in goede staatzijn en regelmatig onderhouden worden,zal de vervolgschade zeer beperkt zijn.

Gevelbegroeiing die steun zoekt tegenlatwerk of bedrading levert weinig ofgeen problemen. De meeste klimplan-ten hebben enkel hechtvoetjes of fijnehechtwortels waarmee ze zich vast-zetten in de muur. Is de onderliggendestructuur nog intact, dan zal er weinigof geen schade optreden. De begroei-ing kan zelfs een extra beschermingbieden tegen vochtinslag.De klimplanten moeten echter zeerregelmatig gesnoeid en onderhouden

10VERWIJDEREN OF BEHOUDEN?

VERWIJDEREN OF BEHOUDEN?4

11VERWIJDEREN OF BEHOUDEN?

worden. Hechtvoetjes en fijne hecht-wortels laten moeilijk te verwijderensporen na op houten delen. Takkenwringen zich langs openstaandevoegen of tussen kroonlijsten ofdakpannen waardoor ze ernstigeschade kunnen berokkenen.Voor klimop moet de muur zich inuitstekende staat bevinden. Doorsecundaire diktegroei van de echtewortels – niet van de hechtwortels –kunnen bestaande scheuren en barstengroter worden en zou er meer water inde muur kunnen dringen via scheuren.De planten brengen echter zelf geenwater in de muur. Integendeel, eenbegroeiing met wintergroene klimop– waarvan de bladeren dakpansgewijsover elkaar liggen – kan waterschadeen ook vorstschade vermijden. Tegeneen muur die veel scheuren en barstenvertoont kan je dus best geen klim-planten plaatsen.Bij het plaatsen van planten langs demuren moet stronkvorming voorkomenworden. Door steeds terug te snoeien

aan de voet van de plant wordt stronk-vorming versneld. Het is dan ookaangewezen dergelijke beplanting vergenoeg – op een halve meter – van demuur te plaatsen en de jonge plantvia een schuine steunstok naar demuur te leiden.

Als bomen en struiken op een gebouwvoorkomen zonder dat dit de bedoelingis, kunnen die best verwijderd worden.Ook bomen die te dicht bij eengebouw staan, kunnen diverse vormenvan schade veroorzaken. Goten kunnenverstopt raken door vruchten en bladeren.Sommige takken dringen via spleetjestussen de pannen of in de muur hetgebouw binnen, met lekken totgevolg. Naarmate ze dikker worden,wringen ze grotere delen van dedakbedekking en zelfs van de dak-constructie en de muren stuk.Dakgoten worden omhooggeduwd,waardoor hun afwateringshellingverandert en het water niet meer naarde afvoer kan vloeien.

Ook glas in-loodramen kunnen te lijdenhebben van de takken.De wortels van bomen kunnen funde-ringen ondermijnen en de stabiliteitvan het bouwwerk ernstig verstoren.In een uitzonderlijk geval kan hetgerechtvaardigd zijn een boom om zijn

specifieke waarde te behouden. Hetverloop van een tuinmuur kan danworden gewijzigd om de boom te vrij-waren of zo nodig kan de funderingvan een constructie worden aangepastof verstevigd (bv. paalfundering).

12VERWIJDEREN OF BEHOUDEN?

Vegetatie op een gebouw is niet per definitieslecht. Ze kan een muur beschermen tegenhevige slagregens, ze kan bijdragen tot debotanische diversiteit in onze streken of ze kanesthetisch verantwoord zijn… Maar wanneerze het verval van een gebouw aankondigt, iswaakzaamheid geboden. De monumenten-zorg in het algemeen en de monumenten-wachter in het bijzonder, trachten op de eerste plaats de schade aan hetgebouw binnen de perken te houden. De inplanting van bomen mag ingeen geval de bereikbaarheid van gebouwonderdelen met ladders bemoei-lijken want uit een slechte bereikbaarheid volgt vaak een slecht onderhoud,wat leidt tot verval.Wie op een beschermd monument een begroeiing van een uitzonderlijkeplantensoort aantreft, neemt best contact op met bevoegde diensten vande Vlaamse overheid zoals de Afdeling Monumenten en Landschappen, hetVlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (VIOE) of de Afdeling Natuur.Voor meer inlichtingen omtrent zeldzame flora kan u eveneens terecht bijhet Instituut voor Natuurbehoud.Niet elke plant is eenvoudig te herkennen en diverse restauratie-ingrepenzijn vaak nefast. In samenspraak met de overheid kan een beheersplanworden uitgetekend waarin alle waardevolle aspecten in een bepaaldesituatie de aandacht krijgen waar ze recht op hebben. Graag verwijzen wehiervoor naar het tijdschrift M&L van de Afdeling Monumenten enLandschappen, (23 jaargang Nr. 4, juli-augustus 2004) dat specifieke aan-dacht besteedt aan plantengroei op en bij muren en stenen constructies.

� www.monument.vlaanderen.be � www.instnat.be� www.natuur.be � www.bosengroen.be

BESLUIT

13VERWIJDEREN OF BEHOUDEN?

WAAR TOEGELATEN TE MIJDEN HOE VOORKOMEN OF VERWIJDEREN? OPLETTEN!

* Daken:platte daken algen, korstmossen dikke moslagen kleine oppervlaktes: borstelen, /(niet ontworpen en dunne moslagen afsteken met plamuurmesals daktuin of grote oppervlaktes: stomengroen dak) kleine planten

klimplanten snoeien

struiken en bomen uittrekken met wortels of eventueelbehandelen met bladgroenverdelgers

*Leien of pannen algen, korstmossen dikke moslagen kleine oppervlaktes: borstelen, mossen tussen de leienen dunne moslagen met plamuurmes zorgen voor capilaire buisjes

grote oppervlaktes: stomen drukken leien omhoog waardoor lekken ontstaan

klimplanten snoeien klimop voorkomt een goedeafwatering en verstopt de goten

struiken en bomen uittrekken met wortels of eventueel wortels kunnen dakbedekkingbehandelen met bladgroenverdelgers beschadigen

*Rieten of zeer beperkte groei algen, mossen om de drie tot vijf jaar met verdichting van het dakoppervlakstrodaken van kleine planten korstmossen anti-algmiddel laten behandelen voorkomt een snelle opdroging

bijv. donderkruid door een deskundige

klimop snoeien

overmatige groei uittrekken met wortels of eventueel wortels beschadigen devan planten, struiken behandelen met bladgroenverdelgers dakbedekking en beplantingen bomen trekt vogels aan met de

nodige vervolgschade

Goten niets / minstens twee maal per jaar plantengroei voorkomten tapgaten alle goten schoonmaken een vlotte afwatering met

verstopping als gevolg

Muren algen, korstmossen dikke moslagen stomen het steen- en voegwerken dunne moslagen moet in goede staat verkeren.

kleine planten massale groei van uittrekken met wortels of eventueel regelmatig nazichtkleine planten behandelen met bladgroenverdelgers om toch eventuele

beschadigingen aanonderliggend muurwerk tijdig op te sporen

goed onderhouden slecht onderhouden snoeienklimplanten met klimplantenkleine hechtwortelsof hechtvoetjes

bomen en struiken uittrekken met wortels of eventueelbehandelen met bladgroenverdelgers

Schrijnwerk niets / regelmatig snoeien hechtwortels of hechtvoetjes zijn moeilijk te verwijderen

waardevol glas-in-lood kan ernstig worden beschadigd

Rond het gebouw alles / regelmatig snoeien geen schade veroorzaken door takken aan ramen, gotenof daken

de goten regelmatig schoonmaken oppassen voor schadeaan funderingen

bereikbaarheid met ladders moet gegarandeerd blijven

zorg ervoor dat de constructie-onderdelen niet te lang nat blijven

14COLOFON

� Tweede herwerkte druk� Redactie Eerste druk Monumentenwacht Vlaams-Brabant,

herwerking tweede druk Krista Deridder,Monumentenwacht AntwerpenDeze tekst werd samengesteld aan de hand vanbestaande literatuur; een volledige literatuurlijst kanworden opgevraagd bij Monumentenwacht Vlaanderen.

� Eindredactie Anouk Stulens en Marijke Hoflack� Coördinatie Anouk Stulens� Lay-out en druk Leën Offsetdruk nv� Foto's Monumentenwacht Vlaams-Brabant, Krista Deridder,

Anouk Stulens en Dirk Wouters� Foto cover Muurvaren� Foto’s achterzijde Korstmossen, Muurpeper, Mossen� Met dank aan Paul Van den Bremt, Erfgoedonderzoeker,

cel Historische ecologie en landschapsbeheer,Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed

� Verantwoordelijke uitgever Luc Verpoest� Wettelijk depot D/2004/10.191/11

© Monumentenwacht Vlaanderen, 2004

COLOFON

ADRESSEN

� Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzwTurnhoutsebaan 232 | 2100 DEURNET + 32 3 360 52 34F + 32 3 360 52 36E mowa.antwerpen@skynet.be

� Monumentenwacht Limburg vzwWillekensmolenstraat 140 | 3500 HASSELTT + 32 11 23 75 90F + 32 11 23 75 95E mowa@limburg.be

� Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzwW. Wilsonplein 2 | 9000 GENTT + 32 9 267 72 42 (Secretariaat)T + 32 9 234 18 55 (Inspectiedienst)F + 32 9 267 72 98E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

� Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzwGemeenteplein 5 | 3010 LEUVENT + 32 16 31 97 50F + 32 16 31 97 58E monumentenwacht@vl-brabant.be

� Monumentenwacht West-Vlaanderen vzwKoning Leopold III-laan 31 | 8200 BRUGGET + 32 50 40 31 36F + 32 50 40 34 58E monumentenwacht@west-vlaanderen.be

� Monumentenwacht Vlaanderen vzwErfgoedhuis Den WolsackOude Beurs 27 | 2000 ANTWERPENT + 32 3 212 29 50F + 32 3 212 29 51E secretariaat.vlaanderen@monumentenwacht.be W www.monumentenwacht.be

Met de steun van het Ministerie van de Vlaamse GemeenschapAfdeling Monumenten en Landschappen

Met de steun van de 5 Vlaamse provincies