Van Ziekenhuis tot Café Speciale uitgave ter gelegenheid van de officiële opening van 'Olivier Leiden' op 11 april 2008

Debuut B.V. Utrecht maart 2008

Je merkt dat Leiden leeft!Een Belgisch grandcafé in een voormalig ziekenhuis. Ik vraag mij af wat de reactie zou zijn

geweest van de vier zusters en de twee novicen die in 1892 hier aankwamen om Roomse zieken

te behandelen en verplegen als ze dit zouden kunnen horen.

Het is een hele draai die het gebouw maakt, van kostschool voor deftige meisjes naar het

St. Elisabeth Ziekenhuis naar een groot complex waar SLS Wonen woonruimte voor studenten

creëert en een groot Belgisch grandcafé waar de Leidse bevolking zich kan laven. Ik ben zeer

verheugd met het behoud van dit soort grote monumentale panden voor onze binnenstad. Het

Leidse gemeentebestuur heeft een programma Binnenstad gelanceerd om de stad binnen de

singels een nog fraaier aanzien te geven dan nu al het geval is. In de 17e eeuw gold Leiden als

een van de mooiste steden van Holland, die naam en faam willen we graag weer terug hebben.

De stad zal opgeknapt en verlevendigd worden om zo toeristisch aantrekkelijker te worden.

Leiden is een stad met een rijk verleden, zo is de oudste universiteit van de Noordelijke

Nederlanden hier te vinden. De universiteit is een dankbetuiging van stadhouder Willem van

Oranje aan de Leidenaren voor de anti-Spaanse opstand die eindigde in Leidens ontzet van

3 oktober 1574. Nog altijd wordt dit ontzet jaarlijks groots in Leiden gevierd.

De stad kent ook de meeste musea van Nederland, is Rembrandt hier geboren en bruist de stad

het hele jaar door van de evenementen, kortom een stad om trots op te zijn.

Het nieuwe grandcafé is zeker een mooie toevoeging aan de vele horecagelegenheden die de stad

rijk is. Op welk moment van de dag en avond je ook door de stad loopt je merkt dat Leiden leeft.

Ik wens de eigenaren, bezoekers en personeel van restaurant Olivier een mooie toekomst toe.

Henri Lenferinkburgemeester van Leiden

3

4

A. H. Karbet

A. Patist

A. Van der loo

A.Feskens

Alex Kraan

Alphons de Goede,

André Broekhuis

Andre Broekhuizen

Andre Toller

Ann Wassink

Annemie Stevens

Annerije van der Vliet

Antonetta

ARK

Barry Plooy

Ben Goedgeluk

Bert van Doorn

Bjorn Westerhoven

Braaksma & Roos Architecten

Bram Stokman

Caroline Buiskool

Chris Eilander

Chris Kuypers

Christan Brouwer

Cor Smit

Daan Smeltzer

Danny de Lee

Danny Vos

Danny Willems

De Klarelijn

Dennis Plomp

Desiree en Greet

Dirk Tresignies

Ederveen

Edgar van Praat

Emiel Geerdink

Eppo Vroom

Eric Seugling

Bemeco

Forty Mossel

Frank Houtepen

Frank van Ballekom

Frans Luyten

Fred Bus

Fred van der Hoorn

Fulvio Cicirelli

Ger en Etienne (bor en knor)

Gerard Vocking

Gert Kruse

Guido und Uwe

Guido Verschoor

Hans van der Niet

Hareld Moerman

Harry Bos

Harry Houtkoper

H.J.J. Lenferink

Henk van Rietschoten

Hilde Aerts

Hussayn

J. W. van Rooden

Jan Aarts

Jan Raak

Jan Schockman

Jan van der Poll

Jan van Kuik

Jan-Willem Fukkink

Jeremy Adams

Jeanette Kooter

Jeroen van Dijk

Jesse Vink

Jo Cuyvers

Jo Kuppens

Johan Schmit

José Casas

Jurgen Mertens

Leander Geurst

Lennert Rietveld

Lieve van der Weert

Lisa J. Johnson

Luc Bastiaensen

Maaike Mittendorff

Marcel Bouman

Marco Gala Molina

Marco Prins

Marco van Oijen

Marco Voskamp

Marielle van Tol

Marinus van Uden

Marley Kersten,

Martien van Dooren

Martin van Rietschoten

Mireille Schipper Evers

Niek Stikkelorum

Nuon

Olivier Michils

Osei van der Kooijen

Otto van Vliet

Pascal van der Velden

Patrick van Kuik

Paul Balemans

Peggy Soevereyns

Peter van Paridon

Piet en Peter

Piet van der Windt

Pieter Zeeuwen

Pim Brokken

Pim Nagtegaal

Project 2000

Puma Smagge

R. van Boxtel

René Bakker

Rene Jacobs

Rene Lustroo

Rietje Etmanski

Rob Kuyper

Rob van Kollenburg

Rob Zonneveld

Robert Plomp

Roel Bremmers

Roger Weijns

S. de Bie

S .Jacobs

S . Verzelberg

Sander de Breuk

Sander Kortekaas

Sebastiaan Telkamp

Seran Kaplan

Staf de Bie

Sven Nikkels

Sylvan Schoonhoven

Tamara Laman

Tata

Thea Aalsters

Tilly van Rietschoten

Tom Harsma

Toon Borst

Van der Niet

Vanessa Haegeman

Vera Geaerts

W. Schutte

Werner Vanherle

Wil Pet

Willy Weijns

Wim Batenburg

Wim Lagewey

Wim van der Stelt

En iedereen die we vergeten

zijn te noemen

Onze dank gaat uit naar:

1. Elisabeth Ziekenhuis/

Olivier

2. Hooglandse Kerk

3. De Burcht

4. Hooigracht

5. Oude Rijn

6. Pieterskerk

2

3

4

4

5

5

6

5

1

InhoudVoorwoord: - H.J.J. Lenferink – burgemeester van Leiden ...................................................................................................................................... 3

Onze dank gaat uit naar ............................................................................................................................................................................................ 4

Luchtfoto Leiden ......................................................................................................................................................................................................... 5

Oorsprong van het ziekenhuis – Van Breda naar Leiden .......................................................................................................................................... 7

Het ziekenhuis en de zusters ..................................................................................................................................................................................... 8

Groei en succes van het ziekenhuis ........................................................................................................................................................................... 9

Het ziekenhuis tijden de Tweede Wereldoorlog ..................................................................................................................................................... 11

Het ziekenhuis in de jaren ’50 en ’60 ...................................................................................................................................................................... 12

Toon Borst: De eerste kennismaking met ander religies ....................................................................................................................................... 13

Chirurg Eppo Vroom: Werken in het ziekenhuis ..................................................................................................................................................... 14

Puma Smagge - Wonen in het ziekenhuis ............................................................................................................................................................. 15

Behoud van het ziekenhuis – Buurtvereniging vecht voor behoud – Wil Pet ....................................................................................................... 16

Niek Stikkelorum – SLS wonen kocht het pand en redde het van de sloop .......................................................................................................... 18

Fred Bus: Belgische nostalgie, Leidse geschiedenis ................................................................................................................................................ 20

Luc Bastiaensen: De sfeerarchitect van het Belgisch Bier Café ............................................................................................................................. 22

Olivier Utrecht; Van een huis naar een kerk naar een café ................................................................................................................................... 24

Guido Verschoor: Kansen voor een café dat eruit springt ..................................................................................................................................... 26

Olivier Michils: Ambassadeur van de Belgische gastvrijheid ................................................................................................................................. 27

Logo’s en colofon ...................................................................................................................................................................................................... 28

‘Bier’ en ‘Papier ........................................................................................................................................................................................................ 29

6

Het Sint Elisabeth Ziekenhuis heeft haar oorsprong in Breda. Sinds 1826 konden de inwoners

van Breda terecht in een ziekenhuis van de zusters Franciscanessen. Vanaf 1880 trokken drie

van die zusters zelf ook de stad in om zieken thuis bij te staan: een soort wijkverpleegkundi-

gen. De groeiende groep zusters kreeg een apart huis ter beschikking en vormde een nieuwe

congregatie: de ‘congregatie van de Heilige Elisabeth’, vernoemd naar de patrones van zieken,

misdeelden en bedelaars, de heilige Elisabeth van Thüringen (1207-1231).

Oorsprong van het Ziekenhuis

Van Breda naar LeidenEr werd steeds vaker een beroep gedaan

op de zusters, ook van ver buiten Breda.

Daarom ontstond het idee om een tweede

huis in Holland te stichten. De Leidse deken

en pastoor van de Mon Pèrekerk, J. Bots,

wilde zich daar wel voor inzetten. De bis-

schop van Haarlem lag echter dwars; in Delft

was net een katholiek ziekenhuis gesticht

en een Leids ziekenhuis zou concurrentie

betekenen. De zusters uit het bisdom Breda

waren daarom niet welkom in het bisdom

Haarlem! Maar Bots was slim en vasthou-

dend. Toen hij ook nog een bedevaart naar

Lourdes maakte kreeg hij het plan er uit-

eindelijk toch door, al bleef de bisschop van

Haarlem zo veel mogelijk tegenwerken. Er

mocht geen nieuw pand gebouwd worden.

Het ziekenhuis kwam daarom in de binnen-

stad terecht, waar sindsdien altijd met

ruimte moest worden gewoekerd.

Voor de vestiging van het Elisabeth Ziekenhuis

kon de leegstaande particuliere (kost-)school

van mej. Lange aan de Hooigracht worden

aangekocht en hier kwamen op 9 december

1892 de eerste zusters aan. Het was er nog

een kale en kille bedoening. Behalve strozak-

ken was er weinig aanwezig, zelfs geen ver-

warming. In het gebouw werd er van alles

gedaan om een ziekenhuis met operatie-

ruimte in te richten. De zusters hadden wel

praktische ervaring met het verzorgen van

zieken maar geen medische opleiding; een

verplichte en door de Staat erkende opleiding

tot verpleegkundige bestond toen nog niet.

Ze gingen daarom ‘stage lopen’ in het

Academisch Ziekenhuis. Twee Leidse hoog-

leraren, Treub en Van Iterson, droegen ook

hun steentje bij. Ze hielpen de zusters met

het inrichten van de operatiekamer en

instrueerden hen hoe ze bij een operatie

moesten assisteren.

7J.Pots, Pastoor van de Mon Pèrekerk.

De patiënt betaalde liggeld aan de zusters,

een honorarium aan de arts wanneer die

hem kwam bezoeken en zo nodig ook nog

voor het gebruik van operatiekamers. Dat was

niet voor iedereen te doen. Vanaf de crisisjaren

tot zeker in 1949 werd er bij de katholieke ker-

ken in de regio gecollecteerd voor onverzekerde

en arme patiënten. Met deze Elisabethpenning

konden de medische kosten worden betaald of

konden de zieken een extraatje krijgen in de

vorm van bijvoorbeeld fruit.

De zusters

In het begin hadden de zusters het niet

gemakkelijk in Leiden. Nonnen in habijt

waren er toen een vrij onbekend verschijnsel

en de zusters werden regelmatig uitgejoeld.

Voor Leidse straatjongens was het een leuk

spelletje om de kappen af te trekken. Nadat

een zuster klappen had gekregen gingen de

nonnen zelfs enige tijd onder politiebegelei-

ding naar de kerk. Maar de zusters lieten zich

niet uit het veld slaan. Behalve het zieken-

huis werd er ook wijkverpleging opgezet.

Door de goede verzorging van zieken aan

huis kregen de zusters snel een goede naam

en was het naar verloop van tijd ook gedaan

met de pesterijtjes.

De zusters draaiden lange dagen, met ’s och-

tend en ’s avonds alleen een snee (droog)

brood. ’s Middags werd er wel wat uitgebrei-

der gegeten. Daarnaast waren er nog de

dagelijkse religieuze plichten.

Vakantie of vrije dagen kenden ze er niet,

maar er was wel de mogelijkheid om één

keer per jaar een week in retraite te gaan.

Verder was er elk jaar een uitje, gesponsord

door de bekende Leidse - en katholieke -

firma Van der Klugt. Van der Klugt leverde

bedden, textiel en dergelijke. Bij elke betaling

gaf hij één procent terug aan de zusters voor

hun uitje. Daar had hij zijn prijzen misschien

al wel een beetje op aangepast, maar de

rekening ging door naar het bisdom Breda...

De zusters werkten niet alleen lange dagen,

maar hadden vaak ook een lange staat

van dienst. Velen haalden hun 50- of zelfs

60-jarig jubileum in het klooster. Illustratief

is het verhaal van een Leidenaar die op zijn

achttiende een tijd in het ziekenhuis had

gelegen. Toen hij jaren later, inmiddels al

in de zestig, nogmaals in het ziekenhuis

terechtkwam werd hij daar door een zuster

herkend.

In maart 1893 konden de eerste patiënten terecht in wat toen nog het Elisabethgesticht

heette. Het ziekenhuis had geen artsen in dienst, de Leidse dokters konden hun patiënten

in het ziekenhuis laten verzorgen.

Het ziekenhuis en de Zusters

De eerste echte operatiepatiënte was een zuster uit Noordwijk. Bij haar moest een arm geamputeerd worden. Voor de narcose bad ze: “Heilige Jozef, kom de professor te hulp”. Zou ze met opzet tot de beschermheilige van de timmerlieden gebeden hebben?

8

Al voor 1900 kwamen er bijgebouwen, zoals

een barak voor besmettelijke zieken in de tuin.

In stapjes konden Hooigracht 13 tot en met

19 worden aangekocht. De Hooigracht was

toen een vrij chique gracht; in het rijtje 13-19

woonden onder andere de freules Van

Bommel en professor Jelgersma. Ook was er

een wijnhandel gevestigd. De panden 15-19

werden gesloopt en in 1909 werd de eerste

nieuwbouw, naar ontwerp van architect Leo

van der Laan, opgeleverd. Wat er in 1909 tot

stand kwam was overigens maar één vleugel

van het ontwerp. Het pand Hooigracht 21

was blijven staan om de ziekenzorg tijdens de

bouw te kunnen laten doorgaan. Bovendien

was er niet genoeg geld om dat ook meteen

in de nieuwbouw mee te nemen.

Al vlak na de oplevering bleek ook de nieuw-

bouw van Van der Laan toch weer te klein te

zijn. In de nieuwbouw van 1909 was al een

onderzoekslab aanwezig. Dit werd echter

alleen gebruikt door de doktoren om rustig

koffie te kunnen drinken; de eigenlijke koffie-

kamer lag vaak vol patiënten. Maar er was

weinig ruimte om meer te doen. Alleen aan

Het ziekenhuis was een groot succes, maar daardoor sinds de opening eigenlijk steeds te klein.

In 1893 begon het heel bescheiden met 4 zusters, 15 bedden en 28 patiënten in een jaar.

In 1905 werden er meer dan 300 patiënten verpleegd, in de jaren ’20 liep het al op naar de

2000 per jaar en in de jaren ’50 ging het richting de 8000. De zusters woonden in het complex

en ook hun aantal groeide tot in de jaren ’50 flink. In die tijd lagen de patiënten met hele

andere ziekten in het ziekenhuis; veel voorkomend waren bijvoorbeeld tyfus, difterie,

roodvonk en tuberculose. Het meest kwam de maagzweer voor.

Groei en succes van het ziekenhuis

9

de achterkant van het blok, aan de Middelste-

gracht, konden nog enkele panden en tuinen

worden gekocht. De Middelstegracht was

wat minder chique, met kleinere huizen en

een aantal fabrieken. Verder leek het zieken-

huis klem te zitten tussen het monumentale

St. Annahofje en de Oud-Katholieke kerk.

Echter, in 1923 kon, tegen alle verwachtin-

gen in, het gebouw van de Oud-Katholieke

kerk toch worden aangekocht. De kerk was

daar al in 1694 begonnen, toen nog als

katholieke schuilkerk in het woonhuis van

pastoor Hugo van Heussen. In 1723 scheidde

de parochie zich af van Rome om zich aan te

sluiten bij de oud-katholieke kerk. In 1923

bleek de oud-katholieke parochie bereid om

naar de Zoeterwoudsesingel te verhuizen.

Hun oude kerkgebouw werd afgebroken,

maar het interieur werd overgebracht naar

museum De Lakenhal.

Nu kon de uitbreiding groots worden aange-

pakt! De patiënten verhuisden tijdelijk naar

bijgebouwen aan de Nieuwe Rijn (met een

doorgang door het St. Annahofje). Architect

Leo van der Laan maakte een nieuw ont-

werp, deze maal bijgestaan door zijn zoon

Jan. In 1930-1931 kwamen een nieuwe ver-

pleegvleugel voor eerste klasse patiënten, de

kapel en een nieuw woongebouw voor de

zusters gereed. De ‘echte’ kapel - in plaats

van het opkamertje dat tot dan toe in

gebruik was - was een grote verbetering,

vonden de zusters. Ook een nieuw mortuari-

um met rouwkapel was een flinke stap voor-

uit ten opzichte van het eerdere lijkenhuisje

in de tuin. Nu hoefden patiënten met TBC

voor hun dagelijkse licht- en luchtbad niet

langer vlak naast het lijkenhuisje worden

neergezet.

Architecten Leo en Jan van der Laan

De nieuwbouw van het Elisabeth Ziekenhuis in

1906-1909 was de eerste grote opdracht voor

architect Leo van der Laan (1864-1942).

Uiteindelijk zou Leo van der Laan, vanaf de jaren

’20 bijgestaan door zijn zoon Jan (1896-1966),

ruim 400 opdrachten krijgen in Leiden, waaronder

een aantal opvallende gebouwen zoals de St.

Josephkerk aan de Herensingel en het gebouw

van V&D aan de Aalmarkt. De katholieke achter-

grond van de familie uitte zich in het soort

opdrachten en opdrachtgevers. De stijl van de

gebouwen is traditionalistisch, wat zich bijvoor-

beeld uit in veel gebruik van baksteen en natuur-

steen, glas in lood, beeldhouwwerk en torentjes.

Zoon Jan was beïnvloed door de Delftse school en

maakte wat soberder ontwerpen. Overigens wer-

den ook de twee andere zoons van Leo architect:

dom. Hans van der Laan (1904-1991) en Nico van

der Laan (1908-1986).

10

In de meidagen van 1940 werd er heftig gevochten om het vliegveld Valkenburg. Al snel

werden er zowel Nederlandse als Duitse gewonde soldaten in het Elisabeth Ziekenhuis

binnengebracht. Beide groepen kregen dezelfde behandeling, maar ’s nachts werden ze

uit ‘psycholgisch oogpunt’ toch maar apart gelegd…

Het ziekenhuis tijdens de Tweede WereldoorlogDe laatste oorlogsjaren waren zwaar. Aan

alles was gebrek. Een gasgenerator en een

potkachel hielden een operatiekamer gaan-

de, de rest van het ziekenhuis moest het

zonder licht en warmte doen. Het verzet

slaagde erin een grote partij linnen te

bemachtigen en bezorgde die bij het zieken-

huis. Zo was er in elk geval beddengoed en

verband. De Leidse artsen verborgen zich van

tijd tot tijd in het ziekenhuis om aan de

Arbeitseinsatz te ontkomen. De zusters

moesten een paar keer op hongertocht en

leefden de laatste maanden op suikerbieten

en tulpenbollen.

De narrow escape

In Leiden hebben de meeste mensen wel eens gehoord van ‘het vliegtuig dat in de

tuin van het ziekenhuis is neergestort’. Dat gebeurde als volgt: op 24 oktober 1943

steeg de 26-jarige Emil Georg Lucas Werner op van vliegveld Valkenburg. Hij was

een zeer ervaren Duitse piloot, die al meer dan honderd tegenstanders had neer-

gehaald. Nu werd hij echter zelf geraakt in een luchtgevecht met spitfires. Zijn

toestel begon hoogte te verliezen ter hoogte van het Groene Kerkje in Oegstgeest.

Ooggetuigen meldden dat het vliegtuigje heel laag overvloog, net het dak van het

Elisabeth Ziekenhuis schampte, uit balans raakte en zich daarna recht de grond in

boorde. Wonderbaarlijk genoeg kwam het terecht op het braakliggende terrein

van Hooigracht 21. Het pand was al gesloopt maar vanwege de crisis en de oorlog

was men nog niet met nieuw-

bouw begonnen. Behalve de

piloot kwam er gelukkig niemand

om en er was alleen wat glas-

schade. Het vliegtuigje zat op

zo’n meter of zes onder de grond

en kon niet worden uitgegraven.

Van de arme Werner werd alleen

een hand -met ring- gevonden,

van zijn vliegtuig een stukje van

het dashboard. De hand werd

begraven op het Duitse oorlogs-

kerkhof in IJsselsteyn.

11

12

De crisistijd en de oorlog zorgden voor een flinke vertraging in het uitvoeren van alle nieuw-

bouwplannen, maar in 1954 was de nieuwbouw dan toch gereed. Daarna volgden nog

enkele kleine verbouwingen, met name aan het monumentale poortgebouw.

Het ziekenhuis in de jaren ‘50 en ‘60De jaren ’50 en ’60 brachten grote verande-

ringen met zich mee in het ziekenhuis zelf.

Vanaf 1951 werden de eerste lekenverpleeg-

sters toegelaten. Ook deden de zusters

niet alles meer zelf, er kwam bijvoorbeeld

een echte kok in dienst. Daartegenover

stond dat de zusters zich ook professio-

naliseerden: een aantal van hen volgde

een hogere (medische) opleiding.

In de loop van de jaren zestig nam het

aantal ‘echte’ zusters af. In 1965 werd het

bestuur van het ziekenhuis overgedragen

aan een stichting, waarin de congregatie

eerst nog wel de overhand hield. De zusters

kregen een 8-urige werkdag, vakantie en ze

mochten voortaan ook in ‘burger’ rondlo-

pen. Niet alle zusters konden de verkorting

van de arbeidstijd waarderen; ze moesten

erg wennen aan hun vrije tijd en voelden

zich aangetast in hun roeping en idealen.

Het ziekenhuis bleef doorgroeien. De uitbrei-

dingsmogelijkheden in de binnenstad waren

nu echter wel uitgeput. Vanaf 1965 werd er

gezocht naar een groot terrein waar een

geheel nieuw ziekenhuis gebouwd kon wor-

den. Eerst werd een stuk land aan de

Haagweg gekocht, maar na problemen met

de gemeente Leiden werd uitgeweken naar

Leiderdorp. Daar verrees het nieuwe gebouw

en in december 1972 werden de patiënten

overgebracht. Voor de meeste zusters was

dit het einde van hun betrokkenheid bij het

Elisabethziekenhuis; ze gingen met pensioen

en terug naar het moederhuis in Breda.

Enkele zusters verhuisden nog mee, de

laatste zuster ging in 1983 met pensioen.

Nieuwe bestemming

De vrijgekomen gebouwen van het Elisabeth

Ziekenhuis kregen een nieuwe functie. Bij de

Leidse universiteit was het aantal studenten

sinds eind jaren ’60 enorm toegenomen.

Verschillende faculteiten kampten daardoor

met een enorm ruimtegebrek. Het ziekenhuis

moest gaan fungeren als ‘universitair door-

gangshuis’ voor opleidingen waarvoor nieuw-

bouw gepland stond. Door allerlei oorzaken,

met name van bureaucratische aard, duurde

het nog tot 1977 voordat de opleidingen

geschiedenis en psychologie in het gebouw

konden. Geschiedenis kreeg de kant aan de

Middelstegracht, Psychologie kwam aan de

Hooigracht. De bibliotheek van Psychologie

kwam in de kapel. Niet zo gelukkig; de biblio-

theekcommissie klaagde jaar na jaar dat

er wéér niets was gedaan om de koude,

vochtige, lawaaiige en donkere ruimte op

te knappen.

In de jaren ’80 kwam de universitaire nieuw-

bouw gereed voor de inwonende faculteiten.

Het ziekenhuis werd nu bestemd voor studen-

tenhuisvesting, onder beheer van de Stichting

Leidse Studentenhuisvesting. Het pand zelf

was in de jaren ’90 eigendom van verschillen-

de projectontwikkelaars.

Toon Borst had in 1947 een ongeluk waarvoor hij moest worden opgenomen in het

ziekenhuis. Hij vertelt over zijn herinneringen.

‘De eerste kennismaking met andere religies’Toon Borst kreeg een ongeluk, maar toch zat

er een engeltje op zijn schouder. Als zeven-

jarig jongetje speelde hij verstoppertje in

de wagenschuur van boer Theo Verkleij in

Koudekerk. Hij klom een ladder op, dacht

voet te zetten op de zolder van de schuur

maar stapte in het luchtledige. Met het

hoofd naar beneden sloeg hij drie meter

lager tegen het ijzeren wiel van een schoon-

herkmachine, een werktuig om de laatste

restjes hooi van het veld te maaien. Bloed

gutste uit de enorme snee. Maar nog altijd

spreekt hij van geluk: een meter opzij stond

een maaimachine, met de vlijmscherpe mes-

sen nog uitgeklapt. Bloedend als een rund

werd hij boven de koelbak voor de melkbus-

sen gehouden, met natte lappen om de

stroom te stelpen, tot eindelijk de taxi kwam.

Die voerde hem af naar de ziekenzaal van

het Leidse Elisabeth Ziekenhuis, waar de art-

sen zeven krammen in zijn hoofd plaatsten.

De Roomse sfeer in het ziekenhuis was Toon

Borst als katholiek jongetje niet vreemd.

,,Ik ben tussen de nonnen opgegroeid, mijn

moeder had twee zussen in het klooster.

De nonnen in het Elisabeth waren streng,

ze hielden me resoluut tegen toen ik me op

oudejaarsdag opeens afvroeg wat ik hier deed

en besloot op te staan om naar huis te gaan.

Daar kwam niks van in.’’

Naast Toon Borst lag een protestantse jongen

op zaal. ,,Mij kwamen ze dagelijks de Heilige

Hostie brengen. Het protestantse jongetje kreeg

niets. Hij dacht dat ze me een pepermuntje

gaven en hij was jaloers: waarom jij wel en ik

niet? Het was voor mij als katholiek de eerste

ervaring dat er ook andere geloven bestaan.’’

Na een week mocht Toon Borst naar huis.

Het is zestig jaar geleden, maar de littekens

op zijn hoofd zijn nog altijd zichtbaar.

Mij kwamen ze de Heilige Hostie brengen. Het protestantse

jongetje kreeg niets. Hij dacht dat ze me een pepermuntje

gaven en hij was jaloers: waarom jij wel en ik niet?

13

Eppo Vroom werkte jarenlang als chirurg in het Elisabeth Ziekenhuis. Vanaf begin ’70 jaren

tot de verhuizing naar het Rijnland Ziekenhuis. Werken in het ziekenhuis

er weer een religieuze binnenlopen om even

iets te overleggen.’’ De nonnen waren toen

de motor van het ziekenhuis, al werd hun

aantal steeds kleiner. Ze hadden kappen op,

door volkse Leidenaars oneerbiedig ‘kachel-

pijpen’ genoemd, die ervoor zorgden dat ze

maar één persoon tegelijk konden aankijken.

Vroom heeft veel te danken aan de Zusters

Franciscanessen, vooral aan zuster Sapiëntia.

Die bleef koelbloedig toen een dronken man

het ziekenhuis in kwam lopen met een door-

geladen revolver en de aankondiging dat hij

Vroom ging doodschieten. ,,Dat ís een idee’’,

zei ze. ,,Maar drinkt u eerst een kopje koffie,

dan kunt u beter schieten.’’ Terwijl Vroom

ergens in het labyrintachtige gebouw zat,

waarschuwde Sapiëntia de politie.

,,De religieuzen werkten ongelofelijk hard’’,

vertelt Vroom. ,,Van ’s ochtends vroeg tot

’s avonds laat. Dan vielen ze op bed om

direct in slaap te vallen. Ze kregen bijna niet

betaald. De verpleegprijs per dag lag toen

op zo’n 25 gulden; tegenwoordig ligt dat

tussen de vijfhonderd en duizend euro.’’

Vooral op vrijdag merkten artsen en verple-

ging dat het ziekenhuis midden in de stad

lag. Studenten kwamen binnen met doorge-

sneden polsen, slachtoffers van vechtpartijen

meldden zich, er waren veel brommerrijders

die met het gezicht tegen het stuur klapten

na een aanrijding. Omdat de A4 nog geen

middenrail had, waren er veel slachtoffers

van frontale botsingen. ,,Iedereen spande

zich hier altijd tot het uiterste in.’’

Zuster Sapiëntia liet Vroom eens zien hoe de

nonnen leefden in het ziekenhuis. ,,Dat was

buitengewoon Spartaans. Het waren kleine

kamertjes met alleen een bed, een stoel en

een kast. De zusters runden het ziekenhuis,

maar het werden er steeds minder. Het zieken-

huis bleef katholiek, hoewel ik heb er nooit

vragen over heb gekregen dat ik dat niet was.

In mijn tijd waren er wel verhitte discussies

over abortus, dat daar alleen bij een strict

medische noodzaak werd uitgevoerd. Een aan-

tal mensen in het ziekenhuis waren zeer fel

tegen abortus en het leverde stevige discussies

op, maar zonder dat dat ooit vijandschap ver-

oorzaakte. Het was een vreselijk gezellig zie-

kenhuis. Je had toen een veel persoonlijker

band met patiënten, al was het maar omdat

ze veel langer bleven. Soms zeiden ze: kom, we

lopen even naar de overkant van de Hooigracht

om een borrel te halen in de kroeg.’

Het ziekenhuis was een doolhof, je kon er

nergens parkeren en de operatie- en röntgen-

afdelingen waren veel te krap. ,,Alles was ver-

snipperd’’, beschrijft chirurg Eppo Vroom de

laatste jaren van het Elisabeth Ziekenhuis aan

de Hooigracht. ,,Soms had ik op dertien ver-

schillende afdelingen een patiënt liggen, dan

moest je het hele ziekenhuis doorlopen.

De operatiekamer voldeed niet meer aan de

eisen van de tijd. Stond je te opereren, kwam

‘Een non redde mijn leven’

14

Dhr. Smagge, beter bekend als ‘Puma’, woonde in het pand van het moment dat het

studentenhuis werd tot het moment dat het verbouwd werd. Velen kennen hem als beheerder

én als betrokken actievoerder voor het behoud van het pand.

Wonen in het ziekenhuis ‘Ik kwam in het ziekenhuis wonen in 1989,

toen psychologie er net uit was. De SLS had

het pand in beheer gekregen van de univer-

siteit. De kamers waren nog niet klaar en

er stond nog een hoop oud spul van de

universiteit, ik heb nog jaren gewerkt aan

zo’n groot ijzeren bureau.

Het was een flink pand, er woonden toen

zo’n 250 man. Je kunt het niet echt verge-

lijken met een ander groot studentenhuis

zoals de Pelikaanhof, dit pand heeft echt

geschiedenis!

De eerste jaren was het een beetje pionie-

ren, overal waren rare gangetjes, doorsteek-

jes, kelders, zolders en natuurlijk een kapel.

Het was echt een ontdekkingstocht.

We hadden ook ontzettend veel lol. De hele

begane grond was nog open, er waren geen

tussendeuren. Je raadt ‘m al, dat werd dus

de ‘ronde van de Hooigracht’. Om de beurt

op een tandem en dan kijken wie de snelste

rondetijd had. Wanneer kan dat nou behalve

in je studententijd, en waar anders dan in

zo’n pand!

Wel was er, als alle kamers bewoond waren,

een capaciteitsprobleem. Het gebouw functi-

oneerde nog als een ziekenhuis. Er waren te

weinig wc’s, douches, keukens en er was bij-

voorbeeld niet genoeg gas voor iedereen om

op te koken.

Het pand ging halverwege de jaren ’90 over

naar Erica BV, maar Erica ging failliet en toen

was het van de bank. De SLS bleef al die tijd

het beheer doen. De bank verkocht het uit-

eindelijk weer aan Maarssens Bouwbedrijf

(MBB). Die hadden ook grootse nieuwbouw-

plannen. De SLS wilde toen het beheer niet

meer doen en we moesten eruit. We konden

toen met MBB regelen dat zo’n 25 man er

anti-kraak mochten wonen. De bovenverdie-

pingen werden afgesloten. Toen zijn we ook

actie gaan voeren voor het behoud van het

pand. Steeds als de projectontwikkelaar iets

deed, dan probeerden wij dat te pareren. Dat

was niet alleen uit rebelsheid. Toen het pand

sloopklaar werd gemaakt kwamen er spon-

taan mensen aan de deur die het nog even

wilden zien voor het tegen de vlakte ging. Het

pand leeft echt in Leiden, veel mensen hebben

er een enorme band mee. Toen kwamen de

verhalen los over de vliegtuigcrash, van artsen

die er gewerkt hadden, van mensen van wie

de amandelen er geknipt waren. We zijn de

geschiedenis toen een beetje gaan uitzoeken

en met allerlei mensen gaan praten. Er kwa-

men tenslotte zo veel mensen aan de deur

dat we het pand open hebben gesteld voor

Open Monumentendagen. Er stond op die dag

al een lange rij voordat de deur open ging!

Alle mensen die anti-kraak in het ziekenhuis

woonden en ook veel mensen uit de buurt

hebben in die periode, allemaal op hun eigen

manier, hun steentje bijgedragen. De ene

dook het archief in op zoek naar de geschie-

denis van het pand, een ander had via z’n

studie politicologie contacten in de gemeen-

teraad, een derde had standaard bezwaar-

schriften gemaakt, weer iemand anders

De eerste jaren waren echt een ontdekkingstocht. We hadden veel

lol. De hele begane grond was nog open, er waren geen tussen-

deuren. Je raadt ‘m al, dat werd dus de ‘ronde van de Hooigracht’

15

kende iemand bij de krant. Zo wisten we de

politiek ervan te overtuigen dat het pand

een monumentenstatus moest krijgen. Op

een bepaald moment had de projectontwik-

kelaar er een beetje genoeg van. De SLS had

toen net ruimte nodig om buitenlandse

studenten te huisvesten en na een beetje

‘geheime bemiddeling’ is het toen naar

ieders tevredenheid geregeld. De SLS heeft

het toen opgeknapt voor buitenlandse stu-

denten, tot het moment dat het serieus

verbouwd zou worden. Wij mochten er ook

nog blijven. Het was een beetje een tijd van

overleven, we waren nog niet zeker wat er

precies met het pand zou gebeuren en

wanneer. De capaciteitsproblemen kwamen

ook weer terug. Maar we mochten er voor

een appel en een ei wonen.

Ik vind het jammer dat ik er weg ben, er

heerste echt een speciale sfeer. Maar er is

een tijd van komen en er is een tijd van

gaan. In elk geval ben ik blij dat het pand

gered is! Het is een prachtig pand met his-

torie en veel herinneringen; ik loop er altijd

even langs als ik in de buurt ben. Het maakt

me niet uit of er kamers in zitten of een

café of kantoren of wat dan ook, ik ben blij

dat het er nog staat!’

Wil Pet woont al jaren vlak bij het

Elisabethziekenhuis. Namens de buurt-

vereniging was ze betrokken bij de

herontwikkeling van het gebouw.

‘Wij wonen hier sinds 1985 aan de

Middelstegracht, maar het Elisabethzieken-

huis ken ik al uit mijn kinderjaren. Mijn opoe

herinner ik me alleen in een bed in het zie-

kenhuis. Ze lag op een zaaltje voor mensen

die niet meer beter zouden worden, wat nu

een verpleegtehuis zou zijn. Dat zaaltje was

niet in het ziekenhuis zelf, maar in een nood-

gebouw in de tuin. We noemden het ‘de

barakken’. De mensen in dat zaaltje gingen

aan de lopende band dood. Ze werden op de

gang gezet met een laken eroverheen. Daar

huppelde ik als kind dan naar binnen. Ik tilde

wel eens een punt van dat laken op en zei

dan tegen m’n moeder: “D’r ligt er weer

één.” Dat zal in ’41 of ’42 zijn geweest,

vanaf zo lang al ken ik het ziekenhuis.

In de oorlog zijn we nog wezen kijken naar

dat vliegtuigje, maar er stond een grote gele

schutting, dus daar was niets van te zien.

Daarna heb ik er een tijd lang niets mee te

maken gehad. In ’58 of ’59 heb ik er gelegen

na een operatie. Dat was in de nieuwbouw

waar nu het café in zit. Het was geen goed

ziekenhuis. Het ging zo: ’s avonds om kwart

over acht kwam de zuster en dan was het:

bidden, licht uit en slapen. Als je nou doodziek

bent, maar ik mankeerde verder niets en dan

was dat niet zo gezellig. De verzorging was

ook niet optimaal.

“Ik tilde wel eens een punt van dat laken op en zei dan

tegen m’n moeder: D’r ligt er weer één. Dat zal in ’41 of

’42 zijn geweest, vanaf zo lang al ken ik het ziekenhuis”

16

Toen ik hier ben komen wonen ben ik bij de

wijkvereniging gegaan en ik kreeg daar natuurlijk

weer met het ziekenhuisgebouw te maken.

In de jaren ’80 zat psychologie er nog in.

Geschiedenis heeft er ook nog even ingezeten.

Dat gaf in de buurt altijd veel narigheid met par-

keren. Na die tijd is het gesteggel begonnen.

Er was eerst sprake van om het te slopen.

Mijnheer Puma, de beheerder, heeft ons een

rondleiding gegeven en het hele ziekenhuis laten

zien, ook waar de zusters gewoond hadden.

Dat was maar een klein hok. De buitenboel was

in slechte staat. Toen ik dat oude zootje zag

wist ik niet zo goed wat ik ervan moest zeggen.

Daarna zouden er appartementen in komen

voor ouderen. Maar bij de eerste vergadering

met de gemeente en de SLS bleek dat plan al

afgeblazen. Ik ben daarover nog erg boos

geworden, dat ik zo naïef had kunnen zijn. Ik

heb de wethouder toen best de mantel uitge-

veegd! Uiteindelijk mocht de buurtvereniging

wel z’n zegje doen. Er kwamen verschillende

plannen, maar het liep altijd stuk op het

gebrek aan parkeerruimte. Een parkeerkelder

eronder kan niet, dus er kan niets in wat te

veel aanloop heeft. Inmiddels stond het pand

half leeg en daardoor hadden we veel last van

zwervers. Die hadden onderdak in alle hoeken,

gaten en poortjes. We wilden de poortjes en

tuin liever een beetje dicht houden. Daar is wel

goed aan voldaan. Na de verbouwing is het wel

erg mooi geworden, vooral de tuin. Strakker,

maar wel erg mooi. En ik ben blij dat de voor-

pui eruit is, maar het is niet helemaal zoals de

oude voorkant. Voor de ingang was vroeger

een groot balkon met twee poorten aan de zij-

kant. Ik ben benieuwd wat er op de beneden-

verdieping komt, behalve het café. Er is gespro-

ken over een huisartsenpost, een sportschool

en een congreszaal in de kapel, maar je zit toch

altijd met dat parkeerprobleem. Ik hoop dat

het café een beetje gaat lopen, maar ik weet

het niet, als ik die studenten zie langskomen

met hun kratten bier van de supermarkt...’

Het ging zo: ’s avonds om kwart

over acht kwam de zuster en dan

was het: bidden, licht uit en slapen

17

SLS Wonen heeft het ziekenhuisgebouw aangekocht in 2001. Dat is eigenlijk gek gelopen.

In januari 2001 zat ik rond de tafel met het hoofd van het college van bestuur van de univer-

siteit en de wethouder. De universiteit verwachtte in september een groot aantal internatio-

nale studenten. Die moesten natuurlijk ergens komen te wonen. Dat was belangrijk voor de

universiteit, maar ook voor Leiden als stad. We bedachten toen dat het mooi zou zijn als

wij het ziekenhuis eens konden kopen, om er die internationale studenten en docenten in

onder te brengen. Het ziekenhuis was op dat moment de enige kans om op korte termijn

substantieel mensen van woonruimte te voorzien. Goed voor SLS Wonen, goed voor de

universiteit en goed voor het imago van de stad Leiden. Maar er waren toen vergevorderde

plannen om het ziekenhuis te slopen, ook al was er binnen de gemeenteraad intussen een

beweging gaande om het pand - met name de kapel - te behouden.

Niek Stikkelorum, hoofd vastgoed van SLS wonen

SLS kocht het pand en redde het van de sloopOp een mooie ochtend, eind april, ben ik afge-

reisd naar Maarssens Bouwbedrijf, de toen-

malige eigenaar, om een bod te doen. Dat

werd korte tijd later geaccepteerd. Ik was heel

blij dat we zo’n mooi pand hadden kunnen

kopen. Natuurlijk had SLS Wonen daar al eens

vaker over gedacht maar tegen zo’n commer-

ciële partij die er luxe appartementen wil bou-

wen konden wij natuurlijk nooit op. De cellen-

structuur van het pand, allemaal kleine

kamers, werkte nu juist in ons voordeel.

Bovendien hadden luxe appartementen een

enorme parkeerdruk opgeleverd. Onze doel-

groep komt met het vliegtuig en een koffer.

Er is hoogstens een goede fietsenstalling

nodig om te voorkomen dat er al te veel

fietsen voor de deur staan.

Toen de koop rond was hebben we met

honderd man en veel geld er in heel korte

tijd een goed bewoonbaar pand van

gemaakt. In september 2001 konden de

internationale studenten terecht. Met de

gemeente was afgesproken dat we vier jaar

hadden om definitieve plannen voor de ver-

bouwing te maken. De buurt reageerde eerst

erg sceptisch. Er zijn al flink wat studenten-

huizen in de buurt en ook was er angst voor

parkeeroverlast. Ik heb toen gezegd: “Geef

nou eens aan wat vanuit de buurt de wen-

sen zijn”. De mensen uit de buurt wilden dat

het zou verlevendigden en dat er dingen in

de zouden komen waar de buurt wat aan

heeft. En dat gebeurt ook. Er komt nu een café

en een paramedische voorziening, zoals een

huisarts of een fysiotherapeut. Een postkan-

toor hebben we er helaas niet kunnen realise-

ren. Voor de kapel denken we aan een con-

grescentrum of een mooie zaal die ook als

trouwlocatie dienst kan doen en in de enorme

kelders komt waarschijnlijk een hamam en

natuurlijk een grote fietsenstalling.

De verhouding met de buurt is inmiddels goed.

We hebben al een keer rondleidingen georgani-

seerd en dat gaan we zeker nog een keer doen.

Bij de verbouwing hebben we veel weer in de

oude stijl teruggebracht. De oude leidingen

zaten boven tussenplafonds. Als het systeem

verouderd was dan werd steeds een nieuw

leidingensysteem en een nieuw tussenplafond

18

aangelegd. Al die lagen hebben we nu wegge-

haald. De hoogte is weer teruggebracht in het

gebouw, net als het leien dak. De vloerbedek-

king is eruit, er ligt weer graniet en ook alle

pinakeltjes en dergelijke zijn weer terug. Eind

jaren ’50 was er een betonnen voorbouw

voor de gevel geplaatst om meer eenheid te

brengen tussen het neogotische deel van de

gevel en de strenge nieuwbouw. Het ontwerp

in de stijl van de Bossche School kenmerkte

zich door robuust metselwerk met kleine

ramen. We hebben de ramen van die vleugel

wat groter gemaakt om de al te gesloten uit-

straling te doorbreken. Ook de voorbouw is

weg en zo levert het een mooi straatbeeld op.

De tuin hebben we in samenwerking met de

architecten, Braaksma & Roos, ontworpen.

Het ontwerp past in het gebruik, in de oude

tuin was natuurlijk geen café-terras. Het ter-

ras is nu direct te bereiken vanuit de kelder en

vanuit het café. Ook de bewoners moeten

gebruik kunnen maken van de tuin. De vijver,

die er vanaf het begin is geweest, is gebleven

en we hebben een heiligenbeeld, dat in muse-

um de Lakenhal was terechtgekomen, terug-

geplaatst. Medio 2007 is het woongedeelte

opgeleverd, in september woonden er 205

studenten en docenten. Nu leggen we de

laatste hand aan de extra voorzieningen. Ik

ben best trots dat we dit pand hebben kun-

nen behouden. Omdat zo veel mensen er zijn

geboren, in het ziekenhuis hebben gelegen,

hebben gestudeerd of gewoond, heeft het

gebouw voor Leiden haast nog meer emotio-

nele dan monumentale waarde.’

De Stichting Leidse Studentenhuisvesting

(SLS) kwam in 1957 voort uit de

Professor Meijersstichting. Doel was het

bieden van huisvesting aan studenten in

een tijd van woningnood. Het eerste

pand in haar bezit was het monumen-

tale voormalig Waalse wees- en oude-

liedenhuis aan de Oude Vest. Nog steeds

investeert de SLS, sinds 2003 ‘SLS

wonen’, veel in het behoud van monu-

mentale panden en hofjes in het cen-

trum van Leiden. Ongeveer een kwart

van de 5.300 wooneenheden valt in deze

categorie. SLS wonen biedt huisvesting

aan studenten aan de universiteit, het

HBO en het MBO. Sinds 1992 worden er

ook voor korte periodes gemeubileerde

kamers en appartementen verhuurd aan

internationale studenten en docenten.

Het voormalig Elisabethziekenhuis wordt

voor dit doel gebruikt.

Bij de verbouwing hebben we veel

weer in de oude stijl teruggebracht

19

Belgisch Biercafé Olivier wordt de huiskamer van Leiden. Dat beeld staat Fred Bus, de

‘bouwpastoor’ van horecaonderneming Debuut, helder voor ogen. Fred is lid van het

directieteam van Debuut BV

Belgische nostalgie, Leidse geschiedenisNederlands eerste ‘Olivier’ huist in een

rooms-katholieke kerk in Utrecht, waar een

pijporgel vanuit de hoogte neerkijkt over de

gasten. Ook in Leiden vestigt Olivier zich in

een gebouw dat Roomse sfeer ademt, op de

plek waar ooit de nonnen van patiënt naar

patiënt snelden. ,,Dat beide locaties een

katholieke geschiedenis hebben, is meer toe-

val dan opzet’’, zegt Bus. ,,Een kerk is prach-

tig, maar deze ruimte onderin het Elisabeth

Ziekenhuis is even bijzonder. Het plafond is

hoog, de kolommen breken de ruimte, grote

ramen bieden zicht op buiten en er is een

prachtige binnentuin.’’

Een plek doordesemd van geschiedenis is het

ook. Elke Leidenaar kent het, velen hebben

er een verhaal liggen. Met de opening van

het Belgisch Biercafé komt er een nieuw ver-

haal bij. De Vlaamse nostalgie vermengt zich

in Olivier met de Leidse historie. Een beamer

projecteert filmbeelden op de wanden van

Jacques Brel of een Vlaamse wielertour,

maar ook van de nonnen die in het Elizabeth

aan het werk zijn of van de ziekenhuisbed-

den die naar buiten in de tuin zijn gerold.

Fred Bus wil de Belgische sfeer tot in de

kleinste details doorvoeren: niet alleen het

bier maar ook de typisch Belgische lunches

en diners, de bonbons, de muziek.

,,Je geniet hier niet alleen van het gezelschap

van je vrienden, maar ook van de entourage.

Als je binnenkomt, krijg je het gevoel dat het

een kroeg is die al heel lang bestaat. Na een

tijdje komt de sleet erin en wordt het nog

mooier.’’

Vrijwel alle ‘decorstukken’ in het café zijn

authentiek: de eikenhouten aankleding komt

uit echte Belgische kroegen, huiskamers of

20

Als je binnenkomt, krijg je het gevoel

dat het een kroeg is die al heel lang

bestaat. Na een tijdje komt de sleet

erin en wordt het nog mooier.’’

21

kloosters. Aan alle interieurstukken kleeft een

verhaal, van de oorspronkelijke kruideniers-

toog tot de affiches van een Bruggense

wielertour uit 1930.

Niet alleen in de entourage, ook met het per-

soneel wil Bus ‘zijn’ Olivier laten afwijken van

wat gebruikelijk is. ,,Echte gastvrijheid is in de

horeca een wat ondergesneeuwd kindje

geworden. Hier krijg je het gevoel dat je speci-

aal bent. Wij trainen ons personeel niet alleen

in kennis van bier maar ook in gastvrijheid.

We willen graag het Belgische vakmanschap

uitdragen en het zou dus mooi zijn als we ook

‘echte’ Belgen in het team zouden hebben.

Het café als verlengstuk van de huiskamer is

voor de veel uithuiziger Belgen vanzelfspre-

kender dan voor Nederlanders, die ‘de gordij-

nen dichthouden en de tv aandoen’.’’

Een plek doordesemd van geschiedenis is het ook. Elke Leidenaar kent het, velen hebben er een verhaal liggen. Met de opening van het Belgisch Biercafé komt er een nieuw verhaal bij

Luc Bastiaensen geldt bij de ‘sfeerarchitecten’ van het bureau Creneau International

als expert in de inrichting van de Belgische Biercafés.

De sfeerarchitect van het Belgisch Bier Café!,,Het café in Leiden herinnert aan de

Belgische cafés zoals die bestonden tussen

de twee wereldoorlogen, een tijd dat er

grote werkloosheid en armoede heerste.

In elke straat of buurt zat wel een kruidenier,

dat was een middenstander die het meestal

net iets beter had. De kruidenier ontving

klanten in zijn huiskamer. Daarom zie je in

Olivier ook die typische houten panelen

tegen de muur, de houten vloer en ook de

Leuvense stoof.”

,,Voor de klanten, die geen geld hadden om

thuis enige vorm van comfort te betalen,

werd de kruidenier een ontmoetingspunt.

Er stond al een kruidenierstoog met laden-

kastjes waar suiker en bloem in zaten. Die

werd dan iets verlengd tot een cafétoog,

helemaal van hout met een blad van marmer.

Dat blad diende om de kaas, het boter en de

eieren zo fris mogelijk te houden - er beston-

den nog geen koelkasten. Om het marmeren

blad zat een metalen band gespannen, want

die toog was permanent nat.”

,,Het café werd in die tijd een plek voor man-

nen om te praten over voetbal, het schaat-

sen of over hun vrouwen -wat cafés eigenlijk

overal ter wereld zijn. De kruidenier ging bier

schenken en werd daarbij gesteund door de

plaatselijke brouwerij. Elk dorp had er daar

wel één van. Zijn winkel kreeg zo het karak-

ter van een leefkamer. Je ziet het al aan het

meubilair. De tafels hebben een houten blad

met daaronder nog een tweede blad, om uw

pinten bier op te plaatsen zodat er ruimte is

voor het kaarten”. De stoelen in het café zijn

allemaal anders bekleed, want de kruidenier

moest er steeds weer nieuwe stoelen bijha-

len. Je treft in de Belgische kroeg altijd een

22

lersport zie je ook van alles dat te maken

heeft met de duivensport, dat tot op de dag

van vandaag razend populair is in België.

Duiven werden gekorfd in het café. Daar

brachten ze ook hun duivenklokken terug als

de duiven dat weekend hadden gevlogen.

,,Voilá, zo is het. Zelfs vandaag zijn er nog

meer dan honderd brouwerijen in België, een

enorm hoog aantal als je het afzet tegen een

bevolking van tien miljoen. Er bestaan zes-

honderd verschillende soorten bier in België.

Bij Olivier vind je deze typische gastvrije sfeer

terug, net als een selectie van 50 verschillen-

de soorten bier!

maar vijf voor twaalf op onze klok, misschien

is hij stuk.,,In elk café tref je een zogenoemd

spaarkastje met sleufjes. De mannen die wel

werk hadden kwamen op zaterdagnamiddag

met hun verdiende geld zo snel mogelijk

naar het café. Maar omdat de kastelijn tege-

lijk kruidenier was, verplichtte hij de mannen

om een deel van hun loon in die sleufjes te

steken. Zo konden ze niet alles aan bier uit-

geven maar bleef er voldoende over voor

hun vrouwen om tijdens de week alles te

kopen wat ze nodig hadden voor het gezin.

,,Tussen herinneringen aan de Vlaamse wie-

schroef de grote wijzer, voor het geval dat de

veldwachter poolshoogte kwam nemen. De

kruidenier kon dan zeggen: kijk, het is nog

23

uurwerk, dat steevast op vijf voor twaalf

staat. Vroeger moest het café sluiten om

twaalf uur. Men blokkeerde daarom met een

24

Olivier Utrecht is geopend in januari 2007

en is gevestigd in de voormalige Maria

Minor kerk in het centrum van Utrecht.

Rond het jaar 1000 liet een welgestelde

inwoner het Huis Clarenburg bouwen.

Door de eeuwen heen is het pand in han-

den van verschillende families geweest

totdat het in de 17e eeuw de functie kreeg

van een schuilkerk voor katholieken.

In deze periode, ten tijde van de reforma-

tie en de Beeldenstorm, kon het gevaarlijk

zijn openlijk je geloof te belijden en werden

panden gebouwd die van buitenaf op een

gewone woning leken, maar van binnen

een kerk herbergden.

Rond 1970 verliest het gebouw z’n religi-

euze functie en komt weer in particuliere

handen terecht. In 2004 kocht vastgoed-

bedrijf Elizen Vastgoed uit Twello het

pand om het te renoveren en een nieuwe

bestemming te geven. Debuut BV durft

het aan er horeca in te realiseren en

opent er in januari 2007 Belgisch Bier

Cafe Olivier.

Om in Olivier de nostalgische sfeer te reali-

seren, zijn zoveel mogelijk elementen van

de ‘schuilkerk’ uit 1860 behouden, zoals de

altaarnis, de gewelven en het orgel.

Daarnaast hebben de Belgische architecten

vooral gebruik gemaakt van donkere eiken

lambriseringen, Vlaamse lusters (zware

kroonluchters) en authentieke Belgische

decoratiematerialen.

Dat een café in een kerk een uitstekende

combinatie is, bleek wel uit het feit dat

vanaf dag één, het publiek massaal de

weg naar Olivier wist te vinden.

De volledige geschiedenis van Olivier Utrecht

is terug te lezen in het boekje van Kerk tot

Café. Een boekje dat speciaal voor de

opening van Olivier Utrecht is ontwikkeld.

Olivier Utrecht,

Achter Clarenburg 6,

3511 JJ Utrecht

T. 030 – 236 78 76

Olivier Utrecht; Van een huis, naar kerk naar café

Vanaf dag één wist het publiek

massaal de weg naar Olivier te vinden

25

26

Is er in Leiden ruimte voor een Belgisch biercafé? Dat was voor Debuut, de firma die Olivier in

Leiden lanceert, een belangrijke vraag. De investering is fors. Het café beslaat veel vierkante

meters en de inrichting is bepaald niet rechttoe-rechtaan. Guido Verschoor van het

Leiderdorpse horeca-adviesbureau Van Spronssen en Partners hield het plan tegen het licht

en constateert dat Leiden nog weinig keus heeft in bijzondere cafe’s.

‘Kansen voor een café dat eruit springt’,,Er zijn wel veel kroegen, maar afgezien van City Hall of de Poort van Leyden is er weinig dat zich echt van de rest onderscheidt.’’

Olivier is in Leiden weliswaar niet de enige

die zich op een ruime keus in Belgisch bier

laat voorstaan, maar wel het enige café dat

de Vlaamse sfeer écht oproept. Bovendien

steekt het aantal restaurants wat mager af

ten opzichte van andere steden met een

vergelijkbaar inwonertal. Voor een bijzonder

café waar je ook een volledig diner kan krij-

gen liggen er dus zeker kansen, verwacht

Verschoor.

,,Debuut kwam bij ons omdat we landelijk

werken, maar ook omdat we de Leidse

situatie goed kennen. Wij konden dus goed

inschatten of Olivier in Leiden een haalbaar

project is en of er straks wel genoeg bezoe-

kers komen. Daarbij kijken we natuurlijk ook

naar de locatie. Die ligt iets van de route in

het centrum, maar niet veel. De prachtige

terrastuin is een groot pluspunt van Olivier.

Die ligt aan de binnenzijde, niet zichtbaar van

de straat. Ik verwacht toch dat de tuin snel

bekend wordt, want Olivier gonst nu al rond in

de stad. Natuurlijk blijven er altijd bezoekers die

graag mensen kijken en dus liever een terras

aan de straat hebben.’’

De ruimte in het voormalig ziekenhuis werpt

eigen uitdagingen op. Het is een grote zaal.

Dan is het juist zaak om een intieme sfeer

te scheppen, ook als het rustig is. ,,Je moet

nooit het idee hebben dat je in een grote,

lege ruimte staat. Het moet een beetje

rumoerig zijn, er moet altijd wel wat gaande

zijn.’’

Olivier heeft een uitgesproken eigen stijl zon-

der zich te richten op een specifieke doel-

groep. Bedoeling is dat er ’s middags moe-

ders met kinderen binnenlopen, dat je er

zakelijk kan lunchen, dat studenten er

komen maar ook de vele ex-studenten die in

Leiden zijn blijven wonen. ,,Deels zal dat door

elkaar lopen, deels zullen ze op verschillende

momenten in Olivier komen. De verschillende

groepen moeten elkaar niet bijten. Opa en

oma wil je niet confronteren met een vrijge-

zellenfeest.’’

Belgisch Biercafé Olivier draagt de naam van de Vlaming Olivier Michils. Deze Bourgondiër

geldt als ambassadeur van de Belgische gastvrijheid en als de grondlegger van het concept

achter de Belgische biercafé’s, waarvan er inmiddels wereldwijd meer dan zeventig de deuren

hebben geopend, van Hongarije tot Nieuw Zeeland. Michils ziet ze als ambassades van België.

‘Ambassadeur van de Belgische gastvrijheid ’,,Natuurlijk past een Belgisch biercafé zich aan

de lokale omgeving aan, maar het stelt zich

nadrukkelijk open voor de Belgische beleving.

De Hollander houdt van een broodje kroket en

die runner kunnen we zeker niet van de kaart

halen, maar we breiden het menu

Bourgondischer uit met de authentieke garna-

len- en kaaskroket. Het Belgisch eten is een

samenstelling van Franse kwaliteit en duitse

kwantiteit. Ja, we houden van rijkelijk eten.

Ook ’s middags al. Dan gaan we er echt voor

zitten en nemen de tijd. Voor ons is eten een

beleving, een cultuur. Onder het eten van een

stoofpotje, mossels of Gentse waterzooi ont-

staat een sfeer die vertrouwen schept. In de

Spork, het Belgisch Biercafé in Zolder zie ik

vaak ’s middags zakenmensen eten die er ’s

avonds nog zitten en voor een tweede maal

bestellen. Dat doen ze vanwege de vertrouwd-

heid. De eigenaar van de Spork in Zolder zegt

dat het Belgisch Biercafé eigenlijk een ‘geor-

kestreerde nonchalance’ moet uitstralen.

In België wordt u goed in de watten gelegd.

Hollanders bieden hun gast een koekje bij de

koffie. Wij zetten er een schoteltje naast

met een advocaatje of een ander drankje.’’

‘Ja, wij houden van rijkelijk eten. Ook ’s middags al.

Dan gaan we er echt voor zitten en nemen de tijd’

HORECA-APPARATUUR - KOELTECHNIEK - AIRCONDITIONING

WWW.ELBRO.NL

Stabibois Nederland V.O.F

ColofonTeksten: Annerije van der Vliet, Silvan Schoonhoven

Foto's en illustraties: Annerije van der Vliet pag 7 linksonder, rechtsboven, pag 15

A. Soewandi, pag 18 • Archief SLS wonen Pag 3, 6, 8 linksonder, 10 linksonder en

midden, 12, 13, 14 rechtsboven, 16 linksboven, 17 rechtsonder, 18, 19 linksboven •

We zijn SLS Wonen zeer dankbaar voor het ter beschikking stellen van de beelden

van de Eerwaarde Zuster Lioba, Hoofd archief van de Orde van Zusters

Franciscanessen • E. Kooreman, pag 7 rechtsboven, pag 19 rechtsmidden • INBEV

Nederland, 20 rechtsboven, pag 24 • Jeroen Stoops, pag 26 • Koos Groenewold;

pag 25 • Maaike Mittendorff, pag 21 linksboven en onder, pag 23 rechtsonder •

N. Bavelaar, pag 22 reeks onderin • RAL, PV 24960.1 - Bouwtekening van de Oud-

Katholieke (schuil)kerk, 1747, pag 6 • RAL, PV 30881.3d - Foto van Hooigracht 19

(Wijnhandel P.J. Keuls & co) en 21, pag 7 midden • RAL, PV 30881.3 - Panden

Hooigracht 19-25, pag 11 linksonder • RAL, GN 000626 - De bouw van de nood-

gebouwen aan de Nieuwe Rijn. Foto: W.J. Kret, 1926, pag 9 • RAL, 28500.12 -

Ontwerptekening door de architecten Leo en Jan van der Laan, 1927. pag 10

rechtsonder • RAL, PV 104017 - Een operatie in het ziekenhuis, 1956. Foto: A.

Zandvliet pag 8 rechtsboven • RAL, PV 30881.2d - Panden Hooigracht 15-19,

pag 17 linksboven Silvan Schoonhoven, pag 5, pag 16 midden, 20 rechtsboven,

21 rechtsboven, 22 rechtsboven, pag 23 midden, pag 26.

Vormgeving: Caroline Buiskool - BeeldBuis Grafische Vormgeving Utrecht

Druk: Drukkerij Pascal Utrecht / Zeefdrukkerij Spant Utrecht

Afwerking: Boekbinderij Patist bv Den Dolder

Eindproductie: Maaike Mittendorff - Debuut B.V.

De uitgave van dit boekje werd mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van:

28